Expeditie Mooi Noord-Holland Regio Alkmaar. 3 september 2015 Cultuurkoepel Heiloo, Willibrord

Expeditie Mooi Noord-Holland Regio Alkmaar 3 september 2015 Cultuurkoepel Heiloo, Willibrord

1

Inhoud Introductie ........................................................................................................................................... 3 Uniek Landschap Noord-Holland ................................................................................................. 4 Deelnemers ......................................................................................................................................... 6 Thema 1: Landschap en bewoning ............................................................................................ 7 Thema 2: Spiritueel landschap.................................................................................................... 8 Thema 3: Dijken en (water)wegen............................................................................................ 9 Thema 4: Handel en industrie/economie .............................................................................. 10 Thema 5: Macht/bestuur, strijd en het rijke landschap .................................................. 11 Samenvatting: Onderscheidende thema’s voor regio Alkmaar .................................... 12 Persoonlijke verhalen Regio Alkmaar volgens deelnemers ............................................ 14 Bijlage: Cultuurhistorische achtergrond regio alkmaar, gebaseerd op vijf thema’s (presentatie Ceciel Nyst en Peter Saal) ................................................................................. 16

2

Introductie Tijdens de Expeditie Mooi Noord-Holland voor de Regio Alkmaar op 3 september 2015 stelden de deelnemers, leden van de werkgroep Structuurscan Regio Alkmaar en ambtenaren erfgoed en cultuur van de gemeenten Alkmaar, Bergen, Castricum, Heiloo, Heerhugowaard, Langedijk en Uitgeest, een eerste cultuurhistorisch profiel van de Regio Alkmaar aan de hand van vijf thema’s op. Wat zijn onderscheidende cultuurhistorische kenmerken van de Regio Alkmaar? 5 thema’s 1. Landschap en Bewoning 2. Spiritueel Landschap 3. Dijken en Wegen 4. Handel en Industrie 5. Macht en Strijd In de bijlage staat de cultuurhistorische achtergrond (inclusief kaarten) van de vijf thema’s beschreven. De deelnemers werkten in vijf groepen de kenmerken voor de Regio Alkmaar van de boven beschreven thema’s uit. Na een plenaire presentatie en discussies over de kenmerken werden per thema (Landschap en Bewoning, Spiritueel Landschap, Dijken en Wegen, Handel en Industrie, Macht en Strijd) de drie meest onderscheidende kenmerken door de deelnemers benoemd.

3

Uniek Landschap Noord-Holland Door Bas van Nieuwburg Noord-Holland is door mensenhanden aangelegd. Mens en landschap ontwikkelen zich hand in hand in de overwinning op het water. Zeewater dat vanuit de Noordzee het land binnen dringt met eb en vloed en tijdens vele stormvloeden, maar ook het rivierwater uit de oude delta van de Rijn en Vecht dat hier bij het Oer-IJ en de Oer-Vecht uitmondde ter hoogte van Castricum en Bergen. Mensen leven te midden van het water samen op oude strandwallen en veenweide gebieden waar kleine leefgemeenschappen zich vormen rondom eenvoudige landbouw en wat vee. Tot de werkelijke overwinningen op het water is Noord-Holland vooral een aaneenschakeling van open watergebieden onderbroken door strandwallen, eilanden en terpen waar mensen een weerbarstig bestaan leidden. Op de lijn Alkmaar, Heiloo, Limmen heeft zich rond 2000 voor Christus de Kennemer Strandwal gevormd. Zuidelijker ligt deze strandwal ook op de lijn Heemskerk, Castricum en Beverwijk. Dit zandgebied werd later overdekt met veen en jonge zeeklei afzettingen. Noordelijker ligt de strandwal waarop Ouddorp, Sint Pancras en Langedijk zich hebben kunnen vestigen. Koedijk vormt zich later op een smalle afzetting van zand en klei dat wordt afgezet door rivier de Rekere. Na 1000 voor Christus vormt zich de meest westelijke strandwal waarop uiteindelijk Bakkum, Egmond en Bergen gelegen zijn en noordelijker ook Schoorl, Groet, Hargen en Camperduin. Boven Camperduin kan het water ter hoogte van de Hondsbossche Zeewering met hoogwater nog gemakkelijk het land in stromen. Deze gebieden werden bewoond door Friezen en kennen een lange Heidense traditie waarvan de oorsprong nog altijd in veel plaatsnamen terug te lezen is. Willibrord en Adelbertus brengen het Christendom. Na de dood van de laatste Friese Koning Radbod in 719, lag Kennemerland klaar voor de missionarissen die vanuit Ierland zich hier vestigden om vanuit oude Heidense plaatsen het christendom verder te verspreiden. In spiritueel en bestuurlijk opzicht borduurden zij voort op een al oudere structuur van Heidense heiligdommen van waaruit nu de missionarissen hun werk hier konden verrichten. Heiloo moet een heilige plaats van betekenis zijn geweest. Hier wordt in het Heilige bos een moederkerk gesticht waar Willibrord zich tijdelijk vestigt. Ook in Egmond en Petten werden kerken gesticht. Adelbertus vestigt zich in Egmond en weet goede contacten op te bouwen met de Friese bevolking. Na zijn dood vormen zijn graf en de Adelbertusput een plek die wonderen verricht. Egmond wordt een bedevaartsoort die van grote betekenis is en veel mensen aantrekt. Het Christendom brengt kennis met zich mee. Vanuit de Abdij van Egmond begint men dijken aan te leggen. Polders vormen vruchtbaar landschap. De veehouderij en land- en tuinbouw brengen welvaart op gang. De kerkelijke macht met hun groot grondbezit en de handel die hieruit voortvloeit, trekt ook de adel aan. Egmond groeit uit tot een bestuurlijk en religieus centrum waar behalve de Abdij ook Het Slot van het Graafschap Egmond is gevestigd. Van hieruit wordt een groot aantal dwangburchten op strategische plekken langs dijken gevestigd om stabiliteit garanderen ten opzichte van de opstandige Friezen. Bezittingen worden opgetekend, landgoederen en buitenplaatsen in kaart gebracht door de beste landmeters die in den lande te vinden waren. In onze archieven vormen deze stukken nog altijd een bijzondere bron van informatie over de ontstaansgeschiedenis van Noord-Holland. Landgoederen worden geschilderd en de heersende adel laat zich vereeuwigen in de glas-in-lood vensters van De Kapelkerk in Egmond aan den Hoef. Dit wordt een belangrijk bestuurlijk centrum binnen het Graafschap. (NB: Het grafelijk hof staat dan in Vlaardingen.) Stabiliteit brengt welvaart en handel. Deze bescheiden welvaart laat zich terug lezen in het landschap: Herenboeren gaan zich onderscheiden van een lange traditie aan Kloosterboeren. Hofsteden met hun binnentuinen worden de toeleveranciers van groente en fruit aan verschillende buitenplaatsen. Herenboeren met indrukwekkende stolpboerderijen en pronkkamers vertegenwoordigen de schaalvergroting in de veehouderij, de landbouw en de melkproductie. De landschappen die gemaakt zijn door 4

mensenhanden vormen een aaneenschakeling van waterwegen, poldervlaktes, landbouw en veeteelt langs vele dijken, wegen, molens en gemalen waarin ook de kunsten en de ambachten hun hoogtijdagen kunnen vieren. De bollenteelt uit deze streek brengt in de Gouden Eeuw de wereldeconomie naar een hoogtepunt. Noord-Holland wordt geroemd om het licht. Omsloten door water van de Zuiderzee, de Wadden en de Noordzee weerspiegelt het zonlicht hoog in de atmosfeer luchten met jagende wolkenvelden die nergens zo krachtig en helder zijn als hier. Het wordt tot de dag van vandaag door vele kunstschilders vastgelegd maar ook schrijvers, dichters en biologen beschrijven het geroemde landschap met zijn diversiteit. Descartes, die een deel van zijn leven in Egmond aan den Hoef doorbracht, schreef hierover: “God schiep de aarde, maar de Hollanders schiepen Holland”. NoordHolland inspireert de mens. De Egmondse School, de impressionisten, de Bergense School; moderne kunststromingen zochten en vonden hier inspiratie voor hun werk. Het geloof ligt nog steeds zichtbaar verankerd in een aaneenschakeling van dijken en kerken die nog altijd met elkaar verbonden zijn. Maar ieder dorp kent en kende zijn eigen cultuur, had en heeft zijn eigen gewoontes, geloofsopvattingen en geschiedenis. Alle kleine ontginningen, alle kleine gebeurtenissen worden omzoomd door de in het verleden even kleine overwinningen op het water. Dijken en kerken vormen een route van leesbaar landschap waar de Westfriese Omringdijk als Hollands langste provinciaal monument een mooi voorbeeld van is. De verkaveling heeft dit cultuurhistorisch landschap geen eer bewezen. Een groot deel van dit beweeglijke landschap is hierdoor verloren gegaan. Dit heeft wel efficiënte landbouw opgeleverd. Maar gelukkig zijn er nog altijd gebieden waar de ruimte door ademt in oude kwelwater stroompjes waar de structuur van veen water het landschap nog altijd kenmerkt.

Polderlandschap bij de Hargervaart, zomer 2012, Bas van Nieuwburg

5

Deelnemers

Sandra de Boer

Gemeente Alkmaar

Regiocoördinator Regio Alkmaar

[email protected]

Anjo van de Ven

Gemeente Alkmaar

Wethouder Ruimtelijke Ordening/Cultuur

[email protected]

Gonna de Reus

Gemeente Alkmaar

Monumenten beleid en communicatie

[email protected]

Pieter Korstanje

Gemeente Bergen NH

Beleidsmedewerker groen, landschap en cultuurhistorie

[email protected]

Odile Rasch

Gemeente Bergen NH

Wethouder Cultuur/Monumenten

[email protected]

Gerlof Kloosterman

Gemeente Heerhugowaard

Coördinator Voorzieningen

[email protected]

Hans Visscher

Gemeente Heerhugowaard

Stedebouwkundig adviseur

[email protected]

Liesbeth Aarts

Gemeente Heerhugowaard

Regiocoördinator RO en V&V

[email protected]

Margriet van Scheppingen

Gemeente Heerhugowaard

Afdeling Welzijn, Onderwijs en Cultuur

[email protected]

Corlien Moleman

Gemeente Heiloo

Beleidsmedewerker Economische Zaken

[email protected]

Marianne Zeedijk

Gemeente Langedijk

Stedebouwkundig adviseur

[email protected]

Mirjam Peereboom

Gemeente Langedijk

Beleidsmedewerker Ruimtelijke Ordening en Volkshuisvesting

[email protected]

Wil Spaanderman

Gemeente Uitgeest

Beleidsmedewerker stedenbouw / landschap

[email protected]

Tom de Kleijn

Vereniging Oud Uitgeest

Peter Timmermans

VVV Hart van Noord-Holland

Bas van Nieuwburg

[email protected] Directeur

[email protected]

Restauratie deskundige

[email protected]

Ruut van Paridon

van Paridon x de Groot

Landschapsarchitect

[email protected]

Ellen Klaus

Cultuurcompagnie Noord-Holland

Projectmanager

[email protected]

Judith Fraune

Cultuurcompagnie Noord-Holland

Projectleider

[email protected]

Ceciel Nyst

Cultuurcompagnie Noord-Holland

Archeologe

[email protected]

Peter Saal

Cultuurcompagnie Noord-Holland

Adviseur cultuurhistorie

[email protected]

6

Thema 1: Landschap en bewoning Kenmerken ‘Landschap en Bewoning’ in Regio Alkmaar  

   

     

       

Alkmaar lag aan zee, een waterrijk gebied vol eilanden Egmond Binnen en Heiloo: de kerstening in de vroege middeleeuwen beïnvloedde ook het landschap. Later speelt de abdij van Egmond (en de nevenvestiging in Schoorl) een cruciale rol in het gebied. Bewoners overwinnen water op land . Nieuwe plekken worden geschept om veilig te wonen en te boeren Dijken creëren het polderlandschap (Geestmerambacht): mannen van geestgronden die landschap ontgonnen vanuit Schoorl. Veenhuizen – Scorlewald. De oudste droogmakerij was in en vanuit Alkmaar, in de 16e eeuw gedaan door Lamoraal Van Egmond en Hendrik Van Brederode. Van Brederode schoof later op naar Alkmaar, als grote financier. Natte handelsoorlog tussen Hoorn en Alkmaar, vanuit Alkmaar werden Schermer en Heerhugowaard ontgonnen. De droogmakerijen werden weilanden voor koeien, essentieel voor kaasproductie Nu is Vezet grote speler in zaadontwikkeling, Vezet en Bejo Zaden voeden (wereldwijd) vele monden. Dankzij bedijkingen konden de Heerlykheden ontstaan. Egmond aan den Hoef had eerder stadsrechten dan Alkmaar. Vanuit Egmond ging men flaneren in Bergen en omgeving en Veenhuizen. Deze plekken zijn nu nog geschikt voor recreatie. Hoeveel steden hebben of hadden stadsrecht? Uitzoeken! Wie een Heerlykheid bezat, ontleende hier drie rechten aan: o Inkomsten van producten (tienden opbrengst) o Rechtspraak o Ridderschap (bestuurlijke rol in graafschap) Voorbeeld Reinout Van Brederode: hij werd ridder en voorzitter van de Hoge Raad van Holland, Westfriesland en Zeeland. In 19e eeuw veel juridische strijd tussen gemeente en de Heer van Bergen over wie de oude rechten van de Heerlykheid hield. Nu nog bestaan in Bergen de visrechten. Aandachtspunten: molens, dwangburchten, forten Migratie en religie Opeenvolging van dorpen op zand en later in de droogmakerijen. Stolpen. Leestip: “Monnikenwerk” van Peter Lassooy, over dorpjes en dijken. Zeedorpenlandschap, dorpjes in de duinen. Rekere/kanaal, duinlandjes, kleine centra, stuifzand/helmgras. De ondergrond bepaalt de inrichting van het landschap wat voor kenmerkende dorpen zorgt. Van invloed op soort bewoners: strijd om wonen en boeren op veengrond wegens vruchtbare gronden.

Meest onderscheidende kenmerken ‘Landschap en Bewoning’ van Regio Alkmaar 1. De rol van het water (Alkmaar aan zee) het gebied was een delta (Oer-IJ en Zeegat Bergen met strandwallen) 2. Egmond als (machts)centrum, maar dankzij Adalbertus bedevaartsoord, dus aantrekkingskracht (economisch-religieus centrum) 3. Oost-west versus de noord-zuid relatie

7

Thema 2: Spiritueel landschap Kenmerken ‘Spiritueel Landschap’ in Regio Alkmaar        

“Spiritueel” is meer dan religie, bijvoorbeeld ook zingeving, beleving van rust/ruimte, maar niet ‘leisure’ Landinrichters waren spiritueel gedreven (monniken). Wat is daar nu nog van te vinden? Plekken, lijnen/verbindingen. Hedendaagse spiritualiteit: ontspannen in een specifiek landschap, raakvlakken met vrijetijdsbesteding, maar ook kunst. Constante factor: rust en ruimte zoeken. Hoge zandgronden, nu nog retraites. Maar ook duin en binnenduinrand en de ruimte van het nieuwere polderland. Kerkepaden, verbindingslijnen (zoals van Heerhugowaard naar de kerken erbuiten), doodwegen. Gezondheid, helende bronnen (kwel/natuurlijke bronnen: absis op de bron) in Heiloo en Egmond Heidense plekken, kloosters, abdij, Grote Kerk Alkmaar, heiligdommen, schuilkerken, gebrandschilderde ramen (pamfletten voor macht), begraafplaatsen, spiritueel centrum Schoorl, megakerk/museum van Noord-Scharwoude als machtsvertoon

Meest onderscheidende kenmerken ‘Spiritueel Landschap’ van Regio Alkmaar 1. Bronnen (Runxtputte/Onze Lieve Vrouwe ter Nood in Heiloo en de Adalbertusakker in Egmond) 2. Concrete historische Bedevaartsplaatsen en kerkpaden (spiritualiteit van alledag, kan je nog bewandelen en het verhaal vertellen) naast moderne spiritualiteit/beleving/zingeving. 3. Gezondheid en geest (ook beleving van het landschap), zeelucht voor stadse bleekneusjes

8

Thema 3: Dijken en (water)wegen Kenmerken ‘Dijken en (Water)Wegen’ in Regio Alkmaar   

 



     

 

    

Wegen en waterwegen zijn de ruggengraat, het raamwerk voor het landschap. Water is de basis voor het invullen van de andere thema’s. Trekschuiten, handelsroutes. Dorpen langs linten. Toponiemen (veldnamen en dergelijke) vertellen veel over historie. Polders, wegen: zie historisch kadaster. Voor de drie Egmonden zijn de namen van wegen, waterlopen en gebieden eeuwenlang zeer gedetailleerd bijgehouden. Routes Loosdrecht-Alkmaar etc. Doorvaarbaarheid is tegenwoordig belangrijk. Belangrijkste wegen: Hereweg, A9, aanvliegroute Schiphol, Rekere werd NoordHollands kanaal. Ontsluitingen lopen Noord-Zuid, op allerlei niveaus werkt de oostwest relatie minder goed. Egmonder binnenvaart, Hoevervaart, van Egmond aan den Hoef naar Alkmaar, Schulpvaart langs Castricum (wel Oost-West). Later ook spoorlijnen en tramlijnen, deels nog herkenbaar. Vaarpolders (Broeker Veiling), kerkpaden, restanten van het Oer-IJ. Veel oude dijken: Westfriese Omringdijk (13e eeuw) als scherpe lijn door het gebied. Maar ook Wierdijk bij Bergen etc. Alkmaarder- en Uitgeestermeer, de Noordzee, de Zuiderzee/IJsselmeer, Duizendeilandenrijk. Eilandspolder heeft ook een sloepenroute Kenmerkende Overtomen en overhalen, vlot)bruggen en gemalen. Akersloot/Uitgeest: aan de oostkant lag water, uitbreidingen gebeuren nu aan de westkant. Maar ook doordat de westkant hoog en droog was (tuinen) en aan de oostkant was het vaak natter. Pogingen West-Friesland te onderwerpen lukten alleen vanaf de Zuiderzee over de inversierug vanaf Wijdenes. Belangrijke routes liepen van Oost naar West, doordat veel over water ging. Maar vanuit economisch perspectief werd met de ontwikkeling van de wegen Noord-Zuid veel belangrijker. Voor recreatieve routes kunnen oude waterstructuren benut worden, zoals sloepenroutes, maar ook door het Oer-IJ. Verbindingen moeten gemaakt worden. Varen over ringvaarten is gunstig omdat dit één waterpeil is. Maar ook als er peilverschillen zijn kan je dankzij sluizen toch varen. Veel ontwikkelingen op watervlak, zoals Schoonwatervallei, NVO’s etc. Ruilverkavelingen hebben ook enorm veel invloed gehad. Op luchtfoto’s zie je structuren van eeuwen liggen. Zeeweringen Pettemer en Hondsbossche verbreed (Zwakke Schakels)

Meest onderscheidende kenmerken ‘Dijken en (Water)Wegen’ van Regio Alkmaar 1. Waterstaatkundige geschiedenis/naamgeving van gebieden, water etc. 2. Oost-West structuur is soms verdwenen maar wel interessant voor beleving van het gebied, ‘dwaalnetwerken’. 3. Duinen/dijken/wallen en andere hoogtes versus diepe droogmakerijen

9

Thema 4: Handel en industrie/economie Kenmerken ‘Handel en Industrie/Economie’ in Regio Alkmaar           

  

Van Oost naar West (relatie stad en land): Visserij Kaas Groenten/tuinbouw/zaad(verdeling) Droge tuinbouw/bollen Rijkdom en lust in de duinen, leisure/Erholung Vindingrijkheid Molens: de drooglegging van de meren was ook een soort “industrie” Ontdekking van de krukas in de eerste molen in Uitgeest Zelf maken (land, producten etc.) om te overleven, maar ook veel samenwerking. Zeglis/Voormeer: begin van de industrie die later in Zaanstad groots werd. Het eerste industireterrein van de regio was aan het Zeglis. Zaagmolens gingen naar het Oosten (Zaandam), niet naar het Noorden. Relatie Zaandam en Amsterdam. Alkmaar was geïsoleerd geraakt. Overloop kwam hier terecht, bewoners bijv. forensendorpen, heel sterk in Castricum en omgeving Stad-land relaties: Kaas van het land kwam terecht in de stad. Vaarpolders en veiling. Voedsel, aardappelen, zuurkool (Broek op Langedijk), uienveredeling.

Meest onderscheidende kenmerken ‘Handel en Industrie/Economie’ van Regio Alkmaar 1. Vermarkten en productie 2. Specifieke producten: bollenteelt, kaas, zaden, groenten, (zuur)kool, Ringers Chocolade 3. Toerisme/Badplaatsen

10

Thema 5: Macht/bestuur, strijd en het rijke landschap Kenmerken ‘Macht/Bestuur, Strijd en het Rijke Landschap’ in Regio Alkmaar     

   

Nadruk op strijd en wat kunnen we er nu mee Oorlogen (Romeinen versus Friezen, zoals de Slag bij Velsen en in Heiloo , Slag bij Vronen 1296, dwangburchten (1573) en begin van de Gouden Eeuw 1799: Zeeslag Camperduin, landing bij Grote Keeten, Russenmonument, Russenduin Atlantikwall, WO II-monumenten (Kamp Schoorl) en Stelling van Amsterdam (Unesco), sporen van verzet Vrede, hoe zie je dat terug? Diplomatieke relaties met bijvoorbeeld Oostzeegebied onder leiding van Reinout van Brederode. Dit was van belang voor Hooland / de VOC vanwege de handelsbelangen met de Oostzee gebieden. Westfriese Omringdijk: houten palen uit Zuid-Zweden. Na beleg ging men pragmatisch om met de verschillende partijen en belangen. Op zijn Hollands. Rijk landschap/buitenplaatsen op de zandgronden en een beetje in de Schermer Lamoraal van Egmond voor vrijheid van geloof ten gunste van de economie en Hendrik van Brederode. Hendrik overleefde het wel, van Brederode niet. Waterschappen (van talloze naar één groot Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier) en elk dorp was vroeger een gemeente.

Meest onderscheidende kenmerken ‘Macht/Bestuur, Strijd en het Rijke Landschap’ van Regio Alkmaar 1. Sommige oorlogen/slagen (Vronen, Beleg, 1799) hebben veel effect gehad op mensen en gebouwen, maar andere niet (WO II). 2. Bestuur en Macht, Heerlykheden (eerst met ridderlijke rechten, later met aantrekkelijkheid van de gebieden), graafschappen 3. Afnemende macht van de kerk

11

Samenvatting: Onderscheidende thema’s voor regio Alkmaar      

         

Rol van het water (Alkmaar aan Zee) ondergrond = Delta (Oer-IJ en Zeegat Bergen, strandwallen) Egmond Kerken en Abdij als bakens in het landschap Oost-West relatie Bronnen (Runxtputte/Onze Lieve Vrouw ter Nood in Heiloo en Adalbertusakker in Egmond) Concrete historische Bedevaartsplaatsen en kerkpaden (spiritualiteit van alledag, kan je nog bewandelen en het verhaal vertellen) naast moderne spiritualiteit/beleving/zingeving. Gezondheid en geest (ook beleving van het landschap), zeelucht voor stadse bleekneusjes Waterstaatkundige geschiedenis/Naamgeving van gebieden, water etc. Oost-West structuur is soms verdwenen maar wel interessant voor beleving van het gebied, ‘dwaalnetwerken’. Duinen/dijken/wallen en andere hoogtes versus diepe droogmakerijen Vermarkten en productie Specifieke producten: bollenteelt, kaas, zaden, groenten, (zuur)kool, Ringers Chocolade Toerisme/Badplaatsen Sommige oorlogen/slagen (Vronen, beleg, 1799) hebben veel effect gehad (op mensen en gebouwen), maar andere niet (WO II). Bestuur en macht, Heerlykheden (eerst met ridderlijke rechten, later met aantrekkelijkheid van de gebieden), graafschappen Afnemende macht van de kerk

12

13

Persoonlijke verhalen Regio Alkmaar volgens deelnemers Het cultuurhistorische verhaal van de Regio Alkmaar volgens Ruut van Paridon, landschapsarchitect  Vakantie in Bergen, Schoorl: de duinen, de zee, de lucht  Kunstenaarsdorp  Romantiek  Trek van de stad naar het landschap  Verbeelding van de ideale natuur als basis voor een zeer bijzonder dorp  Leefomgeving  Vestigingsklimaat  Kwaliteitsregio Het cultuurhistorische verhaal van de Regio Alkmaar volgens Bas van Nieuwburg, restauratie deskundige De cultuurhistorische waarden van het landschap Noord-Holland en de Regio Alkmaar zoals we die nu kennen heeft zijn oorsprong feitelijk in Egmond en Heiloo. Rond het haar 690 na Christus kwam Willibrordus met 12 missionarissen uit het religieus centrum Rath Melsigi om met het Christendom en de kennis vanuit de kerkelijke macht Noord-Holland te ontwikkelen en heidenen te bekeren. Een belangrijk leerling van Willibrord was Adalbert. Deze figuur heeft een grote rol gespeeld en vervult deze ook na zijn leven. Vanuit de Adalbertus akker dat een belangrijk bedevaartsoord werd, heeft de abdij van Egmond veel land kunnen ontginnen en ontwikkelen dat later rijke/vermogende bestuurders naar deze regio trok. Het was in hun belang het land droog te houden en verder te ontwikkelen met omliggende gebieden en bewoners. De landschappelijke structuren, het erfgoed, de kastelen, buitenplaatsen en boerderijen vormen samen met de dijken ons historisch Erfgoed. Het cultuurhistorische verhaal van de Regio Alkmaar volgens Pieter Korstanje, beleidsmedewerker groen, landschap en cultuurhistorie bij gemeente Bergen Het gemeentehuis van Bergen staat buiten de gemeentegrens. Als beleidsmedewerker groen, landschap en cultuurhistorie probeer ik om minstens één keer per week even de gemeente in te gaan om te beleven wat er speelt. Dan valt telkens weer op dat we in een leesbaar landschap wonen, werken en recreëren. Dijken en molens vertellen iets over de strijd tegen het water. Restanten van kloosters en kastelen vertellen iets over religie en macht. Het zou mooi zijn om alle verhalen die daarbij horen beter voor het voetlicht te brengen, waardoor de bewustwording van het feit dat we in een bijzondere omgeving leven, wordt vergroot. Het cultuurhistorische verhaal van de Regio Alkmaar volgens Gerlof Kloosterman, gemeente Heerhugowaard Water, Land en Mensen. De regio Alkmaar is ontstaan in de delta’s van het Oer-IJ en de OerVecht. Waar de natuur de basis heeft gelegd hebben de mensen het uiteindelijk overgenomen. De strijd tegen het water heeft het land gevormd. Droge grond en vrije voeten. Dat laatste heeft vele strijdtaferelen opgeleverd door de eeuwen heen en heeft de Regio Alkmaar mede gevormd. Het cultuurhistorische verhaal van de Regio Alkmaar volgens xxx  Verbinding tussen stad en platteland  Urban hun (Alkmaar) temidden tussen water en land (ze kenmerkend voor NoordHollands landschap)  Verbinding heden-verleden, daarnaar op zoek gaan want alleen het verleden is niet het meest verbeeldende verhaal  Geen folklore maar verbinding  Alkmaar en regio staat voor eigenwijze, ondernemende Noord-Hollanders, anarchisten met botte bijl; en dat zie je nu nog steeds terug.

14

Het cultuurhistorische verhaal van de Regio Alkmaar volgens Liesbeth Aarts, gemeente Heerhugowaard Voor mij is de regio een rijke! Met familie die uit Polen komt was de kaasmarkttrip standaard (soms te). Het genieten van onze rust en ruimte, de oude grillige polders. Het “nieuwe” ingepolderde land is niet mijn favoriet maar ik snap het dat het een trekker is voor velen. De oude dorpskernen en linten zijn mijn favoriet. Mijn schoonfamilie heeft zijn/haar roots in de xxx teelt en de verkoop/veiling (Oudkarspel). Dat zijn daarom de verhalen die ik nu mijn kinderen meegeef. In de hoop dat zij dit unieke landschap weten te waarderen! Toch vermoed ik dat zij de trek maken naar de stadse regio Amsterdam of verder… Het cultuurhistorische verhaal van de Regio Alkmaar volgens Wil Spaanderman, wethouder gemeente Uitgeest  Geschiedenis stad Alkmaar (verzet/stad) en Egmond (abdij)  Strandwallen/landschap: Bergen en kunst  Oer-IJ/Delta  Cornelis Corneliszoon, uitvinder van de Paltrok molen  Forten/Stelling van Amsterdam  Open landschap met uit historie gevestigde plaatsen, geen grootschalige industrie  Te bescheiden ten aanzien van erfgoed en historie  Hoge actieve betrokkenheid van de bevolking  Toevoeging door Huis van Hilde/historie Het cultuurhistorische verhaal van de Regio Alkmaar volgens Mirjam Peereboom, gemeente Langedijk De bewoners hebben de regio Alkmaar gevormd, door weer en wind beïnvloed. Deze weerbarstige invloeden hebben een zeer rijke en diverse cultuurhistorie opgeleverd. Deze diversiteit is nog goed zichtbaar in het landschap (duinen-polder en stad-platteland). Het cultuurhistorische verhaal van de Regio Alkmaar volgens Margriet van Scheppingen, gemeente Heerhugowaard Cultuurhistorie in deze regio, dan denk ik aan Alkmaars ontzet (80 Jarige Oorlog), de binnenstad van Alkmaar, de polders zoals de Schermer, de Beemster en Heerhugowaard, HHW, Almaar, Langedijk en Schagen. De geschiedenis van de inpoldering, nieuw land uit water en nu in Heerhugowaard weer delen onder water zetten (Park van Luna). Zelf wonend in Heerhugowaard valt mij op dat fietsend vanuit het bebouwde gebied je snel in het buitengebied bent, hoog op de dijk een mooi uitzicht hebt over de polders. In Langedijk met haar lintbebouwing, met verschillende dorpen, ervaar je de verschillen nog wanneer je er dwars doorheen rijdt. Met Park van Luna en Stad van de Zon dwars op de Middenweg wordt cultuurhistorie in de toekomst gemaakt. De cultuurhistorie ervaar ik fietsend vanaf woonplaats naar het strand: duinen, polders, dorpen en stad. Het cultuurhistorische verhaal van de Regio Alkmaar volgens Peter Timmermans, directeur VVV Hart van Noord-Holland Wanneer ik de regio binnenkom, komt mij een oase van herkenning tegemoet. Ik ken geen enkel gebouw, ik ken geen enkel punt. Echter, ik herken ieder aangezicht. Het voelt als thuis, een eerlijk welkom… Holland zoals Holland is? Ik voel de, zoals juist beschreven, Hollandse volharding. Het harde werken hetgeen mij ook vormt tot een autonoom individu. Zelf gemaakt! Grondlegger van de Nederlandse identiteit. P.S.: ik kom hier niet vandaan. Ik woon in Amersfoort en werk in Utrecht. Het cultuurhistorische verhaal van de Regio Alkmaar volgens Marianne Zeedijk, gemeente Langedijk  Land gevormd door wind en water, weggeslagen en aangespoeld  Door mensenhanden vastgelegd  Lange linten op oude strandwallen en aan de voet van het lange duin lange linten in droogmakerijen  Stolpboerderijen en molens boven de dijk  Langzamerhand volgeplempt  Structuurlijnen bedolven onder bedrijventerreinen  Zoeken naar leesbaar verleden 15

Bijlage: Cultuurhistorische achtergrond regio alkmaar, gebaseerd op vijf thema’s (presentatie Ceciel Nyst en Peter Saal) THEMA 1: LANDSCHAP EN BEWONING In tegenstelling tot de rest van Nederland hebben de kustprovincies van Noord-Holland geen steen in de bodem maar bestaat uit zand, klei en veen.

Op de kaart1 van 3850 BC is de regio Alkmaar een kweldergebied in zee. De Noordzee voert zand aan. Water komt uit het achterland via het dal van de Oer-Vecht.

1

Deze en de volgende periodekaarten stammen uit het proefschrift “Origin of the Dutch Coastal Landscape” van Peter Vos, 2015

16

Pas door de afname van de zeespiegelstijging ontstaan er rond 2750 BC strandwallen, de kust sluit zich, het veen ontstaat door verzoeting van het achterland. Door West-Friesland loopt een hoofdgeul vanuit het Zeegat van Bergen die haaks op de kust staat.

17

Rond 1500 BC, in de bronstijd, zijn de strandwallen bewoond. Het Zeegat van Bergen is dicht, al komen overstromingen nog wel veel voor.

18

Op de kaart van 500 BC is te zien dat de Oer-IJ monding nog open is. Een reeks strandwallen bood mogelijkheden voor bewoning in een natte en venige omgeving.

19

Rond 100 BC is ook het Oer-IJ dicht, de duinen zijn nog laag.

20

Rond 800 AD was er een verbinding met de Zuiderzee tot aan Beverwijk. Zo stroomde er weer zout water het gebied in.

21

22

Rond 1000 AD ontdekten pioniers dat de veengronden bewoonbaar konden worden gemaakt door sloten te graven in de veenkussens. Het water stroomde uit het veen, maar dat had als neveneffect dat het veen oxideerde en verdween. Hierdoor werd het ontgonnen veengebied te nat. De veenriviertjes groeiden uit tot kleine en grote meren. Zo werden de veenstroompjes Schermer, Leet en Bamestra (Beemster) steeds onstuimiger, waarbij ze in noordoostelijke richting afkalfden. Het veenland werd een eilandenrijk tussen meren als het Schermeer, de Grote Waert en de Beemster.

Het Schermereiland ofwel de Eilandspolder, ontstaan vanuit oude 10e- eeuwse veenontginningen, is een gebied waar de sporen van de middeleeuwse bewoners nog in de bodem verborgen liggen. Op de meeste plekken in de regio is het veen echter helemaal verdwenen.

23

24

25

Aardkundige kaart Het Oer-IJ, de diepe droogmakerijen en de hoge duinen zijn herkenbaar.

26

Noord-Holland, 1350 AD De kaart van 1350 AD staat voornamelijk in het teken van waterbeheersing. Verder vallen de Grote Waert/Schermer en de Westfriese Omringdijk (13e eeuw), de haakwallen en strandwallen, de kerkdorpen, de eilandjes in HHW/Schermer en veel dijken op.

27

Mentale kaart Noord-Holland, 1520 Deze kaart geeft weer hoe de mensen het gebied in de 16e eeuw zagen; als eilanden in uitgestrekte watervlakten.

28

Regio Alkmaar, 1560 Voor ons huidig perspectief is deze kaart, met daarop afgebeeld de Noordzee en de Zuiderzee, gekanteld. De oudste kaarten hadden een andere oriëntering dan tegenwoordig, de Noordzee werd in het Noorden afgebeeld.

29

30

Deze bewoningskaart laat zien dat er sprake is van bewoningsclusters. Legenda kaart Bewoningsgeschiedenis (niet chronologisch) 1 Oer-IJ, vooral IJzertijd 2 Duinen, vooral ME, vanaf 6 m + NAP bewoning 3 Strandwallen, steentijd en bronstijd 4 Middeleeuwse veenlinten 5 Droogmakerijen Vergelijkend met de huidige bewoningssituatie zien we dat wonen op zand nog steeds wonen op stand betekent.

31

THEMA 2: SPIRITUEEL LANDSCHAP

Heidense plekken In de regio Alkmaar zijn heidense plekken zoals offerplaatsen te vinden, bijvoorbeeld in Heiloo. Bij Zuiderloo is een palencirkel opgegraven waarvan vermoed wordt dat deze een heidense oorsprong heeft. Engelse missionarissen als Willibrord en Adalbert vestigden zich juist op deze heidense plekken om de bewoners te bekeren. Net zoals in de rest van Nederland werden kloosters en kerken tevens rondom een put/bron gebouwd. Kerstening In de 8e eeuw (rond 720) trok Willibrord door Kennemerland. In Heiloo sloeg hij een (geneeskrachtige) bron, de Willibrordusput, en stichtte het Witte Kerkje aldaar. Willibrord werd opgevolgd door Apostel Adalbert die in 740 overleed en in Egmond werd begraven. Zijn kapel (in Egmond) werd een pelgrimsoord. In 922 groef Dirk I de botten van Adalbert op en

32

verplaatste ze naar het toenmalige klooster van Egmond. De plek van het Egmondse klooster was trouwens het hart van de heidense wereld, de Friezen aanbaden er natuurfenomenen. Andere spirituele plekken in het landschap van de regio Alkmaar zijn:  Runxtputte in Heiloo uit de 15e eeuw, ook hieromheen werd een kapel gebouwd. Nu bekend als heiligdom Onze Lieve Vrouwe ter Nood.  Nonnenklooster in Egmond van Adalbert werd abdij, stond in de 12e en 13e eeuw bekend als huisklooster van de Hollandse graven. De abdij werd in1572 door de Geuzen verwoest en is pas in 1930 weer opgebouwd, net als Slot Egmond.  Diverse kerkdorpen, kloosters, abdij, Bagwan, doodwegen en kerkepaden, heilige putten, kapellen en tot op heden nog processies en retraites

33

THEMA 3: DIJKEN EN WEGEN

34

Oudste dijken Bij de strandwal van Limmen naar Bakkum (Zanddijk uit 1105, om de landerijen ten zuiden van de abdij te beschermen) en tussen Alkmaar en Bergen werd de westoever van de Rekere bedijkt (Claes- en Evendijk) en de Aagtendijk bij Beverwijk en Uitgeest (13e eeuw). Later is de dijk gebruikt voor de Stelling van Amsterdam. In de oude Oer-IJ laagte stroomde de Die en zowel van zee als uit het veen als de Zuiderzee dreigde wateroverlast. De monniken van Egmond waren de eersten die dijken aanlegden. Mooi voorbeeld van een monumentale dijk is de Westfriese Omringdijk, ontstaan uit terpen. De ringdijken sluiten veelal aan op oude dijken. Kenmerkend voor het landschap van de regio Alkmaar zijn de wielen en braken. Wegen De Heerwegen hebben vermoedelijk een prehistorische oorsprong. De Heilose wegen Middenweg, Oosterzijweg en Westerweg geven de vorm van de strandwal in het stratenplan weer. De namen verwijzen naar de ligging ten opzichte van de strandwal. De Waterwegen met trekvaart en scheepvaart waren belangrijk. Steden en dorpen ontstonden langs waterwegen en knooppunten van wegen. De weg tussen Alkmaar en Haarlem (Kennemerstraatweg) werd in de 19e eeuw verhard. Het Noord-Hollands kanaal kwam vanuit de Schermer dwars door de oude stad Alkmaar. Met aanleg van de treinrails in de 19e eeuw, met de eerste trein tussen Haarlem en Amsterdam in 1839, kreeg Alkmaar een aansluiting aan de rest van Nederland. Tramlijnen vulden dit hoofdspoor aan en ontsloten kleine dorpen aan de kust wat een impuls aan het toerisme in de kuststreek gaf. De stoomtram Bello tussen Alkmaar en Bergen aan Zee is hier een mooi voorbeeld van.

35

THEMA 4: HANDEL EN INDUSTRIE

36

De eerste bewoners in de steentijd verzamelden en jaagden in de huidige regio Alkmaar, later gingen zij boeren. Zij waren kleinschalige alleskunners die geen arbeidsdeling kenden. Producten uit de Oostzee zoals vuursteen en barnsteen kwamen al in de prehistorie in dit gebied terecht. Later was er sprake van Romeinse invloeden en ontstond een geldeconomie. Cornelis Corneliszoon van Uitgeest implementeerde in 1594 als eerste in Nederland een krukas in een windmolen. Deze krukas maakte het mogelijk om de standaard draaiende beweging van een molen om te zetten in een op- en neergaande (zaag)beweging. Met de bouw van speciale houtzaagmolens (paltrokmolens) werd het nu mogelijk om op industriële wijze hout te zagen. Dat ging 30 keer sneller dan met de hand. In het oostelijk deel van Alkmaar kwamen later molens die allerlei producten (verf, hout, meel, olie) produceerden. Alkmaar krijgt marktrecht, de ommelanden zorgen voor melk, vis en vlees. De bollenteelt begon met de 17e-eeuwse tulpengekte. Bollen zijn echter makkelijk te vermeerderen en dus snel niets meer waard. Voor Graft-de Rijp was de scheepvaart en dan vooral de walvisvaart van belang. De regio speelde hierin een grote rol, nog voordat Amsterdam het centrum van de overzeese expansie werd.

37

THEMA 5: MACHT EN STRIJD

P

H

H WFG

H

H = Heerlijkheid WFG = West Friese Guerrilla. Moord op Rooms Koning Willem II (lijnen: infanterie Willem II en cavalerie Van Brederode) P = Praalgraf Reinout van Brederode.

38

In de regio Alkmaar heerste geen vastomlijnd feodaal stelsel, er zijn wel grote middeleeuwse gebouwen gevonden. De Westfriezen kennen geen graaf, hebben hun eigen wetten en zijn vrije grondbezittende boeren die zelf het land besturen. Welvarende koopmannen stichtten Heerlijkheden (zoals Castricum) in de regio Alkmaar, talloze waterschappen beschermden de regio voor immer dreigende wateroverlast . Heerlijkheden Bergen, Castricum, Veenhuizen etc. Rol in bestuur. In Veenhuizen was de heerlijkheid in bezit bij Reinout van Brederode. Daar is in de huidige kerk zijn praalgraf te vinden. Dit is één van de weinige humanistische praalgraven uit het begin van de 17e eeuw. Kastelen In de middeleeuwen stonden er tussen Vogelenzang en Bergen 30 kastelen. Dit geeft aan dat Kennemerland een centrale rol speelde, eerst in de Frankische tijd en later in het graafschap Holland. De graven exploiteerden de lappen grond, zij hadden ridders en leenmannen. De kastelen lagen op strategische punten op of aan de rand van de oude strandwallen, langs de oude heerwegen. De oudste kastelen waren massieve woontorens, pas in de 13e eeuw veranderde de bouw naar kastelen met een binnenplaats, ophaalbrug etc. In Alkmaar bewaakten de Torenburg, de Nieuwburg en de Middelburg (dwangburchten van Floris) de toegang tot Kennemerland. In de 14e en 15e eeuw verloren de burchten hun functie en vervielen. 1573 betekende de doodsteek voor veel markante gebouwen, zoals het Slot en de abdij in Egmond en de Ruïnekerk in Bergen. Sommige burchten werden getransformeerd tot buitenplaats, zoals de Nieuwburg waarvan nog resten te zien zijn, maar meestal zijn ze verworden tot archeologische resten in de bodem.







 



Strijd West Friese Guerrilla. De eerste strijd tussen de Hollanders en de West Friezen zouden al in 993 hebben plaats gevonden. De West Friezen strijden water en de Hollandse Graaf. Ze komen elk jaar op een landdag samen. Vronen (nu Sint Pancras): Floris V wreekt de dood van zijn vader in 1296. De West-Friezen verliezen van de Hollanders en worden vermoord. De overblijfselen van die strijd kregen een prominente plek in Huis van Hilde, archeologiecentrum Noord-Holland. Kaas- en Broodvolk 1491-1492: Kennemerlandse en Westfriese boeren en burgers waren boos over hoge voedselprijzen en hoge belastingen, gevolg: Alkmaar werd het brandpunt van de oproer. Landsheer Maximiliaan van Oostenrijk ‘won’ en liet als straf o.a. de deuren uit de stadspoorten van Alkmaar halen waardoor de stad niet meer beschermd was. Beleg van Alkmaar 1573. Veel verwoest, ook in Egmond en Bergen. Massagraven op de Paardenmarkt, waar onder meer Bregt van Alcmaer werd gevonden. De Natte Handelsoorlog. De strijd om de beheersing van de waterwegen en daarmee de economische marktrechten werd juridisch uitgevochten, maar ook met de nodige schermutselingen. Engels-Russische strijd tegen Bataafs-Franse machthebbers 1799: de stadhouder was na de revolutie naar Engeland gevlucht. ‘Nederland’ werd een Franse satellietstaat, de Bataafse republiek. Rusland en Engeland vonden die macht te groot/te Europees worden en wilden Frankrijk terugdringen. Tienduizenden soldaten kwamen aan land bij Groote Keeten en gingen de bataven in de duinen te lijf. In een paar weken tijd vielen duizenden slachtoffers, worden vaak teruggevonden in de duinen waar veldslagen plaatsvonden, zoals bij Castricum en Bergen. Uiteindelijk werden de Engels-Russische legers teruggedrongen en zij gaven het op.

39



Veel relicten zijn terug te vinden zoals het Huis met de kogel in Castricum, Russenmonument en soldaten in Huis van Hilde. Deze vergeten oorlog is dankzij allerlei initiatieven weer op de kaart gezet. WOII en Atlantikwall, Vliegveld van Bergen, Stelling van Amsterdam. Sperrgebiet: evacuatie van duizenden bewoners van kustdorpen en de sloop van hele wijken ten behoeve van de verdedigingslinie Atlantikwall.

40