Eveneens van Peter d Hamecourt verschenen bij Conserve in de reeks van NOS-correspondenten

Vladimir Poetin

Eveneens van Peter d’Hamecourt verschenen bij Conserve in de reeks van NOS-correspondenten Moskou is een gekkenhuis – Verhalen over een wereldstad Petersburg, paradijs in het moeras – mythes over een dramatisch wereldwonder Russen zien ze vliegen – Een reis van communisme – via perestrojka – naar Poetinisme Leven als God in Rusland – De Datsja-keuken van Peter d’Hamecourt en Julia Klotchkova Toen Napoleon Maly verliet – Ooggetuigen van de bewogen geschiedenis van een Russische provinciestad

Peter d’Hamecourt

Vladimir Poetin Het koningsdrama

U I T G E V E R I J

C O N S E R V E

Uitgeverij Conserve en Drukkerij Bariet vinden het belangrijk om op milieuvriendelijke en duurzame wijze met de natuurlijke bronnen om te gaan.

CIP-gegevens Koninklijke Bibliotheek, Den Haag d’Hamecourt, Peter Peter d’Hamecourt – Vladimir Poetin – Het koningsdrama Schoorl : Conserve ISBN 978 90 5429 317 0 NUR 301/321 Trefw.: Poetin, Rusland © 2011 Peter d’Hamecourt en Uitgeverij Conserve Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, e-book of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm, e-book or any other means, without written permission from the publisher.

‘Slechts hij verdient de vrijheid en het leven, die dagelijks ze veroveren moet.’ Uit Goethe’s Faust Nobelprijswinnaar Andrej Sacharov (1921-1989) liet zich leiden door Goethe’s woorden in zijn strijd tegen het onmenselijke, autoritaire regime in het Kremlin in de Sovjettijd. Hij leverde jarenlang een bizarre en tegelijk heroïsche strijd met de KGB. Vladimir Poetin heeft, volgens zijn eigen woorden, vijftien jaar lang deze onderdrukkingsmachine van het Sovjetregime ‘met plezier’ gediend. Sacharov schreef in 1974 dat hij hoopte dat over vijftig jaar de Russische staat zich humaan zal gedragen en de Russische burger in volledige vrijheid zal leven. Er is nog tijd die droom te laten uitkomen...

Inhoud

Een monarchie à la Russe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 009 De straatvechter vindt zijn weg . . . . . . . . . . . . . . . . . . 052 De tsaar zoekt een kroonprins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 085 Stabiliteit aan de macht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 De dictatuur van de soevereine democratie . . . . . . . . . 153 De nationale leider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Het Plan Poetin, koning voor het leven . . . . . . . . . . . . 220 Epiloog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266

Een monarchie à la Russe

Op weg naar een machtsgreep? Of in elk geval onderweg naar zijn vrienden die in Moskou al druk in de weer zijn om een machtsovername voor te bereiden? De voortzetting van een sluipend proces richting de top? De vraag ‘Kto V.V. Poetin?’ (Wie is V.V. Poetin?) is als publicrelationsstunt nog niet gelanceerd. Vladimir Vladimirovitsj Poetin komt op de televisiebeelden uit 1996 over als een eenzaam, maar niettemin vastberaden man die een nieuwe fase in zijn leven tegemoet gaat. Hij is zeker geen ‘mister nobody’ in zijn geboortestad Sint Petersburg. De judoka met de zwarte band heeft in het publieke leven in de rangen van de lokale staatsmacht al een plaats veroverd. Samen met zijn voormalige KGB-kornuiten voelt hij dat er meer in zijn leven zit dan een plek in de schaduw van de centrale macht. Zijn vertrek uit Sint Petersburg is aanleiding voor een uitgebreid interview op een van de lokale televisiezenders. Een grijze, ambtelijke muis, zoals hij een paar jaar later tijdens zijn sprint naar de hoogste macht in het land in de media wordt gepresenteerd, is zo’n royale mediabelangstelling vanwege zijn verhuizing nauwelijks waard. Het interview bewijst dat er van een ‘grijze muis’ geen sprake is. Hier is een man die recht op zijn doel afgaat. Het aureool van de macht zweeft al rond zijn kruin. Dat zijn einddoel de positie van gekozen monarch zal zijn, kan op dat moment niemand bevroeden. Het contact onder de voormalige officieren van de lokale KGB in Petersburg is hecht en de gezamenlijke ambitie gren– 9 –

zeloos groot. Vladimir Vladimirovitsj Poetin is de centrale figuur om wie alles draait in de vriendenclub. Hij leert het snelst in de school van Anatoli Sobtsjak, de eerste gekozen burgemeester van de stad aan de Neva. Die is begin jaren 90 een man van nationaal aanzien als een democraat van het eerste uur. Een onder de studenten van de rechtenfaculteit van de universiteit van Petersburg populaire professor. Poetin is nog bij hem afgestudeerd. Poetin ervaart in het Smolny onder de vleugels van Sobtsjak dat macht en kapitaal hand in hand gaan in het nieuwe Rusland. Het Smolny-paleisje is gesticht door Catharina de Grote. Zij vestigt er een pensionaat in voor adellijke meisjes. Zij die met goed gevolg deze strenge opleiding afronden dragen hun hele leven trots de Catharina-broche. Dames met een dergelijke broche zijn begeerde huwelijkskandidaten voor de adellijke jongemannen. Vladimir Lenin neemt er zijn intrek als hij de revolutie en de Sovjetstaat afkondigt in 1917. Als Petersburg, Petrograd in die jaren, zijn status als hoofdstad verliest, verhuist de Sovjetmacht naar het Kremlin in Moskou en trekt het lokale partijbestuur in het statige complex. Als Lenin sterft in 1924 wordt Petrograd Leningrad, maar het Smolny blijft. In 1991, na de omwenteling, neemt het democratische gemeentebestuur er zijn intrek. Een van de eerste besluiten die de democraten nemen is om terug te keren naar de historische naam Sint Petersburg. De sfeer van het meisjesinternaat is in het Smolny niet meer terug te vinden. Er is wel sinds enkele jaren een museumkamer ingericht die herinnert aan dat verre verleden. Het gebouw, met zijn krakende parketvloeren in zijn lange en hoge gangen, ademt nog steeds de Sovjetsfeer. Poetin treft in het Smolny een slecht ontwikkeld gevoel voor mijn en dijn aan. De sfeer bestaat niet alleen daar maar in het hele land. Buitenlandse zakenmensen die hoge ambtenaren willen spreken, tot aan de burgemeester aan toe, beta– 10 –

len voor een belet vijfhonderd tot duizend dollar. Of Poetin en burgemeester Sobtsjak zelf in dat tarievensysteem zijn opgenomen of dat alleen hun ondergeschikten deze bedragen innen is niet bekend. Duizend dollar is in die dagen een fors bedrag in het verpauperde Petersburg. In Moskou bestaat eenzelfde systeem in die jaren, tot op het hoogste niveau. Ik wil een interview met de kleurrijke vicepresident Aleksandr Roetsjkoj. De straaljagerpiloot is steeds meer een blok aan het been voor president Boris Nikolajevitsj Jeltsin. Hij maakt er geen geheim van koffers aan belastend materiaal te verzamelen tegen Jeltsin en diens entourage. ‘Het is een corrupte bende in het Kremlin,’ zal hij later in het interview zeggen. Zijn medewerkers bieden aan het interview te organiseren, kosten duizend dollar. Ik krijg het advies de betaling te melden aan Sergej Stepasjin. Hij is een jonge ex-KGB-agent uit Sint Petersburg. Hij is een van de mensen uit Poetins vriendenclub die de toekomstige president vooruit is gesneld naar de hoofdstad. Hij brengt het later nog tot directeur van de binnenlandse veiligheidsdienst FSB en zelfs korte tijd tot premier onder Jeltsin. Maar als ik de betaling van duizend dollar meld is hij nog slechts belast met een onduidelijke baan in de persoonlijke veiligheidsdienst van Jeltsin. Hij noteert ietwat verveeld ons verhaal en lijkt niet erg geïnteresseerd. Of althans de betaling komt hem niet vreemd voor. Hij is nu, onder Poetin, hoofd van de Rekenkamer. Gestoken in een merkwaardig zwart uniform zie ik hem nog wel eens een interview geven op een van de televisiekanalen over het werk van zijn controlerende instituut. Mijn duizend dollar van toen en de juiste besteding van de overheidsgelden die hij nu controleert lijken hem niet echt te interesseren. Hij is voornamelijk trots op zijn uniform. Het gerommel in de marge is een erfenis van de collectieve armoede van de Sovjetstaat. De overheid en de burgers dienen levert een bescheiden traktaat op, maar opent wel de – 11 –

weg naar bronnen van inkomsten die regeringsfunctionarissen in dit land tot de klasse der rijken verheffen. Sobtsjak blijkt een meester in het aanboren van die bronnen. Een gretig doorverteld verhaal in de stad is dat de burgemeester ooit met een koffertje, inhoudende een miljoen dollar in cash, arriveerde op de Londense luchthaven Heathrow. Hij verzuimde het geld te declareren. Een diplomatieke interventie moest de geldkoerier uit de problemen helpen. Een waar verhaal? Het is zo hardnekkig dat niemand aan het waarheidsgehalte twijfelt. De procureur-generaal van Rusland, Joeri Skoeratov, neemt Sobtsjak enkele jaren na diens aftreden als burgemeester op de korrel en verklaart een ‘harde corruptiezaak’ tegen Sobtsjak te hebben. Poetin, al gestegen in Moskou tot de machtige functie van directeur van de veiligheidsdienst FSB betoont loyaliteit tegenover zijn leermeester en behoedt hem voor een vernederend verblijf in een strafkolonie. Sobtsjak en zijn echtgenote, de charmante Ljoedmila Naroesova, zijn al aan een derdegraads verhoor onderworpen door de procureur. De ex-burgemeester is zo aangeslagen dat hij na het verhoor met hartklachten in een ziekenhuis is opgenomen. Poetin bedenkt een operatie om zijn leermeester uit handen van justitie te houden. Hij laat hem uit het ziekenhuis ontvoeren. Een relatie zorgt voor een privéjet die het echtpaar Sobtsjak van Petersburg eerst naar Helsinki en vervolgens naar Parijs vliegt. Als het vliegtuig naar de startbaan taxiet staat FSB-chef Poetin aan de rand van het platform van de luchthaven Poelkovo van Sint Petersburg. Pas als het vliegtuig in de lucht is en verdwijnt in de nacht keert hij zelf terug naar Moskou. Operatie-Sobtsjak geslaagd. De procureur-generaal heeft het nakijken en zal later nog de rekening gepresenteerd krijgen voor het steken van zijn neus in zaken die de elite van Rusland liever niet aan de grote klok hangt. Achteraf kan Poetins loyaliteit ook te maken hebben gehad met de betrokkenheid van Poetin zelf bij de – 12 –

corruptiepraktijken van de burgemeester. Hij is zo intiem met zijn grote voorbeeld dat hij in elk geval heeft geweten hoe de burgemeester zijn welstand organiseert. Poetin is een gretige leerling van Sobtsjak in het begin van de jaren 90. Hij houdt zijn ambities het liefst schuil achter een camouflagenet van een dienstwillige klerk van de gevierde politicus, die zichzelf minimaal als toekomstig president van Rusland ziet. Poetin lift vooralsnog mee op de bagagedrager van zijn baas en leermeester, die Petersburg wil gebruiken als een springplank naar het Kremlin. Aan de rit op de bagagedrager komt in 1996 een abrupt einde als de kiezers de democraat afwijzen. Poetin en de zijnen moeten nu op eigen kracht verder om hun ambities in te vullen. Mijn vriend Aleksandr, zelf afkomstig uit de KGB-rangen in Petersburg, heeft geen twijfels over het plan van zijn exKGB-collega’s een gooi te doen naar de macht in Moskou. ‘Volg het patroon vanaf het moment dat Poetin naar Moskou vertrekt en wie hem zijn voorgegaan en wie hem volgen. Het heeft alle trekken van een speciale operatie van de siloviki, de mannen van de machtsstructuren zoals de geheime dienst.’ Is dit het geliefde Russische spel, het denken in complotten? Nee, houdt Aleksandr hardnekkig vol. ‘Wie heeft de macht in Rusland? Poetin? Vergeet het, een onzichtbare structuur achter hem is aan de macht. De altijd en eeuwige versluiering van de macht. Het gebrek aan een transparant bestuur. Dat maakt dat Rusland niet vooruitkomt.’ Net zoals velen die succes hebben in zaken in Rusland houdt hij de deur naar een westerse bestemming open. Hij vertrouwt zijn eigen Rusland niet. Het is zomer 1996. Poetin komt aanrijden in een zwarte dienst-Volga. Hij heeft een kalfslederen koffertje in de ene en een onduidelijke, zwarte sporttas in de andere hand. Hij is gekleed in een zachtgroen confectiepak dat hij ongetwijfeld bij een van de populaire C&A-achtige winkelketens op de – 13 –

kop heeft getikt tijdens zijn vele reizen naar West-Europa in de afgelopen jaren. Voor maatkostuums en populaire merkkleding, die zijn gedrongen maar van stevige biceps voorziene lichaam accentueren, is het nog te vroeg. Confectie is een betere dekmantel. Hij zet geduldig zijn handbagage op de lopende band voor de veiligheidscontrole op het vliegveld Poelkovo van Petersburg. In de VIP-lounge wacht een verslaggever van het Vijfde Kanaal, het lokale televisiestation van Ruslands tweede stad, op Vladimir Poetin, de vertrekkende ex-locoburgemeester. De verslaggever voelt kennelijk het belang van het moment aan. De onderdanige toon waarop hij zijn vragen stelt doet vermoeden dat hij Poetin niet alleen goed kent, maar hem ook als een grote autoriteit ziet. U gaat in Moskou het onbekende tegemoet? Poetin: ‘Nee, niet helemaal. Pavel Pavlovitsj Borodin heeft me gevraagd zijn team te komen versterken. Dat geeft me een kans deel uit te maken van het team van president Jeltsin en premier Tsjernomyrdin, dat van Rusland weer een gerespecteerde, sterke staat wil maken. Mijn politieke gedachten gaan in dezelfde richting. Ik vind het een eer tot het Jeltsinteam te behoren.’ Een opmerkelijk commentaar voor iemand die enkele jaren later de Jeltsinjaren afdoet als chaos en een vernedering voor Rusland. Op de luchthaven is hij nog altijd in de rol van de gedienstige klerk, die zich het liefst verschuilt achter de zittende macht. Borodin is op dat moment de schatbewaarder van het Kremlin. Hij beheert het Kremlincomplex, de buitenhuizen van de president, de sanatoria, de vliegtuigen en de kas van het presidentiële apparaat. De joviale Borodin, zijn vrienden noemen hem Pal Palytsj, vergeet zichzelf niet bij het beheren van dit kapitale bezit. Ook ‘de familie’ zoals Jeltsin en diens entourage worden genoemd, profiteren van Borodins jongleren met het staatsbezit. – 14 –

Pavel Pavlovitsj zal in 2001 in de zogenaamde Mabetexaffaire nog korte tijd in een New-Yorkse en Zwitserse cel verdwijnen. Borodin is op weg naar de inauguratie van George Bush jr. in januari van dat jaar. Op het vliegveld van New York wordt hij op verzoek van de Zwitserse justitie gearresteerd. Het Kremlin, waar Poetin intussen de baas is, reageert geschokt. Er ontwikkelt zich een waar diplomatiek offensief om Pal Palytsj weer veilig thuis te krijgen. De Amerikanen leveren hem uit aan de Zwitsers. De autoriteiten daar zwichten uiteindelijk voor de enorme druk die het Kremlin uitoefent. Pal Palytsj mag naar huis zonder Kremlingeheimen te hebben prijsgegeven. Hoeveel de Zwitserse firma Mabetex, die onder meer de restauratie van het Kremlin heeft uitgevoerd, aan ‘de familie’ aan steekpenningen heeft betaald zullen we daarom nooit weten. Het gaat volgens de berichtgeving in die jaren om een bedrag van dertig miljoen dollar dat Mabetex Borodin heeft toegestopt om de restauratieklus van enkele honderden miljoenen dollars in de wacht te slepen. Het douceurtje zorgt voor een schandaal. Nauwelijks tien jaar later is dat bedrag peanuts vergeleken bij het nu heersende niveau van corruptie. Onder Poetin als president stijgt de honger naar materieel welzijn onder de tsjinovniki, de overheidsdienaren, spectaculair. Tientallen miljoenen worden honderden miljoenen en zelfs miljarden. Het totale bedrag dat de corruptie oplevert dekt, volgens sommige berekeningen, nu al een kwart van het bruto nationaal product van het land. In een door de oppositionele Partij voor Volksvrijheid uitgegeven boekje Poetin: corruptie noemen de samenstellers een bedrag van 300 miljard dollar. De koning Poetin voedt zijn loyaalste onderdanen met gulle hand. Medeauteur van het boekje is Boris Nemtsov, onder Boris Jeltsin vicepremier en gedoodverfde kroonprins. Aanvankelijk flirt Nemtsov met Poetin, maar de liefde is over. Nemt– 15 –

sov leidt een zeer luidruchtige oppositie tegen het regime. Corruptie is een hoofdthema. Nemtsov: ‘Een van de droevigste resultaten van het bewind van Poetin is dat Rusland is weggezakt in het donkere gat van de corruptie. Erger is nog het feit dat corruptie in de hoogste echelons van de macht in Rusland in feite is gelegaliseerd. Poetins oude vrienden, die niemand waren totdat Poetin aan de macht kwam, zijn allemaal miljardairs. Al die types als Gennadi Timtsjenko, Joeri Kovaltsjoek, de broers Rotenberg danken allemaal hun fortuin aan Poetin. Het mag dan ook geen verbazing wekken dat overal in het land mensen hun leiders na-apen in hun corrupte gedrag.’ Timtsjenko is samen met een Finse partner, Torbjorn Tornquist, onder meer eigenaar van het in Zwitserland gevestigde bedrijf Gunvor, dat een groot deel van de Russische olie verhandelt in het buitenland. Er is een derde eigenaar wiens naam niet wordt vrijgegeven. Nemtsov suggereert dat dat Poetin zelf is. Timtsjenko heeft daarnaast nog andere belangen. Zijn gezamenlijke vermogen bezorgt hem een prominente plek in de top 100-lijst van de rijkste mannen van Rusland. Timtsjenko is een Poetinmaatje uit zijn jongste Petersburgjaren. Hij zet samen met Arkadi Rotenberg de judoclub YavaraNeva op, waarvan Poetin de erevoorzitter is. Naar Arkadi Rotenberg wordt doorgaans verwezen als Poetins judopartner. Maar hij is meer. Samen met zijn broer Boris leidt hij een heel conglomeraat aan constructiebedrijven, onder andere voor het aanleggen van pijpleidingen voor de gasindustrie. Wegenbouw is een andere activiteit. Ook de broertjes staan in de top 100 van de lijst van rijkste Russische burgers die het blad Forbes jaarlijks samenstelt. Joeri Kovaltsjoek heeft zoveel zakelijke belangen weten te bundelen dat ook hij een ereplaats heeft onder de honderd rijksten van Rusland. De lijst van mensen die tot de Poetinconnectie behoren kan nog verder worden uitgebreid. De – 16 –

kinderen van deze ‘intieme cirkel’ vinden eveneens hun weg naar topposities in de aan de staat gelieerde bedrijven. ‘Nepotisme is in het Poetinsysteem alomtegenwoordig,’ schrijft oppositieactivist Boris Nemtsov in een van de boekjes die hij publiceert in zijn strijd tegen de zittende macht. Zijn onthullingen zijn niet aangepakt door het Kremlin; dus moeten we ervan uitgaan dat de inhoud niet ver bezijden de waarheid zit. In het jaar 2000 nam Rusland op de wereldranglijst van corrupte landen de 82e plaats in. De lijst wordt ieder jaar samengesteld door Transparancy International, een onafhankelijk instituut dat een oog houdt op de ontwikkeling van corruptie in de wereld. Tien jaar later is Rusland afgezakt naar de 146e plaats. Rusland verkeert op die plaats in het gezelschap van ontwikkelingslanden als Kameroen, Ecuador, Kenia, Sierra Leone, Oost-Timor en Zimbabwe. ‘Georgië is opgeklommen naar de 61e plaats op die ranglijst,’ merkt Nemtsov fijntjes op. Georgië en de president van de voormalige Sovjetstaat, Michail Saakasjvili, zijn sinds 2008 het mikpunt van spot voor premier Poetin en president Dmitri Anatolevitsj Medvedev. Een korte, maar bloedige oorlog over een van de twee regio’s die zich hebben afgescheiden van Georgië, Zuid-Ossetië, is de oorzaak van die spot. Het Kremlin heeft de diplomatieke betrekkingen met het bewind in de hoofdstad Tbilisi verbroken. Poetin merkt over Saakasjvili op dat ‘hij hem eens aan zijn ballen zal ophangen’. En onderkoning Medvedev verklaart de president van Georgië, die tot tweemaal toe in echte democratische verkiezingen door de Georgiërs met grote meerderheid is gekozen, ‘politiek dood’. Het gebruik van stoere, grove en zelfs schuttingtaal in het openbaar door de bestuurlijke elite heeft school gemaakt in het Poetintijdperk. De jonge hervormers in de Kaukasische staat verslaan onder leiding van Saakasjvili het Kremlinduo op alle fronten. Ze hebben de corruptie in hun land met succes aangepakt. – 17 –

Ondanks de korte oorlog in de zomer van 2008 verslaat het land, dat van natuurlijke bronnen is verstoken, in economische groei de grondstoffenrijke grote buur Rusland ruim. Nemtsov: ‘Onder Poetin is de diefstal door de staatselite gegroeid van slecht tot catastrofaal.’ Een andere klokkenluider, de populaire blogger Aleksej Navalny, heeft de politieke partij van Poetin, Verenigd Rusland, betiteld als ‘de partij van dieven en oplichters’. Op het internet is die benaming voor de ‘partij van de macht’ sindsdien gemeengoed. Het Kremlin onderneemt pogingen om Navalny tot zwijgen te brengen, maar diens populariteit onder het groeiende internetpubliek maakt elke stap tegen hem contraproductief. Jevgeni Fjodorov, een lid van de fractie van Verenigd Rusland in de doema, het parlement, daagt Navalny uit voor een debat op een van de weinige redelijk onafhankelijke radiostations in Moskou. Fjodorov wil bewijzen dat de slogan ‘partij van dieven en oplichters’ niet meer is dan demagogie en het bezoedelen van de goede naam van burgers die het volk vertegenwoordigen. Navalny laat de arme Fjodorov alle hoeken van de studio zien. Hij somt een hele lijst van namen van vooraanstaande leden van het bestuur van de Kremlinpartij op. Bij allemaal vult hij de bedragen in en legt hij uit aan welk niveau van corruptie de prominente leden van de partij schuldig zijn. De lijst en de feiten vallen niet te weerleggen. Fjodorov rest slechts zich te bedienen van de door Poetin geïntroduceerde ‘vijanden van het volk’-theorie. Navalny is een agent van de Amerikanen. ‘Het is algemeen bekend dat in het Amerikaanse budget grote bedragen zijn bestemd om Rusland te destabiliseren,’ aldus Fjodorov. Als bewijs voert hij aan dat vooraanstaande figuren uit de liberale oppositie, zoals Navalny, wel eens te eten worden gevraagd door de Amerikaanse ambassadeur. Navalny verwijt hij het plan van Poetin om ‘het levensniveau van de Russen binnen vijf jaar uit te tillen boven dat – 18 –

van de inwoners van Duitsland te saboteren’. Navalny kopt de voorzet gretig in. ‘Poetin belooft over vijf jaar de hemel, Chroesjtsjov beloofde binnen twintig jaar de communistische hemel. Brezjnev zei dat we al in de hemel leefden. Er is geen Rus die dergelijke beloften nog gelooft. Iedere Rus kent de harde realiteit van het leven.’ Stabiele, extreem hoge olieprijzen zijn nodig om de Russische burger tegen 2020 op het levensniveau te brengen van de Portugezen, het armste broertje in de Europese familie. 99 procent van de deelnemers aan een telefonische enquête onderschrijft de leuze die Navalny heeft bedacht voor de partij van Poetin, de partij van dieven en oplichters. Fjodorov moppert tot slot dat het nu eenmaal lastig discussiëren is met ‘vijanden van het volk’. ‘Corruptie heeft onze economie bij de strot,’ jammert president Dmitri Medvedev in een toespraak begin 2011. Niemand is onder de indruk. Zijn speech levert geen publieke reactie op. De nationale leider Poetin houdt de lippen zelfs stijf op elkaar. Het kwaad heeft onder zijn bewind ongestoord kunnen groeien tot een plaag. Medvedev trekt geen conclusies uit zijn opmerkelijke constatering. Poetin de koning en Medvedev de onderkoning weten dat rondom hen de koninklijke entourage steelt en bedriegt, zoals Navalny voortdurend illustreert met voorbeelden op zijn website rospil.ru. Rospil is een verwijzing naar het Russische woord afzagen. Zo noemen Russen het systeem waarin zij met ambtenaren geld moeten delen. Het duo is zelf kennelijk te nadrukkelijk betrokken bij het systeem dat sinds 1999 zo is gegroeid dat het rigoureus aanpakken van het kwaad kan leiden tot een paleisrevolutie. Poetin geeft als president zijn eerste Moskouse baas, Pavel Borodin, een diplomatieke status als secretaris van de Unie van Rusland en Wit Rusland. Van de Unie tussen beide landen zal nooit iets terechtkomen. Dankzij zijn non-functie hoeft Borodin de Zwitserse speurders naar steekpenningen – 19 –

voor de rest van zijn leven niet meer te vrezen. Dat is wat Poetin loyaliteit noemt, een eigenschap die de basis gaat vormen van de machtstructuur die hij opbouwt sinds burgemeester Sobtsjak hem heeft ingelijfd. Maar ook in de zaak-Borodin, net als in de zaak-Sobtsjak, is het loyaliteit met een eigen belang. Ook de corruptieactiviteiten van Borodin kunnen Poetin als diens naaste medewerker in zijn eerste Moskouse baan niet zijn ontgaan en wellicht heeft hij er ook van kunnen profiteren. Loyaliteit en eigenbelang gaan in beide gevallen vermoedelijk hand in hand. De arme procureur-generaal Skoeratov, de jager op corruptie in het hoogste echelon van de macht, loopt zich uiteindelijk te pletter tegen de Poetinmuur. Bij het uitschakelen van Skoeratov bedient Poetin zich van een methode die een karaktertrek van hem blootlegt die we vaker terug zullen zien in de jaren van zijn bewind: meedogenloos. Poetin is directeur van de FSB als ‘de familie’, Jeltsins entourage, vindt dat Skoeratov te veel aan het spitten is in de naar corruptie geurende gangen van het Kremlin. Poetin weet raad. Hij heeft bovendien nog een oude rekening te vereffenen met Skoeratov, die het heeft bestaan zijn leermeester Sobtsjak lastig te vallen met een corruptieonderzoek. Poetin laat een compromitterend filmpje produceren waarin de procureur-generaal, of in elk geval iemand die op hem lijkt, zich in een VIP-club seksueel laat verwennen door twee gastvrouwen. Het filmpje wordt in een van de late nieuwsbulletins van een van de staatskanalen vertoond. Na zoveel jaren terugkijkend naar de video is het een knullig gemonteerd geheel en het is zeker niet duidelijk dat de genietende man in de vage grijze nevel van de zwart-witvideobeelden de procureur-generaal is. Het filmpje is slechts een waarschuwing aan Skoeratov. De procureur-generaal probeert nog tegen te stribbelen, maar hij verdwijnt uit beeld. Sindsdien is er nooit meer een serieuze poging ondernomen Kremlincorruptie bloot te leg– 20 –

gen. Poetin heeft het filmpje vermoedelijk laten produceren met het oog op zijn eigen toekomst. Het eerste decreet dat hij als president ondertekent is een generaal pardon voor Jeltsin en ‘de familie’. Een document dat hen vrijwaart van juridisch gewroet in hun financiële verleden. De loyaliteit die we inmiddels van Poetin kennen in de zaak-Sobtsjak en de zaakBorodin breidt zich uit naar Jeltsin en Poetins eigen toekomst. De woorden dat hij (Poetin) de ‘oorlog verklaart aan’ of ‘de strijd aanbindt met’ de corruptie klinken nauwelijks geloofwaardig en lijken in strijd met zijn drang naar ‘loyaliteit’. De verslaggever in de VIP-lounge in 1996 wil weten of Poetin zich thuis zal voelen in Moskou. Poetin: ‘Ik ben er niet alleen. Vele Petersburgse vrienden zijn mij voorgegaan, Aleksej Koedrin, Anatoli Tsjoebajs...’ De ex-locoburgemeester somt een hele rij namen op van mannen die tot vandaag aan toe tot zijn intieme kring behoren. Of hij een speciaal iemand heeft om op terug te vallen, vraagt de verslaggever. Poetin: ‘Ik heb niemand nodig. Alleen papa en mama vervullen die rol en die blijven hier in Petersburg.’ Of vrouw Ljoedmila en zijn dochters Marija en Jekaterina de overstap naar Moskou leuk vinden weten we niet. Zij komen in het interview niet ter sprake. De vrouw van een Duitse bankier, Irene Pietsch, die enkele jaren in Petersburg woont en bevriend raakt met Ljoedmila heeft over die vriendschap later een boekje geschreven. De relatie eindigt in 1998. Zij krijgt een telefoontje van Ljoedmila dat zij helaas de vriendschap niet langer kan voortzetten omdat haar man een belangrijke baan in het Kremlin heeft gekregen. De bankiersvrouw laat in haar boekje doorschemeren dat het huwelijk van de Poetins nu niet bepaald geluk uitstraalt. ‘Wie het met deze vrouw (Ljoedmila) uithoudt verdient – 21 –

een monument,’ zou Poetin de bankiersvrouw hebben toegevoegd. We zien Ljoedmila in Poetins Moskouse jaren nog maar sporadisch aan zijn zijde. Het boekje van de bankiersvrouw is nooit in het Russisch vertaald. Het privéleven van Poetin is verboden terrein. Russen mogen niet weten dat hij zijn vrouw niet vertrouwt met een creditcard, althans hij vindt dat ‘economisch niet verantwoord’. Dat is ongeveer de intiemste ontboezeming die de bankiersvrouw weet op te dissen. Poetin ontwikkelt steeds meer het imago van de lonely wolf van wie we een eerste impressie zien op de Petersburgse luchthaven Poelkovo in 1996. Dat hij alleen door het leven gaat strookt weer niet met het beeld van de ideale Russische man dat zijn propagandamachine probeert rond te bazuinen. Met zijn gespierde torso trotseert hij de natuur in het Siberische Altajgebergte waar hij zijn liefde voor de jacht onthult. Zijn zwarte judoband is altijd bij de hand om de onbevreesde man neer te zetten. Hij vliegt gevechts- en blusvliegtuigen of het zijn dagelijks werk is. Hij rijdt Harley’s met bikers. Hij drinkt niet of zeer matig en dat is de droom van iedere Russische vrouw, een man die het glas kan laten staan. Dat zo’n ideale man alleen door het leven gaat is nauwelijks voor te stellen. Vrouwen moeten bij bosjes voor hem vallen. Omdat Poetins privéleven om de een of andere reden een mysterie blijft floreert zijn privéleven in het roddelcircuit. Bij mijn frequente bezoeken aan Sint Petersburg hoor ik steeds weer nieuwe verhalen. Ljoedmila, gestrest door het politieke leven van haar man, is ingetreden in een klooster. Ljoedmila is permanent in Duitsland, waar zij een kliniek voor alcoholverslaafden bezoekt. In 2008 krijgen de verhalen een nieuwe dimensie. De miljardair Aleksandr Lebedev heeft een populaire krant gelanceerd, De Moskouse Correspondent. Begin april van dat jaar verrast de krant de wereld met een knallende primeur: Ljoedmila en Vladimir zijn in het geheim gescheiden. Eveneens in het geheim zijn er voorberei– 22 –

dingen getroffen voor een groot huwelijksfeest in Sint Petersburg, want de president trouwt met zijn maîtresse Alina Kabajeva. De krant interviewt zelfs, anoniem, de man van het cateringbedrijf dat de party moet organiseren. De 25 jaar jongere Alina haalt een gouden medaille tijdens de Olympische Spelen in Athene in 2004 op het onderdeel ritmische gymnastiek. Ze heeft lang donker haar dat stijl langs haar sprekende gelaat is gedrapeerd. Voor de dan 55-jarige Poetin een keuze voor de jeugd. Alina is net als zovele andere sporthelden van Rusland toegetreden tot de partij Verenigd Rusland. Ze bezet zelfs een zetel in de doema. De wereldpers neemt het nieuws over. De Russische media wachten op instructies van het Kremlin wat te doen met dit sensationele nieuws. Later die maand bezoekt Poetin zijn vriend Silvio Berlusconi. De familie Poetin logeert wel vaker in het buitenhuis van de Italiaanse premier op Sardinië, Porto Rotondo. Op een persconferentie mag een journalist uit de vaste Kremlinpool de president vragen naar het waarheidsgehalte van het verhaal in De Moskouse Correspondent. Poetin adviseert de journalisten ‘hun snotneuzen niet in zijn privéleven te steken om hun eigen erotische gevoelens te bevredigen. Het verhaal is van a tot z uit de duim gezogen.’ De Moskouse Correspondent gaat kort daarna ter ziele. De miljardair Lebedev wast zijn handen in onschuld. Hij was aan het vissen in Siberië op een plek waar zelfs mobiele telefoons niet werken. Hij heeft daarom geen overleg gehad met zijn redactie voor deze opmerkelijke publicatie. Dat klinkt niet erg geloofwaardig. Het gerucht dat Poetin een maîtresse heeft circuleert al maanden voor de publicatie zowel in Petersburg als in Moskou. Lebedev, intussen eigenaar van de Britse kranten The Independent en Evening News, is zelf afkomstig uit de KGBfamilie. Hij schuwt de publiciteit niet en schrikt ook niet terug voor een stunt. Een van de theorieën achter het verhaal is dat Lebedev betrokken is geraakt bij een vete tussen diverse – 23 –

KGB-clans. Lebedev zou het verhaal zijn toegespeeld door een van de strijdende partijen. Het verhaal moet een waarschuwing zijn geweest aan Poetin dat hij de belangengroepen die hem in het zadel hebben geholpen en houden machtiger zijn dan hij zelf is. De wereldprimeur is vervolgens een eigen leven gaan leiden. Alina is intussen moeder. Van wie is het kind? Alina heeft een verpletterend saaie talkshow op een door Poetinoligarchen gefinancierd tv-kanaal waar niemand naar kijkt. Alina woont op een hotelcomplex in Sotsji, dat eigendom is van Ruslands superconglomeraat Gazprom. Het complex wordt bewaakt door de speciale veiligheidsdienst van het Kremlin. Boris Nemtsov heeft in een van zijn anti-Poetinboekjes een passagierslijst afgedrukt van een vlucht die een van de Poetin-oligarchen met vrienden heeft gemaakt met zijn privéjet van Petersburg naar Sotsji, het luxe kuuroord aan de Zwarte Zee. Poetins vriendenclub vormt de passagierslijst. Ook hij en Alina maken de vlucht mee. Nemtsov onthoudt zich verder van commentaar. In het najaar van 2010 is er een volkstelling in Rusland die één keer in de tien jaar plaatsvindt. De burgers verdienen enige aansporing mee te werken aan dit omvangrijke project. President Medvedev en zijn echtgenote Svetlana zijn uitvoerig in beeld in alle televisiejournaals. Zij hebben de enquêtrice, een studente, uitgenodigd in hun buitenhuis voor de thee aan een royaal gedekte tafel en beantwoorden de vragen. Daarna zien we premier Poetin met zijn echtgenote Ljoedmila zittend op een knullig bankje weggeplukt uit een showroom van Sovjetmeubilair. Er is geen gezellig gedekte tafel met lekkernijen om de enquêtrice, een jonge studente, te verwennen zoals bij de Medvedevs. Was er geen gezelliger plek te vinden in het toch zeer royale buitenverblijf Novo-Ogarjovo? De studente stelt de onvermijdelijke vraag uit het enquêteformulier: Burgerlijke staat? ‘Gehuwd,’ antwoorden bei– 24 –

den. Het overtuigende bewijs dat er niets aan de hand is met de relatie van het echtpaar. Het is de enige vraag die hoorbaar wordt weergegeven in de televisiereportage. Niets is toevallig in Rusland. Het merkwaardige decor waarin het echtpaar zit is niet overtuigend genoeg voor de Russische burger. Er komt geen einde aan de roddels. Poetin is op weg naar Moskou in 1996. De verslaggever van het Vijfde Kanaal zwaait een eenzame man uit, die voor de camera nog maar eens zijn kalfslederen koffertje en zijn zwarte sporttas op de lopende band van de veiligheidscontrole zet. Daarna zien we Poetin naar een vliegtuig van Borodins Kremlinluchtvloot stappen. De verslaggever verzuimt de vertrekkende ambtenaar te vragen waarom hij heeft gekozen voor een carrière in de hoofdstad en hij een aanbod van Vladimir Jakovlev, de nieuwe burgemeester van Petersburg, om met hem samen te werken heeft afgeslagen. Het antwoord is eenvoudig. Poetin heeft een enorme democratische bloedneus opgelopen. Samen met zijn kornuiten zweert hij: dit nooit meer. Als campagneleider in de verkiezingen voor het burgemeesterschap is hij er niet in geslaagd de arrogante Sobtsjak naar een overwinning en een tweede termijn te brengen. De populistische Jakovlev heeft Sobtsjak in de campagne neergezet als een corrupte, incompetente en inactieve bestuurder. Hij heeft zichzelf aangeprezen als een man die de mouwen opstroopt en de in armoede gedompelde culturele hoofdstad van Rusland er weer bovenop zal helpen. De kiezers, het verval van hun stad overziende, kiezen voor de mannetjesputter in hemdsmouwen en laten de democraat in driedelig maatpak vallen als een baksteen. De Petersburgers zijn met Jakovlev niet veel beter af, blijkt al snel. Hij regeert Petersburg als zijn privébezit. Spoedig vullen de straten zich met verhalen over corruptie en nepotisme. Een kennis die nauw is betrokken bij de viering van – 25 –

het 300-jarig bestaan van Petersburg in 2003 illustreert de mate van corruptie als volgt: ‘Het is een soort trechtersysteem bij het uitvoeren van overheidsprojecten. Van boven gooi je er tien miljoen roebel in en van onderen komt er een miljoen uit. Dat is het geld dat rest om het project uit te voeren.’ Mede daarom blijft het wegdek van de Petersburgse straten ook onder Jakovlev een gatenkaas. Het bewijs voor de meeste Petersburgers dat het ook met hem niet goed komt met hun stad. Verkiezingen waarin het laatste woord aan de kiezers is hebben sinds de smadelijke nederlaag die Poetin in 1996 heeft moeten incasseren niet meer de voorliefde van de toekomstige president. Kort na zijn verkiezing tot president in 2000 antwoordt hij op een vraag van een verslaggever of hij iets ziet in het herstellen van de monarchie in Rusland. Hij zoekt aarzelend naar zijn woorden, maar de boodschap is duidelijk: ‘In het algemeen... in een bepaalde periode... op een bepaalde plaats... onder zekere condities heeft de monarchie tot de dag van vandaag een positieve rol gespeeld en speelt die nog... Een monarch hoeft niet na te denken of hij zal worden gekozen of niet, hij hoeft zich niet met kleinigheden bezig te houden om het electoraat op de een of andere manier te beïnvloeden. Hij kan zich bezighouden met het lot van het volk zonder te worden afgeleid door pietluttigheden.’ Nagenoeg iedereen heeft deze aarzelend uitgesproken woorden over het hoofd gezien. Hier sprak de monarch zelve. Maar in Rusland is dat onmogelijk, merkt de journalist op. ‘Weet je,’ reageert Poetin, ‘zoveel zaken komen ons als onmogelijk en niet te verwezenlijken voor en dan... pats! Zoals het was in de Sovjet-Unie. Wie had het voor mogelijk gehouden dat ze zichzelf te gronde zou richten?’ Noch tijdens zijn eerste verkiezing, noch tijdens zijn tweede verkiezing wenst hij een verkiezingscampagne te voeren. ‘Ik ben geen tampon – 26 –

die moet worden aangeprezen,’ merkt hij fijntjes op. Met tegenstanders in discussie gaan is al helemaal uit den boze. De gekozen monarch kent geen tegenstanders. Zijn voorbeeld op dat punt is Boris Jeltsin. De rijzige volleyballer uit Sverdlovsk krijgt bij zijn eerste verkiezing in 1990 een eerlijk verkregen mandaat van de kiezers die op dat moment in een euforische stemming verkeren. Er heerst een heilig geloof in de nieuwe post-Sovjettijden zonder het idiotisme van het communistische ideaal. Zes jaar economisch verval, mede veroorzaakt door de nalatenschap van de failliete Sovjet-Unie stort het land in een depressie. Het nieuwe Rusland is opgezadeld met een lege schatkist. Torenhoge buitenlandse schulden blokkeren de vooruitgang. Salarissen en pensioenen worden onregelmatig betaald. Voeg daarbij de gekelderde prijs voor een vat olie tot tien dollar en de jonge democratische hervormers die Jeltsin aanvankelijk het vertrouwen schenken staan voor een onmogelijke taak. Het Russische volk is in korte tijd vele illusies armer. Het communisme is een ramp, maar de democratie en de vrije markt leveren het gros van de bevolking niets anders op dan ellende. Jeltsin verzuimt, vermoeid geraakt door het interne politieke geweld, steeds vaker leiding te geven. Zijn slopende levensstijl eist zijn tol. Hij is meer in het ziekenhuis dan in zijn kantoor in het Kremlin in 1995. Zijn populariteitsscore slinkt tot vijf procent. Een kansloze positie in presidentsverkiezingen die wachten in 1996. Tsaar Boris kan de troon echter niet verlaten. Te veel oligarchen, de zakenelite die nauw met de staat is verweven, en wat is gaan heten ‘de familie’ zijn afhankelijk van zijn positie als onaantastbare monarch. In 1993 heeft Jeltsin zichzelf een grondwet aangemeten die hem een bijna absolute macht geeft, een tsaar waardig. Die macht mag niet in verkeerde handen vallen. In januari 1996 is tsaar Boris daarom in het harnas gehesen om na een lange tijd buiten beeld te zijn geweest zijn eer– 27 –

ste optreden te maken in de verkiezingscampagne. Plaats van handeling is Jekaterinenburg, het voormalige Sverdlovsk, waar hij als partijleider met ijzeren vuist heeft geregeerd. De entourage van de president is zichtbaar nerveus. ‘Komt Jeltsin ongeschonden deze dag door?’, is op hun gezichten te lezen. Zijn dochter Tatjana speelt voor het eerst publiekelijk een vooraanstaande rol bij het voeren van de regie. De pers is massaal opgetrommeld. Ik sta met mijn cameraploeg uren te blauwbekken bij twintig graden onder nul om de herrezen president te filmen en enkele woorden te ontfutselen één op één op de camera. ‘Maak je geen zorgen. Iedereen krijgt een beurt,’ spreekt zijn al even nerveuze woordvoerder mij toe. Op weg naar de zaal waar hij zijn ‘verkiezingsspeech’ zal houden stapt hij inderdaad van camera naar camera voor het antwoord op een vraag die we mogen stellen. ‘Boris Nikolajevitsj, hoe voelt u zich?’, is de enige vraag die uit mijn bijna door de kou verstijfde mond komt. ‘Uitstekend natuurlijk. Dit is de dag waarop Rusland wordt herboren.’ Tsaar Boris is al weer op weg naar de volgende camera. De zaal is gevuld met publiek dat als applausmachine moet dienen. Iedereen vervult zijn rol. Ook Jeltsin, hij blijft overeind. Zijn stem is onzeker, maar het voortdurende applaus waarmee zijn niet overtuigende rede wordt onderbroken geeft het optreden het aureool van een tsaar die klaar is voor de strijd. De nationale tv-kanalen zorgen voor een zorgvuldig geregisseerde registratie die de hele natie moet overtuigen dat tsaar Boris niet is uitgeteld. Zijn taak is Rusland te behoeden voor een communistische revanche, is het leidmotief van de campagne. Een ongekend omvangrijk propaganda-apparaat bombardeert de Russen met de boodschap die angst moet inboezemen voor de wraak van de communisten, die het herstel eisen van de Sovjet-Unie oude stijl en als het moet inclusief het herstellen van de Goelag, Stalins keten van concen– 28 –

tratiekampen. Jeltsin is de enige garantie om het kwaad te keren. Jeltsin is zelf overtuigd geraakt van zijn missie. Als ik hem een jaar na zijn aftreden interview in het ongezellige buitenhuis Gorki 1 zegt hij: ‘U vraagt me waarom ik in 1996 mij herkiesbaar heb gesteld ondanks mijn hartkwaal. Wie anders had het communistische gevaar kunnen keren.’ Er valt een pauze en er komen tranen in zijn ogen. Zijn dochter Tatjana vraagt me na het interview de tranen niet uit te zenden. De leider van de communisten, Gennadi Zjoeganov, maakt overal in Europa knievallen voor het kapitaal om te bewijzen dat hij geen herstel wil van de communistische heilstaat. Hij verschijnt zelfs op het poenerige jaarlijkse Davosforum om de financiële elite in de wereld te bezweren dat hij niet meer is dan een sociaaldemocraat bij wie geïnvesteerd kapitaal veilig is. Die boodschap klinkt ook niet helemaal oprecht uit de mond van een man die nog nooit in zijn leven een excuus heeft laten horen aan de nabestaanden van de slachtoffers van het Stalinregime. Integendeel, hij legt elk jaar op de sterfdag van de massamoordenaar nog trouw bloemen bij diens graf in de Kremlinmuur achter het mausoleum van Lenin. Niettemin is de communistische dreiging die de Jeltsincampagne verkondigt lichtelijk overdreven. De getraumatiseerde Russische kiezers willen zeker geen Sovjet-Unie terug. Ze hebben daarom geen andere keuze dan hun stem te geven aan de tsaar en Zjoeganov uiteindelijk in de tweede ronde van de verkiezingen het bos in te sturen. Zjoeganov dwaalt daar nog altijd in rond. Zijn liefde voor de sterke hand, de vozjd (leider) die Stalin was is hij niet kwijtgeraakt. Poetin is voor hem een bourgeoisaftreksel van de typische Russische vozjd. Bij gebrek aan beter heeft Zjoeganov zich in de loop der jaren ontwikkeld tot een trouwe dienaar van de vozjd Poetin. De tandeloze communistische partij past in het quasidemocratische stelsel dat Poetin uiteindelijk zal ontwikkelen. Zjoega– 29 –

nov is in 2000 en 2008 nog een keer kandidaat bij de presidentsverkiezingen. In beide campagnes demonstreert hij niet de wil ook echt het ambt van president te ambiëren. Hij doet mee om zijn achterban en het Kremlin een plezier te doen. In 2004 sturen de communisten een reservekandidaat het veld in bij de presidentsverkiezingen. Te worden vernederd in schertsverkiezingen is voor de oude communist iets te veel om te kunnen verstouwen. De ‘soevereine democratie’ in Rusland heeft dan al het niveau bereikt van een moderne versie van het kiessysteem van de Sovjet-Unie, de gekozen monarch. Na zijn overwinning in de verkiezingen verdwijnt Jeltsin meteen voor maanden in het ziekenhuis. Een meervoudige bypassoperatie maakt in feite een einde aan zijn politieke loopbaan en verhindert hem in de jaren die komen om zijn beloften uit de verkiezingscampagne, voorspoed voor iedereen in een sterk, gerespecteerd en herboren Rusland, waar te maken. De verkiezingen hebben wel een einde gemaakt aan elke illusie dat Rusland op weg is naar een democratie naar westers model. De stijl die zijn staf heeft ontwikkeld in de verkiezingsstrijd maakt later school onder Poetin, die de verkiezingstechnologie verder perfectioneert. Een van de campagnestrategen van Jeltsin en later van Poetin vertrouwt mij toe: ‘Rusland is niet klaar voor een democratie westerse stijl. Wij maken de keuze voor de kiezers. En zij hoeven die keuze slechts te bevestigen.’ Een concept dat ook de Sovjetleiders hanteren bij het vullen van de zetels in de vertegenwoordigende organen van partij en staat. Poetins ideoloog, Vladislav Soerkov, ontwerpt een moderne variant van het oude Sovjetmodel als antwoord op boze westerse reacties op het uitblijven van een echte democratie in Rusland. Hij ontwikkelt de zogenaamde ‘soevereine democratie’. Het woord soeverein zegt het al: het volk kiest de soeverein ofwel de vorst die het wordt voorgeschoteld. De – 30 –

vorst is aan geen enkel gezag ondergeschikt en politieke competitie is uitgebannen. Poetin wenst niet nog eens, net als in 1996, door de kiezers te worden verrast. Het interview dat Poetin geeft op de luchthaven Poelkovo in 1996 bij zijn vertrek uit Petersburg is karakteristiek voor de interviews die in de jaren daarna volgen. Poetin is nog nooit echt geïnterviewd. Vragen van journalisten worden zorgvuldig gewogen. Antwoorden zijn lange monologen. Hij heeft ook nog nooit een politiek debat gevoerd. Als een monarch stelt hij zichzelf boven dit soort trivialiteiten van de democratie. De vraag welk Rusland hem voor ogen staat heeft hij nog nooit beantwoord. In de Moskouse boekwinkels zijn vele boeken te vinden die over het fenomeen Poetin gaan. Sommige zijn ronduit smaadschriften. Andere zijn werken van communisten die uitleggen dat ook Poetin deel uitmaakt van het westerse complot de Sovjet-Unie en Rusland te gronde te richten. Sommige auteurs proberen serieus te analyseren wat er met Poetins Rusland aan de hand is, maar de prominentste plaats in de boekwinkels krijgen de boeken die Poetinvriendelijk zijn. Zoals het boek Poetin-Medvedev. Hoe nu verder? Een van de auteurs is Vladimir Solovjov, een tv-presentator die in discussieprogramma’s vooral zichzelf loopt te promoten als een slimme jongen. In feite is hij een Poetinadept. Hij is er niet vies van een schakel te zijn in het fijnmazige propagandanet dat in de afgelopen jaren door het Kremlin is gesponnen. Het boek dat Solovjov samen schrijft met Nikolaj Jelobin, een politicoloog en expert op het gebied van de AmerikaansRussische betrekkingen is er een bewijs van. De laatste is er bij gehaald, zo lijkt het, om het boek een wetenschappelijk gewicht te geven. Het doel van de schrijvers is voornamelijk het vergoelijken van alles wat Poetin en zijn kornuiten doen ‘in het belang van een stabiel Rusland’. De kritiek die er is te lezen is zelden bijtend, maar meer vragend om begrip. – 31 –

Dat het land vier jaar lang is geregeerd door een tandem, Poetin als machtige premier en Medvedev als decoratieve president, doen de scribenten af als iets dat zijn oorsprong vindt in de Russische geschiedenis. Peter de Grote moet de macht aanvankelijk delen met zijn halfzus Sofia. Die machtsdeling loopt uit op een bloedbad. Stalin deelt de macht met Michail Kalinin. Althans Kalinin is net als Medvedev een gedienstige klerk bij het administreren en het medeondertekenen van Stalins misdaden tegen zijn eigen volk. Leonid Brezjnev heeft een loopjongen in Aleksej Kosygin. Poetin heeft die merkwaardige traditie opgepikt? Dat mag volgens de schrijvers zo zijn, maar de grondwet van Rusland voorziet niet in een tandemocratie. De schrijvers vergoelijken ook Poetins nogal bloedige eerste jaren aan de macht. De oorlog die hij ontketent in de Kaukasus kost het leven aan tienduizenden onschuldige slachtoffers onder de bevolking. Het leger verliest naar schatting zevenduizend man en nog eens duizenden soldaten raken voor het leven verminkt. Het Kremlin heeft nooit de moeite genomen om de werkelijke dodencijfers te achterhalen en te onderzoeken. Het geweld dat is losgelaten op Tsjetsjenië overtreft dat van de eerste oorlog die Jeltsin er voert van 1994 tot 1996. Ik ben er getuige van. Ik kijk toe, zorgvuldig onder controle van het leger, hoe zwaar geschut woonwijken van de hoofdstad Grozny in puin schiet. In de officiële propaganda heten dit soort beschietingen precisiebombardementen. Poetin belooft de Russen een korte oorlog zonder de grote verliescijfers die de eerste oorlog kenmerken. De oorlog woedt in feite nog steeds en hij is bloediger en mensonterender dan Jeltsins mislukte strafexpeditie tegen de Tsjetsjenen. Poetin noemt zijn oorlog ‘een antiterreuroperatie’, maar zijn oorlog is een voortzetting van een strafexpeditie tegen niet-etnische Russen met een Russisch paspoort. Dit keer heeft het geweld zich over de hele Kaukasus uitgespreid. De islam, de geschiedenis, het streven naar onafhankelijk– 32 –

heid spelen allemaal een rol in de opstandige republiek. Maar met de strijd tegen het internationale terrorisme van extreme islamitische groepen heeft Poetins operatie slechts zijdelings te maken. Het Kremlin heeft de dramatische gebeurtenissen in New York in september 2001 niet alleen aangegrepen om solidariteit te betuigen met de strijd van de Amerikanen tegen het internationale terrorisme, maar ook om de ‘vuile oorlog’ in de Kaukasus verder voort te zetten onder die vlag. Het westen prijst Poetin voor zijn betoonde solidariteit en knijpt twee ogen dicht voor de werkelijkheid. Ik volg de vluchtelingenstroom. Wanhopige Russische burgers, want dat zijn Tsjetsjenen, aan hun lot overgelaten in overvolle vluchtelingenkampen in het betrekkelijk veilige Ingoesjetië. Poetin heeft geen woorden van medeleven voor deze onschuldige slachtoffers. Hij heeft zelfs nooit zo’n kamp bezocht. Niemand herdenkt ook de doden. De hoofdstad Grozny die door Poetins vazal Ramzan Kadyrov weer is opgebouwd heeft zelfs geen monument om de doden te herdenken. Er is slechts één gedenkteken dat aan beide oorlogen herinnert. Het monument eert de politiemensen die zijn gevallen tijdens terroristische aanslagen. Poetins oorlog, het geweld, de doden, ze zijn omgeven door een beschamend stilzwijgen. Slechts in de dossiers bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg leeft de oorlog nog altijd voort. De zaken die het Hof behandelt hebben voor een belangrijk deel betrekking op Russische burgers die hun recht in eigen land niet kunnen halen. De meeste dossiers gaan over Tsjetsjenen die hebben geleden onder het oorlogsgeweld. Bijna dertig procent van alle zaken die het Hof passeren hebben een relatie met Poetins oorlog. In totaal 40.925 dossiers. De documenten vertellen vaak afschuwelijke verhalen over het optreden van het Russische leger in Tsjetsjenië. Moorden, verdwijningen, onrechtmatige arrestaties. In Poe– 33 –

tins ‘antiterreuroperatie’, zoals de oorlog officieel heet, is alles geoorloofd. De klagers winnen bijna alle zaken en het Kremlin keert de financiële compensatie die het Hof voorschrijft in stilte uit. Een van de dossiers leidt tot een uitspraak in juli 2006, vijf jaar nadat Fatima Bazorkina haar zoon Moerat heeft verloren. De Russische staat moet 35.000 euro aan compensatie aan haar uitkeren. ‘Ik heb mijn zoon niet terug met dit geld, maar ik heb eindelijk een stuk papier in handen waaruit blijkt dat er schuldigen zijn aan zijn dood,’ zegt Fatima. De zoon van Fatima, Moerat, verdwijnt in het jaar 2000 tijdens een zogenaamde schoonmaakoperatie in het dorp Alchan-Kala in de bergen van Tsjetsjenië. Een camera registreert hoe een Russische officier, generaal Aleksandr Baranov, hem ondervraagt. Tegen omringende soldaten schreeuwt hij: ‘Maak hem af. Schiet hem dood.’ Moerat heeft niets te maken met de terroristen in de bergen. Hij is jong en Tsjetsjeen, dat alleen al is voldoende om hem te bestempelen als een potentiële terrorist. De officiële versie is dat Moerat na het verhoor op transport is gesteld naar een detentiecentrum. Hij is daar nooit aangekomen. Zijn lichaam is nooit gevonden. Moerat is een van de talloze onschuldige Tsjetsjeense jongeren die dat lot heeft getroffen, maar niemand die er nog aandacht aan besteedt. De oorlog en de excessen, je hoort er de aanstichter van de ellende, Poetin, nooit meer over. De soldaten en officieren die het leven hebben gelaten in Poetins oorlog verdwijnen eveneens praktisch vergeten en geruisloos in de geschiedenis van een bizarre burgeroorlog. De centrale Lenin Prospekt in Grozny ligt na twee oorlogen in 2006 nog geheel in puin. De markt is vreemd genoeg altijd blijven functioneren tijdens de oorlog. De oorlog is niet te winnen en het terrorisme dat Rusland keer op keer in een schoktoestand brengt is niet uit te roeien. Het is vooral een sociaal probleem. Poetin besluit tot een tsjetsjenerisering van – 34 –

het conflict. Hij vindt de Kadyrovclan bereid het vuile werk verder op te knappen. In Jeltsins oorlog vechten de Kadyrovtsy in de bergen tegen het Russische leger. Hun rebellenbestaan is hun sindsdien vergeven. De goede Tsjetsjenen zijn voortaan de Kadyrovtsy, de mannen van Kadyrov, de slechten zijn alle andere Tsjetsjenen. Achmat-Chadzji Kadyrov, de leider van de Kadyrovclan, levert niet snel genoeg rust in de Kaukasus. Kadyrov weet wel steeds meer geld uit het Kremlin te persen. Poetin heeft geen andere keuze dan te betalen, maar hij is ongeduldig van aard. Hij wil snelle resultaten zien. Het maakt hem niet uit hoe dat resultaat wordt geboekt. Een teken dat het tussen de Tsjetsjeense leider en Poetin niet botert is te zien op 7 mei 2004 wanneer Poetin in het Kremlin wordt ingehuldigd voor zijn tweede termijn als president. Voor Kadyrov senior is geen plaats ingeruimd onder de elite van de Poetinclan in de Georgi-hal. Hij moet genoegen nemen met een plaats in de aangrenzende Anrejevskizaal. Kadyrov is not amused over deze vernedering. Twee dagen later is hij dood, opgeblazen in zijn eigen Grozny als hij in het Dinamostadion de 9 meiparade gadeslaat. Op die dag herdenkt heel Rusland met militaire parades de overwinning op nazi-Duitsland. Anna Politkovskaja, de dappere Russische journaliste die in haar eentje een kruistocht onderneemt tegen het Poetinregime beschrijft beide gebeurtenissen, de inauguratie van Poetin en de moordaanslag op Kadyrov, in haar boek Een Russisch dagboek. Het boek verschijnt in 2007, nadat zij in oktober 2006 in het trapportaal van haar woning aan de Lesnajastraat in het centrum van Moskou is doodgeschoten. Een politieke moord, waarvan de opdrachtgever(s) nooit zijn gevonden. Poetin noemt haar dood tragisch, maar als journaliste, beweert hij, had ze nauwelijks invloed. Weer de meedogenloze Poetin. Een dode krijgt nog even een trap na. Natuurlijk heeft ze invloed. Ze weigert zich neer te leggen – 35 –

bij de hele en halve waarheden waarmee het Kremlin de oorlog in Tsjetsjenië heeft omgeven. Dit heeft ze te zeggen over de gedenkwaardige inauguratie van Poetin op 7 mei 2004: ‘Poetins inauguratie in het Kremlin. Een demonstratie van de autocratische macht en de grootheid van onze Eerste Burger en van zijn isolement in de wildernis. Zelfs geïsoleerd van zijn vrouw. Gedurende de directe televisie-uitzending zei de commentator: “Onder hen die zijn uitgenodigd voor deze plechtige ceremonie waarin Poetin zijn ambt aanvaardt, is de vrouw van Vladimir Vladimirovitsj, Ljoedmila Poetina.”. Een belachelijke opmerking. Mensen hebben er om gelachen, maar niet uit blijdschap Zij stond gedurende de inauguratie tussen de VIP’s, achter de barrière waar Poetin langs stapte over de rode loper. Hij arriveerde alleen, marcheerde langs zijn vrouw naar het podium en na de inauguratie passeerde hij haar op weg naar de Tsareningang om de parade van de Kremlingarde af te nemen. Al die tijd alleen. Geen vrienden, geen familie. De man moet schreeuwend gek zijn. Het is een teken dat hij niemand vertrouwt en dat is een fundamentele karaktertrek van Poetins bewind. Het onderstreept de zekerheid dat alleen hij, Poetin, weet wat goed is voor het land.’ En over de aanslag twee dagen later in Grozny op Kadyrov schrijft ze: ‘Er zijn hardnekkige geruchten dat Kadyrov is opgeblazen door “onze mensen”. Zijn beveiliging in de afgelopen maanden van zijn leven was zo strikt dat niemand, alleen “onze mensen” hem nabij konden komen. Als hij in het openbaar verscheen, werd alles afgegrendeld en de hele omgeving werd nauwgezet gecontroleerd op explosieven. Zij die verantwoordelijk zijn voor de aanslag op Kadyrov zijn nooit gevonden. Wie zijn “onze mensen” in dit verband? De huurmoordenaars van de staat. Soldaten van het Centrale Informatie Directoraat van het leger, de GRU; het Centrum voor speciale Missies van het Federale Veiligheids Bureau, een geheime on– 36 –

derafdeling van de FSB belast met gevoelige missies, wat doorgaans betekent moord... … Poetin ontving diezelfde avond nog Kadyrovs zoon Ramzan in het Kremlin. Hij verscheen in een helblauw trainingspak en hij gaf Poetin de verzekering dat hij het beleid van tsjetsjenerisering dat is ingezet onder zijn vader zou voortzetten. De ontmoeting werd getoond op alle televisiekanalen en ook in Tsjetsjenië om duidelijk te maken dat de Kadyrovbende haar gang kan blijven gaan in Tsjetsjenië. Poetins entourage had er rekening mee gehouden dat Ramzan na de aanslag op zijn vader terug zou gaan naar de bergen om zich bij het verzet te voegen. Toen dat niet het geval bleek te zijn, besloot het Kremlin hem de vrije hand te geven de Tsjetsjeense bevolking verder te terroriseren.’ De jonge Kadyrov is bereid zijn vader te overtreffen in het gebruik van ongecontroleerd geweld. De moord op Anna Politkovskaja in oktober 2006 is een laffe daad. Neergeschoten in haar trapportaal met haar boodschappen in de hand. De slordige manier waarop de speurtocht naar de daders en de opdrachtgevers van de moord wordt gevoerd is de zoveelste smet op de Russische rechtsstaat of het ontbreken daarvan. De naam van de jonge Kadyrov staat op de lijst van mogelijke opdrachtgevers. Hij heeft altijd ontkend iets met de moord te maken te hebben. In maart 2011 loop ik over de voormalige Lenin Prospekt die nu de V.V. Poetin Prospekt heet. Een kille namaak-allee waarin geen plaats meer is voor de oude vertrouwde rumoerige markt. Die heeft plaats moeten maken voor dit smakeloze filmdecor. Het persoonlijke leger van de jonge Kadyrov handhaaft er de orde. Van vele gevels kijken in enorme portretten de oude Kadyrov, Poetin en Medvedev neer op de Tsjetsjenen. Of Poetin dit eerbetoon verdient zullen toekomstige geschiedschrijvers moeten uitmaken Er zijn veel inwoners van Grozny en Tsjetsjenië die de Poetin Prospekt liever mijden. – 37 –

Mijn Russische cameraploeg wordt aangesproken door de Kadyrovtsy, zoals de bevolking de persoonlijke brigade van Ramzan noemt. Ze zijn gevreesd vanwege het ongecontroleerde geweld dat ze toepassen. Op deze dag zijn de mannen die kekke baretten op hun kaalgeschoren schedel dragen in een goede bui. Ze spelen met hun automatische wapens. We mogen ze filmen. ‘Nog geen tien jaar geleden zouden we jullie hier van de straat hebben geschoten. Dankzij Ramzan zijn we nu vrienden en onze grootste vriend is Poetin.’ Dat mag waar zijn voor de uitgelaten vechtersbazen. Poetin zorgt voor een stroom van roebels richting Grozny. Hoeveel Kadyrov zelf opstrijkt van die miljarden weet niemand, want niemand controleert de gang van zaken in de Russische deelrepubliek. Prestigeprojecten die de status van Kadyrov moeten verhogen, zijn er voldoende. Middenin het centrum van de stad verrijst een protserig paleis voor de lokale leider. Een kolossale moskee, genoemd naar Achmat Kadyrov, staat naast het nieuwe paleis. Gelovige moslims mijden het pompeuze gebedshuis waar het vrijwel altijd stil is, zelfs tijdens het vrijdaggebed. Tsjetsjenen zoeken liever de intieme sfeer op van de kleine moskeeën die in alle wijken van Grozny de laatste jaren weer een plek hebben gekregen. Enkele honderden miljoenen euro’s zijn gegaan naar het nieuwe stadion, het modernste in de hele Russische Federatie. Het heeft 30.000 zitplaatsen. Het stadion is de thuishaven van Terek Grozny, het voetbalspeeltje van Kadyrov. Het stadion zal nooit vol zijn, want voetbal is niet erg populair in de moslimrepubliek. Bij de thuiswedstrijden van Terek zitten hooguit 6.000 mensen op de tribune en de veiligheidsmaatregelen zijn zo extreem dat de sfeer nauwelijks ontspannen genoemd kan worden. Ramzan deert dat niet. Hij steekt miljoenen euro’s in de club in een poging Europese toernooien te bereiken. Illustere ex-voetbalidolen als Ruud Gullit zijn gezwicht voor de miljoenen die Ramzan kennelijk tot zijn beschikking – 38 –

heeft om hem te assisteren in het bereiken van zijn Europese droom. Voetballers van alle werelddelen zijn neergestreken in deze uithoek van de Kaukasus. Ze wonen in villa’s, veilig achter de muren van het paleiscomplex van de president, die zichzelf heel bescheiden sinds kort slechts ‘hoofd’ van Tsjetsjenië noemt. Als de sterren niet snel het gewenste resultaat leveren schopt hij de idolen even zo makkelijk weer op straat, zoals met Gullit al na een paar maanden is gebeurd. Een ander speeltje van de Tsjetsjeense leider is de paardensport. Hij heeft niet alleen een stoeterij in Tsjetsjenië maar ook in Groot-Brittannië. Zijn paarden draven intussen naar prijzen op alle vooraanstaande renbanen over de hele wereld. Zijn internationaal vermaarde trainers roemen zijn liefde voor de dieren. Paarden die uitgedraafd zijn mogen hun oude dag slijten in de speciale stallen en weiden van Kadyrov nabij Grozny. Rapporten van mensenrechtenorganisaties waarin Kadyrov van martelingen en politieke moorden wordt beschuldigd veroorzaken slechts rimpelingen van verontwaardiging. Zelf noemt Kadyrov de aantijgingen vals, maar de dossiers bij het mensenrechtenhof in Straatsburg vertellen een ander verhaal. Hij is een dierenvriend. Dat telt zwaarder in de paardensport dan zijn reputatie als mensenvriend; daarom mogen zijn paarden overal draven en is hij als eigenaar welkom op de vooraanstaande renbanen in de wereld. De officiële statistieken in Rusland scheppen geen rooskleurig beeld van de leefomstandigheden in de Kaukasus. De werkloosheid in de regio varieert van dertig tot zeventig procent. De inkomens zijn er het laagst van heel Rusland. Armoede, corruptie en uitzichtloosheid drijven jongeren er nog altijd in handen van radicale groeperingen. Politkovskaja’s moord is in verband gebracht met Kadyrov, die meer dan eens zijn ergernis heeft geuit over de onthullingen die zij deed in haar krant Novaja Gazeta over het brute geweld dat Ramzan loslaat op zijn mede-Tsjetsjenen. – 39 –

In haar dagboek staat een bizarre conversatie te lezen die ze met hem heeft in zijn gefortificeerde dorp Tsentoroj, eind augustus 2004: Waar beleef je het meeste plezier aan? ‘Vechten, ik ben een krijger.’ Heb je wel eens iemand gedood? ‘Nee. Ik ben altijd degene geweest die de commando’s gaf.’ Maar je bent te jong [hij is dan eind twintig] om altijd commando’s te hebben gegeven. Iemand moet je ooit orders hebben gegeven. ‘Alleen mijn vader. Niemand anders heeft me ooit orders gegeven of zal dat ooit doen.’ Heb je opdracht gegeven iemand te doden? ‘Ja.’ Is dat niet verschrikkelijk? ‘Het is niet ik, maar Allah. De profeet heeft gezegd dat alle wahabieten [extreme moslims] moeten worden vernietigd.’ Heeft hij dat echt gezegd? Als er geen wahabieten meer zijn, tegen wie wil je dan vechten? ‘Dan ga ik boeren. Ik houd al bijen en vechthonden.’ Voel je geen medelijden wanneer honden elkaar doden? ‘Nee, helemaal niet. Ik houd er van. Ik heb net zoveel respect voor mijn hond Tarzan als voor een mens. Hij is een Kaukasische herdershond. Dat zijn de eerlijkste honden die er bestaan.’ Welke andere hobby’s heb je nog meer. Honden, bijen, vechten... En? ‘Ik houd erg van vrouwen.’ Dat vindt je vrouw niet erg? ‘Ik vertel het haar niet.’ Welke scholing heb je gehad? ‘Hogere opleiding, rechten. Ik ben het net aan het afronden. Ik moet examens doen.’ – 40 –

Wat voor examens? ‘Wat bedoel je, welke examens? De examens, dat is alles.’ Aan welk instituut studeer je? ‘Het is een afdeling van het Moskouse Instituut voor Zaken. In Goedermes. Het is een rechteninstituut.’ Wat is je specialisatie? ‘Rechten.’ Maar wat voor rechten? Strafrecht? Burgerlijk recht? ‘Dat kan ik me niet herinneren. Iemand heeft het allemaal voor me opgeschreven op een stuk papier. Ik ben vergeten wat het allemaal precies was. Ik heb zoveel aan mijn hoofd.’ Politkovskaja merkt fijntjes op dat algemeen bekend is dat Ramzan nauwelijks het basisonderwijs heeft genoten, want hij behoort tot de oorlogsgeneratie. De scholen functioneren amper in Tsjetsjenië van 1994 af en hij zit al jong in de bergen om zijn grootste hobby uit te oefenen: vechten. Is dit het gezelschap waarbij Poetin zich thuis voelt? Ik logeerde enkele jaren geleden bij Ramzan. Behalve Tsentoroj is de tweede stad van Tsjetsjenië, Goedermes, het hart van de Kadyrovclan. Ramzan heeft er een soort gastenverblijf bij de sportschool die hij er heeft ingericht. De binnenplaats van het gastenverblijf leent zich uitstekend voor een prettig parkje of een zwembad. Ramzan heeft er een boksring van Olympische afmeting laten neerzetten voor zijn gasten. Het verblijf heeft ook een boetiek gespecialiseerd in buitenmodel- en peperdure horloges. Het gesprek met hem was even bizar als het gesprek dat Politkovskaja met hem had. President Poetin had hem net geëerd met de hoogste militaire onderscheiding van Rusland, Held van Rusland. Waarmee heeft hij de onderscheiding verdiend? ‘Omdat ik alle bandieten de bergen heb ingejaagd,’ zei Kadyrov. Hij moest zelf het hardst lachen om zijn grappig bedoelde opmerking. De volgende dag moesten we opdraven in Tsentoroj waar – 41 –

hij een parade afnam van zijn ‘soldaten’, bijna zonder uitzondering mannen die eerder in de bergen hadden gevochten tegen het Russische leger. De mannen waren gestoken in angstaanjagende zwarte uniformen en reden voorbij in spikplinternieuwe zilverkleurige Lada’s. Met veel bravoure zwaaiden zij naar hun leider. Als een colonne van deze zilverkleurige Lada’s een Tsjetsjeens dorp nadert weten de bewoners dat ze op hun hoede moeten zijn. De Kadyrovtsy staan boven de wet. Geweld, beweren Solovjov en zijn medeauteur, hoort nu eenmaal bij het Russische politieke systeem. Iedere leider moet zijn gezag laten gelden, het is niet anders, concluderen zij alsof het inderdaad niet anders kan. Hun bewijs vinden de auteurs weer in het verleden. Chroesjtsjov vernietigde Stalins systeem. Brezjnev vernietigde Chroesjtsjovs aarzelende hervormingen. Gorbatsjov maakte met zijn perestrojka een hardhandig einde aan Brezjnevs stagnatie. Jeltsin drukte zijn stempel op het land als onbetwiste leider door het communisme te vernietigen. En Poetin? Hij rekent af met Jeltsins systeem, zeggen de schrijvers. Maar meer dan tien jaar poetinisme heeft laten zien dat hij Jeltsins systeem van de gekozen monarch allerminst heeft vernietigd. Hij heeft het verfijnd. Tsaren als Pavel I, Aleksandr II en Nikolaas II zijn vermoord. Stalin is door Chroesjtsjov postuum afgedankt. Chroesjtsjov mocht naar zijn datsja vertrekken, waar hij een natuurlijke dood is gestorven. Brezjnev ging gewoon wegens ouderdom dood. Gorbatsjov is verbaal beledigd door Jeltsin en als een non-persoon weggezet in een regeringsdatsja. Poetin heeft Jeltsin als een afgedankte vorst laten vertrekken. Een vorst die zijn volk vergeving heeft gevraagd in zijn laatste televisierede voor de fouten die hij heeft gemaakt. Poetin heeft dat emotionele afscheid van Jeltsin in zijn entourage afgedaan als ‘een theaterstuk’. Daarna heeft Poetin Jeltsin praktisch geïsoleerd in het buitenhuis Gorki 1. Een kille, on– 42 –

praktische en onpersoonlijke Sovjetdatsja. Ik heb er Jeltsin een keer bezocht voor een interview. Hij maakt niet de indruk gelukkig te zijn op deze plek. Michail Kasjanov, vertrouweling van Jeltsin voor financiele zaken en de eerste premier van Poetin, vertelt me dat Poetin aan zijn entourage duidelijk maakt dat frequente bezoeken aan tsaar Boris niet op prijs worden gesteld. Jeltsins dood in 2007 is aanleiding voor het Kremlin om de ex-president met alle egards van een staatsbegrafenis ten grave te dragen. Dode zielen krijgen in Rusland vaak meer respect dan levende zielen, wist de schrijver Gogol al… Kasjanov: ‘Van de ministers en andere regeringsfunctionarissen was ik uiteindelijk nog de enige die hem regelmatig bezocht in Gorki 1. Poetin wilde Jeltsin politiek isoleren. De rol van adviserende wijze staatsman was niet voor hem weggelegd. Jeltsin heeft daar erg onder geleden. Poetin heeft het mij kwalijk genomen dat ik de band nooit heb verbroken. Wat je ook van Jeltsin mag vinden als politicus, hij was een warm mens.’ Warmte die Poetin totaal ontbeert. ‘De mol,’ zegt Lilija Sjevtsova. Dat was de bijnaam van Poetin in Sint Petersburg. ‘Het gaf aan dat hij overal opduikt, onzichtbaar maar nadrukkelijk aanwezig. Zijn training als KGB-agent werpt vruchten af. Sjevtsova heb ik de afgelopen decennia regelmatig geraadpleegd. Zij is politicologe en veruit de beste politieke analiste in Rusland. Na meer dan twaalf jaar Poetin proberen te analyseren heeft ze de moed praktisch opgegeven. ‘Nog twaalf jaar Poetin is rampzalig voor Rusland. Mensen zijn moe van de corruptie, moe van de lege beloftes en van de man die alleen maar kilte uitstraalt. Er is weinig meer te analyseren. Alles is duidelijk. We zijn teruggegaan naar een moderne versie van de Sovjet-Unie. Een eenpartijstaat, een autoritair regime, een pseudomarkteconomie. Alles is gedaan om van de politiek een dood element te maken. Er is geen publieke discussie, geen noemenswaardig protest. Men– 43 –

sen hebben het gevoel dat ze aan hun situatie niets kunnen veranderen. Het gevoel uit de Brezjnevtijd. Iedereen wist dat die hele Sovjet-Unie, het communistische systeem, dat het allemaal idiotisme en hypocriete onzin was. Maar tegelijkertijd heerste het hopeloze gevoel dat er nu eenmaal niets tegen te doen viel.’ In 2003 schrijft ze het boek Poetins Rusland. Ze is kritisch over de ontwikkelingen die Poetin in gang heeft gezet, maar er klinkt nog hoop door in haar tekst dat niet alles is verloren. ‘In 2003 was er nog een kans dat Poetin zou inzien dat hij samen met zijn KGB-vrienden het land in een doodlopende steeg duwde. Liberale politici meenden dat ondanks alles Poetin toch een van hen was. Hij was immers een leerling van de democraat Sobtsjak. Dat gaf velen het idee dat hij in zijn hart een democraat zou zijn. De ongekend frauduleuze parlementsverkiezingen in 2003 gevolgd door de bijna lachwekkende presidentsverkiezingen in 2004 maakten aan alle illusies een einde. Poetin kiest dan voor de pseudoautoritaire staat. Niemand protesteert, want Russen willen graag tegen beter weten in blijven geloven in een verlosser. Een leider die hun leven verbetert. Poetin heeft die belofte niet ingelost, maar vooralsnog zien Russen geen alternatief. Er is geen nieuwe leider, verlosser, aan de horizon.’ Solovjov komt in zijn boek tot de conclusie dat de Russische burger met het tolereren van Poetin heeft gekozen voor stabiliteit: ‘Vooral stabiliteit van het regime.’ Sjevtsova heeft als eerste het Russische systeem onder Poetin bestempeld als een ‘gekozen monarchie’. ‘Ik geloof er niets van dat de Russen kiezen voor de stabiliteit die we nu hebben. De rijken worden steeds rijker, de armen steeds armer en de middenklasse leeft met de dag, omdat morgen er onplezierige verrassingen dreigen. Het is een schijnstabiliteit,’ aldus Sjevtsova. Onder de slogan stabiliteit zijn hele regio’s in Rusland letterlijk ten onder gegaan in de periode dat Poetin aan de macht is. Sjevtsova: ‘Niet alleen ver weg in Siberië, maar on– 44 –

der onze neus. Ik heb onlangs rondgereisd in de Leningradregio, het achterland van de tweede stad van het land, Sint Petersburg. Die hele regio is een economisch rampgebied, bezweken onder de druk van de “stabiliteit”. Er zijn zoveel van die gebieden waar de geur van depressie je tegemoet waait.’ Een onderzoek van het Centrum voor Postindustriële Studies in Moskou heeft een aantal cijfers onder elkaar gezet waaruit blijkt dat een van de oorzaken van de depressie het langzaam instorten van de infrastructuur van Rusland is. Zijn er in de Sovjettijd nog 11.000 kilometer nieuwe wegen per jaar aangelegd, dat is nu geslonken tot nauwelijks 1000. Het aantal luchthavens in dit onmetelijke land was ooit bijna 1500, daarvan functioneren er nu nog maar 329. De luchtvloot en het aantal treinwagons zijn spectaculair verminderd. Vrachtwagens op de Europese wegen leggen gemakkelijk 1000 kilometer per dag af. In Rusland is dat maximaal 300 kilometer en daarbij gebruiken ze gemiddeld 35 procent meer brandstof dan hun Europese collega’s. Prijzen voor transport zijn de pan uit gerezen. Vladivostok kan zich mede daardoor niet ontwikkelen als haven en transitpunt voor het vervoer van goederen uit het nabije Azië naar Europa. De route per spoor en de infrastructuur zijn hopeloos verouderd. Desondanks heeft de Transsiberische spoorlijn de hoogste vrachttarieven ter wereld. De droom dat containerschepen ermee kunnen volstaan hun lading voor Europa af te leveren in Vladivostok in plaats van de grote omweg over zee te maken wordt waarschijnlijk nooit werkelijkheid. Een retourticket voor de hogesnelheidstrein tussen Moskou en Petersburg kost 157 euro. Een retourtje op de hoge snelheidstrein tussen Parijs en Marseille kost 137 euro. De Franse trein legt bovendien meer kilometers af in een veel kortere tijd. De trein tussen Moskou en Petersburg is geen echte hogesnelheidstrein, want hij rijdt over oud spoor. De gestroom– 45 –

lijnde treinen van Duitse makelij halen elders in Europa een topsnelheid van ruim 300 kilometer per uur. Op het Moskou-Petersburgtraject komt de snelheid zelden boven de 200 kilometer per uur uit. In landen als Japan, China, Frankrijk, Duitsland en Spanje is het hogesnelheidsnet voor treinen met vele duizenden kilometers gegroeid. In Rusland moeten de eerste kilometerrails voor dit comfortabele vervoer nog worden gelegd. Er zijn in Rusland de afgelopen twintig jaar geen snelwegen gebouwd naar het model van de Europese tolwegen en het aantal kilometers tolvrije snelwegen is te verwaarlozen. Een van de gevolgen is dat het aantal doden in het verkeer dramatisch hoog is. Meer dan 35.000 verkeersdoden per jaar en vele tienduizenden gewonden. Het verkeer is een slagveld, een Russische roulette. De samenstellers van dit rapport merken op dat het Kremlin zich de afgelopen jaren heeft geconcentreerd op het aanleggen van pijpleidingen voor het vervoer van olie en gas. Zonder het ontwikkelen van een moderne infrastructuur voor het transport van goederen en mensen leveren die transportlijnen van olie en gas op den duur geen economische groei meer op. Er is sprake van een noodsituatie Het is begin mei 2011. Ik rijd met mijn vriend Jevgeni door het rampgebied dat Sjevtsova mij heeft beschreven. Enkele kilometers buiten Sint Petersburg is al duidelijk wat ze bedoelt. In elkaar gestorte dorpen markeren de weg, afgewisseld met het andere, rijke Rusland. Op de mooiste plekken in dit merengebied bouwen de rijken hun kastelen. Langs de weg staan reclameborden die kottedzji (buitenhuizen) aanprijzen, of grond voor het bouwen van een villa. De dichte bossen waar begin mei de sneeuw nog tussen de bomen ligt, bedekken de heuvels. De meren liggen er spiegelglad bij. Je vindt dit landschap ook over de grens in Finland een paar uur rijden, verderop. ‘Maar daar,’ zegt Jevgeni, ‘zie je keurige welvarende dorpen waar mensen bezig zijn met landbouw, bosbouw of met het toerisme. Petersburgers ko– 46 –

pen daar liever een huis dan hier, vanwege de hopeloze Russische infrastructuur. Niemand onderneemt iets. In de winter is het hier uitgestorven en verlaten. In april komen de datsjniki hun buitenhuis op orde brengen.’ Poetin heeft deze weg ook vaak gereden in de jaren 90. Samen met zijn KGB-vrienden en aanstormende biznesmeny in de overgangsperiode van Sovjet-Unie naar Russische Federatie ontdekken zij een ideale plek aan het Komsomolmeer, zo’n honderd kilometer buiten Petersburg, toen nog Leningrad. Zij vormen de coöperatie ‘Ozero’ (Het Meer) en beginnen op de oevers van het meer riante datsja’s te bouwen. Een coöperatie was de eerste zet in Gorbatsjovs begintijd van perestrojka om mensen aan te moedigen ondernemingen te vormen. We verlaten de af en toe van slordig asfalt voorziene provinciale weg. Een steil weggetje met eersteklas asfalt brengt ons door een dicht bos tot bij een slagboom. ‘Dit is Ozero,’ zegt Jevgeni. Poetins datsja is er nog steeds en ook zijn vrienden hebben er hun luxe onderkomens in de loop der jaren geperfectioneerd. De vriendenclub van miljonairs en miljardairs heeft zich een adequate bewaking aangemeten. Niet opzichtig maar wel aanwezig. In een oude vervallen datsja vlakbij de slagboom gluurt een man door een smoezelig raampje naar onze bewegingen. Af en toe zet hij een walkietalkie aan zijn mond. Hij noteert kennelijk het nummer van onze auto. Datsjabewoners in de buurt willen niet praten. De mannen van de coöperatie zijn machtig, weten zij. Er heerst onvrede in de buurt over de manier waarop de leden van de Poetincoöperatie zich het mooiste stuk grond aan de oever van het meer hebben toegeëigend. Naarmate Poetin naar hogere functies stijgt in Moskou nemen de beveiliging van het terrein en de onbereikbaarheid toe. Sinds hij de machtigste man in het land is, is het zelfs voor datsjniki in de buurt niet meer mogelijk de oever van het meer te bereiken. De mannen – 47 –

verliezen hun geliefde visstekjes. Klagen kan natuurlijk, maar de mannen van ‘Ozero’ zijn machtig. Zij behoren tot de hofhouding van de koning. Klagen heeft dus geen zin. Poetin heeft het wel over zijn datsja in de autobiografie die in 2000 verschijnt. Het boek Ot pervogo litsa (In de eerste persoon) moet een antwoord geven op de vraag ‘Wie is Poetin?’ Een vraag die kunstmatig aan het volk wordt gevoed, want de elite kent die maar al te goed. Hij beschrijft hoe hij zijn gezin en vrienden redt nadat brand is uitgebroken in de sauna van zijn datsja. Dat was in een periode dat er nog geen slagboom stond aan het eind van het keurige asfaltweggetje. Het asfalt houdt trouwens op als je rechtsaf slaat. De datsjabewoners die verderop wonen moeten door diepe kuilen hun bescheiden buitenhuisjes zien te bereiken. Het zou toch een kleine moeite geweest zijn voor de miljonairs en miljardairs van ‘Ozero’ om wat extra asfalt te bestellen zodat ook hun buren comfortabel naar hun datsja’s kunnen rijden. Het asfaltweggetje dat plotseling stopt is karakteristiek voor Poetin. Hij houdt liever afstand tot het volk. Als Jeltsin Poetin tot kroonprins uitroept in 1999 ontvangen vele buitenlandse correspondenten in Moskou een envelop uit Petersburg. Ook ik ontvang de envelop. De afzendster is Marina Salje, afgevaardigde in het stadsparlement van Petersburg. Zij wil behulpzaam zijn bij het geven van het antwoord op de vraag ‘Who is mister Putin?’. Zij waarschuwt de ontvangers van haar envelop voor de ‘meedogenloze’ Poetin. Salje is lid van de controlecommissie van het stadsparlement. De commissie onderzoekt belangrijke contracten die de diverse afdelingen van de gemeente afsluiten met derden. Een belangrijk contract is ondertekend door Poetin als viceburgemeester belast met de externe relaties, buitenlandse investeringen en het registreren van joint ventures tussen Russische en buitenlandse bedrijven. In het begin van de jaren 90 stort het hele systeem van voedseldistributie van de Sov– 48 –

jet-Unie in. Het gevolg is lege schappen in de winkels. Poetin maakt een deal met een aantal hem bekende Petersburgse zakenmensen. Zij krijgen licenties voor het exporteren van kostbare non-ferrometalen. De strategische goederen staan op een lijst waarvoor een exportlicentie nodig is uit Moskou. De licentie ontbreekt bij de contracten. Er functioneren nog maar weinig federale overheidsdiensten naar behoren in de chaotische overgangsperiode tussen de Sovjet-Unie en de Russische Federatie. Als tegenprestatie moeten de zakenpartners voor 93 miljoen dollar aan voedsel importeren uit West-Europa. De commissie komt tot de conclusie dat de contractpartners van Poetin de metalen tegen afbraakprijzen mogen kopen om ze vervolgens met dikke winst in West-Europa te verkopen. Salje meldt ook dat het belangrijkste onderdeel van de deal, het importeren van voedsel, nooit is nagekomen. Waar de 93 miljoen dollar zijn gebleven is eveneens onduidelijk. De commissie vermoedt dat Poetin en de zakenmensen de winst hebben gedeeld. Zij adviseren burgemeester Sobtsjak zijn rechterhand en vertrouweling onmiddellijk te ontslaan. Sobtsjak reageert niet. De Duitse Ruslandkenner Aleksandr Rahr schrijft in het jaar 2000 een vriendelijk boek over Poetin: Vladimir Putin, der Deutsche im Kreml. De zaak van de 93 miljoen schrijft hij toe aan de dan nog naïeve Poetin die met de affaire zijn les krijgt hoe om te gaan met onbetrouwbare Russische zakenmensen. Het pleit in zijn ogen voor Poetin dat hij in zijn functie als viceburgemeester met miljoenenzaken bezig is geweest en dat niemand ondanks navorsingen iets heeft kunnen vinden dat ten nadele van Poetin spreekt of hem in het kamp der corrupte overheidsdienaren plaatst. Rahr treedt later toe tot de zogenaamde Valdaj-groep, een gezelschap van internationale Ruslandkenners die Poetin vriendelijk gezind zijn. Zij ontmoeten elkaar één keer per jaar om met de monarch van gedachten te wisselen over de – 49 –

positie van Rusland in de wereld. Het vriendelijke boekje uit het jaar 2000 heeft Rahr vast geholpen zijn plek aan de Valdaj-tafel te veroveren. Sjevtsova herinnert zich de envelop van Salje eveneens. ‘We hebben ernaar gekeken en de stukken gretig gekopieerd. Het hele verhaal klopt. Later heeft de Rekenkamer de zaak nog onderzocht en kwam tot dezelfde conclusie als Salje: de zaak stonk. De Rekenkamer meldt wel dat dit soort deals overal in het land burgemeesters en gouverneurs geld opleveren. Dezelfde vorm, hetzelfde resultaat.’ President Jeltsin knijpt een oogje toe als hij de rapporten, ook over Poetin, krijgt. Hij wil geen heibel met de regionale leiders die hij veel te hard nodig heeft bij het handhaven van zijn eigen positie. Waarom is er destijds weinig aandacht besteed aan de envelop van Salje? Ook buitenlandse correspondenten, onder wie ikzelf, vermeldden de zaak slechts terloops in de context van ‘iedereen in dit land is bezig met geld verdienen, waarom Poetin niet?’ Sjevtsova: ‘Iedereen is op dat moment moe van de hectische Jeltsinjaren. Iedereen is blij met het verschijnen van een jonge, energieke leider, de verlosser. En ach, 93 miljoen dollar...’ Miljoenen worden miljarden in 2007. Er verschijnen verhalen in westerse media dat Poetin wel eens de rijkste man ter wereld kan zijn. Boris Nemtsov komt er in zijn boekjes over Poetin steeds weer op terug. In Poetin, tien jaar, de resultaten somt hij een aantal vragen op waarop geen antwoord komt. Een van de vragen luidt: Waarom exporteren oliemaatschappijen van de staat een groot deel van hun olie via Gunvor? De eigenaar van deze in Zwitserland gevestigde onderneming is Gennadi Timtsjenko, een vriend van Poetin. Hoe kan het gebeuren dat tot 2000 Gunvor een kleine speler is op de oliemarkt waar handelaren biedingen doen op te verschepen olie? Maar sinds Poetin aan de macht is is deze kleine speler op de oliemarkt uitgegroeid tot een onderne– 50 –

ming die praktisch de olie-export van Rusland controleert.’ De marktwaarde van Gunvor is in 2007 geschat op veertig miljard dollar. De politicoloog Stanislav Belkovski maakt in dat jaar de optelsom dat Poetin 50 procent van de aandelen van Gunvor bezit. Behalve dat heeft hij 4,5 procent aandelen in gasgigant Gazprom, waarvan de waarde ongeveer 13 miljard dollar is. Hij heeft 20 procent van de aandelen van Soergoetneftegaz in zijn bezit, die een waarde vertegenwoordigen van 20 miljard dollar. Als de optelsom klopt mag Poetin zich rekenen tot de rijkste mannen ter wereld. Belkovski zegt dat Poetins naam nergens is terug te vinden in de registers van aandeelhouders. Er is een web gesponnen van brievenbusfirma’s en offshorebedrijven die Poetins naam verhullen, volgens Belkovski. De politicoloog is ervan overtuigd dat het geheim van de Poetinmiljarden ligt in Liechtenstein en in de enclave voor miljardairs in de wereld die te vinden is in het Zwitserse Zug. Poetin heeft een keer gereageerd op de bovenstaande cijfers. Op een persconferentie in 2008 krijgt hij de vraag voorgelegd of hij inderdaad de rijkste man ter wereld is. Het antwoord is geheel des Poetins: ‘Dat is waar. Ik ben niet alleen de rijkste man van Europa, maar in de hele wereld. Ik verzamel emoties. En ik ben rijk omdat de mensen in Rusland tot twee keer toe mij het vertrouwen hebben gegeven leiding te geven aan zo’n groots land als Rusland. Ik beschouw dat als mijn grootste fortuin. Wat betreft de geruchten over mijn financiële welstand, ik heb daar wat verhalen over gelezen. Dat is pure roddel, niet waard om te bediscussiëren, pure nonsens. Ze hebben dat uit hun neus gepulkt en hebben dat over hun papier uitgesmeerd. Zo kijk ik er naar.’ Hij rondt zijn antwoord af met een verbeten gloed over zijn gezicht en het bijtende, maar door hem vaak gebruikte Russische woord als iets hem niet zint: ‘Bred’, het is ‘wartaal’.

– 51 –