ETUDE PORTANT SUR LA MAITRISE DE LA DEMANDE EN ENERGIE CAHIER DES CHARGES : CFDD Rapport final 19 mai pour le compte du CFDD

REGASA

ETUDE PORTANT SUR LA MAITRISE DE LA DEMANDE EN ENERGIE CAHIER DES CHARGES : CFDD 2009.10

Rapport final – 19 mai 2010

pour le compte du CFDD

INSTITUT DE CONSEIL ET D'ETUDES EN DÉVELOPPEMENT DURABLE ASBL (ancien nom Institut Wallon de développement économique et social et d'aménagement du territoire asbl)

Boulevard Frère Orban, 4 à 5000 NAMUR Tél : +32.81.25.04.80 - Fax : +32.81.25.04.90 - E-mail : [email protected]

Erreur ! Signet non défini.

MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

2/82

TABLE DES MATIERES

1.

Introduction ...................................................................................................................................... 8 1.1.

Quelles politiques énergétiques résidentielles en Belgique ? ................................................ 8

1.1.1.

Un peu d‟histoire ................................................................................................................................... 8

1.1.2.

Les politiques actuelles......................................................................................................................... 8

1.2.

Pour quels résultats ? ............................................................................................................... 11

1.3.

Les Communes, absentes du débat......................................................................................... 13

1.4.

Que propose le GIEC ................................................................................................................. 15

1.5.

Le prix des énergies, le dernier tabou ? .................................................................................. 17

2.

Beleid voor energie transitie ........................................................................................................ 19 2.1.

Overzicht ..................................................................................................................................... 19

2.2.

Wat kan de CO2 emissies verlagen? ....................................................................................... 19

2.2.1.

Energie intensiteit van de welvaart ..................................................................................................... 20

2.2.2.

Koolstof intensiteit van het energiegebruik ......................................................................................... 22

2.3.

Economische onderbouwing van het klimaatbeleid .............................................................. 22

2.3.1.

Kosten/kosten en kosten/baten afwegingen ....................................................................................... 23

2.3.2.

Rationeel beleid voor REG (Rationeel Energie Gebruik) .................................................................... 25

2.3.3.

Efficiëntie & Hernieuwbare Energie Potentiëlen en Belemmeringen .................................................. 26

2.3.4.

Wie zet de prijzen? ............................................................................................................................. 28

2.3.5.

Stern (2006) en respons van het VK beleid erop ................................................................................ 28

2.4.

Energie/koolstof prijszetting in de praktijk ............................................................................. 29

2.4.1.

Mechanismen van de energie/koolstof prijszetting ............................................................................. 29

2.4.2.

Geïnduceerde en autonome innovatie ................................................................................................ 31

2.4.3.

Uniforme prijzen: zoektocht naar de eenhoorn ................................................................................... 33

2.5.

Een werkbare aanpak ................................................................................................................ 34

2.5.1.

Concentreer de aandacht op de juiste variabelen, jaarlijks meetbaar................................................. 34

2.5.2. Maak een onderscheid tussen geregistreerde, internationaal gekende emissiebronnen en de ontelbare lokale bronnen ............................................................................................................................... 34 2.5.3.

Onmiddellijke stappen afspreken binnen een lange termijn kader. ..................................................... 35

2.5.4. treden.

Maak een akkoord met de G8+BASIC of G20, met een uitnodiging tot alle landen om toe te 35

2.5.5.

Vooruitgang is jaarlijks bekend ........................................................................................................... 35

2.5.6.

Transfers van rijk naar arm hangen af van prestaties van beide kanten ............................................. 36

2.6.

Energie/koolstof prijszetting en sociale rechtvaardigheid .................................................... 36

2.6.1.

Het aanrekenen van de ware kostprijs................................................................................................ 36

2.6.2.

De bestemming van de publieke rentes.............................................................................................. 37

2.6.3.

Intergenerationele rechtvaardigheid. .................................................................................................. 37

2.6.4.

Verdeling tussen landen. .................................................................................................................... 37


ICEDD - RA/PDC

3/82

2.6.5.

Verdeling binnen landen. .................................................................................................................... 40

2.6.6.

Referenties ......................................................................................................................................... 42

3.

La Taxe Carbone française ........................................................................................................... 44 3.1.

Origine de la Taxe Carbone française...................................................................................... 44

3.2.

Principales remarques émises lors de la consultation .......................................................... 44

3.3.

Principales remarques émises dans la Presse ....................................................................... 47

3.4.

Spécificités du dispositif français ............................................................................................ 48

3.5.

Quelques commentaires sur le dispositif français et les débats qu’il a suscités ............... 49

3.6.

Possibilités de transposition au cas belge ............................................................................. 50

4.

Sociale energiemaatregelen in België ......................................................................................... 52 4.1.

Basispakket energie .................................................................................................................. 52

4.2.

Gegarandeerde minimumlevering van elektriciteit en gas .................................................... 52

4.2.1.

Procedure bij wanbetaling .................................................................................................................. 52

4.2.2.

Budgetmeters ..................................................................................................................................... 53

4.2.3.

De rol van de LAC / CLE of van de vrederechter ................................................................................ 54

4.3.

Sociale maximumprijzen ........................................................................................................... 54

4.3.1.

Sociaal tarief elektriciteit/aardgas ....................................................................................................... 54

4.3.2.

Automatische toekenning van de sociale maximumprijzen ................................................................. 54

4.3.3.

Uitbreiding van het federaal statuut „residentiële beschermde klanten‟ .............................................. 55

4.3.4.

Verwarmingstoelage van de FOD Economie ...................................................................................... 55

4.3.5.

Sociale woonblokken met collectief verwarmingssysteem .................................................................. 55

4.4.

Een meter per woongelegenheid en slimme meters .............................................................. 56

4.4.1.

Een meter per woongelegenheid ........................................................................................................ 56

4.4.2.

Slimme meters .................................................................................................................................... 56

4.5.

Informatie en begeleiding in geliberaliseerde energiemarkten ............................................. 56

4.5.1.

De relatie met de leveranciers ............................................................................................................ 56

4.5.2.

Akkoord over de consumentenbescherming ....................................................................................... 57

4.5.3.

Ombudsdienst voor de energie ........................................................................................................... 57

4.5.4.

Evaluatie van de elektriciteitsen gasmarkten .................................................................................... 57

4.6.

Energiebronnen andere dan elektriciteit en gas ..................................................................... 58

4.6.1.

Verwarmingstoelage ........................................................................................................................... 58

4.6.2.

Spreiding van betaling ........................................................................................................................ 58

4.7.

Duurzaam omgaan met energie ................................................................................................ 58

4.7.1.

Voorfinanciering van energiebesparende maatregelen ...................................................................... 58

4.7.2.

Ondersteuningsmogelijkheden voor huurders .................................................................................... 60

4.7.3.

Informatie en begeleiding ................................................................................................................... 61

4.8.

Referenties .................................................................................................................................. 62


ICEDD - RA/PDC

4/82

5.

Evaluatie van het Vlaams Klimaatbeleidsplan 2006-2012 m.b.t. gebouwen ............................ 63 5.1.

Vlaams klimaatbeleid m.b.t. gebouwen ................................................................................... 63

5.2.

Regulering in verband met de energieprestaties van gebouwen ......................................... 64

5.2.1.

Opleggen van energieprestatie- en binnenklimaateisen (EPB) .......................................................... 64

5.2.2. Opleggen van specifieke EPB-eisen als voorwaarde voor projectfinanciering in het beleidsdomein onderwijs .................................................................................................................................... 64 5.2.3. Opleggen van specifieke EPB-eisen als voorwaarde voor projectfinanciering in het beleidsdomein welzijn, volksgezondheid en gezin (WVG).................................................................................. 65 5.2.4. Opleggen van specifieke EPB-eisen voor gunstig advisering van nieuwe sociale woningbouw en bij grondige renovatie ............................................................................................................... 65 5.2.5.

Energieprestatiecertificaten (EPC)...................................................................................................... 65

5.2.6. Verbeteren van het onderhoud van centrale verwarmingsketels en het stimuleren van de vervanging oude ketels ....................................................................................................................................... 66 5.2.7.

5.3.

Stimuleren van natuurlijke en hernieuwbare koeling........................................................................... 67

Openbaredienstverplichtingen (ODV) distributienetbeheerders .......................................... 67

5.3.1. Opleggen van REG-openbaredienstverplichtingen aan de elektriciteitsdistributienetbeheerders voor huishoudelijke eindafnemers ............................................................ 67 5.3.2.

5.4.

Toezicht op het Aardgasfonds ............................................................................................................ 68

Financiële / fiscale stimuli ......................................................................................................... 68

5.4.1.

Dakisolatiepremie ............................................................................................................................... 69

5.4.2.

Het Energierenovatiekrediet ............................................................................................................... 69

5.4.3. Toekennen van een premie voor prioritaire energiebesparende investeringen aan personen die weinig of geen belastingen betalen............................................................................................................... 69 5.4.4. Toekennen van renovatiepremie voor energiegerelateerde investeringen, bestemd voor personen met een beperkt inkomen ................................................................................................................... 70 5.4.5. Toekennen van subsidies aan sociale verhuurkantoren voor het uitvoeren van energiebesparende investeringen in woongebouwen ......................................................................................... 70 5.4.6. Toekennen van subsidies voor het versneld vervangen van verwarmingsketels in sociale woningen door hoogrendementstoestellen ......................................................................................................... 71 5.4.7.

Subsidies voor een duurzaam energiebeleid in beschutte en sociale werkplaatsen .......................... 71

5.4.8.

Vermindering van de onroerende voorheffing voor energiezuinige nieuwbouw .................................. 71

5.4.9.

Toekennen van subsidies voor rationeel energiegebruik in bestaande schoolgebouwen................... 72

5.4.10.

Versneld investeren in (nieuwe) schoolinfrastructuur via alternatieve financiering ............................. 72

5.4.11.

Verlenen van projectsubsidies voor energieconsulenten aan interprofessionele organisaties ........... 72

5.5.

Zachte instrumenten .................................................................................................................. 72

5.5.1.

Promoten van REG............................................................................................................................. 72

5.5.2.

Erkennen van energiedeskundigen voor het uitvoeren van energieaudits voor woningen ................. 73

5.5.3.

Duurzame en energieneutrale wijken ................................................................................................. 73

5.5.4.

Begeleiden kansarme bewonersgroepen voor rationeel energiegebruik ............................................ 73

5.5.5.

Energiesnoeiers .................................................................................................................................. 73

5.5.6.

Informatie voor kansarme gezinnen.................................................................................................... 74

5.5.7.

Actieplan 2006-2010: energiezorg in de Vlaamse overheidsgebouwen ............................................. 74

5.5.8. Opvolging en ondersteuning van het lokale energiebeleid via samenwerkingsovereenkomst en tussen de Vlaamse overheid en lokale besturen ........................................................................................... 74 5.5.9.

Milieuzorg op school stimuleren ......................................................................................................... 74


ICEDD - RA/PDC

5/82

5.5.10.

Ecocampus ......................................................................................................................................... 75

5.5.11.

Jeugd, Ruimte, Omgeving en Milieu (JeROM) ................................................................................... 75

5.5.12.

NME voor volwassenen(verenigingen) ............................................................................................... 75

5.5.13.

Bewustmakingscampagne bedrijfskantoren ....................................................................................... 75

5.6.

Onderzoek ................................................................................................................................... 75

5.6.1.

Proefproject sociaal passiefhuis ......................................................................................................... 75

5.6.2.

Pilootproject passiefschoolgebouwen ................................................................................................. 75

5.6.3. Evalueren van duurzame energiemaatregelen via piloot- en demonstratieprojecten in sociale woningen ................................................................................................................................................ 76 5.6.4. Onderzoek naar stimulering van natuurlijke en hernieuwbare koeling in bestaande gebouwen ........................................................................................................................................................... 76 5.6.5.

Onderzoek vorming van bouwprofessionelen en andere beroepen in de bouwsector ........................ 76

5.6.6.

Haalbaarheidsonderzoek naar een energierenovatieprogramma voor bestaande woningen ............. 76

5.6.7. Inventariseren en het in kaart brengen van de energetische kenmerken van het sociaal woningpark ......................................................................................................................................................... 77 5.6.8.

Decentrale energieproductie ............................................................................................................... 77

5.7. Optimaliseren stedenbouwkundige voorschriften in het kader van energiezuinig bouwen en verbouwen ......................................................................................................................... 77 5.8. 6.

Referenties .................................................................................................................................. 77 Conclusions ................................................................................................................................... 79


ICEDD - RA/PDC

6/82


ICEDD - RA/PDC

7/82

DSM = CFDD Rapport final – 19 mai 2010

1. Introduction

1.1.

Quelles politiques énergétiques résidentielles en Belgique ?

1.1.1.

Un peu d’histoire Les premières mesures de maîtrise de la demande énergétique dans le secteur résidentiel, ont été décidées dans la foulée du second choc pétrolier (1979). En effet, en 1985, après 5 ans de prix du pétrole très élevés, les premières exigences en matière de construction ont été décidées en Région wallonne avec l‟imposition du niveau K70 pour les bâtiments neufs. C„est en 1996 que la Région wallonne renforça les exigences en matière d‟isolation des nouvelles constructions pour les porter à un K55 en y ajoutant des aspects liés à la ventilation. En Région flamande, la réglementation a directement imposé un niveau K55 et les aspects de ventilation à partir de 1992 alors qu‟en Région de Bruxelles-Capitale, il a fallu attendre janvier 2000 pour que les premières règlementations thermiques des bâtiments soient imposées.

1.1.2.

Les politiques actuelles Depuis lors les contraintes climatiques et les craintes liées à l‟approvisionnement énergétique à plus ou moins brève échéance ont incité les Etats mais aussi (et peut-être surtout) la Commission européenne à se montrer plus ambitieux en matière de sobriété énergétique spécifiquement dans le secteur résidentiel. Ainsi, la Directive 2006/32 relative aux services énergétiques et à l‟efficacité er énergétique a imposé que chaque membre de l‟Union européenne réalise pour le 1 juillet 2007 un Plan pour l‟amélioration de l‟efficacité énergétique (PAEE). Ces PAEE qui couvrent tous les secteurs consommateurs hors Emission Trading System (ETS) doivent montrer comment les Etats entendent atteindre un objectif d‟amélioration de 9% de leur efficacité énergétique à l‟horizon 2016 calculés par rapport à la moyenne des consommations hors ETS entre 2001 et 2005. Comme le montre la figure ci-dessous, cet objectif de 9% porte sur l‟amélioration de l‟efficacité énergétique et n‟implique pas que les Etats membres réduisent en valeur absolue les consommations des secteurs hors ETS (au premier rang desquels on retrouve le résidentiel). En 2016, il suffira de démontrer que la consommation énergétique des secteurs hors ETS aurait été 9% plus élevée en l‟absence de mesures de maîtrise de la demande. Ce type de calcul donne d‟ailleurs lieu à des querelles d‟experts sur les mesures qui peuvent être prises en compte dans le calcul des économies d‟énergie, sur les hypothèses de calcul, les facteurs correctifs, …


ICEDD - RA/PDC

8/82

DSM - CFDD Rapport final – 19 mai 2010

Consommation finale totale (ETS compris)

9 % de M ETS M = Moyenne des consommations 2001-2005 Consommation finale visée par la Directive (hors ETS)

2001

2005

2007

2016

Figure 1 : Schéma de principe du calcul des économies d‟énergie de la Directive 2006/32

Précisons toutefois que cet objectif de 9% en 2016 est en cours de révision dans un sens plus contraignant puisque dans la foulée du Paquet Energie Climat les objectifs d‟amélioration de l‟efficacité énergétique seraient portés à 20% en 2020. Cette fois-ci. il s‟agirait bien d‟un objectif en termes de consommation d‟énergie en valeur absolue, plutôt que d‟un objectif „relatif‟ (pourcentage d‟économie). Dans le cas particulier de la Belgique, ce sont 4 PAEE (un pour chaque Région et un pour le Fédéral) qui ont été déposés à la Commission européenne. On peut donc s‟y référer pour avoir une aperçu des mesures déjà prises (ou projetées) actuellement par les différents niveaux de pouvoir pour améliorer l‟efficacité énergétique des secteurs concernés par la Directive même s‟il est très difficile de comparer brièvement les plans puisque les intitulés des différentes actions décidées ne se correspondent pas nécessairement. On observe en tous cas que les différentes actions de ces plans font largement appel à des mesures de sensibilisation/information/formation et à des mesures de type règlementaire comme la mise en œuvre de la Directive sur la Performance énergétique des bâtiments (PEB). Quelques mesures liées à la construction de nouvelles infrastructures sont plus spécifiquement dédicacées aux transports et à leur intermodalité. Les mesures fiscales apparaissant dans les PAEE portent toutes sur les déductions pour différents investissements économiseurs d‟énergie mais aussi sur les éco-boni/éco-mali pour l‟achat de véhicules propres au niveau des Régions, toutes mesures dont une récente étude du Conseil 1 Supérieur des Finances (CSF) a montré le peu d‟efficacité.

1

(http://www.docufin.fgov.be/intersalgfr/hrfcsf/adviezen/PDF/CSF_fisc_environnement_2009.pdf)


ICEDD - RA/PDC

9/82


Type de mesures

Nombre de mesures en Région wallonne

Vlaams Gewest

Région de BruxellesCapitale

Etat fédéral

Réglementation/Normes

4

29

8

3

Informations/formations

55

22

24

5

Incitants financiers (Primes ou fonds)

64

10

7

3

Ecofiscalité (suppression ou abaissement de niveau)

2

-

-

9

Création d‟infrastructures

4

14

2

-

Accords volontaires

1

6

Services énergétiques et OSP

7

-

Recherches développement

-

8

2

-

2

et 18

Prix / Taxes liées à l‟énergie

Autres

-

-

19

Tableau 1 : Synthèse des mesures prises dans les différents PAEE belge par type

Seules deux mesures fédérales portent sur les prix des énergies. La première est intitulée „Harmonisation des taxes sur l‟énergie‟ et la seconde „Aides au remplacement de combustibles‟. Aucune des deux n‟est pensée comme un outil de maîtrise de la demande d‟énergie.. Notons encore que le système de cliquet et de contre-cliquet appliqué aux carburants routiers n‟est pas cité en tant que tel dans le PAEE fédéral. Le CSF indique d‟ailleurs que l‟objectif de sa mise en place est avant tout budgétaire. A cet ensemble de mesures, s‟ajoutent les mesures de gouvernance de type accords volontaires et/ou accords de branche qui ne touchent en aucun cas le secteur résidentiel. L‟implication des pouvoirs locaux est à peine évoquée comme relais d‟information mais pas comme acteur de mise en place de nouvelles politiques et certainement pas pour les transports. Par ailleurs, la liste des 13 principales mesures fédérales en matière de climat analysée par la Cour des Comptes se rapporte pour l‟essentiel à la mise en place de primes et d‟avantages fiscaux pour favoriser des alternatives moins polluantes ou encore de l‟introduction de nouvelles normes (bien souvent dictées par l‟Union européenne) pour des équipements plus performants. On ne retrouve aucune mesure qui d‟une manière ou d‟une autre agit sur le prix de l‟énergie, à l‟exception des parcs d‟éoliennes en haute mer qui indirectement augmenteront le prix de l‟électricité via le système des certificats verts.


ICEDD - RA/PDC

10/82


1.2.

Pour quels résultats ? Les Autorités publiques, incitées en cela par les Instances européennes, ont donc mis en place un ensemble de mesures de différents ordres dans le but d‟améliorer l‟efficacité énergétique de l‟ensemble des acteurs de la société belge. Après quelques années (rappelons que la première norme énergétique pour la construction de bâtiments neufs dans le secteur résidentiel a été imposée en 1985) on peut analyser les consommations des secteurs concernés et essayer d‟y déceler l‟effet de ces mesures. Les consommations du secteur résidentiel wallon pour lequel les données sont disponibles depuis 1985 montre que ses consommations de combustibles suivent assez fidèlement la courbe d‟évolution 2 des degrés.jours et qu‟au-delà des ces variations, on n‟observe pas de tendance générale à la baisse des consommations. On peut toutefois noter que le nombre de ménages étant en hausse (+15%) par rapport à 1990, les logements semblent devenir plus performants puisque les consommations ne suivent pas la même tendance à la hausse. De façon préoccupante, les consommations d‟électricité du secteur résidentiel sont quant à elles résolument orientées à la hausse.

150

40

140

Autres

30

Bois

25

Gaz naturel

20 Produits pétroliers

15 10

120 110 100

Combustibles solides

5

Nombre de ménages privés 115

130

1990 = 100

TWh PCI

35

Electricité 148

Total 94

90

Electricité 0 1985

1990

1995

2000

80 1985

2005

1990

1995

2000

2005

Degrés-jours 92 Total combustibles 85

Figure 2 : Evolution de la consommation énergétique du secteur résidentiel en Région wallonne

Si les consommations du secteur résidentiel montrent, à l‟exception notable de l‟électricité, une certaine stabilité on ne peut certainement pas en dire autant des transports routiers. La Figure 3 cidessous montre une croissance forte de la consommation des carburants routiers qui n‟a été contrariée qu‟en tout début de période par les prix élevés du pétrole entre 1980 et 1985 puis plus récemment par l‟envolée des cours du brut que l‟on a pu observer à partir de 2005. Ce graphique nous semble particulièrement intéressant dans la mesure où il met clairement en évidence un lien important entre l‟évolution des prix des énergies à long terme et les consommations énergétiques, des transports dans ce cas particulier.

2

Le degré.jour est une mesure commode du froid qu‟il fait pendant la période de chauffe. Plus le nombre de degrés.jours est important, plus l‟hiver est rigoureux et plus on peut s‟attendre à ce que les consommations de chauffage seront élevées. MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

11/82


200

180

1980 = 100

160

140 120

100

80

60 1980

1985

1990 PRIX

1995 CONSOMMATION

2000

2005

PARC

Figure 3 : Evolution des consommations du transport, des prix des carburants (hors inflation), et du parc de voitures en Région wallonne Sources : Bilans énergétiques wallons - ICEDD pour la DGO4

La situation du transport aérien semble encore plus préoccupante du point de vue de la lutte contre le changement climatique. Malgré les hausses de prix du kérosène, ce mode de transport est en pleine explosion. La figure ci-dessous donne l‟évolution du trafic de passagers au départ des aéroports de Liège et Charleroi et la Figure 5 donne l‟évolution du trafic de passagers et du trafic de marchandises à l‟échelle mondiale. Bien sûr, il s‟agit d‟une question qui déborde très largement le cadre de cette étude mais il nous a semblé important de rappeler que si les consommations de combustibles du secteur résidentiel ont tendance à se stabiliser (même si idéalement il faudrait les voir diminuer rapidement), il reste de très nombreuses possibilités pour les ménages d‟augmenter leurs consommations d‟énergie fossiles audelà de leur consommation résidentielle stricto sensu. De ce point de vue, les transports offrent des possibilités quasi-infinies comme par exemple la société Virgin Galactic dont l‟objectif est de proposer à ses clients fortunés des voyages spatiaux. La maîtrise puis la baisse de la consommation énergétique des ménages doit donc, de notre point de vue, intégrer les aspects liés à la demande de mobilité et donc à la consommation de transports.


ICEDD - RA/PDC

12/82


millions de passagers

4

3 Charleroi Brussels South Airport

2

1

Liège Airport

0 1987

2008

Figure 4 : Evolution du trafic de passagers dans les aéroports wallons

155

154

2007

2008

137

144 2006

115 2003

2005

111 2002

128

111 2001

2004

114

106 1999

2000

100 1998

Sources : SPW DGO MVH - Bilans énergétiques wallons - ICEDD pour la DGO4

Figure 5 : Nombre de passagers transportés par avion dans le monde (en indice 1990 = 100 ; source Rapports annuels OACI – Organisation de l‟aviation civile internationale)

1.3.

Les Communes, absentes du débat Trop souvent, les communes ne comprennent leur action que comme une prolongation de l‟action régionale ou fédérale dans la maîtrise des consommations résidentielles. Pourtant dans la mesure où les politiques d‟aménagement du territoire sont une compétence largement décentralisée, ce sont bien les communes par la façon dont elles vont organiser leur territoire qui vont induire des besoins de mobilité plus ou moins élevés et par voie de conséquence les consommations correspondantes de transports, tout au moins routiers. La comparaison de la facture de carburants routiers et de leurs évolutions entre 2000 et 2008 est de ce point de vue très éclairante. En Région de Bruxelles-Capitale, d‟après les résultats de l‟Enquête sur le Budget des Ménages (EBM) de la DGISE, la facture de carburants par ménage ou plus exactement 3 par Unité de Consommation Modifiée (UCM) du quartile de revenus le plus faible s‟est élevée à 3

L' unité de consommation modifiée (UCM) est une échelle d'équivalence appliquée pour adapter les dépenses de consommation en fonction de la taille et de la composition du ménage afin de tenir compte des économies d'échelle. Un coefficient de 1 est attribué au premier adulte, de 0,5 aux autres personnes de plus de treize ans et de 0,3 aux enfants de treize ans ou moins (échelle modifiée de l'OCDE). MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

13/82


123 euros alors que pour la moyenne de la Belgique, cette facture (toujours pour le quartile de revenus le plus faible) a atteint 489 euros. Les ménages (UCM) bruxellois les plus pauvres ont donc consommé 4 fois moins de carburants que la moyenne des ménages belges de même niveau de revenus (Figure 6).

1051

895

599

489

449

Belgique

BruxellesCapitale

1557

1263

1127

Belgique

BruxellesCapitale

691

123 BruxellesCapitale

Belgique

Moyenne

BruxellesCapitale

Quartile 1

Belgique

BruxellesCapitale

Quartile 2

Quartile 3

Belgique

Quartile 4

Figure 6 : Dépenses de carburant par unité de consommation modifié par quartile de revenus disponibles en 2008 (en euros) Source : DGSIE EBM 2008

De même, si on s‟intéresse aux évolutions de ces mêmes variables, on constate que la facture de carburants des ménages (UCM) bruxellois les plus pauvres a baissé de 18% en 9 ans (alors même que les prix du pétrole flambaient dans le même intervalle de temps) et que la facture des ménages (UCM) belges les plus pauvres a quant à elle augmenté de 34% (Figure 7).

+34%

+17%

+30% +15%

-3% BruxellesCapitale

Belgique

Moyenne

-18% BruxellesCapitale

Quartile 1

BruxellesCapitale

+7%

BruxellesCapitale

Belgique

-5%

-15% Belgique

+5%

Belgique

BruxellesCapitale

Quartile 2

Belgique

Quartile 3

Quartile 4

Figure 7 : Evolution des dépenses de carburant par unité de consommation modifié par quartile de revenus disponibles de 2000 à 2008 (en euros) Source DGSIE = EBM 2000 - 2008

. Il est vrai qu‟en Région de Bruxelles-Capitale, l‟offre de transport en commun est particulièrement performante si on la compare à la situation moyenne belge et les ménages qui le souhaitent peuvent assez facilement se passer de voitures individuelles. Par contre, dans certains endroits du territoire et les chiffres moyens belges semblent le confirmer, il est devenu pratiquement impossible de se passer de voitures. Les prix des carburants progressent entraînant dans leur sillage la facture de carburants des ménages. Dans un premier temps, l‟introduction d‟une taxe énergie complémentaire sur les carburants routiers aurait le même effet apparent. C‟est d‟ailleurs bien une des principales critiques invoquées par les opposants à la mise en place d‟une taxe carbone en France (cfr paragraphe 3.3). Il nous semble donc que les autorités communales belges devraient intégrer cette dimension de dépendance aux énergies fossiles que génèrent les décisions prises en matière d‟aménagement du territoire. De même, à un niveau plus global il serait sans doute nécessaire de redéfinir les fonctions des différents territoires eu égard à leurs possibilités d‟accès via des modes de transports plus ou moins dépendants aux énergies fossiles. Face à l‟urgence du changement climatique et de la raréfaction des ressources pétrolières, est-il encore bien raisonnable de lotir dans des endroits


ICEDD - RA/PDC

14/82


éloignés des centres communaux voire même de continuer à urbaniser certaines communes manifestement inaccessibles autrement qu‟en voitures individuelles ? Il va sans dire que nous sommes parfaitement conscients des implications de ces réflexions et des violentes résistances qu‟elles feront naître. Nous sommes toutefois convaincus qu‟une politique ambitieuse et de long terme s‟adressant au secteur résidentiel pris au sens large ne pourra pas faire longtemps l‟économie d‟actions fortes en matière de mobilité, de transports et donc d‟aménagement du territoire.

1.4.

Que propose le GIEC A la demande du comité d‟accompagnement nous avons analysé les propositions faites par le GIEC pour limiter les émissions de gaz à effet de serre du secteur résidentiel. Celles-ci sont consultables à l‟adresse suivante http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg3/en/ch6.html. Signalons d‟abord que les mesures préconisées par le GIEC ont une portée assez générale. Elles ne sont pas spécifiques aux pays développés et encore moins à la Belgique. Par exemple, le GIEC cite les gains qui peuvent être obtenus en travaillant sur l‟enveloppe des bâtiments (Improvements in the thermal envelope can reduce heating requirements by a factor of two to four compared to standard practice - 6.4.2 thermal envelope) . Dans le cas de la Belgique, il s‟agit d‟évidences qui sont déjà assez bien prises en compte par les différents PAEE précités. Les auteurs de ces rapports insistent également sur un certain nombre de barrières à l‟amélioration des consommations du secteur résidentiel : « High costs of gathering reliable information » : même si des efforts peuvent et doivent sans doute encore être faits pour améliorer l‟accès de tous à l‟information et la connaissance du public sur les enjeux énergétiques et climatiques, il nous semble que cet aspect n‟est certainement pas déficient et qu‟il ne s‟agit pas là d‟un enjeu prioritaire pour notre pays. « Lack of proper incentives » : la question nous semble surtout pertinente dans la problématique des propriétaires / locataires. Les premiers n‟étant pas incités à investir puisqu‟ils ne supportent pas les charges liées au chauffage. Ce problème est extrêmement complexe mais il devrait pouvoir trouver un début de solution avec l‟extension des exigences de la Directive PEB même en cas de location d‟un bien immobilier. « Limitation in access to financing »: il est vrai que le financement des travaux de transformation énergétique des habitations peut toujours représenter un frein à leur amélioration. Toutefois, il nous semble qu‟il existe dès à présent une série d‟instruments qui peuvent être activés même si leur mise en œuvre concrète devrait encore être améliorée (Fonds de réduction du coût global de l‟énergie dans les bâtiments résidentiels, création d‟un organisme public pour favoriser le système du tiersinvestisseur, primes diverses et variées parfois modulées en fonction des niveaux de revenus des demandeurs). « Subsidies on energy prices » : même s‟il n‟existe pas de subsides sur les prix des énergies en Belgique à l‟exception de ceux qui sont destinés à un public précarisé (chèque mazout, tarif social de l‟électricité), le fait que le GIEC mentionne les subsides sur les prix de l‟énergie nous semble intéressant. En effet, de la sorte le GIEC insiste sur le rôle fondamental que joue le prix payé par le consommateur final sur ses habitudes et ses niveaux de consommations. Le GIEC reconnaît qu‟un prix bas de l‟énergie induit des consommations excessives. En contrepoint, il admet implicitement que des prix élevés ferait baisser les consommations (l‟internalisation des externalités est d‟ailleurs évoquée à plusieurs reprises).


ICEDD - RA/PDC

15/82


Dans un pays comme la Belgique où l‟on n‟utilise pas la fiscalité sur l‟énergie comme outil (parmi d‟autres) de gestion de la demande on laisse aux seules lois du marché le soin de fixer les prix des énergies or un consensus semble s‟établir qui prévoit leur hausse à long terme. De fait les politiques énergétiques et plus spécifiquement celles qui s‟adressent au secteur résidentiel semblent construites pour permettre aux particuliers de faire face aux futures hausses des prix en maintenant leur facture à des niveaux raisonnables ce qui aurait aussi pour effet de réduire leurs émissions de gaz à effet de serre. Mais alors si les prix des énergies s‟orientent durablement à la hausse sous l‟effet de contraintes géopolitiques, les augmentations bénéficieront aux pays producteurs d‟énergie fossiles et ne seront pas disponibles pour financer la transition énergétique (cfr paragraphe 2.6.2) et si les prix des énergies fossiles redescendent à des niveaux bien moins élevés, sans maintien d‟un certain niveau de prix via l‟outil fiscal, les consommations auront tendance à repartir à la hausse comme dans le cas de l‟électricité ou l‟élasticité à long terme est proche de -1 (cfr paragraphe 2.2.1 - de lange termijn prijselasticiteit is gelijk aan -1, of anders gezegd: “intensiteit X prijs = constante”). Le GIEC insiste aussi à plusieurs reprises sur les mesures de formation / information / conscientisation mais il faut rappeler que de très nombreuses mesures sont déjà prises en ce sens par les différents niveaux de pouvoirs en Belgique (cfr Tableau 1). Dès lors, même si ces types de mesures doivent être maintenues voire approfondies dans certains cas, on ne peut considérer que les faibles résultats en matière de gestion de la demande d‟énergie et de diminution des émissions de gaz à effet de serre dans le secteur résidentiel peuvent être attribués à une information insuffisante des citoyens. Elle est déjà très abondante. Du reste, il nous semble illusoire de croire que les consommateurs vont modifier leurs comportements et s‟orienter vers plus de sobriété énergétique uniquement parce qu‟ils seraient informés puis convaincus que celle-ci est nécessaire pour le bienêtre des générations présentes et futures. Par contre, il nous semble qu‟une information générale sur les concepts énergétiques et sur ces enjeux dès l‟enseignement obligatoire serait la bienvenue. Pour s‟en convaincre, il n‟y a qu‟à lire la presse qui confond presque systématiquement des notions aussi différentes qu‟énergie et puissance. Les kW, kWh s‟y mélangent à longueur de pages, on a même régulièrement droit à des kW/h !! Dans de telles conditions, l‟information est souvent déficiente, elle ne peut être correcte et la compréhension qu‟aura le citoyen de ces enjeux essentiels sera nécessairement biaisée. Le GIEC fait aussi souvent référence aux promesses des nouvelles technologies pour progresser vers plus de sobriété énergétique. S‟il est évident que de nouveaux standards de construction devraient améliorer grandement l‟efficacité énergétique du secteur résidentiel (le standard passif en est l‟exemple emblématique), l‟engouement actuel dont bénéficient le smart metering, nous semble suspect voire dangereux. En soi le smart metering risque fort de ne pas faire diminuer les consommations. De nouveau, il nous semble que dans cette question, le consommateur risque de confondre la consommation, la puissance appelée et la facture finale du ménage. Le smart metering va rendre possible des propositions tarifaires beaucoup plus sophistiquées autorisant par exemple l‟apparition de formules de délestage dans la sphère résidentielle à l‟instar de ce qui se fait de longue date dans l‟industrie. Les baisses de factures escomptées risque d‟inciter les ménages à consommer plus tout en leur donnant l‟impression qu‟ils consomment moins à cause de la confusion persistante 4 entre la consommation et la facture énergétique . De manière générale, nous relevons aussi que le GIEC cite à plusieurs reprises les taxes sur l‟énergie. Le point 6.7.3 “Energy pricing that does not reflect the long-term marginal costs of energy, including direct subsidies to some customers, hinders the penetration of efficient technologies” est de ce point de vue particulièrement éclairant . Dans la ligne de ce que nous observons depuis de nombreuses années à la lumière des bilans énergétiques des différentes régions du pays, le GIEC remarque que dans de nombreux pays développés les consommations du secteur des bâtiments sont toujours croissantes (§ 6.8.5) malgré l‟amélioration des performances des principaux usages énergétiques. Pour expliquer cette apparente contradiction, le GIEC pointe différents éléments comme la lenteur des mises en œuvre des nouvelles règlementations (slow implementation processes), l‟absence de mise à jour régulières des normes de construction ou des labels (lack of regular updating 4

Dans notre pratique professionnelle, nous avons d‟ailleurs et à plusieurs reprises été confrontés à des particuliers profondément convaincus que leur passage en bi-horaire faisait baisser leur consommation. MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

16/82


of building codes and appliance standards and labelling) ou encore leurs trop faibles ambitions (insufficient enforcement). Si ces éléments ne peuvent bien sûr pas être écartés, il nous semble de nouveau que l‟argument du prix payé par le consommateur doit au moins figurer dans cette liste . Du reste, le GIEC pointe (§ 6.7.8) l‟absence d‟internalisation des coûts externes liés entre autre à l‟environnement et à la santé (la liste des externalités n‟est d‟ailleurs pas exhaustive) comme une des barrières empêchant la pénétration de technologies et de pratiques efficientes du point de vue énergétique.

1.5.

Le prix des énergies, le dernier tabou ? La question du prix et peut-être encore plus de la taxation des énergies a quelque chose de tabou. La dépendance de notre société vis-à-vis des énergies, fossiles pour l‟essentiel, est telle que modifier quoi que ce soit dans l‟équilibre des prix payés par les différents consommateurs apparaît aux yeux du plus grand nombre comme un obstacle insurmontable. La classe politique dans sa très grande majorité rechigne à prendre des décisions qui risqueraient de compromettre ou même de modifier quelque peu les conditions d‟accès à l‟énergie des différents types de consommateurs. L‟étude du Conseil Supérieur des Finances précitée montre bien, elle aussi, en quoi les politiques énergétiques mises en œuvre jusqu‟à présent en Belgique se sont peu intéressées à la taxation sur l‟énergie alors que par ailleurs, cette même étude indique que les niveaux de taxation sur l‟énergie sont particulièrement faibles en Belgique si on les compare aux différents pays de l‟Union européenne. On constate qu‟en Belgique en matière de gestion de la demande, l‟outil du prix de l‟énergie n‟a encore jamais été utilisé. De l‟avis même du CSF, le système de cliquet mis en place sur les carburants routiers avait un objectif essentiellement budgétaire et son application n‟a pas atteint de buts environnementaux. La portée du cliquet a été limitée par le contre-cliquet mis en œuvre pour atténuer les hausses de prix des produits pétroliers. Le CSF note d‟ailleurs que les systèmes de cliquet et de contre-cliquet n‟ont eu qu‟un effet extrêmement limité sur les prix (ainsi que l‟introduction du diesel professionnel). Il semble donc qu‟il s‟agisse là d‟une mesure dont l‟effet a été, au mieux, cosmétique. L‟évolution des consommations de ces 25 dernières années nous enseigne pourtant que ce genre de mesure n‟a eu que très peu d‟effets (si elles en ont eu) sur les consommations énergétiques. Par contre, on observe et c‟est très clair dans le cas de la consommation des transports (cfr Figure 3) que les seules périodes où la consommation a eu tendance à se stabiliser voire à baisser (à l‟exclusion des périodes de crises économiques) sont celles où les prix des énergies fossiles ont été durablement élevés (entre 1980 et 1985 et depuis 2005). Il nous semble donc pertinent d‟explorer dans quelle mesure l‟instrument des prix pourrait être utilisé en Belgique en complément des autres politiques déjà mises en œuvre à ce jour par les différents niveaux de pouvoirs. En effet, la baisse des émissions de GES réclamée par les climatologues ne pourra pas se faire uniquement par une amélioration de l‟efficacité énergétique. L‟histoire l‟a suffisamment montré, les progrès technologiques ont jusqu‟à présent toujours été effacés par une augmentation des consommations. Par ailleurs, imaginer que l‟on pourrait maintenir les niveaux de consommations actuels (voire les augmenter) et décarboner presque complètement nos sources d‟approvisionnement énergétique à l‟horizon de 40 ans relève encore aujourd‟hui de la science-fiction. Notre conviction est renforcée par le fait que le CSF consacre une large part de sa note à la taxation de l‟énergie et que les mesures proposées dans les deux autres aspects étudiés (le transport et le résidentiel) font également appel à l‟outil fiscal qui permet d‟internaliser les coûts externes de l‟utilisation de l‟énergie soit via une taxation de l‟énergie soit via une taxation kilométrique pour les transports. MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

17/82


Complémentairement à une analyse théorique et pratique de la forme que pourrait prendre une refonte de la fiscalité sur l‟énergie (cfr paragraphe 2 et suivants), nous avons donc choisi d‟étudier comment ce genre d‟outil a pu être mis en œuvre dans les pays voisins et quelles ont été les principales remarques ou réactions suscitées par leur introduction réelle ou projetée. C‟est la raison pour laquelle nous nous sommes particulièrement intéressés au cas de la défunte Taxe Carbone en France qui a fait l‟actualité dans l‟Hexagone pendant une bonne partie de l‟année 2009 (cfr paragraphe 3) . Comment prendre en compte ces externalités, comment augmenter le prix des énergies d‟une façon qui soit efficace et équitable, est l‟objectif principal de cette étude. Il convient toutefois de rester modeste. Un tel changement dans notre façon d‟appréhender l‟énergie a quelque chose de radical qui ne se limite pas à des questions d‟ingénieurs ou d‟économistes. Cette étude n‟a donc pas la prétention d‟épuiser le sujet, elle a pour ambition de participer à une prise de conscience nécessaire et urgente et d‟apporter des éléments de réflexion à ceux qui devront in fine prendre les décisions qui s‟imposent.


ICEDD - RA/PDC

18/82


2.Beleid voor energie transitie

2.1.

Overzicht

Dit deel van de studie verschaft de analytische onderbouwing van een aangepast beleid van heffingen om het klimaatbeleid in een juiste baan te brengen om een volledige transitie van de energiesystemen te bewerkstelligen tegen het midden van deze eeuw. De analyse is opgebouwd in vijf stappen (zie inhoudstafel). De tekst beperkt zich tot een vermindering van de emissies van koolstofdioxide ten gevolge van het energiegebruik en de verlaging van commerciële energie-intensiteiten. Op basis van deze analyse kan een erg vooruitstrevend doch ook zeer pragmatisch Belgisch voorstel voor het belangrijkste deel van het EU en mondiale klimaatbeleid worden opgesteld dat meer perspectieven op succes inhoudt dan het vastgelopen Kyoto-Kopenhagen proces.

Wat kan de CO2 emissies verlagen? In 1971 publiceren Paul Ehrlich en John Holdren de formule I=P.A.T om de Impact (I) op het milieu te zien als product van het aantal mensen (Population P), maal welvaart per mens (Affluence A), maal milieu impact per eenheid welvaart (aangeduid met T van Technology). Ze hebben navolging gekregen van ondermeer het IPCC, om de uitstoot van CO2 (koolstofdioxide) door het gebruik van energie te verklaren, als het product van Bevolkingsaantallen X Welvaart per persoon X Energieintensiteit van de welvaart X CO2-emissie intensiteit van het energiegebruik. Of in formulevorm:

TotaleCO 2 Emissie   Bevolking x

Euros Joules CO 2 Emissie x x Persoon Euro Joule

Figuur 1: Evolutie van de mondiale CO2 Emissies verklaard door bevolking, welvaart, energie-intensiteit en koolstof-intensiteit (periode 1975-2002; index 1975 = 1). Bron: Wereld Bank 1,8 1,6

Index (1975 = 1)

1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0

CO2 emissions Population GDP/capita Energy intensity CO2 intensity of energy

19 75 19 76 19 77 19 78 19 79 19 80 19 81 19 82 19 83 19 84 19 85 19 86 19 87 19 88 19 89 19 90 19 91 19 92 19 93 19 94 19 95 19 96 19 97 19 98 19 99 20 00 20 01 20 02

2.2.

Year

Figuur 1 toont de mondiale ontwikkeling van de vijf variabelen uit de formule over de periode 19752002. Bevolking en welvaart blijven stijgen. Vooral een dalende energie-intensiteit, en in mindere mate koolstofintensiteit, maken dat de totale emissies niet totaal ontsporen. Bevolking en welvaartsgroei zijn thema‟s verweven met culturele, religieuze, ideologische en andere waarden, en vallen buiten het bestek van het klimaatbeleid. In het klimaatbeleid gaat best alle aandacht naar energie-intensiteit en naar koolstofintensiteit. MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

19/82


2.2.1.

Energie intensiteit van de welvaart Energie intensiteit als totale primaire energie per eenheid BBP als maatstaf van welvaart [IEA 5 definitie ] is een goed observeerbare en geobserveerde variabele. Maar welvaart is de resultante van veel verschillende activiteiten, zodat energie-intensiteit feitelijk de som is van een groot aantal uitgesplitste termen:

Energie Intensiteit   A

Joules Activiteit x Activiteit Euros

De eerste factoren van de A termen (Joules/Activiteit) zijn de technische efficiëntie van het energiegebruik voor de gegeven activiteiten. Tegenover deze puur technische factor staan de mensen neutraal. Niemand heeft ooit een elektrische kWh gezien of gesmaakt, soms wel gevoeld en dit is een zeer onprettige tot zelfs dodelijke ervaring. Olie stinkt, gas ontploft en steenkool is vuil. Er veel van gebruiken om een gegeven activiteit te kunnen uitvoeren, is niet het doel van mensen. Integendeel: hoe kleiner het gebruik, hoe hoger de efficiëntie, des te beter. Het is moeilijk zich een zinnige beweegreden in te denken die een houding van efficiëntie in deze principieel bestrijdt. De tweede factoren van de A producten (Activiteit/Euros) geven aan hoe het BBP is samengesteld, uit welke activiteiten onze welvaart bestaat. Hier spelen gewoonten, voorkeuren, ervaringen, enz. een grote rol. Sommige mensen verkiezen activiteiten en een levensstijl die energiezuinig is omdat dit gezonder is of omdat ze zorg willen dragen voor milieu en natuur. Anderen zijn verknocht aan activiteiten en een levenswijze die veel energie en vermogen gebruiken, die ze zich niet graag laten ontzeggen, vooral niet via geboden en verboden. Een grote keuzevrijheid in het ondernemen van activiteiten en bij het inrichten van het eigen leven naar eigen voorkeuren, is een belangrijke verworvenheid van de westerse samenleving, waar de meeste volkeren naar streven. Wanneer het klimaatbeleid dit principieel in vraag stelt, maakt het voor zichzelf de opdracht bijzonder moeilijk. Zeker: in de toekomst zullen bepaalde activiteiten met een grote klimaatvoetafdruk aan drastische afbouw tot zelfs stopzetting toe zijn. Maar welke activiteiten, door wie, waar, en wanneer dit lot beschoren zijn, vereist algemeen aanvaarde en daarom waardevrije hefbomen waarvan de uitgeoefende kracht op alle mogelijke activiteiten in verhouding staat tot de sociale kosten die de activiteiten veroorzaken. Na een sterke stijging ten gevolge van industrialisering en modernisering, dalen de gemiddelde energie-intensiteiten van de landen met een verder groeiend BBP per persoon (figuur 2) [Medlock en Soligo, 2001]. Geller en Attali [2005] analyseren voor elf OESO landen hoe de daling van de energie-intensiteiten tot stand kwam. Er zijn nogal wat verschillen per land vast te stellen (figuur 3). Het totaalbeeld is dat de technische efficiëntie de belangrijkste factor is geweest. Voor het aggregaat van de elf landen is ca. 80% van de daling te danken aan de technische efficiëntie verbetering en 20% aan wijzigingen in de activiteiten van het BBP. Dit is een belangrijk aspect voor de haalbaarheid van (c.q. weerstand tegen) een vooropgezet beleid van verlaagd energiegebruik. Naargelang het respectievelijke gewicht van de twee factoren is de daling van de intensiteit een gevolg van technische vindingen en toepassingen dan wel de resultante van herschikkingen in maatschappelijke activiteiten (consumptie en productie).

5

IEA gebruikt primaire energie in de teller van de intensiteit. Er is nu een tendens om primaire door finale energie te vervangen. Ook is er kritiek op het BBP als maatstaf van welvaart, en zijn er voorstellen voor correctie, c.q. vervanging in omloop. MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

20/82


Figuur 2: De gemiddelde energie intensiteit daalt bij stijgende welvaart. Gebaseerd op Medlock & Soligo [2001]

kWh/BBP (= intensiteit)

BBP/persoon

Het is niet gekend of bij drastische dalingen van de energie intensiteiten de verhouding 80% techniek / 20% herschikking, constant zou blijven dan wel gevoelig zou veranderen. Veel hangt hier af van de mogelijkheden van de technologie tot het sterk verbeteren van de technische efficiëntie van activiteiten. Deze mogelijkheden zijn op hun beurt afhankelijk van de juiste aansporingen tot technologische ontwikkelingen in de juiste richting.

Figuur 3: Jaargemiddelde verandering (1973-1998) in Intensiteit als product van activiteit en efficiëntie (rood = energie intensiteit; blauw= activiteit; beige= energie efficiëntie). Bron: Geller & Attali [2005]

Figuur 2 geeft een statistisch gemiddeld verloop van de energie-intensiteit in functie van hogere welvaart weer, en verdekt daarbij de belangrijke vaststelling dat de energie-intensiteit per inkomensgroep van landen een grote spreiding kent. Dit verschijnsel is diepgaander onderzocht voor 6 de elektriciteit intensiteit van de rijkste OESO landen waarvoor er voldoende gegevens beschikbaar

6

Er zijn een aantal sterke argumenten om het onderzoek op het rijkste deel van de populatie toe te spitsen. Bijvoorbeeld: de meeste andere landen streven het voorbeeld van de rijke landen na; MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

21/82


zijn. De belangrijkste verklarende variabele van de verschillen is de prijs die de eindgebruikers voor elektriciteit betalen (figuur 4). De curve benadert de vorm van een orthogonale hyperbool: de lange termijn prijselasticiteit is gelijk aan -1, of anders gezegd: “intensiteit X prijs = constante”. De constante is het aandeel van het BBP dat een land uitgeeft aan de productie en levering van elektriciteit. Alle landen geven ongeveer een even groot deel van hun BBP uit aan elektriciteit, of de prijs van het land hoog of laag is. Hoge prijzen maken de energiefacturen dus niet onbetaalbaar, maar maken het land minder energie-intensief. Dit komt vooral door een verhoogde efficiëntie en gedeeltelijk door verandering van de soort activiteiten (zie hierboven). Ook zal er tussen de landen een specialisatie optreden waarbij landen met lage prijzen meer energie-intensieve activiteiten aantrekken. Figuur 4: Verband tussen prijs en intensiteit van het elektriciteitsgebruik in de rijkste OESOlanden (OESO en IEA cijfers voor het jaar 2003) [Verbruggen & Couder, 2003]

Gemiddelde Elektriciteitsprijs [US$/kWh]

2003

0,180

0,160

Italië Denemarken

0,140

Japan

0,120 Ierland 0,100

Zw itserland

0,080

VK

Duitsland Spanje

Finland

Frankrijk

Nieuw Zeeland VSA

0,060

Korea

Noorw egen Canada

0,040

0,020

-

2.2.2.

100

200

300

400

500 600 700 800 Elektricitei Intensiteit [Wh/2000US$BBP]

Koolstof intensiteit van het energiegebruik De drie belangrijkste opties vandaag verdedigd om de koolstof-intensiteit van het energiegebruik sterk te doen dalen zijn: 1) het opvangen en opslaan van CO2 in installaties waar nu grote debieten CO2 worden geloosd (CCS); 2) een sterke expansie van de nucleaire elektriciteitsproductie; 3) een forse ontwikkeling en toepassing van hernieuwbare energie. In detail de drie stromen ontleden valt buiten het bestek van deze studie. Omdat CCS en een grote nucleaire expansie geen bijdragen kunnen leveren voor 2020, en omdat het scoren van beide opties op de criteria van duurzame ontwikkeling ter discussie staat, is de aandacht uitsluitend gericht naar het koppel energie-efficiëntie & hernieuwbare energie om de transitie naar een duurzame lagekoolstof economie aan te vatten [IPCC, 2005; Mez et al., 2006; Verbruggen, 2008b; Gigaton Throwdown, 2009].

2.3.

Economische onderbouwing van het klimaatbeleid Studies vanuit economische hoek hebben een belangrijke invloed op politieke keuzen in het klimaatbeleid. Het is daarom belangrijk de sterke en de zwakke kanten van de economische invalshoek en van de eruit afgeleide instrumenten en aanbevelingen te onderkennen.

elektriciteit is de best meetbare en meest correct gemeten energiestroom en is de energievorm die een steeds belangrijker plaats verovert in het energielandschap. MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

22/82


2.3.1.

Kosten/kosten en kosten/baten afwegingen De economische logica is gebouwd op de afweging van baten en kosten [Arrow et al., 1995; Verbruggen, 2008a]. Enerzijds veroorzaakt klimaatverandering risico‟s en belangrijke verstoringen; de monetaire waardering ervan geeft de schadekosten (het tegendeel ervan zijn de baten van een minder erge klimaatverandering). Anderzijds vergt het reduceren van de emissies maatregelen die niet spontaan door de energiegebruikers worden genomen, en daardoor als bestrijdingskosten worden bestempeld. De som van beide kosten zijn minimaal waar de marginale kosten snijden: vanuit dit snijpunt vindt men het na te streven quota aan toegelaten, c.q. te reduceren emissies, alsook de juiste prijs van een eenheid emissie. Figuur 5: De som van reductiekosten en schadekosten zijn laagst waar de marginale curven snijden

C-prijs €/ton Marginale individuele reductiekosten Marginale schadekosten Prijs Geaggregeerde marginale reductiekosten

O

Emissies

Quota

In het klimaatvraagstuk is de veroorzaakte schade een publiek goed: iedereen krijgt ervan zonder dat dit de last voor anderen vermindert. Emissies, maar ook emissiereducties, zijn privé goederen: de inspanning van de ene bron doet niet de emissies van een andere bron dalen. Beide kostencurven zijn niet nauwkeurig te kwantificeren. Ook is het in de praktijk erg moeilijk goed te omschrijven op welke toepassingen, doelgroepen, gebieden, en tijdspannes bepaalde kostengegevens van toepassing zijn, en hoe onderlinge spill-overs binnen de categorieën in rekening worden gebracht. In theorie vergt het klimaatprobleem een mondiaal ruimtelijk kader en een oneindig tijdelijk perspectief, die praktisch niet te vatten zijn. Het gebruik van kostenstudies wordt best expliciet gerelateerd aan de beperkingen ervan. Terwijl over grootte en toepassing van kostenstudies veel onzekerheid heerst, bestaat over de richting en de zin van het verloop van de kosten vrij grote eensgezindheid [Pizer, 1997].


ICEDD - RA/PDC

23/82


Figuur 6: Verloop van de kostprijs van broeikasgas emissies, afgeleid van het verloop van de schadekosten als een functie van de broeikasgas concentratie in de atmosfeer

Kostprijs van emissies [€/ton in bepaald jaar]

Schadekosten [triljoenen €]

Cijfers onbekend, Jaar J+n

Patroon gekend

Jaar J

BKG Concentratie (ppm), cumul van emissies

BKG Emissies (Gton/jaar)

Figuur 6 toont hoe de schadekosten van klimaatverandering steeds sterker toenemen naarmate de concentratie van broeikasgassen in de atmosfeer stijgt. De stippelcurve in het linkerpaneel drukt de onzekere kennis uit over de exacte hoogte van de curve. Daardoor is ook de CO2-emissie prijs die overeenkomt met de marginale schadekosten in ieder jaar niet betrouwbaar gekend. De toename van de concentratie met enkele ppm jaar na jaar is wel het resultaat van de miljarden tonnen emissies jaar na jaar. De stijgende vorm van de totale schadekosten met hogere concentratie resulteert in een stijgende CO2-emissie prijs die overeenkomt met de steilere helling van de schadekosten curve. Dit geeft een duidelijk beeld over het verloop van de ideale, mondiale koolstofprijs in de toekomst: als een stabiele stijgende trap. De bovenste trede van de trap is bereikt wanneer de concentratie zou stabiliseren. Daar zijn we nog lang niet. Om praktisch te beginnen weten we niet precies hoe hoog de komende treden zijn en hoe steil de trap moet zijn. Gewoon de zin en richting zijn gekend: stijgend, stabiel, voorspelbaar, zonder op en neer te bewegen (figuur 7). Figuur 7: Indicatief pad van de in te stellen publieke koolstof emissieprijzen

C-prijs (€/ton emissie)

Steile trap

Trapgewijs: • stijgend • stabiel • voorspelbaar Vlakke trap

2010

tijdlijn

2020 ....

De emissie reductiekosten zijn beter te vatten, te beschrijven, en in bepaalde mate te kwantificeren. De marginale kosten van de vele afzonderlijke bronnen moeten over de emissie as (de horizontale MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

24/82


abscislijn in figuur 5) worden samengeteld om de maatschappelijk geaggregeerde curve te bekomen. Om de emissies terug te dringen moet de curve van rechts onderaan worden beklommen. Klimmen kost moeite en zonder bijzondere aansporing (financieel, administratief verplichtend, juridisch opgelegd), zullen vervuilers (ieder afzonderlijk en dus ook allen samen) onderaan de curve op de abscislijn vertoeven. Dit is zo voor de automobilist, de bewoner van een pand, het bedrijf, enz. De eerste stappen op de curve zullen nog wel meevallen, en nogal wat emissiebronnen zetten deze stappen aangespoord door overtuiging, sociale druk, marketingoverwegingen, en dergelijke. Maar al snel (bijvoorbeeld na een kwart reductie) blijkt de curve steiler te worden: sommige vervuilers zullen spontaan terugglijden naar af, anderen zullen ter plaatse blijven trappelen.

2.3.2.

Rationeel beleid voor REG (Rationeel Energie Gebruik) Omdat het gebruik van energie de meest gewone zaak ter wereld is, niets speciaals inhoudt, gedragen mensen zich vrij rationeel bij de keuze welk gebruiksniveau voor hen optimaal is. Dit heet het Rationeel Energie Gebruik (REG), getoond in figuur 8. De twee soorten uitgaven die ze afwegen, zijn de energiefactuur die stijgt met een hoger gebruik en de uitgaven nodig om de efficiëntie in het gebruik te verhogen (deze uitgaven groeien naarmate het commercieel energiegebruik steeds verder afneemt). Waar de som van beide uitgaven minimaal is, bevindt zich het rationeel energiegebruik. De totale uitgaven betrekking hebbende op het energiegebruik zijn slechts komvormig omdat het energiegebruik ook een factuur meebrengt. Zonder die factuur zullen gebruikers het hellend vlak van de efficiëntie uitgaven afglijden naar een uitermate hoog gebruik. Als men gebruikers wil aanzetten tot minder energiegebruik, zal dat maar effect hebben wanneer de komvormige som naar links verrolt. Deze verandering vindt plaats door in te werken op de twee samenstellende curven. Van de ene kant kunnen de efficiëntie uitgaven dalen door beter management maar vooral door technologische innovatie. Van de andere kant moet de energiefactuur een steiler verloop kennen bij een toenemend energiegebruik. Er bestaan diverse mogelijkheden om het factuurverloop steiler te maken, maar zonder voelbare factuur ontstaat geen komvormig totaal waarin het balletje van het REG het laagste punt zoekt. Het knippen van het energiegebruik vereist een schaarvormig instrument met twee benen: een “technologisch” been en een “factuurmatig” been. Het voorstel om gelijktijdig een hoge energieefficiëntie en lage energieprijzen voor de gebruikers te koppelen, is inherent contradictorisch. Het is in strijd met een van de zeldzame economische wetmatigheden: de wet van de vraag, die telkens opnieuw in de praktijk wordt bewezen. Figuur 8: Rationeel Energie Gebruik (REG) is de uitkomst van een afweging van uitgaven voor een hogere energie efficiëntie en energiefacturen

Uitgaven €

Totale uitgaven

efactu

gi Ener

ur

Efficiëntie uitgav

* MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

en

Energiegebruik

ICEDD - RA/PDC

25/82


2.3.3.

Efficiëntie & Hernieuwbare Energie Potentiëlen en Belemmeringen Figuur 9 geeft een overzicht van de componenten die van belang zijn voor het ontsluiten van de aanwezige maar in hoge mate sluimerende potentiëlen aan verhoogde energie-efficiëntie en inzet van hernieuwbare energiebronnen. Verschillende studies en punctuele experimenten geven aan dat de technische potentiëlen meer dan volstaan om de volledige transitie van onduurzame energie naar duurzame lage-koolstof energie te schragen [IPCC, 2007, WGIII]. Maar technische potentiëlen staan veraf van de feitelijke marktpotentiëlen [Verbruggen et al., 2010], en om die laatste te ontwikkelen is beleid nodig met deskundige inzet van de meest geschikte instrumenten. De twee belangrijkste invalshoeken van het beleid zijn enerzijds technologische innovatie en anderzijds het rechttrekken en bewaken van de energie en koolstofprijzen. Technologische innovatie is geclusterd en verweven met talrijke andere maatschappelijke processen, zoals educatie, onderzoek, industriële dynamiek, financiële openheid, enz. Deze gelden als omgevingsfactoren die bepaalde innovaties kunnen duwen of afremmen. Een overheid kan stimulansen geven om innovaties in een bepaalde richting te duwen. Onderzoek geeft aan dat “picking the winners” door overheden een erg moeilijke opdracht is, en dat het als overheid beter is meer generieke richtingen te steunen (zoals goed onderwijs, fundamenteel onderzoek, platformen om kennis te verspreiden en uit te wisselen). Technologische innovatie wordt ook in hoge mate getrokken door de markt als er een betalingsbereidheid ontstaat en groeit voor innoverende efficiëntie oplossingen en voor toepassingen van hernieuwbare energie [Fri, 2003]. Betalingsbereidheid wordt in hoge mate bepaald door de absolute en relatieve prijzen die huishoudens, bedrijven en andere actoren ondervinden. Prijzen zijn van groot belang voor het uitoefenen van trekkracht op technologische innovatie, en grijpen direct in op de ontwikkeling van de potentiëlen en indirect via het wegwerken van een aantal belemmeringen. Over wat al dan niet tot de belemmeringen moet worden gerekend, en in welke mate ze als kunstmatig opgeworpen hinderpalen functioneren die specifieke overheidstussenkomsten verantwoorden, zijn de meningen verdeeld. Bijvoorbeeld: moet de overheid nog meer doen om informatie over efficiëntie en hernieuwbare energie op de tafel en voor de ogen van de energiegebruikers te brengen? Sommigen vinden van wel; anderen stellen dat er al meer dan genoeg informatie is die de gebruiker – als die enigszins geïnteresseerd is in die informatie – met een kleine moeite kan bekomen. Andere belemmeringen, zoals onaangepaste regels in de ruimtelijke ordening of erelonen berekend op de omvang van de uitgaven en niet op de geleverde prestaties, zijn wel algemeen erkend en vragen om beleidsoptreden. Figuur 9: Beleid voor het ontsluiten van Potentiëlen aan energie efficiëntie en hernieuwbare energie

[Potentiëlen] Energie Efficiëntie Hernieuwbaar Energiegebruik

Belemmeringen TREK

Markt Falingen

Technologische Innovatie DUW

Beleids Failingen

KOSTEN

PRIJZEN

Heffingen Subsidies/Taksen

Beleid & Instrumenten

Naast belemmeringen bestaan er ook falingen van de markten en van het beleid. Falen van het beleid betekent dat democratisch verkozen overheden op onvoldoende wijze het publieke belang identificeren en er prioriteit voor afdwingen op bepaalde korte termijn privé belangen. Dit falen is structureel als onvoldoende voorzieningen zijn getroffen in plannen, wetten en instituties om het MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

26/82


publieke belang veilig te stellen en af te dwingen. Operationeel falen van het beleid treedt op als goedbedoelde intenties niet worden gerealiseerd door bureaucratische tekorten, door de perverse werking van instrumenten, het dulden van vrijbuiters, enz. Drie belangrijke vormen van markt falen zijn gedocumenteerd. Ten eerste, een te geringe beschikbaarheid van publieke goederen, in casu technologische innovatie. Ten tweede, het teveel aan externe kosten die worden afgewenteld op het milieu, op zwakkere groepen in de samenleving en op de toekomst. Ten derde, het bestaan en functioneren van monopolies en oligopolies die de goede werking van de concurrentie belemmeren. Figuur 10 belicht hoe complex de omzetting van kosten en rentes in prijzen kan zijn. Kosten drukken de werkelijke besteding van reële productiefactoren uit, waar en wanneer ook deze besteding plaats vindt en ongeacht of er al dan niet voor de besteding wordt betaald. Belangrijk is het onderscheid tussen factorkosten die privé agenten aangerekend krijgen en publieke factorkosten die naar de samenleving en de natuur worden afgewenteld. Normaal betalen privé agenten de eigen privé factorkosten, maar in vele gevallen ontvangen ze daarbij subsidies van overheden, zoals ook nog in grote mate het geval is voor het gebruik van onduurzame energievormen [Myers and Kent, 1998; IEA, 2002; EEB, 2003]. Dit leidt dan hetzij tot marktprijzen (agenten betalen alle privé kosten zelf), hetzij tot dumping prijzen (een deel van de privé kosten worden gesubsidieerd). Bij milieuproblemen, de klimaatverandering in het bijzonder, zijn de publieke factorkosten van groot belang (zie figuur 6). Deze hebben betrekking op afgewentelde risico‟s, externe kosten, onbetaald gebruik van publieke goederen. Er bestaan beperkte vormen van heffingen die de publieke factor kosten in te betalen prijzen omzetten, maar het grote falen volgens Stern (2006) bestaat erin dat de meeste en belangrijkste publieke kosten onbetaald blijven. De prijzen die economische agenten betalen, dekken de veroorzaakte kosten niet wat aanleiding geeft tot overmatig gebruik en tot overmatige schade en risico‟s op de gemeenschap en de toekomst afgewenteld. Figuur 10: Omzettingen van (Privé en Publieke) Kosten en Rentes in gebruiksprijzen

Kosten Kosten&&Rentes Rentes

Totale factor kosten

Publieke factor kosten (externaliteiten, risico’s, ...)

Omzetter

Prijzen Prijzen

ONBETAALDE Publieke kosten

HEFFINGEN publieke kosten SUBSIDIES Privé factor kosten

BETAALDE privé kosten

Privé geïnd

Monopoliewinsten, royalties

Publiek geïnd

Financiering Taksen

Rentes

V O L L E K O S T P R I J S

D E E L S

M A R K T

D U M P

B E T A A L D B E T A A L D

De omzetting van kosten en prijzen wordt verder gecompliceerd door het bestaan van rentes, dit zijn geldbedragen die worden geïnd door privé partijen en door overheden zonder dat er feitelijke kosten tegenover staan. In de energiesector zijn de geïnde privé rentes aanzienlijk onder de vorm van monopoliewinsten, royalties (b.v. door olie exporterende landen), maar ook overheden kunnen de staatskas vullen door het opleggen van taksen op producten en diensten die prijs inelastisch en inkomen elastisch zijn, wat voor bepaalde transportdiensten zou gelden. De complexe omzettingen van kosten en rentes in prijzen zijn niet zichtbaar vanuit het oogpunt van de eindprijzen. Een gegeven eindprijs (hoog, middelmatig, laag) kan de resultante zijn van diverse combinaties van kosten dekking en rente inning. De twee rode “betaald” pijlen in figuur 10 illustreren dit: ze zijn even hoog, maar de linkse pijl weerspiegelt een dekking van alle privé factorkosten en een gedeeltelijke dekking van de publieke factorkosten. De rechtse pijl toont dat eenzelfde prijs maar gedeeltelijk de privé factorkosten dekt en vooral kan bestaan uit betaling van rentes. MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

27/82


2.3.4.

Wie zet de prijzen? Het zetten van de prijzen is geen neutraal mechanisme, in het bijzonder als de aspecten publieke factorkosten en rentes een groot gewicht vertegenwoordigen, zoals bij energiegebruik en klimaatverandering het geval is. Figuur 11 vat de uitdagingen en acties van de energietransitie samen. De uitdagingen bestaan erin dat in een gewoon voortdoen wereld steeds meer en vuilere brandstoffen op de markt komen die tot een steeds zwaardere koolstof overlast in de atmosfeer zullen leiden. De transitie naar een duurzame wereld vereist een inperkend gebruik van fossiele brandstoffen door meer energie efficiëntie en hernieuwbare energie. Om beide acties in voldoende mate te ontketenen en in stand te houden, zijn hogere eindprijzen voor brandstoffen een noodzaak. De cruciale vragen zijn: wie zet de hogere prijzen? En wie ontvangt de inkomsten door de hogere prijzen gegenereerd. Er zijn twee richtingen van antwoord. Aan de ene kant zijn het de energieconcerns die de hogere prijzen invoeren en het grootste deel van de inkomsten incasseren. Qua brandstoffen gaat het dan vooral over olie en gas exporterende mogendheden en multinationale corporaties. Met de grote inkomsten kunnen ze blijvend steeds meer, vuilere en duurdere brandstoffen op de markt brengen. Dit verergert de klimaatproblemen, terwijl de financiële middelen die de energiegebruikers erg nodig hebben om de efficiëntie te verhogen en hernieuwbare energie te installeren, naar de buitenlandse belangen zijn afgevloeid. De binnenlandse gebruiker betaalt met andere woorden twee keer: de ene keer dient het geld om het probleem te vergroten, de andere keer is het geld nodig om groter wordende milieuproblemen op te lossen. De andere weg is dat de overheid op zeer bewuste en geplande wijze een beleid van heffingen en steunmaatregelen uitstippelt die de onduurzame energievormen in prijs verhogen en duurzame vormen ondersteunen. Het gaat hier om een “budget ombouw” die binnenlandse betalingen doet circuleren (zie verder) en de voorkeuren van gebruikers verschuift naar minder energie-intensieve activiteiten (zie hoger). Figuur 11: Wie zet de hogere energieprijzen en int de opbrengsten?

Uitdagingen

TWEE KEER BETALEN

Atmosferische koolstof overlast

Meer en vuilere brandstoffen Acties Minder brandstoffen

Meer Efficiëntie & Hernieuwbare E.

$$$$$ Hogere eindprijzen voor brandstoffen

Hogere ‘markt’/monopolie prijzen

2.3.5.

WIE zet de hogere prijzen? WIE ontvangt de inkomsten?

$$$

BUDGET OMBOUW

Stern (2006) en respons van het VK beleid erop Het hierboven omschreven beleidsprogramma stemt overeen met de belangrijkste aanbevelingen van het Stern rapport (2006), te weten:  Het tot stand brengen van een prijs voor de koolstof emissies (door middel van heffingen, emissiehandel of regulerende tussenkomsten) is een essentieel fundament van het klimaatbeleid  Gerichte beleidsinitiatieven zijn nodig voor het ondersteunen van de dringende ontwikkeling van een scala lage-koolstof en hoog-efficiënte technologieën.


ICEDD - RA/PDC

28/82


 Het verwijderen van belemmeringen die gedragsverandering in de weg staan, in het bijzonder voor het aanmoedigen van energie efficiëntie in de praktijk.  Een doeltreffend klimaatbeleid is afhankelijk van het scheppen van de voorwaarden voor internationale gemeenschappelijke actie. Internationale samenwerking is een onmisbare schakel voor succes. Een interessante reactie op het Stern rapport is opgemaakt door het UK Office of Climate Change [ www.occ.gov.uk ]. Een aantal bevindingen van dit Office zijn:  Het tot stand brengen van een prijs voor de emissies is een noodzakelijke maar geen voldoende voorwaarde voor een transitie tegen lage kosten  Het onderscheid tussen de ETS activiteiten en niet ETS activiteiten moet duidelijk zijn voor een geloofwaardig en flexibel beleid  Het werken met vooropgezette caps, berooft alle bijkomende initiatieven binnen de cap van feitelijke effectiviteit  Stern spreekt over dé koolstofprijs, maar we hebben veel verschillende koolstofprijzen die niet allemaal even duidelijk observeerbaar zijn  De O&O inspanningen om forse doorbraken te bereiken in lage-koolstof en hoog-efficiënte technologieën ontbreken, zoals ook de breed maatschappelijke industrieel technologische strategie  Er bestaan veel beleidsinitiatieven gericht op de diverse belemmeringen, maar afstemming ertussen is beperkt.  De efficiëntie van het beleid is niet verzekerd bij een onsamenhangende aanpak van de verschillende aspecten van markt falen (te laag of niet geprijsde externe kosten; onvoldoende technologische doorbraken; aanpak van diverse belemmeringen).

2.4.

Energie/koolstof prijszetting in de praktijk Uit de voorgaande analyse volgt enerzijds het centrale belang van een doordachte, door de overheden gestuurde prijszetting, anderzijds de onduidelijkheid over hoe die prijssignalen nu precies te construeren zijn. We behandelen hier de mechanismen van prijszetting en van geïnduceerde technologische innovatie. Daarna geven we aan waarom de zoektocht naar de ultieme uniforme koolstofprijs tot mislukken is gedoemd. We ronden af met de hoofdlijnen van een praktisch uitvoerbaar voorstel waarmee België als voorzitter van de EU de andere landen tot een gezamenlijke aanpak kan overtuigen.

2.4.1.

Mechanismen van de energie/koolstof prijszetting Een beleid dat ingrijpt op dergelijk belangrijke economische en maatschappelijke processen als energiegebruik (hoeveelheid en soorten energie), is voor zijn impact afhankelijk van vooral drie 7 parameters : prijs, inkomens (budgetten), technologie. Impact (en de parameters ervan onder de vorm van elasticiteit) kan men plaatsen in een korte termijn en in een lange termijn context, waarbij de laatste het aggregaat is van opeenvolgende korte termijn realisaties. Telkens het onderscheid tussen de tijdsperspectieven expliciteren, helpt onduidelijkheid te vermijden. De analyse hier is gericht op de lange termijn, dit is de termijn waarin doelgroepen de tijd hebben gehad zich aan te passen aan veranderde waarden in de sturende variabelen. Hoe lang die termijn is in jaren, hangt volledig af van de inertie en lock-in aanwezig in de bestaande systemen. Voor veel energiegebruiken gaat het over termijnen langer dan 10 jaar. Figuur 12 is een gestileerde kopie van figuur 4. Het is een lange termijn statische curve met een prijselasticiteit gelijk aan -1. Het is een veelvuldig gevonden resultaat dat de lange termijn prijselasticiteit van de vraag naar energie in de buurt van -1 ligt [Lafferty et al., 2001; Hammar et al., 2004]. Dit impliceert dat gebruikers van energie er naar streven hun besteding (budget; uitgaven) aan energie constant te houden. 7

De impact parameter wordt meestal weergegeven door de (onbenoemde) grootheid elasticiteit. Elasticiteit geeft de procentuele verandering in een afhankelijke variabele (hier bijvoorbeeld: de energie-intensiteit, de tonnage koolstofdioxide) veroorzaakt door een procentuele verandering in een verklarende (onafhankelijke, drijvende) variabele zoals prijs, inkomens. MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

29/82


1

1

Vertrekkend van het evenwicht in A (Intensiteit I en Prijs P ) betaalt de gebruiker een energiefactuur met oppervlakte van de rechthoek met diagonaal OA. Voor het verlagen van de energie intensiteit met de gegeven curve, is een prijssignaal nodig, zoals de overheid voegt een heffing toe aan de prijs die 2 daardoor stijgt tot P . Indien de gebruiker het hogere prijssignaal niet zou beantwoorden (blijft op 1 niveau I ), groeit de factuur tot de oppervlakte met diagonaal OC. Gebruikers willen die toename niet, 2 2 en reduceren als antwoord op de hogere prijs P de intensiteit tot I ; dit geeft dan een factuur met grootte OB (precies even groot als OA bij een elasticiteit = -1).

Figure 12: Verhoogde heffingsvoeten stimuleren daling van de intensiteit. Bij elasticiteit = -1 dekken de hogere heffingsopbrengsten de uitgaven van de intensiteitverlaging

Eindprijs inclusief heffing

P2 P1

O

Elasticiteit = - 1 (Prijs x Intensiteit = Constant) OP1AI1 = OP2BI2 P1ABP2 = I1ABI2

B C A

I2 I1

Intensiteit Wh/€ BBP

De gebruiker had dus twee mogelijkheden: 1) niet creatief reageren op het prijssignaal en de oude intensiteit behouden. Dit veroorzaakt een hogere factuur. De stijging komt volledig van de betaling van 1 2 heffingen aan de overheid (de balk P -P -C-A) 1 2 2) wel creatief reageren van I naar I ; dit houdt de betaalde energiefactuur gelijk met 1 2 voorheen (OB = OA). Daarnaast zijn er uitgaven nodig van I -I -B-A om de intensiteit te verlagen. De „slimme‟ gebruiker zal kiezen voor de tweede optie omdat dit een beetje voordeliger is (het 1 2 driehoekje ABC aan euros), maar vooral wanneer de verhoogde heffing (P -P ) wordt gezien als een trede in een stabiele trap die de klim omhoog op de curve ondersteunt. 1

2

1 2

Interessant is de gelijkheid in de euro bedragen P -P -B-A (de geïnde heffingen) en I -I -B-A (de uitgaven voor de verlaging van de intensiteit). Het is in principe mogelijk de geïnde heffingen van de energiegebruiker te recycleren naar de energiegebruikers om de uitgaven van de verlaging in intensiteit te dekken. Figuur 12 heeft de punten A en B gekozen in het midden van de curve, maar de redenering blijft gelden voor punten rechts onder of links boven op de curve. Wel zal men zien dat rechts onder eerder kleine stappen in het verhogen van de heffingen al een merkbare daling van de intensiteit zou meebrengen, terwijl links boven op de curve hoge treden in de heffingen trap nodig zijn voor steeds verdere kleine dalingen in de intensiteit. Dit vat de beleidsmatige opdracht samen: 1) de toekomstige trap van de heffingen uittekenen. Dit wil zeggen: met welke snelheid gaat het heffingen beleid vooruit? [daarbij als leidraad nemend dat de energiefactuur van de responderende gebruikers constant blijft]


ICEDD - RA/PDC

30/82


2) de recyclage van de ontvangsten uit de heffingen naar de inspanningen om de intensiteit te verlagen. Dit is een fundamenteel politieke opdracht omdat perfecte overeenstemming in betalingen en ontvangsten niet mogelijk en niet wenselijk is. Over een lange termijn gezien (ca. 20 jaar), kan een doordacht en volgehouden beleid van toenemende heffingsvoeten, de economische agenten sturen naar veel lagere energie intensiteiten en koolstofdioxide emissies. Wanneer de verhoging trapsgewijs plaats vindt, kunnen de betaalde facturen (heffingen in euro) constant blijven, met daardoor geen verstorende, laat staan vernietigende impact op het economische en sociale weefsel van de samenleving. Wat het beleid dan de facto zal realiseren is de bouw van een solide binnentrap waarlangs huishoudens en bedrijven grote hoogten qua energie efficiëntie en emissie reductie bereiken (figuur 13). Dit beeld geeft ook aan dat een heffingenbeleid best begint met een aantal forse treden in de eerste fasen die enige tijd op hetzelfde peil behouden blijven om de gebruikers de belangrijke verminderingen in gebruik te laten organiseren. Omdat het hier over laaghangend fruit gaat zijn deze verminderingen best betaalbaar. Wanneer het steile deel van de curve wordt bereikt, zal eenzelfde absolute prijsverhoging minder absoluut resultaat boeken, maar hiertegen heeft technologische en organisatorische innovatie aan belang gewonnen. Figuur 13: Onomkeerbaar hogere heffingsvoeten (€/ton emissie) bij gelijkblijvende heffingen (€) zijn nodig voor een drastische vermindering van de emissies

€/ton

Reductiecurve = Helling omhoog Heffingen (€) = emissiefacturen

emissies

2.4.2.

Geïnduceerde en autonome innovatie De analyse dusver veronderstelt een gelijkblijvende stand van de technologie, ook al zijn de curven getoond in figuren 4, 12 en 13 “lange termijn” curven. Een beschrijving van het onderzoek en de vele inzichten over technologische innovatie valt buiten het bestek van deze studie. De bespreking van figuur 9 noteert dat er duwen trekkrachten nodig zijn om innovaties te ontwikkelen en toe te passen op ruime schaal. Het belang van trekken ten opzichte van duwen groeit naarmate meer mensen de technologie in meer verschillende situaties moeten toepassen. Voor energie efficiëntie, emissie reductie, en hernieuwbare energie gaat het over miljoenen/miljarden mensen in de meest divers denkbare toepassingen en omstandigheden. De trekkracht is de betalingsbereidheid van economische agenten en komt vanuit de markt. Prijzen en inkomens voeden deze trekkracht. Innovatie betekent dat de lange termijn curven die het verband tussen prijs en energie intensiteit, c.q. de marginale kosten van emissie reducties uitdrukken, grafisch naar links verschuiven (figuur 14). Deze verschuiving is van het grootste belang om de kosten van de energietransitie te minimaliseren. Vooral wanneer de voor de hand zijnde technologie sterk oplopende marginale kosten vertoont bij hogere efficiëntie of bij sterke emissiereductie, is innovatie onontbeerlijk om de kosten te beheersen. Indien de hogere heffingsvoeten gefaseerd over de tijd worden ingesteld, geeft dit een sterke inducerende kracht tot innovatie [Newell et al., 1999; Popp, 2002; Fri, 2003]. Deze innovatie sprongen MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

31/82


is wat Stern noodzakelijk acht om de klimaatcrisis te keren. Zoals figuur 14 schematisch aangeeft kan een doordacht beleid van stijgende heffingsvoeten de combinatie verlaagde intensiteit (emissies) en geïnduceerde innovatie samen sturen, opnieuw via de regel dat de factuurbedragen voor responderende economische agenten praktisch ongewijzigd blijven. Ook kunnen de geïnde heffingen nu voor een deel worden besteed aan meer steun voor onderzoek en ontwikkeling om uitvindingen en innovaties een duw te geven. Figuur 14: Hogere prijzen/heffingsvoeten induceren technologische innovatie (verschuiving van de marginale kostencurven)

$/kWh

3 A3

P3

2 1 A2

P2

A1

P1

I3

I2

I3c

I2c

I1

Intensiteit Wh/$BBP

Figuur 14 kan volgende foute gedachte inspireren: “Het kan ook best met wat minder snelheid in de 1 2 3 1 2c 3c efficiëntie doorbraak over het pad I -I -I ; we kunnen ook best leven met het pad I -I -I van een tragere doorbraak.” Deze gedachte wordt gesterkt door de vrees om de heffingsvoeten te verhogen. Maar de gedachte dwaalt om twee redenen. Ten eerste is het sterk doorgedreven pad noodzakelijk als voor 2050 een volledige transitie van de energiesystemen moet plaatsvinden [IPCC, 2007]. 1 3 Sommige technologische transities nemen tientallen jaren in beslag. De tijdsafstand tussen I en I 1 2c 3c kan dertig jaar of meer belopen. Ten tweede is de hoop dat de tragere doorbraak over pad I -I -I zou verlopen ongegrond omdat deze hoop gebaseerd is op snelle technologische innovatie geïnduceerd door de hogere heffingsvoeten. Zonder de trekkracht van hogere prijzen ontstaat er geen geïnduceerde innovatie maar slechts autonome innovatie, deze die gewoon voortvloeit uit de algemene voortgang van de stand van kennis en techniek. Het verschil tussen de twee vormen van innovatie toont figuur 15. Wanneer er geen trekkracht wordt aangelegd om specifieke technologie groepen, technologieën of technieken te ontwikkelen, zal er enkel de autonome innovatie op van toepassing zijn. Tegenover geïnduceerde, doorgedreven innovatie verschuiven de marginale kostencurven maar lichtjes ten opzichte van de bestaande positie. De reducties volgen dan ook 1 a2 a3 slechts het pad I -I -I (figuur 15).


ICEDD - RA/PDC

32/82


Figuur 15: Zonder trekkracht uit de markt treedt enkel autonome innovatie op

$/kWh

1 P1

2 3 I3

2.4.3.

I2

Ia³ Ia² I1 Intensiteit Wh/$BBP

Uniforme prijzen: zoektocht naar de eenhoorn Vanuit de economische analyse is er een overheersende overtuiging ontstaan om als dominante aansporing tot vermindering van de broeikasgasemissies de voorkeur te geven aan een uniforme koolstofprijs. Economen zijn niet akkoord omtrent welk instrument deze uniforme prijs het best zou instellen, hetzij de emissiehandel (zoals het EU ETS), hetzij de mondiale koolstofheffing [Cooper 2001; Nordhaus 2007]. Verbruggen [2009b] belicht waar het geloof in de uniforme prijs vandaan komt, en geeft aan waarom een uniforme aanpak van een uiterst diverse realiteit tekort schiet op de drie belangrijke criteria waarmee beleidsinstrumenten worden beoordeeld: doeltreffendheid, doelmatigheid, en rechtvaardigheid. Ook op het vierde criterium (institutionele en politieke haalbaarheid) door IPCC-2007 toegevoegd, boekt de uniforme aanpak geen vooruitgang. Frankrijk heeft in maart 2010 het voorstel voor een uniforme heffing op de emissie van koolstofdioxide opgeborgen. Ook op EU vlak is het niet denkbaar een gelijkaardige heffing op te leggen. Niet alleen is daartoe de bevoegdheid niet op het Europese niveau neergelegd. Even moeilijk is de voorstelling wat een uniforme heffing zou betekenen voor de zeer diverse lidstaten en regio‟s van de EU (is €10/ton hetzelfde in Polen als in Duitsland, in Griekenland als in Nederland?). Vanuit een theoretisch abstract kader lijkt een uniforme prijszetting het best omdat ze de marginale reductiekosten voor iedere emissiebron van welke aard ook en waar ook ter wereld zou gelijkschakelen. Dit zou de totale kosten van de totale emissiereductie minimaliseren. De veronderstellingen opdat dit zou kloppen, zijn irrealistisch. Ten eerste moeten alle bronnen onderling vergelijkbaar te maken zijn op die ene as van CO2 emissies en emissiebestrijding. Technologische diversiteit, verschillen in preferenties en vooral grote verschillen in ontwikkeling, inkomen en bezit, maken directe vergelijkbaarheid problematisch (onmogelijk en onwenselijk). Ten tweede is de optimale werking van de uniforme prijs enkel gegarandeerd op een maagdelijk beleidsveld dat perfect horizontaal is gemaaid. Als er al allerhande instrumenten werkzaam zijn en maatregelen worden genomen, zal het uitstrijken van een uniforme laag over een hobbelig landschap niet als resultaat hebben dat het landschap vlak is. Bijna ieder land in de wereld, en zeker in de EU, is al tientallen jaren een energiebeleid en milieubeleid aan het uitwerken, toepassen, meestal zo goed mogelijke aangepast aan de concrete situatie van het land, de cultuur, de bevolking, de geografische bijzonderheden, de industrieel-technologisch sterke en zwakke kanten, enz. Dit geeft een lappendeken van allerhande initiatieven, successen en mislukkingen, waaruit telkens lessen te trekken zijn. Sommige (academische) auteurs gaan zo ver in hun geloof in de uniforme aanpak dat ze aandringen op een tabula rasa van het beleidsveld om de emissiehandel uiteindelijk van de grond te krijgen. Maar dit zou pas echt een rampzalig scenario van verschroeide aarde zijn voor het energie en milieubeleid. MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

33/82


Zoals in de Griekse mythologie de eenhoorn een wezen was begenadigd met bijzonder veel benijdenswaardige eigenschappen, is dit ook zo met het uniforme beleidsinstrument. Mythologie is echter geen realiteit.

2.5.

Een werkbare aanpak Het klimaatvraagstuk is een mondiaal probleem van het gebruik van gemeenschapsgoederen. Daarom is een internationale coördinatie van de aanpak ervan noodzakelijk. Omdat de Kyoto-BaliKopenhagen aanpak niet effectief bleek, is het raadzaam op zoek te gaan naar een meer werkbare benadering [Prins & Rayner, 2007. In plaats van vast te houden aan uniforme top-down kaders, kan bottom-up diversiteit in een samenhangend geheel sneller en meer resultaten opleveren. Een uitgewerkt plan B werd gepubliceerd in Ecological Economics [Verbruggen, 2009a]. We herhalen hier de hoofdlijnen. Qua aanpak is nodig het “zero som spel” dat de huidige klimaatonderhandelingen kenmerkt, te vervangen door een wederzijds stimulerende prestatiedrang om de beste te zijn in de transitie wedloop tegen de tijd. Zero som spelen verlopen in negatieve spiralen naar beneden tot ze vastraken in patstellingen. Opwaartse stimulering is nodig om steeds betere resultaten neer te zetten. Het zero som spel maakt plaats voor ploegspel (in het engels: “common resolve emulation”). Ploegspel betekent een engagement van alle partijen voor een gemeenschappelijke opdracht, in teamverband. Daarbij ontstaat een wederzijdse dienstbaarheid vooral in het delen van kennis en ervaring, met de garantie dat iedere partij haar rechtmatig deel van de taaklast opneemt en effectief uitvoert. Er heerst een gezonde wedijver om steeds beter te presteren. Een klimaatakkoord moet dit ploegspel kaderen en stimuleren. We zien dit mogelijk wanneer volgende aanpak wordt gevolgd:

2.5.1.

Concentreer de aandacht op de juiste variabelen, jaarlijks meetbaar. 8

Ieder deelnemend land engageert zich tot vooruitgang jaar na jaar op drie indicatoren : 1) stijgend gebruik van hernieuwbare energie (IEA energiebalansen) 2) lagere intensiteit qua gebruik van onduurzame energie, fossiele brandstoffen en atoomenergie (IEA energiebalansen en IMF/Wereld bank statistieken) 3) progressieve ombouw van budgetten/taksen om duurzame praktijken te stimuleren, afschaffen van subsidies voor onduurzame praktijken, echt taxeren van gebruik van fossiele brandstoffen en atoomenergie, steun aan energie-efficiëntie en duurzame energie. Deze variabele is meetbaar als de ontvangsten van milieugebonden belastingen als een % van het BBP (de EU publiceert deze statistiek jaarlijks voor haar lidstaten [Hoge Raad van Financiën, 2009], en ook mondiaal kunnen de statistieken met behulp van het IMF worden opgemaakt).

2.5.2. Maak een onderscheid tussen geregistreerde, internationaal gekende emissiebronnen en de ontelbare lokale bronnen Vanaf een bepaalde schaal zijn hoogovens, petroleumraffinaderijen, cementovens, stoomketels, gasturbines, dieselmotoren, internationaal geregistreerd en gekend. Ze kunnen per activiteitensector worden gevolgd en gereguleerd, eventueel met behulp van mondiale sectormatige emissiehandel 9 systemen die via een gemeenschappelijk afgestemd prijssignaal worden gestuurd. 8

Twee van de drie indicatoren staan op de lijst van indicatoren voor duurzame ontwikkeling opgesteld door UNDESA (United Nations Department of Economics and Social Affairs). De indicator om budgetombouw te meten kan door IMF in samenwerking met UNFCCC nader worden omschreven. 9 Omdat budgetten/taksen ombouw het centrale instrument is om lagere intensiteiten van onduurzaam energiegebruik en meer hernieuwbare energie te bewerkstelligen, wordt de rol van emissiehandel en van CDM herbekeken. Gemengde emissiehandel systemen van beperkte geografische reikwijdte (zoals het EU ETS) zijn structureel lekkend en onstabiel, en waardeloos (eerder pervers) voor het klimaatbeleid. Ook moeten de regelmatige veilingen per sector volledig zijn en prijs gestuurd worden omdat quota per sector bepalen enkel onnauwkeurig kan gebeuren. MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

34/82


Kleine bronnen worden aangepakt via nationale budget/taks ombouw. Deze ombouw is een opdracht voor ieder land afzonderlijk; op die wijze kunnen ze voortbouwen op functionerende belastingstelsels en kan ieder land de eigen diversiteit in preferenties en in productiemogelijkheden respecteren.

2.5.3.

Onmiddellijke stappen afspreken binnen een lange termijn kader.

Doelrichtingen vervangen doelstellingen (de targets of quota) en lage emissie praktijken overwegen op losse projecten. Het kader bezit de vorm van een trechter waarbinnen alle landen bewegen om de emissies per inwoner naar erg lage cijfers te brengen over de periode 2010-2050 (Figuur 16). Die reducties zijn nodig voor de realisatie van doelen betreffende mondiaal maximaal toelaatbare temperatuur stijging (zoals + 2°C). Het is geen pleidooi voor een mondiaal identieke emissiehoeveelheid per persoon, want dit absoluut egalitarisme is onrechtvaardig (een voorbeeld van type II discriminatie), en ook niet effectief of efficiënt [Heyward 2007].

Figuur 16: Lange termijn emissie reductie doelen voor alle landen: emissies/persoon Krimpen & Convergeren binnen afgesproken trechters naar een range ~300 à ~3000 kg/persoon-jaar

Gemeenschappelijke maar verschillende verantwoordelijkheid

20000 18000

kg/person

16000 14000

Upper limit

12000

Survival global average

10000

Lower limit

8000 6000 4000 2000 0 Year 2010

Year 2020

Year 2030

Year 2040

Year 2050

2.5.4. Maak een akkoord met de G8+BASIC of G20, met een uitnodiging tot alle landen om toe te treden. Om het afsluiten van een klimaatverdrag te bespoedigen kunnen de belangrijkste emissielanden eerst overeenkomen, en de andere landen hierbij aansluiten. Omdat voor armere landen aansluiten een bron van financiële transfers betekent, zal de belangstelling naar verwachting levendig zijn en is eensgezindheid snel mogelijk. Alle landen worden evenwaardig behandeld, wat verschilt van – ja, tegengesteld is aan – een uniforme behandeling. Ieder deelnemend land moet mee trekken aan dezelfde koord in dezelfde richting. De jaarlijks gevraagde inspanningen verschillen per land, afhankelijk van de al gemaakte vooruitgang en van de capaciteiten van het land. Vooruitgang wordt beloond, via een mechanisme in het akkoord afgesproken. Het mechanisme is gelijkaardig voor rijke en arme landen, maar de rijke landen zijn donors en de arme landen begunstigden van het klimaatfonds dat de stromen verkast. Het mechanisme is robuust voor de welvaartsgroei van landen, van arm naar rijk. 2.5.5.

Vooruitgang is jaarlijks bekend

De prestaties per land zijn jaarlijks meetbaar op basis van vandaag beschikbare gegevens. Elk land krijgt jaarlijks een voortgangsrapport, om bij te sturen waar nodig, en om de transfers te regelen van MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

35/82


rijke naar arme landen via een klimaatfonds onder toezicht van de VN. Ieder jaar is er een COP/MOP om de voortgang en vooruitzichten, en de stappen vooruit te bekijken. 2.5.6.

Transfers van rijk naar arm hangen af van prestaties van beide kanten

Sluitsteen van het akkoord zijn systematische transfers van rijke naar arme landen via een klimaatfonds onder VN-toezicht. De bedragen die rijke landen storten en de bedragen die arme landen ontvangen hangen af van enerzijds hun rijkdom (Bruto Binnenlands Product/inwoner), anderzijds hun prestaties op de drie indicatoren, jaarlijks gemeten.(zie verder). Vrijbuiterij is nagenoeg uitgesloten. De middelen die rijke landen overdragen zijn nieuw en gedoseerd naargelang hun prestaties. Arme landen ontvangen middelen in verhouding tot hun prestaties en dus hun capaciteit om deze te besteden aan de bestrijding van de klimaatverandering. Dit ene klimaatfonds sluit in geen geval andere multilaterale of bilaterale samenwerking uit, bijvoorbeeld voor het behoud van bossen, voor aanpassingen om klimaatverandering het hoofd te bieden, en andere.

2.6.

Energie/koolstof prijszetting en sociale rechtvaardigheid Tegen het doordacht inzetten van het instrument heffingen is een “monstercoalitie” in het veld gebracht, georchestreerd door hen wiens nabije belangen het hardst zouden worden getroffen door een succesvolle energietransitie. Onder het mom dat de zwakste energie gebruiker bescherming vereist, staan gebruikersverenigingen en sociaal betrokken organisaties in de frontlijn van deze coalitie. Indien een uniform heffingenbeleid zou worden gehanteerd als een zeis over de samenleving zonder rekening te houden met de diversiteit van activiteiten en omstandigheden, dan worden de zwakkeren in de samenleving doorgaans het hardst getroffen. Dit is een van de belangrijke argumenten om uniformiteit in de aanpak te verwerpen. Maar in één adem de doordachte inzet van heffingen op de zwarte lijst plaatsen, komt goed uit voor de belangen van de status quo en het gewoon voortdoen. De rijkere groepen in de samenleving die nu luxueus leven met een overvloedig gebruik van erg laag geprijsde onduurzame energiedragers (feitelijk frauduleus geprijsd want met afwenteling van de externe kosten en risico‟s), vormen een sterk anti-heffingen front van mondige kiezers. Statistieken over de verdeling van het onduurzaam energiegebruik, mondiaal per land en binnen de landen, tonen de grote ongelijkheid in absoluut gebruik. Bijvoorbeeld: ongeveer een kwart van de wereldbevolking heeft geen directe toegang tot elektriciteit of fossiele brandstoffen, of de gemiddelde CO2 uitstoot voor het jaar 2008 van een inwoner van Ethiopië bedraagt 72 kg, van een USA burger 19.183 kg, in België 14.870 kg. De verdeling van de lusten en lasten van het klimaatbeleid is een belangrijk criterium voor het succes ervan. Dit is een bevinding van de publieke economie voor het beheer van gemeenschapsgoederen en de aanpak van het vrijbuiterprobleem. Ze staat expliciet in het UNFCCC-akkoord van 1992 met erkenning van de gemeenschappelijke maar ongelijke verantwoordelijkheid van de staten voor het klimaatvraagstuk. Dat een beleid van hogere eindprijzen voor commerciële energie en emissies per definitie meer ongelijkheid veroorzaakt, is een dooddoener tegen een doeltreffend ingrijpen vanwege de overheid. Het appelleert vooral aan het rijke deel van de wereld dat het meeste heeft geprofiteerd van de naoorlogse expansie in materiële welvaart, en weinig bereid is van verdere expansie af te zien. Dit deel bezit meer dan 80% van de mondiale koopkracht en heeft een beslissende stem op economisch en politiek vlak. De impact op verdeling en rechtvaardigheid van het voorgestelde werkbare post-Kyoto beleid is te bekijken vanuit verschillende perspectieven, waarvan we er vijf behandelen.

2.6.1.

Het aanrekenen van de ware kostprijs. Het naleven van het alom gekende principe „de vervuiler betaalt‟ is de eerste toets om een beleidsinstrument te beoordelen op rechtvaardigheid. In de ruime, en enige juiste toepassing van dit principe moet de vervuiler niet enkel de uitgaven dekken om de emissies tot een bepaald niveau terug te schroeven, maar ook compensatie betalen voor de schade veroorzaakt door de emissies die hij blijft veroorzaken. Het toepassen van een prijs op de broeikasgasemissies dekt deze verantwoordelijkheid vrij nauwkeurig (figuur 5). Het bedelen van gratis vergunningen is in strijd met het principe. Het gemengde pakket van geveilde emissierechten voor vergelijkbare activiteiten op


ICEDD - RA/PDC

36/82


afzonderlijke markten van geregistreerde emissiebronnen, en taksombouw voor de ontelbare kleine bronnen, is een behoorlijke toepassing van het principe „de vervuiler betaalt‟.

2.6.2.

De bestemming van de publieke rentes.

Omdat er geen dringende en drastische veranderingen zullen plaatsgrijpen zonder een dringende en drastische ommekeer in de prijszetting van commerciële energie en broeikasgasemissies, groeit het besef dat deze prijzen de hoogte in moeten. Er is nog veel tegenstrijdige praat van op de politieke kansels, maar alle wetenschappelijke analyses bevestigen de noodzaak ervan [Stern 2006; IPCC 2007] en een meerderheid van de wereldbevolking beseft dit [BBC 2007], en de wetenschap belicht de vele voordelen van goed heffingenbeleid [Bossier en Bréchet, 1995; Pizer, 2005; Newbery, 2005; Dresner et al;, 2006; Sorrell, 2007]. De energieconcerns weten dit eerder en beter dan gelijk wie ook, en ze zijn niet wars van prijs opstoten om een groot deel van de rentes te incasseren. De politiek laat zich verlammen door de banvloek op energie en koolstofheffingen, georkestreerd door de energieconcerns sinds de jaren 1970, en mak gevolgd door consumentenorganisaties. Het onderscheid tussen taksen recycleerbaar in de thuishaven en hoge prijzen die met de lege olietankers het land uitvaren, is nochtans niet zo moeilijk te maken. De strijd om het verwerven en bestemmen van de rentes op het publieke goed, is het meest centrale punt van ieder energie- en klimaatbeleid. Hoeft extra uitleg dat het hier gaat over miljarden euro‟s en daar het lot van de toekomst in hoge mate van afhangt? Als de overheden een werkbaar beleidspakket opzetten, opleggen en opvolgen op een efficiënte wijze, zijn de rentes beschikbaar voor de transitie van de energiesystemen. Betaalbaar zijn dan de uitgaven voor onderzoek en ontwikkeling, voor investeringen in de ombouw van onduurzame naar duurzame energievoorziening, en ook voor het rechttrekken van grove ongelijkheden die de vloedgolf van frauduleus laaggeprijsde brandstoffen en atoomenergie heeft nagelaten. In deze aanpak kan de ombouw van de energiesystemen voor de burgers een financieel neutrale operatie betekenen. Als de overheden falen, betalen de burgers dit falen dubbel. Een keer onder de vorm van hoge eindprijzen van energie waarvan de opbrengsten torenhoog accumuleren bij elites en monopolies die zich afschermen in forten van luxe. Een tweede keer voor de ombouw van de energiesystemen naar duurzame alternatieven, zonder te kunnen beschikken over het eigen taksgeld (figuur 11). 2.6.3.

Intergenerationele rechtvaardigheid. Toekomstige generaties zijn het best af met een planeet met een hoge kwantiteit en kwaliteit aan natuur, zoals die generatie op generatie werd overgeleverd tot aan de start van de industriële consumptiemaatschappij. Dit bucolische ideaal is voor lange tijd buiten bereik. Nu moeten we op de tenen lopen om minimale standaarden te respecteren voor klimaatstabiliteit, biodiversiteit, behoud van watersystemen, oceanen, zeeën, bossen, en voor een minder risicovolle energielevering. Leven binnen de draagkracht van de planeet en haar ecosystemen vereist het „dringend en drastisch‟ veranderen van de levensstijl van huidige druk doende generaties. De klimaatverandering brengt „toekomstige‟ generaties ook heel dichtbij. De gevolgen van de stijgende concentratie van de broeikasgassen in de atmosfeer zijn angstwekkend exponentieel. Ze komen sneller dichterbij dan enkele jaren geleden gedacht werd, terwijl ze enkele decennia geleden nog niet eens werden vermoed. Zorgen voor „toekomstige‟ generaties zou wel eens vooral voordelig kunnen zijn voor de eigen generatie. Vanuit een juridisch-ethisch gezichtspunt is de dominante houding van het usurperen van de rechten op milieu, natuur en toekomst door de huidige generaties niet houdbaar. Onze generatie heeft de plicht de schadelijke uitstoot in te atmosfeer te stoppen en de gevolgen van die uitstoot tot dusver op te ruimen of te compenseren. Het voorgestelde pakket is de snelste weg naar een dringende en drastische reductie van de emissies, met betaling van compensatie voor de aangerichte schade. Gedeeltelijke compensatie van de schade aangericht in het verleden is mogelijk als de rijke landen betalen voor de aanpassing waarvoor ontwikkelingslanden staan. Het stopzetten van atoomenergie is het betalen van de verzekeringspremie van onomkeerbare risico‟s op lange termijn [Verbruggen, 2008b].

2.6.4.

Verdeling tussen landen. Voor het afsluiten van een mondiaal verdrag moeten de rijke landen de eigen historische verantwoordelijkheid voor de opgebouwde concentraties van broeikasgassen in de atmosfeer MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

37/82


erkennen en in daden omzetten. Ieder verdrag zal een mechanisme voor overdracht van financiële middelen en technologie van rijke naar arme landen bevatten. CDM is het mechanisme van het Kyoto protocol. Vanuit verschillende oogpunten functioneert CDM erg gebrekkig [Wara 2007]. Het mechanisme is bureaucratisch door de projectmatige aanpak waarin het „bijkomende effect‟ van de projecten op de reductie van emissies te bewijzen valt. De vele procedures voor opzet en goedkeuring van projecten zijn een gedroomde gelegenheid voor consultants en bankiers om een graantje mee te pikken. Dit graantje blijkt in de praktijk bijna het brood te zijn, voor de ontwikkelingslanden blijven er slechts kruimels over. De armste landen lopen erbij voor spek en bonen. De snel industrialiserende landen zoals China, Indië, Brazilië, Zuid-Afrika tekenen voor de meeste CDM-projecten en gelden, terwijl ook klanten zoals Singapore, Saudi-Arabië, Israël van zich laten horen. De effectiviteit van grote projecten met veel CER-opbrengsten is soms dubieus. Het VN-secretariaat dat de projecten goedkeurt, voegt regelmatig nieuwe regels toe om bepaalde initiatieven te kunnen opnemen en weer andere regels om andere projecten te kunnen afkeuren. Maar ondanks deze gebreken is er toch een aanzienlijke CDM-activiteit ontstaan. Een verklaring hiervoor is dat projecten goed liggen bij mensen en bedrijven die iets concreet willen zien gebeuren. Bovendien liggen de CER-prijzen gevoelig lager dan de speculatieve prijzen op de Europese emissiehandel markten. In de ontvangende landen zijn er altijd gerede partijen om extra geld te ontvangen voor investeringen die meestal toch zouden plaatsvinden. Makelaars en bankiers houden het systeem ook draaiende door de goede winsten die ze genieten. Voorstellen om CDM te hervormen zijn niet ingrijpend genoeg. Een werkbaar post-Kyotopakket bevat een transparant en duidelijk mechanisme om de overdrachten te regelen. Het voldoet aan de standaard criteria van effectiviteit, efficiëntie, rechtvaardigheid, administratieve eenvoud en handhaafbaarheid. Voortbouwend op het ontwerp kan een mechanisme erin bestaan de landen te rangschikken in volgorde van BBP per inwoner. Vervolgens kunnen ze worden opgedeeld in een groep van donors (de rijke landen) en een groep van ontvangers (de arme landen). Rijke landen engageren zich om een deel van de inkomsten die ze incasseren uit de geoormerkte heffingen en veilingen van vergunningen over te dragen in een GCTF (Global Climate Transfer Fund). Het deel overdraagbare inkomsten kan variëren met de welvaart per land gemeten aan BBP per inwoner en aan de prestaties die de landen leveren in het bereiken van de afgesproken trajecten qua toepassing van hernieuwbare energie, dalende intensiteiten en budgetombouw. Figuur 17 toont grafisch een denkbare transferregel voor rijke landen.

Figuur 17: Rijke landen vullen het klimaatfonds in functie van het nakomen van gemaakte afspraken en in functie van hun welvaart (X ~ BBP/inwoner)

% van de bedragen feitelijke bedragen

afgesproken bedragen 100 X

X+

GCTF transfer

Interne recyclage

0

Afstand tussen doelen en realisaties

Een rijk land engageert zich om het aandeel hernieuwbare energie te verhogen, de commerciële energie intensiteit te verlagen en een bepaald bedrag geoormerkte energie- en milieuheffingen te innen als een percentage van zijn BBP gedurende een gegeven jaar. Het jaar nadien blijkt in welke mate die doelstellingen zijn bereikt. Bij perfect bereik draagt het land een klein percentage van de MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

38/82


afgesproken (gerealiseerde) inkomsten af aan het GCTF. Bij een lager bedrag stijgt het percentage van het afgesproken bedrag, te storten aan het GCTF. Bij een overschrijden van het afgesproken bedrag is het stijgende percentage toepasbaar op het gerealiseerde bedrag. De werkwijze houdt aansporingen in voor rijke landen om zo nauwkeurig mogelijk de afgesproken doelstellingen te bepalen en ze daarna te realiseren. Het GCTF is een fonds waarop arme landen trekkingsrechten kunnen laten gelden in functie van het BBP per inwoner en van de prestaties op het vlak van taksombouw en verlaging van de intensiteiten. Figuur 18 geeft een voorbeeld van mogelijke regeling. Ook voor de arme landen houdt de regeling aansporingen in om een nauwkeurig plan van taksombouw op te maken en nadien uit te voeren.

Figuur 18: Arme landen ontvangen trekkingsrechten in functie van het nakomen van gemaakte afspraken en in functie van hun welvaart (Y ~ BBP/inwoner)

% van gerealiseerde klimaattaksen in arme landen

Y

GCTF Bonus Y-

100 Interne recyclage

0

Afstand tussen doelen en realisaties

Doordachte aanpassingen van de vermelde percentages in functie van het welvaartsniveau van de deelnemende landen kan een rechtvaardige lasten- en lustenverdeling tot stand brengen, waarbij ieder land veel autonomie behoudt. Ingebouwde aansporingen ontmoedigen ontwijkgedrag. De verhandelde bedragen zijn evenredig met de draagkracht van de rijke landen en met de verwerkingscapaciteit van de arme landen. Deze laatste kunnen de trekkingsrechten besteden aan alle door UNFCCC goedgekeurde projecten ten dienste van duurzame ontwikkeling en de ombouw van de energiesystemen. Omdat dit pakket enkel voordeel oplevert, zullen ontwikkelingslanden wellicht snel toetreden tot het klimaatpakket voorgesteld door de G8 of de G20. Voor landen in het midden van de mondiale inkomensverdeling zullen de transfers eerder gering zijn, dit zowel aan de arme als aan de rijke zijde van de middellijn. De grootste voordelen voor de arme landen zullen niet voortkomen uit de beschreven transfers. Ze zullen voortkomen uit de dringende en drastische ontwikkeling door de rijke landen van de verst doorgedreven energie-efficiëntie en duurzame energietechnologieën, en dit ter vervanging van de grootschalige kapitaalintensieve systemen. De duurzame energiesystemen zijn meer op maat gemaakt voor de ontwikkeling van het platteland, dat vele lokale kleine oplossingen nodig heeft in plaats van megalomane projecten. De transitie naar duurzame energiesystemen kent ook hogere prijzen toe aan de productiefactoren waarover ontwikkelingslanden het meest beschikken. Natuurlijke bronnen, zonneschijn, biomassa, onbebouwde terreinen, tijd, waterstromen nemen in waarde toe als de onduurzame brandstoffen en atoomenergie door het toepassen van heffingen de volle kostprijs moeten betalen. De prijzen voor de invoer van olie en gas stabiliseren zich op een betaalbaar niveau, omdat de vraag ernaar sterk is getemperd. Olie en gas dienen dan vooral als grondstof met een aanvullende functie in de energievoorziening voor reserve- en spitsleveringen.


ICEDD - RA/PDC

39/82


2.6.5.

Verdeling binnen landen. De vier hoger beschreven velden van verdeling zijn voor een duurzame ontwikkeling van groter belang dan de herverdeling binnen de landen zelf, zeker in de rijke landen waar een overgrote meerderheid van de bevolking een ruime toegang heeft tot energie en tot andere goederen en diensten. Toch zijn het precies die meest bedeelden die de dringende en drastische veranderingen tegenhouden. Het is belangrijk ook hier echte en valse bezwaren tegen een toekomstgericht klimaatregime op te vangen en te weerleggen. Het voorgestelde regime (sectie 4) maakt een werkbaar onderscheid tussen telbare geregistreerde grote emissiebronnen en de ontelbare kleine energiegebruikers en emissiebronnen. De eerste soort is verder opgedeeld in vergelijkbare activiteiten zoals cementproducenten en scheepvaart. Een afzonderlijke emissiehandel voor deze activiteiten per veiling organiseren is administratief uitvoerbaar, en bovenal is de bron voor zwendelwinsten drooggelegd, omdat de kosten om de emissies te bestrijden van een gelijkaardige soort en oorsprong zijn. Door de markten mondiaal te organiseren zijn er geen lekken naar landen die niet deelnemen. De afzonderlijke deelmarkten van de emissiehandel zijn onderling verbonden door een gemeenschappelijke richtprijs van de vergunningen, zodat er een rechtvaardige spreiding van de lasten over de deelmarkten ontstaat. Dezelfde prijssturing maakt ook de brug met de andere helft van de wereld, deze van de kleingebruikers. Een doordachte ombouw van de budgetten aangepast aan de specifieke geschiedenis en karakteristieken van ieder land afzonderlijk biedt mogelijkheden om de lasten rechtvaardig te spreiden. Het standaardargument tegen het verhogen van heffingen op energie is de vaststelling dat de laagste inkomensgroepen van de bevolking een relatief groter bedrag van het beschikbare inkomen besteden aan energie als noodzakelijk goed. Dit is een feit en feiten verdienen effectieve maatregelen. Een eerste, en meest effectief antwoord is het voorzien in maximaal efficiënte technieken en oplossingen voor het armere deel van de bevolking, en hen deze tegen lage prijs of kosteloos ter beschikking te stellen. Niet zo lang geleden blonk sociale huisvesting uit door kortzichtige verspilling: alle aandacht ging naar lage investeringskosten. Niet of weinig geïsoleerde elektrisch verwarmde hokken joegen de sociale zorgontvangers op torenhoge gebruikskosten. Tijd om het geweer van schouder te veranderen en sociale woningen als passiefgebouwen op te trekken met ook nog hernieuwbare energie als toemaat. Als deze woningen ook toegang geven tot nabijgelegen openbaar vervoer, is de energiearmoede van deze gezinnen uit de wereld geholpen op een duurzame wijze vanuit alle gezichtspunten. Als de heffingen op de publieke goederen van energie en klimaat een publieke bestemming krijgen, staan de financiële middelen voor deze vooruitstrevende duurzame aanpak ter beschikking. Een tweede deel van het antwoord bestaat in het progressief maken van de tarieven van netelektriciteit en gas. Figuur 19 toont hoe dit in zijn werk gaat. Figuur 19: Progressieve heffingen en tarieven verschuiven de lasten van kleingebruikers naar grootgebruikers.

Heffingsvoet (€/eenheid) Rijk: hoge vraag

Arm: lage vraag H

ev e essi eten r g Pro ngsvo fi hef

Uniforme heffingsvoet

L

O Consumptieniveau


ICEDD - RA/PDC

40/82


Volgens de abstracte economische theorie garandeert de uniforme prijs (de horizontale lijn in figuur 19) de hoogste efficiëntie. Dit is gebaseerd op de veronderstelling dat de twee vraagcurven zomaar vergelijkbaar zijn. Door abstractie te maken van de ongelijke verdeling van inkomen en bezit, aanvaarden economen die veronderstelling als waarheid. Maar die abstractie hoeft niet op algemene instemming te rekenen. Een betere verdeling is noodzakelijk voor een duurzame ontwikkeling, en iedere herverdeling zal de efficiëntieschema‟s van economen verstoren. Wat is er dan beter dan deze herverdeling aan te vatten in de domeinen waar dringende en drastische verandering toch moeten plaatsvinden? Door het toepassen van progressieve tarieven kunnen kleine verbruikers, doorgaans armen die in verhouding meer aan energie besteden dan de rijken maar die niet de absolute bestedingen evenaren, meer van het goed genieten tegen lagere uitgaven (de rechthoek met diagonaal OL). Grote, meestal rijkere gebruikers zullen minder van het goed gebruiken en een aanzienlijk hogere factuur betalen (rechthoek met diagonaal OH). Waar mogelijk worden gebruik en verbruik uitgedrukt in hoeveelheden per persoon, zodat factoren als gezinsomvang qua impact neutraal zijn of omslaan. De oppositie tegen de transitie naar duurzame energiesystemen ondersteund door een vooruitstrevende budgetombouw, verschuilt zich onder het mom van zorg voor de armere medeburger. Toch zijn het de rijkere boven- en middenklassen, in de rijke en in de arme landen, die de oppositie hardnekkig voeren vanuit kortzichtig winstbejag. Ze willen blijven genieten van de frauduleus laaggeprijsde fossiele brandstoffen en de onbetaalde rekeningen blijven afwentelen op de natuur en op de toekomst, onder de vorm van het rijden met luxewagens, het kriskras vliegen over de wereldbol, het verspillen van schaarse bronnen en natuur in luxehotels en protserige villa‟s, enz.


ICEDD - RA/PDC

41/82


2.6.6.

Referenties Arrow K.J., Cline W.R., Mäler K.G., Munasinghe M., Squitieri R., Stiglitz J.E. (1996) Intertemporal Equity, Discounting, and Economic Efficiency. Chapter 4 in Bruce J.P., Lee H., Haites E.F. eds. Climate Change 1995: Economic and Social Dimensions of Climate Change. Contribution of Working Group III to the Second Assessment Report of the IPCC. Cambridge University Press. BBC World Service, 2007. Poll on Lifestyle Changes, Energy Costs, Tax Increases, related to Climate Change, 21pp. Bossier F., Bréchet T. (1995) A fiscal reform for increasing employment and mitigating CO 2 emissions in Europe, Energy Policy, Vol.23, N°9, pp.789-798 Cooper R. (2001) The Kyoto Protocol: A Flawed Concept, Fondazione Eni Enrico Mattei, WP 52-2001, 29p. Dresner S., Dunne L., Jackson T. (2006) Social and political responses to ecological tax reform in Europe, Special Issue Energy Policy, Vol.34, N°8 Ehrlich P.E, Holdren J. (1971) Impact of Population Growth, Science, Vol.171, N°3977, pp. 1212-1219 EEB – The European Environmental Bureau (2003) Environmental Fiscal Reform in Europe, EEB Publication #2003/003 Fri R.W. (2003), The Role of Knowledge: Technological Innovation in the Energy System, The Energy Journal, Vol. 24 (4), pp.51-74. Geller H., Attali S. (2005) The Experience with Energy Efficiency Policies and Programmes in IEA Countries. Learning from the Critics, IEA Information Paper, 43p. Gigaton Trowdown (2009) Redefining What‟s Possible for Clean Energy by 2020, 141p. download at www.gigatonthrowdown.com Hammar, H., Löfgren, A., Sterner, T., 2004. Political Economy Obstacles to Fuel Taxation. The Energy Journal 25(3): 1-17 Heyward M. (2007) equity and international climate change negotiations: a matter of perspective. Climate Policy 7: 518-534 Hoge Raad van Financiën (2009) Het Belastingbeleid en het Leefmilieu. Koninkrijk België. Hoge Raad van Financiën. Afdeling “Fiscaliteit en Parafiscaliteit”, mimeo D/2009/11.691/8, 198p. IEA – International Energy Agency (2002) Defining and Measuring Environmentally Harmful Subsidies in the Energy Sector. SG/SD/RD(2002)4. Paris, 20p. IPCC – Intergovernmental Panel on Climate Change (2005) Carbon Dioxide Capture and Storage, Special report, Summary for Policymakers, 53p. IPCC – Intergovernmental Panel on Climate Change (2007) Climate Change 2007. Assessment Report Four. www.ippc.ch Lafferty R., Hunger D., Ballard J., Mahrenholz G., Mead D., Bandera D. (2001), Demand Responsiveness in Electricity Markets, Office of Markets, Tariffs, and Rates, U.S. Federal Energy Regulatory Commission, Washington, DC, January 15. Medlock K.B., Soligo R. (2001) „Economic Development and End-Use Energy Demand‟ The Energy Journal, Vol.22, N° 2, pp.77-105 Mez L., Thomas S., Schneider M., 2006. Energy Policy and Nuclear Power – 20 Years after the Chernobyl Disaster. Energy & Environment 17, 3. Special Issue Myers N., Kent J. (1998) Perverse Subsidies: Tax $s Undercutting Our Economics and Environments Alike. The International Institute for Sustainable Development, Canada, 229p. Newbery, D.M., 2005. Why Tax Energy? Towards a More Rational Policy. The Energy Journal 26, 139. Newell, R.G., Jaffe, A.B., Stavins, R.N., 1999. The Induced Innovation Hypothesis and Energy-Saving Technological Change. The Quarterly Journal of Economics, 114: 941-975. Nordhaus, W.H., 2007. To Tax or Not to Tax: Alternative Approaches to Slowing Global Warming. Review of Environmental Economics and Policy, 1: 26-44. Pizer, W., 1997. Prices vs. Quantities Revisited: The Case of Climate Change. Resources for the Future, Discussion Paper 98-02, 48p. Pizer, W., 2005. Climate Policy Design under Uncertainty. Resources for the Future, Discussion Paper 05-44, 19p. Popp, D., 2002. Induced Innovation and Energy Prices. American Economic Review, March: 160-180. Prins, G., Rayner, S. (2007) Time to ditch Kyoto. Commentary. Nature 449: 973-975. Sorrell S., 2007. The Rebound Effect: an assessment of the evidence for economy-wide energy savings from improved energy efficiency. UK Energy Research Centre, 108p.


ICEDD - RA/PDC

42/82


Stern N. 2006. STERN REVIEW: The Economics of Climate Change, Executive Summary, 27 (xxvii) p. th Verbruggen A. , Couder J., (2003) Demand Curves for Electricity Efficiency in OECD Countries, 26 IAEE Annual Conference, Prague, June 4-7, 2003, 22p Verbruggen A. (2008a) Economische benadering van milieu en milieubehoud. Garant, AntwerpenApeldoorn, 211p. Verbruggen A. (2008b) Renewable & Nuclear Power: A Common Future? Energy Policy, 36: 40364047 Verbruggen A. (2009a) Beyond Kyoto, plan B: A climate policy master plan based on transparent metrics. Ecological Economics, 68: 2930-2937 Verbruggen A. (2009b) Preparing Robust Climate Policy Architectures, Submitted, mimeo, 20p. www.avielverbruggen.be Verbruggen A., Fischedick M., Moomaw W., Weir T., Nadaï A., Nilsson L.J., Nyboer J., Sathaye J. (2010) Renewable energy costs, potentials, barriers: Conceptual issues. Energy Policy 38: 850-861 Wara, M., 2007. Is the global carbon market working? Commentary. Nature 445, pp. 595-596


ICEDD - RA/PDC

43/82


3.La Taxe Carbone française

3.1.

Origine de la Taxe Carbone française L‟origine de la Taxe Carbone remonte pour l‟essentiel à la campagne présidentielle 2007. Au cours de celle-ci Nicolas Hulot présente son Pacte Ecologique dans lequel la Taxe Carbone est présentée comme une mesure phare permettant de réduire par quatre les émissions de CO 2 françaises. Le Grenelle de l‟Environnement remet sur la table la Taxe Carbone qui ne s‟appliquerait pas aux entreprises déjà soumises à l‟Emission Trading. Le Président de la République met rapidement à l‟étude la création d‟une Taxe Climat Energie en imposant d‟emblée qu‟elle n‟implique pas d‟augmentation des prélèvements obligatoires. En juillet 2009, le Rapport de la Conférence des Experts et de la Table Ronde sur la Contribution Climat et Energie, présidés par Michel Rocard est publié. Ce document ouvre la voie au processus qui débouchera à la fin de l‟année à la mise en place de la Contribution Energie Climat, rebaptisée par la suite Contribution Carbone et plus communément appelée Taxe Carbone (dénomination que nous conserverons dans la suite de cette note). Cette loi sera finalement cassée par le Conseil constitutionnel le 29 décembre 2009 (cfr Annexe 1), une nouvelle version devant en être proposée, aux dires des responsables de l‟Etat le 20 janvier 2010.

3.2.

Principales remarques émises lors de la consultation Le Rapport de la Conférence des Experts a été soumis à une large consultation de la société civile française. Celle-ci a fait part de plusieurs interpellations, critiques et recommandations. Il nous a paru intéressant dans le cadre de cette étude de rapporter ci-dessous l‟essentiel des remarques émises qui sont par nature très diverses puisqu‟elles émanent des différentes franges de la société. L‟intégralité de ces contributions est disponible sur le site la Conférence des experts sur la contribution Climat et Energie (http://www.contributionclimatenergie.fr/) Il faut d‟abord noter un large consensus sur l‟importance de mettre en place un dispositif du type „Taxe Carbone‟. Ce consensus se base sur la nécessité d‟agir efficacement pour réduire les émissions de gaz à effet de serre mais aussi sur l‟urgence de se préparer à la fin du pétrole bon marché et donc de mettre en place le plus tôt possible des habitudes de consommations moins dépendantes des énergies fossiles et donc moins émettrices de gaz à effet de serre. Une série de recommandations de « bon sens » ont été formulées. Rappelons qu‟il s‟agit là de recommandations formulées a priori avant même que le dispositif ne soit mis en place. Certaines d‟entre elles ont donc été suivies et d‟autres pas mais elles sont le reflet des débats qui ont animé la société française et sont à ce titre intéressantes dans la perspective de l‟application d‟une taxe similaire en Belgique. Taxe Energie ou Taxe Carbone ? Le fait de savoir si la taxe doit porter sur le contenu énergétique d‟un vecteur ou uniquement sur ses émissions de gaz à effet de serre a manifestement fait débat. Certains souhaitaient que la taxe soit limitée au contenu carbone des énergies alors que d‟autres voulaient l‟étendre à toute forme d‟énergie qu‟elle soit émettrice ou non de CO2. Cette question est bien évidemment très spécifique au cas français du fait de l‟importance de son parc électronucléaire. L‟électricité nucléaire émet effectivement pas (ou peu selon les avis et les hypothèses de calcul) de gaz à effet de serre. Par contre elle continue à présenter, au moins du point MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

44/82


de vue de certains commentateurs, des problèmes environnementaux certains (déchets, risque d‟accident grave, prolifération). Prévoir une Taxe Carbone plutôt qu‟une Taxe Energie revient de facto à favoriser l‟électricité nucléaire. De plus, une Taxe Carbone risquerait d‟entraîner un glissement vers le chauffage électrique essentiellement nucléaire ce qui ne semble pas souhaitable pour plusieurs commentateurs Qu’est-ce qu’un système équitable ? La nécessité de mettre en place un système équitable est très souvent rappelée par les commentateurs du rapport. Il est très intéressant de noter que cette préoccupation sur l‟équité du dispositif porte surtout sur les risques de traitements discriminatoires pour les ruraux et les périurbains. L‟usage quasi obligatoire d‟une ou de deux voitures familiales dans ces zones mal desservies par les transports en commun et éloignées des centres de vie (emplois, commerces, services et administrations) entraîne un risque de paupérisation énergétique. Par contre, pour certains il n‟est pas pertinent de mettre en place des mécanismes compensatoires différents pour les personnes habitant en ville, en périphérie ou à la campagne. Cela reviendrait à inciter les citoyens à opter pour des localisations d‟habitations moins performantes du point de vue énergétique et des émissions de gaz à effet de serre. Certains estiment d‟ailleurs que les fonds récoltés grâce à la taxe devraient être utilisés pour des acquisitions foncières près des gares, le financement de transports collectifs et d‟infrastructures cyclables. Plusieurs commentateurs dont la « Fondation Nicolas Hulot pour la nature et l‟homme », il est vrai à l‟origine de la Taxe Carbone, signalent d‟ailleurs que la mise en place d‟un tel dispositif permettrait d‟anticiper dans les politiques d‟aménagement du territoire les futures contraintes liées à la raréfaction des énergies fossiles et à la lutte contre les changements climatiques. De même, il apparaît évident pour plusieurs commentateurs que la taxe favorisera certaines activités et en défavorisera d‟autres. C‟est d‟ailleurs un des objectifs de l‟instauration d‟une Taxe Carbone que d‟essayer d‟orienter les acteurs économiques vers des comportements, des activités économes en émissions de gaz à effet de serre. Il apparaît donc important de mettre en place des mesures transitoires permettant aux acteurs économiques de s‟adapter ainsi que de prévoir des mesures d‟accompagnement entre autres pour les situations où l‟adaptation sera beaucoup plus problématique. D‟ailleurs il est rappelé que de nombreux consommateurs n‟ont pas le choix d‟opter pour une localisation plutôt qu‟une autre ou pour un type de mobilité plutôt qu‟un autre. De nombreux consommateurs sont extrêmement captifs par rapport à l‟usage de la voiture individuelle et c‟est supposé être le cas des consommateurs les plus fragiles. L‟ensemble des remarques sur l‟équité du dispositif français met directement en lumière les problèmes de mobilité que risque de faire surgir l‟instauration d‟une Taxe Carbone ou devrait-on dire de toute augmentation du prix des énergies. Enfin, certains commentateurs mettent en garde les autorités contre le risque de fracture énergétique qui pourrait être lié à la mise en place d‟une Taxe Carbone. Faut-il compenser le montant de la taxe perçue ? Nombreux sont ceux qui mettent en avant la nécessité de compenser les prélèvements réalisés grâce à la Taxe Carbone. Elle ne peut en aucun cas servir à combler une partie des déficits de l‟Etat. La Taxe doit être neutre pour l‟Etat. Si la non utilisation du produit de la Taxe à des fins budgétaires semble faire consensus, la forme que devrait prendre cette compensation est loin de faire l‟unanimité. Pour certains la Taxe devrait être restituée en totalité aux contributeurs. Pour d‟autres, seule une partie du produit de la Taxe devrait être restituée aux consommateurs et a priori aux consommateurs les plus fragiles. Le solde devrait être utilisé pour financer ou subsidier des modes de consommation alternatifs, vertueux du point de vue de la Taxe. Modes de consommation efficaces du point de vue énergétique s‟il s‟agit d‟une Contribution Climat-Energie, faiblement émetteurs de gaz à effet de serre s‟il s‟agit d‟une Contribution Climat. La question se pose en tout cas de savoir quels seront les consommateurs bénéficiaires d‟une compensation. Certains proposent la mise en place d‟une « allocation universelle climat » qui serait MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

45/82


reversée à chaque ménage indifféremment de ses revenus, favorisant de la sorte les ménages à faibles revenus dont on peut supposer que leur consommation énergétique globale est inférieure à la moyenne de la population. La question se pose aussi de savoir si la compensation doit être illimitée dans le temps. Pour que le message de la nécessaire réduction des consommations/émissions soit bien perçu par l‟ensemble des consommateurs il peut en effet sembler pertinent de limiter les compensations dans le temps. Dans la négative, l‟aspect incitatif vers d‟autres modes de consommation serait pour le moins atténué. Enfin, plusieurs commentateurs mettent en avant l‟intérêt de profiter de l‟instauration d‟une Taxe Carbone pour passer d‟une taxation sur le travail à une taxation sur l‟énergie. Comment préserver la compétitivité des entreprises ? De nombreux commentaires portent sur la nécessité de préserver la compétitivité des entreprises. Dès lors, il est recommandé d‟exonérer de la Taxe Carbone les entreprises déjà soumises aux obligations de l‟ETS (Emission Trading System). C‟est d‟ailleurs une des recommandations du groupe d‟experts que de faire appel à la Taxe Carbone pour la multitude de petits consommateurs et de conserver l‟ETS pour les gros consommateurs (industries, centrales électriques). De plus, il est rappelé l‟intérêt (la nécessité) d‟élargir le champ de la réflexion sur la taxation du carbone à l‟imposition d‟une taxe à l‟entrée de l‟Union européenne en tous cas pour les produits en provenance de pays dont les entreprises ne sont pas soumises aux obligations du Protocole de Kyoto. Ce faisant, il semble clair que l‟ensemble des acteurs économiques (ménages, transports, PME, grosses entreprises, centrales électriques) devrait être mis à contribution (soit via l‟ETS, soit via la Taxe Carbone, soit même via l‟imposition des produits manufacturés en dehors de l‟UE). Par contre, des analyses plus détaillées de l‟impact économique de l‟instauration d‟une telle taxe sont recommandées à plusieurs reprises. Comment intégrer la Taxe Carbone dans les politiques existantes ? Il est souvent précisé que la Taxe Carbone doit s‟inscrire dans un ensemble plus large de mesures visant à limiter les émissions de gaz à effet de serre de la société française. Elle ne peut être l‟instrument unique d‟une politique climatique mais elle complète les mesures déjà mises en place comme l‟adoption de normes d‟efficacité énergétique ou le système des certificats d‟économie d‟énergie (certificats blancs). La Taxe Carbone est présentée comme une mesure qui permettra de compléter la mise en place de normes sur les produits éco efficaces en limitant ou même en supprimant l‟effet rebond trop souvent constaté par le passé. Progressivité et prévisibilité La question du montant initial et futur de la Taxe Carbone fait bien sûr l‟objet de débats importants. Pour certains, il est nécessaire que le montant de la Taxe soit élevé (au départ, le montant envisagé était de 32 euros par tonne de CO2) et qu‟il fasse l‟objet d‟une progressivité forte. Certains vont même jusqu‟à préciser que cette progressivité doit être plus forte que l‟évolution du pouvoir d‟achat pour inciter réellement au changement de comportements. Pour d‟autres, la progressivité doit être adaptée en fonction du temps et des résultats obtenus. Elle doit pouvoir être renforcée ou alourdie en fonction des circonstances tout en gardant l‟objectif de la réduction par 4 des émissions de gaz à effet de serre à l‟horizon 2050. Il a souvent été rappelé que l‟incertitude est à éviter autant que faire se peut pour l‟ensemble des agents économiques. Elle empêche une vision claire des contraintes futures et freine de ce fait les décisions d‟investissements. Dès lors, si progressivité il y a et elle est sans doute souhaitable, elle doit être annoncée précisément. Sur quoi doit porter la Taxe ?


ICEDD - RA/PDC

46/82


La question de l‟intégration de l‟ensemble des produits de consommation dans le dispositif (énergie grises, agriculture, …) est posée par différents commentateurs. Il s‟agit de savoir si le contenu carbone de l‟ensemble ou d‟une partie des biens de consommation doit aussi être taxé en fonction des émissions dont ces biens sont responsables. De l‟avis assez unanime des commentateurs, cette prise en compte des émissions grises, indirectes serait particulièrement complexe à mettre en œuvre pratiquement et elle n‟est donc pas recommandée. Mesures d’accompagnement Complémentairement aux mesures de compensation proposées par le Gouvernement français, plusieurs intervenants préconisent la mise en œuvre de mesures d‟accompagnement pour sensibiliser l‟opinion publique à la finalité de la Taxe Carbone, à son efficacité et à son bien fondé mais également des campagnes d‟information et de sensibilisation visant à informer les différents contributeurs sur les meilleurs moyens de réduire leurs émissions de gaz à effet de serre. Il est aussi recommandé de rendre le système suffisamment transparent pour qu‟il soit compréhensible par le plus grand nombre et que les citoyens puissent s‟en approprier les finalités environnementales et économiques. Proposition alternative Il faut encore signaler que quelques propositions de formules alternatives sont avancées dans les commentaires. Pour l‟essentiel, elles se ramènent à une extension du système de l‟Emission Trading dont l‟application pourrait être étendue à l‟ensemble des consommateurs ou encore à la mise en place de la carte Carbone qu‟on peut considérer comme un dérivé de l‟ETS pour la sphère résidentielle essentiellement. Certains voient même dans cette extension de l‟ETS une opportunité de transformer Paris en leader mondial des bourses Carbone, source d‟emplois dans les filières de réduction des émissions de gaz à effet de serre ! La question des coûts de transaction de l‟extension de l‟ETS à l‟ensemble des consommateurs fait également débat. Pour certains, les coûts de transaction mais aussi les risques de fraude sont tellement élevés que cette proposition n‟est pas à retenir. Pour d‟autres, l‟extension d‟un dispositif ETS à l‟ensemble des consommateurs pourrait se faire en imposant des quotas aux fournisseurs des „petits‟ consommateurs qui répercuteraient alors le coût des quotas sur leurs clients. On peut toutefois alors douter de la lisibilité et donc de l‟efficacité d‟un tel mécanisme pour les consommateurs impactés par ces nouveaux outils puisque le coût des quotas est intrinsèquement lié aux fluctuations des prix du carbone sur les marchés internationaux. Pour palier cette difficulté, certains proposent d‟ailleurs des fourchettes d‟évolution des prix du carbone qui elles aussi devraient être progressives dans le temps.

3.3.

Principales remarques émises dans la Presse La Taxe Carbone a été abondamment commentée par la classe politique et les médias français. Ici aussi, nous n‟avons pas fait une analyse systématique des réactions de la presse. Nous avons plutôt cherché à mettre en évidence les commentaires qui nous semblaient revenir le plus fréquemment et avec le plus d‟intensité. La question de l‟équité du dispositif est très fréquemment mise en avant. Les opposants à la Taxe Carbone pointent les risques de traitements discriminatoires de l‟ensemble des citoyens français. Dans les faits, les principales critiques relayées par les médias se rapportaient en effet à l‟impact de la Taxe sur le niveau de vie des ménages. Plus que la difficulté d‟adopter des comportements vertueux dans tout ce qui touche au logement ce sont les problèmes suscités par l‟augmentation attendue du prix des carburants routiers qui est avancée. Il apparaît évident pour de nombreux commentateurs que les ménages ruraux et périurbains n‟ont pas de possibilité de se passer d‟une, voire de deux voitures pour tout ce qui touche à leur vie (emploi, enfants, loisirs,…). Il est souvent rapporté le fait que les ménages sont très captifs par rapport à leur consommation énergétique et plus spécifiquement à celle des carburants routiers. De ce fait, il est nécessaire d‟instaurer des mécanismes de compensation pour éviter des pertes de pouvoirs MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

47/82


d‟achat des ménages. De plus, il est recommandé d‟ajuster la hauteur des compensations par ménage en fonction de la localisation géographique des contributeurs à la Taxe. Avec le temps (dans le courant de la deuxième moitié de l‟année 2009) les positions se sont bien sûr raidies. Si au départ, le PS français demandait que la Taxe soit socialement juste et redistributive en direction des ménages « géographiquement contraints », Ségolène Royal s‟est finalement opposée au principe même de la Taxe pour lui préférer une taxation des grandes entreprises énergétiques comme Total et l‟ensemble des compagnies pétrolières en général. Comme on pouvait s‟en douter, de nombreux articles reflètent également une aversion (ou une incompréhension ?) immédiate et de principe à la création d‟une nouvelle taxe fut-elle écologique, affectée et compensée. Il semble bien que le mécanisme de compensation ne soit pas directement compris par les consommateurs, ni même et cela nous semble plus étonnant, par les médias qui surfent sur cette hantise fiscale.

3.4.

Spécificités du dispositif français

La Taxe Carbone française a été imaginée au départ à un montant de 32 euros par tonne de CO2. Dès l‟origine, le dispositif était prévu progressif. De 17 euros en 2010, l‟exposé des motifs de la loi de finance évoque la possibilité d‟augmenter progressivement le taux de la taxe jusqu‟à 100 € (en termes constants) / t CO2 d‟ici 2030. Une commission indépendante devait être mise en place pour recommander le rythme de l‟augmentation des taux et veiller à ce que les recettes prélevées sur les ménages leur soient entièrement redistribuées. La Taxe Carbone se veut neutre pour le pouvoir d‟achat car l‟intégralité de ses recettes doit être redistribuée de manière universelle et forfaitaire sous la forme d‟une baisse d‟impôt sur le revenu pour les ménages imposables ou du versement d‟un chèque vert pour les ménages non imposables. La compensation en faveur des ménages est imaginée différenciée en fonction de deux critères, la taille des ménages et l‟éloignement des centres. Chaque adulte recevrait 46 € s‟il vit dans une zone desservie par des transports en commun, 61 euros s‟il vit ailleurs. Par ailleurs chaque ménage recevrait 10 € par personne à charge (cfr tableau ci-dessous). Remboursement par adulte urbain Remboursement par personne à charge complémentaire (urbain) Remboursement par adulte rural Remboursement par personne à charge complémentaire (rural)

46 euros 10 euros 61 euros 10 euros

Le fait de mettre en place ce mécanisme de compensation rend le système redistributif puisque les ménages les plus pauvres (en pratique les moins consommateurs d‟énergie en moyenne) récupèrent plus qu‟ils ne contribuent au dispositif. L‟ADEME a mis en ligne une analyse du Ministère de l‟Economie et des Finances mettant en lumière le gain (ou la perte) nette en euros pour les ménages par an et par décile de revenus.


ICEDD - RA/PDC

48/82


Source : http://www2.ademe.fr/servlet/KBaseShow?sort=-1&cid=96&m=3&catid=23336#theme1

Toutefois, le 29 décembre 2009, le Conseil Constitutionnel a cassé la proposition de loi mettant en place la Taxe Carbone. Il a en effet jugé que « par leur importance, les régimes d'exemption institués par la loi déférée étaient contraires à l'objectif de lutte contre le réchauffement climatique et créaient une rupture caractérisée de l'égalité devant les charges publiques ». (cfr Annexe 1). D‟après le Conseil Constitutionnel, les très larges exemptions empêchent que la Taxe Carbone atteigne pleinement son objectif de réduction des émissions de gaz à effet de serre. A ce jour (mai 2010), il semble bien que le projet de Taxe Carbone soit abandonné par le Gouvernement français.

3.5. Quelques commentaires sur le dispositif français et les débats qu’il a suscités La crainte des difficultés qui seraient créées par l‟instauration de la Taxe Carbone pour les ménages ruraux et périurbains a été très présente tout au long de la réflexion puis du débat public et médiatique. Cela confirme notre conviction que les politiques de maîtrise de la demande énergétique doivent impérativement prendre en compte l‟aspect transport, demande de mobilité et plus spécifiquement la question de la localisation des habitations et de l‟ensemble des activités (commerces, services publics, …) Une fois la localisation d‟un logement, d‟un emploi arrêtée, il est très difficile de la modifier et cela s‟exprime par une très grande résistance des Français à pénaliser d‟une quelconque façon tout ce qui touche à la mobilité. Cet émoi nous semble être le reflet de l‟extrême fragilité des ménages (et des entreprises) face aux variations de prix des carburants routiers. Dès lors, il nous semble fondamental que les autorités publiques envoient un signal prix clair aux différents consommateurs via la fiscalité plutôt que d‟attendre que les variations de prix sur les marchés internationaux ne prennent les consommateurs à la gorge ne leur laissant alors aucune possibilité ni aucun délai pour s‟adapter aux nouveaux standards de prix. A terme l‟augmentation des prix des énergies semble en effet inéluctable que ce soit pour des raisons climatiques ou de raréfaction des ressources fossiles.


ICEDD - RA/PDC

49/82


Possibilités de transposition au cas belge Nous rejoignons l‟avis du CSF par rapport à la mise en place d‟une taxation énergétique. La fiscalité est à utiliser comme outil de maîtrise de la demande d‟énergie d‟autant plus qu‟elle n‟a jamais été mise en œuvre comme telle et que la taxation sur l‟énergie est faible en Belgique si on la compare aux autres pays européens (cfr graphique ci-dessous). Energy taxes in Member States in 2007, in percent of GDP 3.5

3

2.5

Percent of GDP

2

1.5

1

0.5

ie

gr

no

fr

be

lt

es

fi

at

lv

ro

cy

m t eu 27

sk

uk

nl

de

pt

ee

it

se

hu

cz

dk

si

pl

lu

0

bg

3.6.

Source : Eurostat - New Cronos database Pour éviter les problèmes liés à d‟éventuelles pertes de compétitivité des entreprises, nous pensons qu‟il est préférable de se focaliser sur les clients résidentiels et de réserver aux acteurs professionnels d‟autres instruments comme l‟ETS pour les grandes entreprises ou d‟autres modalités d‟application d‟une taxation énergétique pour les entreprises non soumises à l‟ETS. Au vu de l‟expérience française et des remous qu‟a suscités l‟idée de la création d‟une Taxe Carbone, nous pensons cependant que la mise en place d‟un tel système en Belgique devra nécessairement passer par une importante campagne d‟information. Il sera nécessaire de faire comprendre à l‟opinion publique mais aussi et peut-être surtout aux principaux médias l’intérêt environnemental et le caractère redistributif d‟une taxe énergie s‟accompagnant de mécanismes compensatoires. Il nous paraît de ce point de vue essentiel de faire œuvre de beaucoup de pédagogie quant à démontrer en quoi un tel outil fiscal est socialement plus juste qu‟un système de primes ou de déduction fiscale dont l‟étude du CSF montre bien en quoi ils bénéficient en priorité aux ménages les plus aisés. Une des voies à explorer pour faire accepter le principe d‟une taxation sur l‟énergie nous semble être son affectation à des objectifs environnementaux et à des mécanismes de redistribution ciblés sur les ménages menacés par la précarité énergétique. Les critiques virulentes relatives à l‟injustice réelle ou supposée de la Taxe Carbone consécutive de la dépendance plus ou moins grande des ménages face à la demande de transports automobiles risquent fort de se poser également en Belgique. Du reste le Ministre Lutgen a déjà estimé dans une récente interview au Soir que la taxation kilométrique des voitures était inacceptable. Bien que l‟éloignement des Belges par rapport aux possibilités de transport en commun ne se pose pas dans les mêmes termes en Belgique qu‟en France, il sera peut-être nécessaire d‟étudier la possibilité de compensation différenciée en fonction de la localisation de l‟habitat. Toutefois, ce type de dispositif pose problème et ne peut se concevoir de notre point de vue que de manière transitoire. Dans la MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

50/82


négative, on créerait un mécanisme de plus qui encouragerait les citoyens à s‟établir en périphérie des bassins de vie et d‟emploi alors qu‟il sera à terme inévitable de recentrer l‟habitat et les activités non liées à l‟usage de la terre près des centres urbains.

De ce point de vue, il nous semble essentiel d‟entamer sans tarder une réflexion avec les différents niveaux de pouvoir et plus spécifiquement avec le niveau communal pour réfléchir aux meilleurs moyens à mettre en œuvre pour arrêter ou au moins freiner la dilution toujours croissante de l‟habitat. Il nous paraît évident que la maîtrise à long terme de la demande d‟énergie ne peut se concevoir sans articulation forte avec les politiques d‟aménagement du territoire même si elles sont pour une large part du ressort des communes. Toutefois, il est certain que la mise en place d‟une taxation sur l‟énergie quelle que soit la forme qu‟elle prendra suscitera des résistances fortes de la part de l‟ensemble des acteurs concernés par ces mesures. Nombreux seront ceux qui argumenteront de l‟iniquité (réelle ou prétendue) d‟un tel mécanisme. Cela doit-il empêcher toute avancée dans ce domaine ? Nous ne le pensons pas. Du fait de contraintes climatiques de plus en plus fortes mais aussi du tarissement progressif des sources d‟énergies fossiles facilement exploitables et bon marché, il est hautement probable que les prix des énergies sont appelés à croître sensiblement à l‟avenir. La question de l‟équité d‟un système de taxation de l‟énergie doit de notre point de vue intégrer une dimension temporelle. Est-il préférable de maintenir en place un système de taxation énergétique qui ne pénalise personne aujourd‟hui (ou plus exactement qui ne modifie en rien la situation actuelle des acteurs) ou faut-il lui en préférer un autre qui prépare le plus grand nombre à répondre aux défis climatiques et énergétiques de demain ?


ICEDD - RA/PDC

51/82


4.Sociale energiemaatregelen in België

De richtlijnen met betrekking tot de vrije markt versterken de sociale en milieuaspecten van de openbaredienstverplichtingen (ODV). De meeste van deze aspecten behoren tot de bevoegdheden van de Gewesten. De federale overheid beschikt over de bevoegdheden om de maximumprijzen (dus ook de sociale maximumprijs) van elektriciteit en gas te bepalen. De wetgeving op dit gebied verandert voortdurend. We proberen de meest actuele stand van zaken weer te geven. Voor een meer uitgebreide beschrijving van een aantal aanbevelingen verwijzen we naar de “overleggroep voor energie‟ van het “Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting” (www.armoedebestrijding.be)

4.1.

Basispakket energie Een automatische toekenning van een basispakket energie – zonder kosten voor de klant, en waarbij men rekening houdt met de samenstelling van het huishouden – voorziet de huishoudens te allen tijde van een minimaal comfort betreffende verwarming, verlichting en kookgelegenheid. In het Vlaams Gewest heeft elk gezin heeft sinds 2003 jaarlijks recht op 100 kWh gratis elektriciteit, met daarbovenop nog eens 100 kWh gratis elektriciteit per gezinslid. De elektriciteitsleverancier verrekent de gratis hoeveelheid elektriciteit op de jaarlijkse eindafrekening. In het Waals Gewest en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BHG) is een dergelijke maatregel niet van toepassing.

4.2.

Gegarandeerde minimumlevering van elektriciteit en gas Elk huishouden – ook bij betalingsmoeilijkheden – moet gebruik kunnen maken van een gegarandeerde minimumlevering van elektriciteit en gas (en water) voor huishoudelijk gebruik. Een vermogensbegrenzer garandeert de gezinnen een minimumlevering.

4.2.1.

Procedure bij wanbetaling De gewesten kennen een verschillende aanpak.  Vlaams Gewest. Tijdens een procedure bij betalingsmoeilijkheden wordt een 10 budgetmeter elektriciteit en/of gas geplaatst. De budgetmeter elektriciteit is altijd gekoppeld aan een vermogensbegrenzer (minimum levering van tien ampère of 10 A). Een vermogensbegrenzer voor gas bestaat niet. Het toestel is voor elke klant gratis. Tijdens een procedure van wanbetaling kan de minimumlevering wegvallen. Sinds 1 juli 2009 kan een gezin enkel worden afgesloten omwille van acht 11 omschreven situaties. Het is de Lokale Adviescommissie (LAC) die beslist de vermogensbegrenzer uit te schakelen (stopzetting minimale levering) of - in vier van de acht omschreven situaties – de budgetmeter te blokkeren (afsluiting). De LAC kan niet beslissen tot een afsluiting tijdens de wintermaanden. Wie afgesloten is voor de wintermaanden wordt niet terug aangesloten tijdens de winter.  Waals Gewest. Tijdens een procedure bij betalingsmoeilijkheden wordt een budgetmeter elektriciteit en/of gas geplaatst. De budgetmeter elektriciteit wordt enkel bij beschermde klanten (ongeveer 5% van alle klanten) gekoppeld aan een vermogensbegrenzer (minimum levering van tien ampère). Een vermogensbegrenzer voor gas bestaat niet. Het toestel is enkel voor beschermde klanten gratis. De „Commission locale pour l‟énergie‟ (CLE) kan enkel beslissen de

10

De plaatsing van een budgetmeter gas is pas mogelijk sinds midden 2009, omdat dergelijke meters maar recent technisch werden ontwikkeld. MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

52/82




4.2.2.

vermogensbegrenzer bij beschermde klanten uit te schakelen. De CLE kan niet beslissen tot een uitschakeling van de vermogensbegrenzer tijdens de wintermaanden. Een vermogensbegrenzer die voor de wintermaanden is uitgeschakeld, wordt niet terug aangesloten tijdens de winter. Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BHG). In het BHG heeft men er voor gekozen geen budgetmeter te plaatsen. In geval van betalingsmoeilijkheden plaatst men wel een vermogensbegrenzer (minimumlevering van elektriciteit van zes ampère of 6 A). Enkel de vrederechter kan beslissen tot afsluiting. Afsluiten kan niet tijdens de wintermaanden. Het OCMW kan vragen het vermogen van de vermogensbegrenzer te verhogen tot 20 ampère (20 A) voor een periode van maximaal zes maanden, of om terug aan te sluiten.

Budgetmeters Voorstanders van budgetmeters wijzen op het didactische voordeel van een budgetmeter: de huishoudens volgen hun eigen gebruik nauwkeurig op. De overleggroep voor energie heeft enkele bedenkingen bij het gebruik van budgetmeters.  Bij een budgetmeter zonder begrenzer (de zogenaamde „naakte‟ budgetmeter) sluit een huishouden – op het moment dat het geen geld meer heeft om de budgetmeter op te laden – zichzelf af, waardoor het niet meer beschikt over elektriciteit of gas voor verwarming, verlichting, koken, enz. Het is niet goed geweten hoeveel mensen in België een „lege‟ budgetmeter hebben (verborgen energiearmoede);  Gezinnen met een budgetmeter gebruiken energie op basis van hun budget, niet van hun behoefte;  Gas gebruikt men voor ongeveer driekwart in de periode van oktober tot maart. Gezinnen met een budgetmeter voor aardgas die voorheen gewoon waren met maandelijkse voorschotten te betalen, moeten nu „leren sparen‟ in de zomer voor warmte in de winter;  Energiearme gezinnen kunnen bij een lege budgetmeter zich beginnen wenden tot „gevaarlijke‟ verwarmingstoestellen;  Er zijn vaak onvoldoende mogelijkheden om de budgetmeter op te laden. In het Waals Gewest en bij 1 netbeheerder in het Vlaams Gewest kan men opladen via een telefooncel, maar het aantal openbare telefooncellen neemt af;  In het Vlaams Gewest is voorzien dat per oplading tot 50 euro maar 35% naar schuldaflossing kan gaan. Boven de 50 euro mag de netbeheerder het hele budget nemen voor schuldafbouw. Nieuw is de mogelijkheid een gedeelte van het opgeladen bedrag te gebruiken voor de betaling van de schuld die de klant heeft opgebouwd voor de plaatsing van de budgetmeter. Het gevaar bestaat hierbij dat de netbeheerder voorbij gaat aan elke inspraak van de klant (of zijn hulpverlener of schuldbemiddelaar) over wat een redelijk en realistisch afbetalingsplan kan zijn;  Budgetmeters en hun plaatsing zijn duur. Die kostprijs zou in sommige gevallen niet opwegen tegen het bedrag van de achterstallen. Het afstappen van de budgetmeter zou voor het Waals Gewest en Vlaams Gewest een grote verandering betekenen. De overleggroep voor energie pleit voor een grondig debat met alle betrokken actoren over het gebruik van budgetmeters (voor- en nadelen, evaluatie door de gebruikers). Begin maart 2010 heeft de Waalse overheid beslist dat de CWAPE het systeem van budgetmeters zal evalueren. De CWAPE moet ook voorstellen doen in het kader van een progressieve tarifering van elektriciteit en gas.

11

In iedere Vlaamse gemeente is een Lokale Adviescommissie (LAC) opgericht, waarin een raadslid van het OCMW, een maatschappelijk werker van het OCMW en de energieleveranciers zetelen. MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

53/82


4.2.3.

De rol van de LAC / CLE of van de vrederechter De lokale commissies in het Waals Gewest (CLE) of Vlaams Gewest (LAC) beslissen tot het uitschakelen van een stroombegrenzer, of tot heraansluiting. De LAC (Vlaams Gewest) kan bovendien in een aantal gevallen beslissen tot afsluiting. In het BHG kan enkel de vrederechter beslissen tot een eventuele afsluiting. De overleggroep voor energie pleit voor het Brussels systeem. De vrederechter, een magistraat met een juridisch mandaat, is het best geplaatst om de standpunten van beide partijen te horen. Bij de CLE of de LAC is een van de leden (in het bijzonder de netbeheerder) tegelijk eisende partij, terwijl ook het OCMW een dubbele rol heeft (hulpverlener en medebeslisser in sancties). Andere mogelijke aanbevelingen zijn dat men eenzelfde werking garandeert van alle commissies (men verwijst naar de Vlaamse brochure „Leidraad voor een goede praktijk van de lokale adviescommissie‟), dat de verschillende overheden voldoende middelen in de commissies investeren, en dat – in het Vlaams Gewest – de LAC in alle acht mogelijke situaties tot afsluiten kan beslissen.

4.3.

Sociale maximumprijzen Een systeem van sociale maximumtarieven betekent dat de federale overheid specifieke groepen (op basis van een bepaald statuut of onder een bepaalde inkomensgrens) sterk verlaagde elektriciteitsen aardgasprijzen toekent.

4.3.1.

Sociaal tarief elektriciteit/aardgas Sinds 1 augustus 2007 is voorzien dat de sociale maximumprijs (ook wel het „sociaal tarief‟ genoemd) in principe de prijs is die de goedkoopste leverancier van elektriciteit en/of aardgas in België aanbiedt 12 in het gebied van de netbeheerder met de laagste nettarieven . Voor aardgas bestaat er één enkele sociale maximumprijs. Voor elektriciteit bestaat er een sociale maximumprijs voor het enkelvoudig tarief (dagteller), het tweevoudig tarief (dag- en nachtteller) en het exclusief nachttarief (enkel nachtteller). De federale energieregulator CREG legt de maximumprijs telkens voor de komende zes maanden vast. De beschermde klanten werden in 2009 – door de schommelingen in marktprijzen en veranderingen in aanbiedingen van de leveranciers – geconfronteerd met nieuwe aanbiedingen die goedkoper waren dan de sociale maximumprijzen. Dit bemoeilijkte de keuze, omdat aan sociale maximumprijzen andere voordelen zijn verbonden zoals kosteloze herinneringsbrieven en ingebrekestellingen, premies voor energiezuinige toestellen, … Een mogelijke oplossing hiervoor is het aantal prijswijzigingen door leveranciers te beperken en tegelijkertijd het laagste tarief vast te stellen in functie van de sociale maximumprijzen (bijvoorbeeld op trimestriële basis). Begin 2010 stelt de Waalse overheid voor om, in het kader van het overleg met de federale regering, het sociaal tarief driemaandelijks aan te passen, om zo beter rekening te kunnen houden met de evolutie van de energieprijzen van de leveranciers.

4.3.2.

Automatische toekenning van de sociale maximumprijzen Op 1 juli 2009 is de automatische toekenning van de sociale maximumprijzen van start gegaan. Klanten hebben steeds het recht zich te verzetten tegen de automatische toekenning van het sociaal tarief. Voor 1 juli 2009 moesten de beschermde residentiële klanten (bij de Rijksdienst voor Pensioenen, het OCMW, de FOD sociale zekerheid, …) een geldig attest aanvragen voor hun leverancier. Dit attest diende elk jaar te worden vernieuwd. De procedure was complex en log. De Verenigingen van Steden en Gemeenten uit de drie gewesten wezen erop dat ze heel wat problemen ondervonden met de erkenning van hun attesten door bepaalde leveranciers. Door het gebrek aan automatische toekenning zou ongeveer een derde van de rechthebbenden niet hebben genoten van het sociaal tarief.

12

In het Vlaamse Gewest blijven mensen die recht hebben op de sociale maximumprijs even goed recht hebben op de jaarlijkse hoeveelheid gratis elektriciteit voor Vlaamse gezinnen. MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

54/82


4.3.3.

Uitbreiding van het federaal statuut ‘residentiële beschermde klanten’ De automatisering geldt (momenteel) enkel voor de categorieën die op federaal niveau als „residentiële beschermde afnemers‟ worden erkend. Ze geldt niet voor groepen die nu of in het verleden in (sommige van) de drie gewesten bijkomend het statuut van beschermde klant krijgen of kregen. Een aantal groepen krijgen in het Waalse Gewest en het BHG bijkomend het statuut van beschermde klant.  BHG. Personen in een collectieve schuldregeling, en personen in budgetbegeleiding van een OCMW en van een erkende organisatie. Het OCMW, evenals de Brusselse regulator BRUGEL, zijn bovendien gemachtigd het statuut van beschermde klant toe te kennen op basis van de sociale enquêtes die het OCMW uitvoert;  Waals Gewest. Zoals in het BHG personen in een collectieve schuldregeling en personen in budgetbegeleiding van een OCMW en van een erkende organisatie, en bijkomend kandidaat-vluchtelingen die een financiële tegemoetkoming ontvangen ; In het Vlaamse Gewest is sinds 1 juli 2009 de doelgroep van beschermde afnemers gelijkgeschakeld 13 met deze van de federaal bepaalde „residentieel beschermde klanten‟ . Tot 1 juli 2009 kregen in het Vlaamse Gewest personen die een verhoogde tegemoetkoming van het ziekenfonds ontvingen bijkomend het statuut van beschermde klant. Men overweegt op federaal niveau om het federaal statuut van „residentiële beschermde klanten‟ uit te breiden met bovenvermelde (schuin gedrukte) groepen. Dit is nog niet gebeurd (?) Begin 2010 stelt de Waalse overheid voor om, in het kader van het overleg met de federale regering, de categorie beschermde klanten uit te breiden met personen met een onzeker of bescheiden inkomen.

4.3.4.

Verwarmingstoelage van de FOD Economie De introductie van een inkomensdimensie kan er voor zorgen dat huishoudens met een laag inkomen die niet over een bepaald statuut beschikken ook in aanmerking komen voor de sociale maximumprijzen. In 2008 kende de federale Regering een eenmalige korting toe van 50 euro voor elektriciteit of 75 euro voor gas, aan gezinnen met een netto belastbaar inkomen van minder dan 23.282 euro per jaar (aanslagjaar 2007) die zich verwarmen met elektriciteit of gas en die niet genieten van de sociale maximumprijzen. In 2009 werd de maatregel herhaald, met een forfaitaire korting van 105 euro, een inkomensgrens van 26.000 euro, en uitgebreid naar huishoudens die zich met stookolie verwarmen. Deze verwarmingstoelage is vanaf 1 januari 2010 afgeschaft. De maatregel was van bij het begin opgevat als een uitzonderlijke steun voor het gebruik in de context van bijzonder hoge energieprijzen (Senaat Schriftelijke vraag nr. 4-5085). De maatregelen vulde de bestaande groepen die recht hebben om sociale maximumtarieven aan met een categorie op basis van inkomen. De bijkomende categorie kreeg echter niet het statuut van beschermde klant. De toekenning van de forfaitaire kortingen gebeurde niet automatisch, zodat slechts een deel van de doelgroep werd bereikt. De overlapping tussen beide maatregelen qua timing zorgde bovendien voor heel wat verwarring bij de gezinnen.

4.3.5.

Sociale woonblokken met collectief verwarmingssysteem De huurders die een woongelegenheid betrekken in appartementsgebouwen waarvan de verwarming met aardgas gebeurt d.m.v. een collectieve installatie, en die in huur zijn gegeven voor sociale doeleinden door een sociale huisvestingsmaatschappij, hebben recht op de sociale maximumprijzen. In het verleden kregen dergelijke huurders met het vereiste statuut voor de sociale maximumprijzen toch niet (altijd) dit voordeel.

13

Dit betekent dat in het Vlaamse Gewest personen met een verhoogde tegemoetkoming van het ziekenfonds, personen in collectieve schuldenregeling en personen in budgetbegeleiding bij het OCMW niet langer beschermde afnemer zijn. MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

55/82


4.4.

Een meter per woongelegenheid en slimme meters

4.4.1.

Een meter per woongelegenheid Woningen – in het bijzonder in de huurmarkt – zijn vaak opgedeeld in verschillende woongelegenheden, waarbij is voorzien in een gemeenschappelijke meter voor elektriciteit en gas. De nutsvoorzieningen worden verrekend in de huurprijs. De huurders van dergelijke woongelegenheden blijven verstoken van alle sociale openbare dienstverplichtingen: geen gratis kWh-regeling (Vlaams Gewest), geen mogelijkheid tot plaatsing van budgetmeters of stroombegrenzers, geen mogelijkheid tot verschijning voor een lokale adviescommissie, geen sociale maximumprijzen, geen voordelen betreffende REG als beschermde klanten. Een mogelijke oplossing is de eigenaars (zowel in de private als in de publieke huurmarkt) verplichten een individuele meter per woongelegenheid te laten installeren. Waar nog geen individuele meters voorhanden zijn moet men het energiegebruik en de energiefactuur evalueren, in het bijzonder met betrekking tot het recht op sociale maximumtarieven.

4.4.2.

Slimme meters De Europese richtlijn betreffende energie-efficiëntie wil de introductie van „slimme meetsystemen‟ introduceren. Het doel van slimme meters is 1) de leverancier toelaten van op afstand bepaalde vaststellingen te doen (zodat niemand meer moet langskomen om de meterstand op te nemen en zodat iedereen wordt gefactureerd op basis van het werkelijk gebruik); en 2) de consument aanzetten tot energiebesparend gedrag. De gewesten zijn gestart met de introductie van slimme meters. Voorbereidende studies, al dan niet met proefprojecten, moeten toelaten een beter inzicht te verwerven in de technische mogelijkheden en mogelijke kosten en baten van slimme meters. De beslissing over een grootschalige invoer van slimme meters zal afhangen van criteria zoals kostprijs, , gerealiseerde energiebesparing, invloed op gedrag, bruikbaarheid van de informatie, verbetering van de dienstverlening, bescherming van de privacy en sociale bescherming, en de mate waarin slimme meters de inpassing van decentrale productie bevorderen. De overleggroep voor energie vraagt een breed debat, met betrokken van de verschillende actoren, over de kostprijs en de voor- en nadelen van dergelijke slimme meters.

4.5.

Informatie en begeleiding in geliberaliseerde energiemarkten De vrijmaking van de energiemarkten blijft een bron van moeilijkheden: complexe wetgeving, groot aantal actoren (netbeheerders, leveranciers, …), gebrek aan eenvormigheid van de facturen, gebrek aan transparantie vanwege bepaalde leveranciers, factureringsfouten, ingewikkelde 14 aanzuiveringsplannen, moeilijke vergelijking tussen leveranciers, … Klanten met betalingsmoeilijkheden en hun hulpverleners kunnen hierdoor moeilijk antwoorden vinden op concrete vragen betreffende betalingsachterstallen, premies, verhuis, enz.

4.5.1.

De relatie met de leveranciers Leveranciers (en netbeheerders) hebben de blijvende opdracht om klanten maximaal en zo duidelijk mogelijk te informeren over verschillende aspecten van de energielevering.  De leveranciers werken –om kosten te sparen – niet met kantoren maar met het callcentrum systeem, dat meestal gebrekkig werkt omdat niet één en dezelfde bediende individuele dossiers van klanten op langer termijn opvolgt. De call-centra werken met medewerkers die type antwoorden geven of verschillende antwoorden naargelang de medewerker;

14

IBAM, Evaluatie van het preventiebeleid van de OCMW‟s inzake energie, sd, sl.


ICEDD - RA/PDC

56/82






Telefoonnummers van leveranciers zijn meestal gratis als men klant wil worden. Eens men klant is moet men – bij vragen of klachten – naar een betalend nummer telefoneren, waarbij door de lange wachttijden de telefoonrekening kan oplopen; Praktijken met tussentijdse facturen en waarborgen zorgen voor heel wat problemen. Een realistische inschatting van het gebruik is voor klanten met een laag inkomen heel belangrijk. Een te hoge inschatting zorgt voor hoge tussentijdse facturen die zwaar wegen op het maandelijks budget; een te lage inschatting zorgt voor een hoge eindfactuur die vaak een onverwachte uitgave betekent. Leveranciers vragen soms hoge waarborgen indien een klant met schulden een nieuw contract wil aangaan, of ze gebruiken bij verhuis een voorschotbedrag om de waarborg samen te stellen en zeggen nadien aan de klant dat tussentijdse facturen niet zijn betaald.

De leveranciers (en noodleveranciers) moet men verplichten te voorzien in een kwalitatieve klantenen klachtendienst, met minstens 1 kantoor per gewest waar ze actief zijn (met een combinatie van vrije toegang en op afspraak), een gratis telefoonnummer, een duidelijk aanspreekpunt (contactpersoon) bij klachten of geschillen, de mogelijkheid zich door iemand te laten vertegenwoordigen of bijstaan, een gelijke behandeling tussen leverancier en klant wat betreft 15 (terug)betalingsvoorwaarden , enz. De Waalse overheid stelde in maart 2010 voor om, in het kader van het overleg met de federale regering, de leveranciers ertoe aan te zetten een berekeningsmethode voor de voorschotten uit te werken die beter rekening houdt met het werkelijk energiegebruik. 4.5.2.

Akkoord over de consumentenbescherming De federale overheid heeft in het kader van de consumentenbescherming een aantal afspraken gemaakt met de energieleveranciers. Dit akkoord „De consument in de vrijgemaakte elektriciteitsen gasmarkt‟ en bijhorende gedragscode werd in 2008 aangevuld met een aantal bepalingen. Die bepalingen zijn niet opgenomen in een wet, hun bestaan en inhoud zijn te weinig gekend bij klanten en hulpverleners, en ze worden regelmatig niet nageleefd.

4.5.3.

Ombudsdienst voor de energie De federale Ombudsdienst voor Energie behandelt vragen en klachten over de werking van de elektriciteitsen aardgasmarkt en bemiddelt in geschillen tussen de eindafnemers en de elektriciteitsen aardgasbedrijven. (www.ombudsmanenergie.be). De eerste elektriciteitswet van 29 april 1999 (nadien vervangen door de wet van 20 maart 2003) voorzag de oprichting van een ombudsdienst in de schoot van de CREG. De wetgeving werd aangepast op 16 maart 2007, waarbij de ombudsdienst werd (her)opgericht als een federale autonome dienst met rechtspersoonlijkheid Deze ombudsdienst werd pas operationeel in januari 2010. Oorzaken voor deze vertraging van meer dan 10 jaar zijn de opdeling van de energiebevoegdheden in België, en de ingebouwde zogenaamde “afkoelingsperiode” die stelt dat kandidaten voor hun eventuele aanwerving drie jaar eerder de energiesector moeten hebben verlaten om zo de objectiviteit van de ombudsdienst te kunnen garanderen. De regering benoemde de Nederlandstalige ombudsman op 5 juni 2009. De ombudsdienst kon niet van start gaan omdat de benoeming van zijn Franstalige tegenhanger niet rond geraakte. De minister van Energie heeft een wet gemaakt zodat de Nederlandstalige ombudsman tijdelijk de rol van nationale ombudsman kan vervullen, tot (hopelijk in de zomer 2010) een Franstalige kandidaat geschikt is bevonden.

4.5.4.

Evaluatie van de elektriciteitsen gasmarkten De federale overheid en de drie gewesten moeten het functioneren van de vrijgemaakte elektriciteitsen gasmarkten voortdurend evalueren vanuit de invalshoek van zijn sociale gevolgen. Ze moeten hierbij vertegenwoordigers van alle niveaus betrekken. Een dergelijke evaluatie vereist voldoende statistisch materiaal over het functioneren van de markten. 15

Bijvoorbeeld, een leverancier betaalt een klant niet altijd binnen dezelfde termijn als diegene die de klant moet respecteren. MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

57/82


Het Vlaams Gewest voorziet een uitgebreide lijst van sociale statistieken die door de netbeheerders en leveranciers verplicht moeten worden gevoed. Deze nieuwe statistieken moeten voor het eerst worden gerapporteerd in 2011.

4.6.

Energiebronnen andere dan elektriciteit en gas Veel gezinnen in armoede of bestaansonzekerheid maken gebruik van huisbrandolie, propaan/butaan, lamppetroleum, steenkool of nog andere energiebronnen buiten elektriciteit en gas om zich te verwarmen of om te koken. De markten van deze overige energiedragers zijn niet gereguleerd. De klanten kiezen vrij hun brandstofverdeler De sociale openbaredienstverplichtingen die zijn ingevoerd in het kader van de liberalisering van de elektriciteit- en gasmarkten gaan aan deze huishoudens voorbij. Het bestaan van sociale maatregelen hangt af van samenwerking met de sector. Men weet niet hoeveel van deze gezinnen budgetproblemen hebben om hun woning te verwarmen of om te koken. Men weet evenmin hoeveel van deze gezinnen overstappen naar „gevaarlijke‟ verwarmingstoestellen. De federale overheid had de voorbije jaren wel wat aandacht voor deze problematiek, o.m. via het „Sociaal Verwarmingsfonds‟ (verwarmingstoelage en spreiding van betaling) (www.verwarmingsfonds.be).

4.6.1.

Verwarmingstoelage Het Sociaal Verwarmingsfonds komt gedeeltelijk tussen in de betaling van de verwarmingsfactuur van personen die zich in een moeilijke situatie bevinden. Het is een uitvoerend initiatief van de overheid, de OCMW's en de petroleumsector. Het Sociaal Verwarmingsfonds wordt gespijsd via een solidariteitsbijdrage op alle olieproducten die bestemd zijn voor verwarming (huisbrandolie en bulk propaangas).

4.6.2.

Spreiding van betaling De consumenten hebben de mogelijkheid om hun “mazoutfactuur” gespreid te betalen1. De lijst van brandstofhandelaars die deze gespreide betalingen aanbieden is te vinden op de website van de FOD Economie (http://economie.fgov.be). Als een consument zijn jaarlijks gebruik in schijven wil betalen, moet hij hiervoor een contract afsluiten met zijn brandstofhandelaar. De gespreide betaling is van toepassing op contracten afgesloten vanaf 1 januari 2006.

4.7.

Duurzaam omgaan met energie Het zijn vaak de gezinnen met een laag inkomen die leven in woningen (als huurder of eigenaar) met de slechtste energieprestaties en met energieverslindende apparaten of toestellen. Het gebruik van beleidsinstrumenten zoals een progressieve tarifering moet men daarom combineren met doorgedreven ondersteuningsprogramma‟s, zowel voor energiebesparende investeringen voor de woningen van lage inkomensgroepen (zowel eigenaars als huurders op de privé- en publieke huisvestingmarkt) als voor de introductie van energiebesparende toestellen.

4.7.1.

Voorfinanciering van energiebesparende maatregelen De drie gewesten bieden een ruime waaier aan premies of subsidies ter bevordering van het spaarzaam omgaan met energie. In het Waals Gewest en het BHG beheren de gewesten de premies. In het Vlaams Gewest zijn de meeste premies afkomstig van de netbeheerders die onderworpen zijn aan de openbaredienstverplichtingen (ODV) ter bevordering van rationeel energiegebruik (REG), naast premies afkomstig van gemeente, provincie of het gewest zelf. Elke netbeheerder kiest zelf welke maatregelen hij wenst te financieren. De gewesten bieden soms ook renovatie- of saneringspremies aan die in een aantal gevallen bestemd zijn voor energiebesparende maatregelen (isolatie, ventilatie, …). Een volledig overzicht valt buiten het bereik van dit hoofdstuk. We verwijzen o.m. naar www.energiesparen.be, www.bruxelles.irisnet.be, en http://energie.wallonie.be.


ICEDD - RA/PDC

58/82


Een aantal van deze premies of subsidies richten zich tot specifieke doelgroepen, zoals beschermde klanten of gezinnen met een laag inkomen. In het Vlaams Gewest zijn de tegemoetkomingen voor energiebesparende investeringen hoger voor beschermde afnemers dan voor personen die dat statuut niet hebben (de distributienetbeheerders of DNB geven bijvoorbeeld een toeslag van 20% op de premies die gelden voor particulieren). Beschermde afnemers hebben vanaf 2008 recht op kortingbonnen van 150 euro bij aankoop van een energiezuinige koelkast (A+/A++) of energiezuinige 16 wasmachine (AAA‟s). In het Waals Gewest moedigt het MEBAR (II) programma via subsidies gezinnen met een bescheiden inkomen aan om de energie op een efficiënte en rationele manier te gebruiken. Het Waals Gewest kent de subsidie toe, maar het zijn de OCMW‟s die de toekenningvoorwaarden controleren en de procedure opstarten. Omwille van het relatief kleine bedrag van de subsidie is MEBAR meer bedoeld voor beperkte individuele vervangingen of voor het toekennen van een verwarmingssysteem in een woning die hierover nog niet beschikte. Er is op federaal niveau een belangrijke fiscale aftrek voor energiebesparende investeringen. (www.minfin.fgov.be) Hier doen zich een en aantal problemen voor:  De premies worden pas na de werken uitbetaald. De vereiste voorfinanciering van de energiebesparende ingreep is een belangrijk hinderpaal voor het verhogen van de energieprestatie van een woning bij lage inkomensgroepen;  Energiebesparende toestellen (met vereiste energielabels AAA of A++) blijven – ondanks de premies – dikwijls onbetaalbaar voor mensen in armoede;  Mensen die weinig of geen belastingen betalen konden de voorbije jaren niet (ten volle) genieten van de belastingaftrek bij energiebesparende investeringen. Oplossingen die recent van toepassing zijn of nog worden ontwikkeld, zijn o.m.:  FRGE (federaal). Het Fonds ter Reductie van de Globale Energiekost (FRGE) biedt de mogelijkheid voor het verstrekken van renteloze of goedkope leningen in het kader van energiebesparende investeringen. Dit gebeurt via lokale entiteiten (LE) die zijn aangeduid door steden en gemeenten in overleg met het OCMW. Voor particulieren die tot de doelgroep van „de„meest behoeftigen‟ behoren fungeert de lokale entiteit als derde-investeerder. Het is moeilijk om in te schatten hoe groot het deel van het Fonds is dat wordt besteed aan de doelgroep, omdat deze niet de enige begunstigde is van het mechanisme;  “Groene Lening” (federaal). Iedere persoon die tussen 01/01/2009 en 31/12/2011 bij een kredietgever een lening afsluit om energiebesparende uitgaven te doen, heeft recht op een interestbonificatie van 1,5% (onder vorm van een interestvermindering). Daarnaast krijgt hij een belastingvermindering van 40% op de resterende betaalde interesten. Die vermindering wordt toegekend bovenop de belastingvermindering voor energiebesparende uitgaven en is niet onderworpen aan een maximumbedrag. De Groene Lening is niet specifiek ontworpen voor kansarme gezinnen, maar kan eventueel door hen worden gebruikt;  De “Sociale Groene Lening” (BHG). De Sociale Groene lening in het BHG is een renteloze lening voor de financiering van energiebesparende renovatiewerken. De tussenkomst van het BHG maakt het mogelijk om niet alleen de interestlast van deze energielening te dekken, maar ook de kosten van de gepersonaliseerde begeleiding van de aanvragers en de risico‟s in verband met het niet terugbetalen van de geleende bedragen. Het instrument richt zich niet specifiek tot kansarme groepen, maar tot mensen met een bescheiden inkomen;  Eco-lening (Waals Gewest). De eco-lening is een lening tegen nultarief toegekend door het “Fonds du Logement des Familles Nombreuses de Wallonie” (FLFNW) en de “Société Wallonne de Crédit Social” (SWCS). Het mechanisme is toegankelijk voor alle gezinnen (niet alleen kansarme groepen) met een netto belastbaar inkomen van minder dan 45.200 €, verhoogd met 2.200 € per kind ten laste. De eco-lening is bedoeld ter financiering van energiebesparende renovatiewerken; 16

ménages à bas revenus.


ICEDD - RA/PDC

59/82






Energierenovatiekrediet (Vlaams Gewest). Het Energierenovatiekrediet in het kader van het Vlaamse Energierenovatieprogramma 2020 betreft een klassieke lening op afbetaling. Men leent een aangepast bedrag voor kleine of voor grote werken, gelegen tussen 1.750 € en 50.000 €. De kredietgever betaalt de aannemer. Men lost vervolgens het krediet in maandelijkse schijven af. Men betaalt hierbij uitsluitend een jaarlijks kostenpercentage van 5,95%; Belastingkrediet (Federaal). De Vlaamse overheid heeft in 2008 voor nietbelastingbetalers een compenserende premie ingevoerd voor de prioritaire investeringen uit het Energierenovatieprogramma 2020 (dakisolatie, hoogrendementsbeglazing en plaatsing van condensatieketel). Deze premie is vanaf 2010 vervangen door een terugbetaalbaar belastingkrediet van de federale overheid. Voor wie geen belastingen betaalt kan de belastingvermindering voor een aantal energiebesparende uitgaven gedaan in 2010, 2011 of 2012 (en het overgedragen overschot van de belastingvermindering voor deze uitgaven) worden omgezet in een terugbetaalbaar belastingkrediet. Dit belastingkrediet houdt in dat de nietbelastingbetaler van de federale overheid een bedrag zal ontvangen, dat overeenstemt met de belastingvermindering waarvan belastingbetalers kunnen genieten. De OCMW‟s lijken dit belastingkrediet niet te promoten (Evaluatie van het preventiebeleid van de OCMW‟s inzake energie, 2009).

Omdat het vrij recente instrumenten betreft, is het niet mogelijk hun werking nu al te evalueren. 4.7.2.

Ondersteuningsmogelijkheden voor huurders De eigenaar van een woning in de private of sociale huurmarkt is niet geneigd om energiebesparende investeringen te laten uitvoeren, omdat het financieel voordeel van de resulterende energiebesparingen vooral de huurders ten goede komt. Dit is de zogenaamde „split-incentive‟ problematiek: de verhuurder investeert, de huurder bespaart. Een aantal beleidsinstrumenten speelt al gedeeltelijk in op deze problematiek:  De bestaande belastingaftrek en de gewestelijke premies gelden ook voor huurwoningen;  Er zijn fiscale voordelen voor de eigenaar indien deze de woning voor een bepaalde 17 periode laat verhuren door een Sociaal Verhuurkantoor (SVK) ;  In het Vlaams Gewest kunnen Sociale Verhuurkantoren voordat ze energiebesparende werken laten uitvoeren en voorfinancieren een subsidie van 100% toegekend krijgen op voorwaarde dat de woning in regel wordt gesteld met de eisen op vlak van comfort en kwaliteit in de Vlaamse Wooncode. In ruil daarvoor moet de eigenaar van de woning zich engageren om de huurprijs niet te verhogen tengevolge de uitvoering van de gefinancierde werken en gedurende 9 jaar vanaf de oplevering van de werken het huurcontract met het SVK verder te zetten. Het SVK moet zich ertoe verbinden om tengevolge van de uitvoering van de werken de huurprijs voor de bewoner gedurende dezelfde periode van 9 jaar niet te verhogen;  Het systeem van energieprestatiecertificaten (EPC) duidt woningen met een slechte energieprestatie aan. Maar slechts bij een overaanbod aan woningen zal dit de huurprijzen van dergelijke woningen drukken. Een EPC brengt geen enkele verplichting met zich mee voor de verhuurder. De overleggroep voor energie stelt de volgende maatregelen voor:  Een combinatie van een belonend (fiscale stimuli) en afstraffend beleid (verplichtingen) t.a.v. de energieprestatie van huurwoningen;

17

Een Sociaal Verhuurkantoor (SVK) huurt panden op de private huurmarkt en verhuurt ze door aan sociaal kwetsbare huurders. Het SVK treedt hierbij op als hoofdhuurder van de eigenaar. Het komt al MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

60/82






Wanneer een verhuurder een premie krijgt, moet de duur van het huurcontract van de huidige huurder worden verlengd, opdat deze laatste van de verbeterde energieprestatie zou kunnen genieten; Extra investeringsprogramma‟s voor energiebesparende maatregelen in de publieke huisvesting, zonder dat de huurders deze ingrepen moeten compenseren met een hogere huurprijs;

De overleggroep voor energie merkt op dat verschillende huisvestingsmaatschappijen nog verwarmen met elektriciteit, waardoor de huurders soms tot 1000 euro extra betalen bij hun eindfactuur. De overleggroep dringt aan op de ontwikkeling van een systeem voor de financiële ondersteuning van betrokken huurders. 4.7.3.

Informatie en begeleiding Er bestaan voor mensen die in armoede of bestaansonzekerheid leveren aan aantal drempels die hen ervan weerhouden energiebesparende maatregelen te nemen. Tot deze drempels behoren informatiedrempels, administratieve drempels, technische drempels, enz. In het Vlaams Gewest moeten de DNB vanaf 2008 voor beschermde afnemers specifieke informatiesessies rond rationeel energiegebruik inrichten, bijvoorbeeld in samenwerking met de OCMW. De DNB zijn tevens verplicht energiescans uit te voeren (ruim 52.000 scans in de periode 2007-2009) bij een doelgroep die elke gemeente afzonderlijk bepaalt. Een groot aantal gemeenten heeft gekozen om kansarme doelgroepen van deze scans te laten genieten. Vanaf 2010 gaan de zogenaamde “opvolgscans” definitief van start. Gezinnen die een scan hebben gekregen krijgen een opvolgingsbezoek, waar bij men de energiebesparing meet en bijkomende besparingsacties uitvoert (dichten van spleten en kieren, herstellen van kranen, etc.).Eind 2009 hebben zogenaamde “energiesnoeiers” ongeveer een derde van alle energiescans uitgevoerd. Energiesnoeiers zijn personen die het zelf moeilijk hebben om de arbeidsmarkt te betreden (bijvoorbeeld langdurig werklozen). Het project “Klimaat op maat” is hetzelfde als de „klimaatwijken‟ (vermindering met 8% van het energiegebruik van een groep tijdens een beperkte periode, bijvoorbeeld 6 maanden), maar specifiek gericht tot de OCMW‟s, sociale huisvestingmaatschappijen en al bestaande groepen kansarmen. In het Waals Gewest is er het “Plan d‟Action de Prévention” of PAP (de nieuwe naam voor het vroegere en herwerkte “Plan de Guidance Sociale Energétique of PSGE). PAP informeert mensen over REG, voert curatieve en preventie REG-acties uit en verspreidt informatie die de bestaande financiële steun toegankelijker moet maken. De OCMW‟s kunnen in hun plan opnemen dat bepaalde types investeringssteun worden voorgefinancierd. 104 OCMW‟s ondernemen een dergelijke preventieactie. De PAP is doorgaans aanleiding voor huisbezoeken, audits en lange termijn opvolging. Vanaf eind 2008 subsidieert het Waals Gewest – middels APE (“Aide à la Promotion de l‟Emploi) punten – gedurende twee jaar 50 “tuteurs énergie”. Deze “tuteurs” moeten de OCMW‟s in staat stellen een efficiënte individuele begeleiding te organiseren voor bewoners bij het zoeken naar en uitvoeren van concrete oplossingen om de staat van de woning te verbeteren. We vermelden tot slot de subsidies verleend aan de “steungroepen voor schuldpreventie” (de opvolgers van de “écoles de consommateurs”), die in hun “pedagogische animaties” regelmatig het energiethema aan bod laten komen. In het BHG bestaan wijkcontracten uit een aantal overeenkomsten tussen het Gewest en de gemeenten over plannen die bepaalde wijken nieuw leven moeten inblazen. Wijkcontracten richten zich bij voorbaat niet op energie noch op kansarme groepen, maar in de praktijk is het luik huisvesting een middel om gebouwen te renoveren, en vooral deze die men verhuurt aan een kansarm publiek. De overleggroep voor energie beveelt aan:  Men moet bij het uitwerken van informatiecampagnes aandacht hebben voor specifieke doelgroepen. Eenvoudig taalgebruik en gebruik van de gepaste kanalen zijn heel belangrijk;  Men moet de energie-audits bij lage inkomensgroepen combineren met het uitvoeren van kleine ingrepen (spaarlampen, folie achter de radiatoren, tochtstrips, …);

zijn verplichtingen als huurder na. Tegenover de onderhuurder treedt het SVK op als sociaal verhuurder. MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

61/82


Lokale diensten of organisaties kunnen de verschillende bevolkingsgroepen op een actieve manier informeren. Ze kunnen ook instaan voor de begeleiding. Voorbeelden zijn:  De „lokale entiteiten‟ in het kader van het FRGE;  De „lokale woonwinkels‟. Woonwinkels en woonwijzers koppelen twee deskundigheden aan elkaar: een gedegen en actuele kennis van de huisvestingssector en kennis en ervaring over de begeleiding en oriëntering van mensen, in het bijzonder kwetsbare groepen.

4.8.

Referenties     





         



Maatschappelijke Integratie / Intégration Sociale, Evaluatie van het preventiebeleid van de OCMW‟s inzake energie 2009 Belgische Senaat, schriftelijke vraag nr. 4-5085 van Fatma Pehlivan (sp.a) aan de minister van Klimaat en Energie, 1 december 2009 Van Hootegem H., Gevraagd: garanties voor een effectieve toegang tot energie, Dossier: Een zekere toegang tot water en energie, in: Ter Zake 2008, pp. 16-19 EPEE, Good practices experienced in Belgium, Spain, France, Italy and United Kingdom to tackle fuel poverty, EPEE project WP4 – Deliverable 11 Dumortier et al., Vergelijkende studie van de sociale energiemaatregelen, Finaal rapport, Conventie uitgevoerd in opdracht van de Programmatorische Overheidsdienst voor Maatschappelijke Integratie, CEESE-ULB en HIVA-KUL, augustus 2006 Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting, Stand van zaken van de Belgische wetgeving met betrekking tot de sociale maatregelen op het vlak van energie, werknota, situatie op 1 december 2007 Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting, Verslag armoedebestrijding 2008-2009, deel 1, Een bijdrage aan politiek debat en politieke actie, bijgewerkt tot 30 oktober 2009 Belgische kamer van volksvertegenwoordigers, Algemene Beleidsnota Klimaat en Energie, 3 november 2009 Région Wallonne, Pour en savoir plus sur ... les mesures sociales en matière d‟énergie en Wallonie, brochure, Mise à jour juin 2008 Vlaams energieagentschap (VEA), Sociale maatregelen voor wie elektriciteit en aardgas koopt, brochure, maart 2010 Samenlevingsopbouw Antwerpen provincie, Aandachtspunten bij het regeerakkoord en de lopende sociale openbaredienstverplichtingen, 25 september 2009 Samenlevingsopbouw Antwerpen provincie, Leidraad voor een goede praktijk van de Lokale Adviescommissie (LAC), december 2008 Van Marcke, Alles over energiepremies in het Waals Gewest, februari 2010 Van Marcke, Alles over energiepremies in heet Vlaams Gewest, februari 2010 Van Marcke, Alles over energiepremies in het Brussels Gewest, februari 2010 Actualisatie Vlaams Actieplan Armoedebestrijding (2005-2009), 2009 (www.vlaanderen.be/armoede) Europese Unie, RICHTLIJN 2009/72/EG VAN HET EUROPEES PARLEMENT EN DE RAAD van 13 juli 2009 betreffende gemeenschappelijke regels voor de interne markt voor elektriciteit en tot intrekking van Richtlijn 2003/54/EG Federale Overheidsdienst FINANCIEN, Belastingvermindering voor energiebesparende investeringen Groene lening, brochure, 2009


ICEDD - RA/PDC

62/82


5.Evaluatie van het Vlaams Klimaatbeleidsplan 2006-2012 m.b.t. gebouwen

5.1.

Vlaams klimaatbeleid m.b.t. gebouwen Op 20 juli 2006 keurde de Vlaamse Regering het Vlaams Klimaatbeleidsplan 2006 – 2012 goed. Voor de opvolging van het klimaatbeleidsplan is er de databank van het Nationale Klimaatplan (met ondermeer een beschrijving van alle bestaande en geplande beleidsinstrumenten). Vanaf 2009 verschijnen afwisselend een jaarlijkse beknopte rapportering en een tweejaarlijks voortgangsrapport. Het meest recent beschikbare voortgangsrapport is dat van 2008 (voortaan afgekort tot VORA08). Het volgende voortgangsrapport wordt in 2010 voorbereid. Als blijkt dat de reductiepotentiëlen niet worden gehaald, moet de overheid extra instrumenten (extern en/of intern) identificeren en realiseren. Extra instrumenten m.b.t. gebouwen zijn tot dusver het toekennen van een premie voor prioritaire energiebesparende investeringen aan personen die weinig of geen belastingen betalen (ondertussen vervangen door een federaal belastingkrediet), het toekennen van subsidies aan sociale verhuurkantoren (SVK) voor het uitvoeren van prioritaire energiebesparende investeringen in woningen, de vermindering van de onroerende voorheffing voor energiezuinige nieuwbouw, verstrengde eisen voor nieuwbouw en vernieuwbouw, en de invoering van een extra premie voor dakisolatie. Een proefproject voorziet de bouw van een aantal passiefscholen. De doelstellingen van het Vlaams klimaatbeleid m.b.t. gebouwen (exclusief industriële gebouwen) zijn dat 1) de emissies in 2010 maximum 16,7 Mton CO2-eq. Bedragen, en 2) dat het energiegebruik van de gezinnen met 7,5% daalt tegen 2010 in vergelijking met 1999. In 2007 bedroeg de uitstoot door gebouwen 15,367 Mton CO2-eq. Het energiegebruik was in 2006 t.o.v. 1999 met +2,3% gestegen (meest recent beschikbare statistieken). Een kwantitatieve evaluatie van de beleidsinstrumenten is zeer moeilijk of onmogelijk. Volgens het Vlaams Energieagentschap (VEA) gaat over het algemeen “de inzet van een beleidsinstrument niet gepaard met een expliciet geformuleerde kwantitatieve doelstelling. Meestal is er wel een impliciete beperking, opgelegd door het beschikbare budget. Een uitzondering hierop vormen de openbaredienstverplichtingen van de netbeheerders (uitgedrukt in de verplichting tot het behalen van een zeker percentage primaire energiebesparing t.o.v. een referentiewaarde), maar ook in dit geval gaat het over een algemene doelstelling, niet specifiek gericht naar de woningsector.” (Actieplan van het Energierenovatieprogramma 2020 voor het Vlaamse woningbestand, versie februari 2009, p. 9) De SERV en de Minaraad formuleren het iets scherper. “Volgens het VORA08 is Vlaanderen met het huidige en geplande klimaatbeleid goed op weg om zijn Kyotodoelstelling te halen. De raden vinden het echter zeer moeilijk om op basis van het VORA08 het Vlaamse klimaatbeleid op zijn effectiviteit en ambitieniveau te evalueren.” (SERV & Minaraad, Advies Voortgangsrapport 2008, p. 2). De redenen hiervoor worden iets verder gegeven. “Het voorliggende VORA08 en de bijhorende databank bevatten weinig of geen informatie (of concrete referenties naar andere bronnen) over de resultaten van de diverse uitgevoerde maatregelen of maatregelpaketten. De cijfergegevens bij de geïdentificeerde indicatoren blijven grotendeels oningevuld. De evolutie van de gehanteerde emissiegegevens per maatschappelijke sector wordt enkel geaggregeerd opgenomen en wordt vaak niet geduid. Doordat er geen zicht is op de reeds gerealiseerde reductiepotentiëlen, noch op de additionaliteit van de bestaande maatregelen, kan geen inschatting gebeuren van de mate waarin de gerapporteerde emissiedalingen de jongste jaren een gevolg zijn geweest van het klimaatbeleid of van andere factoren, zoals bijvoorbeeld de zachte winters, de stijgende energieprijzen, etc.” (SERV & Minaraad, Advies Voortgangsrapport 2008, p. 15) Verder hebben de SERV en de Minaraad kritiek op het gebrek aan aandacht voor de kostenefficiëntie bij de uitwerking van het klimaatbeleid. “Kostenefficiëntie lijkt geen criterium te zijn geweest bij de selectie van maatregelen in het VORA08 en men kan ook op basis van de beschikbare expostgegevens de kostenefficiëntie van het gevoerde beleid niet inschatten. … De geaggregeerde inschatting van de kosten in het VORA08 en in de bijhorende databank is op dit moment erg onvolledig en is in heel wat gevallen slechts een fractie van de werkelijke kosten.” (SERV en Minaraad, Advies Voortgangsrapport 2008, p. 29) Tot slot sluiten we ons aan bij de kritiek van de SERV en de Minaraad op de “databank”, waarvan de raden vragen dat ze volgende kenmerken heeft: volledige informatie, publiek toegankelijk, up-to-date, gebruiksvriendelijk, goed doorzoekbaar en – waar relevant – met linken naar andere belangrijke MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

63/82


websites, studierapporten, etc. “De huidige databank komt echter niet volledig tegemoet aan de vragen van de raden.” (SERV en Minaraad, Advies Voortgangsrapport 2008, p. 36). De dato april 2010 is dat nog steeds het geval, en vooral het niet up-to-date zijn betekende voor ons dat we heel wat werk moesten steken in het zo goed mogelijk zelf actualiseren van al de informatie. Vandaar dat nog steeds geldt dat “De meerwaarde van de databank voor de doelgroepen lijkt vooralsnog uiterst beperkt.” (SERV en Minaraad, Advies Voortgangsrapport 2008, p. 36)

5.2.

Regulering in verband met de energieprestaties van gebouwen De Europese richtlijn betreffende de energieprestatie van gebouwen werd in Vlaanderen omgezet in hoofdzakelijk de EPB regelgeving (Energie Prestatie Binnenklimaat), de EPC regelgeving (Energie Prestatie Certificaten) en een regelgeving op vlak van de keuring en het onderhoud van stooktoestellen.

5.2.1.

Opleggen van energieprestatie- en binnenklimaateisen (EPB) Voor gebouwen en werkzaamheden waarvoor een stedenbouwkundige vergunning nodig is, gelden door de Vlaamse energieprestatieregelgeving minimale verplichtingen op het vlak van de energieprestatie en het binnenklimaat (EPB). De eisen verschillen naargelang de aard van de werkzaamheden en de bestemming van het gebouw.  Vanaf 1 januari 2007 hebben alle nieuwe woningen een minimaal energieprestatiepeil van E100 en K-peil van K45 (in 2006 was er de keuze tussen E100 of K45). Vanaf 1 januari 2010 geldt voor woongebouwen een strenger E-peil: maximum E80 i.p.v. E100. Alle vergunningsplichtige renovaties dienen te voldoen aan maximale Uwaarden;  Vanaf 1 januari 2006 hebben nieuwe kantoren en scholen met ingediende vergunningsaanvraag een minimaal energieprestatiepeil van E100. Andere specifieke bestemmingen dienen te voldoen aan K45 en aan maximale U-waarden. Alle vergunningsplichtige renovaties dienen te voldoen aan maximale U-waarden. Volgens het VEA is het percentage nieuwbouwwoningen met een E-peil tussen E60 en E80 gestegen van 26% in 2006 naar 35% in 2008. Het aandeel lage-energiewoningen (E60 en lager) is gegroeid van 4% in 2006 naar 9% in 2008. (www.energiesparen.be) Het VEA verricht steekproefsgewijze controles op 1) het tijdig indienen van de startverklaring en de EPB-aangifte, en 2) op de waarheidsgetrouwheid. “Het aantal ingediende aangiftes nam fors toe in 2009, maar blijft toch nog onder de verwachting liggen. Vermoedelijk wordt een aanzienlijk aantal EPB-aangiftes van gebouwen die niet voldoen aan de EPB-eisen, niet ingediend.” (Ondernemingsplan 2010 van het VEA, p. 25) De huidige EPB-software is niet geschikt voor geplande wijzigingen in de berekeningmethoden zoals het opleggen van eisen aan andere specifieke bestemmingen. “Daarnaast wensen de gebruikers een gebruiksvriendelijker pakket.” (Ondernemingsplan 2010 van het VEA, p. 26) Een beslissing over het vervangen van de EPB-software is voorzien eind 2010.

5.2.2.

Opleggen van specifieke EPB-eisen als voorwaarde voor projectfinanciering in het beleidsdomein onderwijs Sinds 1 januari 2008 zijn alle nieuwbouwprojecten die beroep doen op infrastructuursubsidies van het Agentschap voor Infrastructuur van het Onderwijs (AGION) en de nieuwbouwprojecten van het gemeenschapsonderwijs onderworpen aan het decreet energieprestaties in scholen van 7 december 2007. De minimumeisen van dit decreet gaan verder dan de bepalingen voorzien door de EPB. De gebouwen moeten voldoen aan een energiepeil van E70. De overheid subsidieert volledig de extrainvesteringskosten die nodig zijn om van E100 naar E70 te gaan. Dit geldt ook voor de projecten die in de komende jaren via alternatieve financiering worden gebouwd. Door de toepassing van het decreet energieprestaties in scholen hoopt de overheid 30% extra energiebesparing te realiseren ten opzichte van de EPB-norm.


ICEDD - RA/PDC

64/82


5.2.3.

Opleggen van specifieke EPB-eisen als voorwaarde voor projectfinanciering in het beleidsdomein welzijn, volksgezondheid en gezin (WVG) Alle gesubsidieerde bouwwerken binnen het beleidsdomein welzijn, volksgezondheid en gezin, die onder de reglementering van het “Vlaams Infrastructuurfonds voor Persoonsgebonden Aangelegenheden” (VIPA) vallen, moeten sinds juni 2003 voldoen aan de eisen opgenomen in de omzendbrief „evaluatie criteria ecologisch bouwen‟. Een aantal eisen gaat verder dan de bepalingen voorzien door de EPB. De gebouwen moeten voldoen aan een globaal isolatiepeil K40 en de maximale U-waarden voor de individuele gebouwdelen zijn strenger. Bovendien gelden specifieke eisen voor de technische installaties zoals lage temperatuursverwarming en rendementseisen bij warmterecuperatie. Actieve koeling kan alleen in specifieke toepassingen. Er is een verplicht gebouwbeheerssysteem voorzien voor gebouwen groter dan 1000 m². In de praktijk komt het volledige eisenpakket van VIPA voor de nieuwbouwprojecten overeen met een globaal energiepeil E85. De gebouwbeheerders moeten de concrete doelstellingen op het gebied van comfort en energie neerschrijven in een Initieel Programma van Eisen (IPvE), dat dienst doet als evaluatiemiddel na de uitvoering van het bouwproject. De extra energiebesparing in VIPA-projecten ten opzichte van de norm zou minimaal 20% moeten bedragen (een maximaal E-peil van 80 als bovengrens).

5.2.4.

Opleggen van specifieke EPB-eisen voor gunstig advisering van nieuwe sociale woningbouw en bij grondige renovatie De Vlaamse Maatschappij voor Sociaal Wonen (VMSW) heeft de concepten ontwerponderrichtingen 18 van sociale woningbouw grondig herwerkt . Deze omvatten algemene ontwerpcriteria, prijs- & oppervlaktenormen, prestatievoorschriften en aanbevelingen betreffende levenslang wonen en ecologisch & duurzaam bouwen. Met de nieuwe ontwerprichtlijnen heeft de VMSW sinds begin 2009 energiepeilen E80 en K40 opgelegd voor alle nieuwe sociale woningen. Daarmee werd geanticipeerd op de Vlaamse voorschriften voorzien begin 2010. De opvolging van de voorbeeldprojecten Ecologische en Duurzame Sociale Woningbouw (EDSW) gaven de volgende resultaten. Bij collectieve of meer complexe installaties is vastgesteld dat energiebesparende maatregelen pas na optimalisatie – door meten en bijsturen – de vooropgestelde prestaties behalen. Men kan algemeen stellen dat het voorschrijven van maatregelen op zich niet volstaat. Ze moeten steeds gecontroleerd worden op het resultaat. Bij een ander voorbeeldproject bleek dat meer dan de helft van de energie voor verwarming en warm water kon worden geput uit zonlicht. De sociale huisvestingmaatschappijen (SHM) maken eind 2009 een inventaris op van bestaande verwarmingsinstallaties in collectieve woonvoorzieningen en hun kenmerken. Die studie moet leiden tot een stappenplan voor optimalisatie van verwarmingsystemen voor collectieve woonvoorzieningen zowel voor de SHM als naar het beleid toe. (Vlaams minister van energie, wonen, steden en sociale economie, antwoord op vraag nr. 24 van 16 september 2009). Doelstelling is het verminderen van het energiegebruik binnen sociale woningen (de overheid heeft geen kwantitatieve doelstelling vooropgezet).

5.2.5.

Energieprestatiecertificaten (EPC)

5.2.5.1. Invoeren van een energieprestatiecertificaat (EPC) Het energieprestatiecertificaat informeert de eigenaars en gebruikers door middel van een kengetal over de energetische kwaliteit van het gebouw en over energiebesparende maatregelen die zich op korte termijn terugverdienen. Vanaf 1 november 2008 is het energieprestatiecertificaat (EPC) verplicht bij woningen die te koop worden aangeboden, en vanaf 1 januari 2009 ook bij woningen die te huur worden aangeboden. Vanaf 1 januari 2009 moeten publieke gebouwen met een bruikbare vloeroppervlakte groter dan 1000 m² waar een publieke organisatie is gehuisvest die vaak door het publiek wordt bezocht, een energieprestatiecertificaat uithangen op een voor het publiek duidelijk zichtbare plaats. Bij nieuwbouw

18

C2008 Concepten voor sociale woningbouw - Leidraad voor bouwheer en ontwerpers.


ICEDD - RA/PDC

65/82


waarvoor een E-peil wordt berekend (zie EPB), wordt gelijktijdig met de EPB-aangifte een energieprestatiecertificaat (EPC) opgemaakt. Het EPC wordt opgemaakt door een energiedeskundige type A en blijft tien jaar geldig. Doelstelling is de gebouweigenaars en verhuurders sensibiliseren en adviseren om energiebesparende maatregelen uit te voeren om zodoende de energieprestaties van het bestaande gebouwenpark te verbeteren. 5.2.5.2. Energieprestatiecertificaten in de sociale woningbouw Vanaf 2009 moet er voor iedere huurwoning, dus ook sociale huurwoning, een energieprestatiecertificaat worden voorgelegd op het moment dat ze wordt verhuurd. Omdat men in sociale woningbouw veelal te maken heeft met groepen van woningen met dezelfde kenmerken (groepswoningbouw), kan men het onderzoek gedetailleerder uitvoeren dan vereist voor de particuliere huurwoning. Dit moet een effectieve langetermijnplanning van de vernieuwing van het sociaal huurpatrimonium mogelijk maken. De informatie is tevens nuttig om een energiecorrectie van de sociale huurprijs te kunnen uitvoeren. Die correctie moet een hefboom worden voor ruime investeringen in de energieprestatie van sociale huurwoningen. [Zie ook het Europees project 'Reshape' (retrofitting social housing and active preparation for EPBD).] Status: gepland. 5.2.5.3. Evaluatie van de energieprestatiecertificaten Tegen eind 2009 werden meer dan 160.000 energieprestatiecertificaten opgemaakt. Maandelijks worden gemiddeld 13.500 certificaten ingediend. Uit steekproefsgewijze aanwezigheidscontroles bleek dat slecht de helft van de verkopers en verhuurders (tijdig) over een EPC beschikken. (Ondernemingsplan 2010 van het Vlaams Energieagentschap, p. 17) Er bestaan in Vlaanderen verschillende berekeningsmethoden voor de energieprestatie van gebouwen, afhankelijk van het type (residentieel of niet-residentieel) en ouderdom (nieuwbouw of bestaand gebouw). De verschillen maken het moeilijk om de berekende energieprestaties van bestaande en nieuwe gebouwen met elkaar te vergelijken. “De markt (architecten, aannemers, promotoren, energiedeskundigen, …) is sterk vragende partij om het aantal verschillende berekeningsmethoden, verschillende eisen en definities te reduceren.” Het VEA verwacht pas tegen het voorjaar van 2014 een gecoördineerde methodiek (Ondernemingsplan 2010 van het Vlaams Energieagentschap, p. 17) Bij de opmaak van een EPC levert de verplicht te gebruiken software automatisch een standaardadvies af. De energiedeskundige kan dat advies niet wijzigen of aanvullen. Dit strookt niet met de eind 2009 goedgekeurde herziening van de Europese richtlijn betreffende de energieprestatie van gebouwen, die bepaalt dat de maatregelen opgenomen in het EPC technisch haalbaar moeten zijn en dat men informatie moet geven over de kosteneffectiviteit van de maatregelen en de nodige stappen om de aanbevelingen uit te voeren. (Ondernemingsplan 2010 van het Vlaams Energieagentschap, p. 18) Naast het EPC is er de energieadviesprocedure (EAP) voor de uitvoering van een grondige energie-audit bij eengezinswoningen. De EAP software vereist een zeer gedetailleerde gegevensinvoer (wat veel tijd vereist en de audits duur en bijgevolg weinig populair maakt). De uitvoering van een EAP vereist bovendien een ander soort energiedeskundige (type B i.p.v. type A voor de EPC). De overheid streeft daarom naar een integratie van de certificatiesoftware (EPC) en de adviesmodule (EAP), en van de erkenning van energiedeskundigen type A (EPC) en type B (EAP). “Daarnaast zal de kwaliteit van de opleidingsinstellingen en de energiedeskundigen worden geëvalueerd aan de hand van de kwaliteitscontroles van de energieprestatiecertificaten. Op basis van de vastgestelde veelgemaakte fouten zullen de opleidingen worden bijgestuurd.” (Ondernemingsplan 2010 van het Vlaams Energieagentschap, p. 18) 5.2.6.

Verbeteren van het onderhoud van centrale verwarmingsketels en het stimuleren van de vervanging oude ketels Sinds 1 juni 2007 moeten (centrale) verwarmingsinstallaties op gas (aardgas, butaan, propaan) tweejaarlijks een onderhoudsbeurt krijgen. Voor installaties op vloeibare en vaste brandstoffen (hout, pellets, steenkool, ...) geldt al langer een jaarlijkse onderhoudsverplichting. Een eenmalige grondig


ICEDD - RA/PDC

66/82


onderzoek van de energieprestaties van ketels ouder dan 15 jaar is eveneens verplicht. (http://www.lne.be/campagnes/centrale-verwarming/onderhoudsregels ) Doelstelling van de toepassing van een verstrengde en verruimde onderhoudsregeling van verwarmingsinstallaties en de eenmalige verplichte verwarmingsaudit is het realiseren van een energiebesparing en daaraan gerelateerde reductie van 66,6 kton CO 2-eq ten opzichte van een referentiescenario (het REF-scenario in een studie van de VITO). 5.2.7.

Stimuleren van natuurlijke en hernieuwbare koeling De Europese richtlijn over de energieprestatie van gebouwen voorziet dat het rendement van een airconditioningsysteem met een nominaal koelvermogen groter dan 12 kW vanaf 2009 regelmatig moet worden gekeurd. Bovendien moet de gebruiker de dimensionering van de airconditioning afstemmen op de behoefte tot koeling van het gebouw. Gebruikers moeten ook informatie krijgen over mogelijke verbeteringen of vervanging van het airconditioningsysteem en over alternatieve oplossingen. Er moet van bij het gebouwontwerp een integratie zijn van natuurlijke (bijvoorbeeld gecontroleerde luchtcirculatie en warmtewisselaars) en hernieuwbare (bijvoorbeeld koude-warmteopslag door middel van warmtepompen) koeling. Het principe is vooral van toepassing bij nieuwbouw. De energieprestatieregelgeving zorgt hier voor een belangrijke stimulans door een verplichte haalbaarheidsstudie over alternatieve energievoorzieningssystemen (verwarming / warmwater / koeling) in grote, nieuwe gebouwen. Architecten en bouwheren krijgen informatie over de technische concepten en de milieuvoordelen van natuurlijke en hernieuwbare koeling. Doelstelling is het promoten van het gebruik van natuurlijke en hernieuwbare koeling.

5.3.

Openbaredienstverplichtingen (ODV) distributienetbeheerders

5.3.1.

Opleggen van REG-openbaredienstverplichtingen aan de elektriciteitsdistributienetbeheerders voor huishoudelijke eindafnemers De elektriciteitsnetbeheerders moeten hun eindafnemers aansporen jaarlijks een hoeveelheid primaire energie te besparen. De doelstellingen worden telkens berekend op basis van de hoeveelheid kWh die twee jaar eerder werd afgenomen. Sinds 2008 hebben de netbeheerders een doelstelling voor huishoudens van 2% en voor niet-huishoudens (bv. kantoren, handelsgebouwen, industriële gebouwen, …) van 1,5%. De netbeheerders voorzien hiervoor een groot aantal premies. Daarnaast worden een aantal actieverplichtingen opgelegd zoals ondermeer sensibiliseren, specifieke aandacht voor beschermde afnemers (door een hogere financiële tegemoetkoming, door kortingbonnen van 150 euro voor de aankoop van energiezuinige koelkasten en wasmachine of door specifieke informatiesessies) en het opzetten van samenwerkingsverbanden met sociale huisvestingsmaatschappijen en sociale verhuurkantoren (SVK). Naast de eerste actieverplichting voor ongeveer 52.000 energiescans in de periode 2007-2009 keurde de Vlaamse Regering op 18 september 2009 een bijkomende actieverplichting voor de uitvoering van energiescans door de elektriciteitsnetbeheerders goed. Ze moeten in de periode 2009-2011 ongeveer 12.500 bijkomende scans uitvoeren (één per tweehonderd huishoudelijke toegangspunten op het elektriciteitsdistributienet per 1 oktober 2006). Vanaf 2010 komen daar jaarlijks ongeveer 25.000 extra scans (één op honderd van de vermelde toegangspunten) bovenop. Een “voortgangscontrolebezoek” waarbij bijkomende energiebesparende investeringen kunnen worden uitgevoerd valt onder de definitie van energiescan. In 2009 is een pilootproject gestart waarbij gezinnen die een scan hebben gekregen, een opvolgingsbezoek krijgen. Tijdens dat bezoek meet men de energiebesparing en voert men bijkomende besparingsacties uit, zoals het dichten van spleten en kieren, het isoleren van de warmteboiler, het herstellen van kranen, enz. Omwille van de te doorlopen aanbestedingsprocedure zijn de opvolgscans pas vanaf 2010 definitief van start gegaan (Onderneminsplan 2010 van het VEA, p. 30) De gemeente bepaalt de specifieke doelgroepen aan wie de energiescans worden aangeboden, maar daartoe behoren in ieder geval ook de beschermde afnemers. De gemeente heeft hiermee de mogelijkheid om de scan systematisch aan te bieden aan klanten met een LAC-dossier. (Vlaams MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

67/82


minister van energie, wonen, steden en sociale economie, antwoord op vraag nr. 24 van 16 september 2009) Netbeheerders met minder dan 2.500 eindafnemers hebben de mogelijkheid om te opteren voor een compenserende actieverplichting of financieringsverbintenis in plaats van de resultaatsverplichting en/of actieverplichtingen. In 2006 geven de netbeheerders een totaal van 4.661 dakisolatiepremies; in 2007 8.861 en in 2008 (geraamd) 20.000. Het aantal premies voor de vervanging van enkele beglazing in woningen bedroeg 10.178 in 2006; 24.835 in 2007 en (geraamd) 40.000 in 2008. Voor de vervanging van bestaande verwarmingsketels zijn de statistieken als volgt: in 2006 3.016 premies voor hoogrendementsgasketels en 10.635 voor condensatiegasketels, in 2007 21.227 premies voor condensatieketels, en in 2008 (geraamd) 35.000. Het is moeilijk de ODV van de netbeheerders te evalueren, want volgens de SERV en de Minaraad is “…de opvolging van de uitvoering van de REG-openbaredienstverplichtingen door de netbeheerders en de rapportage van de resultaten van de REG-actieplannen van deze netbeheerders, de toegekende premies en hun effecten, etc.” … “erg summier en weinig toegankelijk”. (SERV & Minaraad, Advies Voortgangsrapport 2008, p. 13) 5.3.2.

Toezicht op het Aardgasfonds 19

Het bedrag van het Aardgasfonds wordt jaarlijks verdeeld over de aardgasnetbeheerders volgens de aardgasverbruiken. Vanaf 2006 leggen de aardgasnetbeheerders een jaarlijks actieplan ter goedkeuring voor aan de Vlaamse overheid. In dit plan staan maatregelen ter bevordering van REG (verplicht) en veiligheid en/of sociale maatregelen (facultatief) in de woningen, tertiaire en/of industriële gebouwen. Doelstelling is het stimuleren van REG, het verhogen van de veiligheid van verwarmings- en warmwaterinstallaties en het voeren van sociale maatregelen ten voordele van aardgasafnemers. Volgens het voortgangsrapport 2008 zal het aardgasfonds vermoedelijk na 2010 uitgeput zijn.

5.4.

Financiële / fiscale stimuli Er worden heel wat premies uitbetaald en subsidies verleend. Een probleem dat zowel door de SERV, de Minaraad en de Inspectie van Financiën wordt aangekaart is het ontbreken van “een centralisering van de uitbetalingsregeling”. Het implementeren van een daadwerkelijk “uniek loket” zou leiden tot vereenvoudiging, een betere afstemming van de premies, efficiëntiewinst en het verminderen van het aantal te behandelen klachten. Volgens de SERV en de Minaraad is de situatie vandaag “bijzonder complex, met uiteenlopende premies met elk verschillende doelgroepen (types woningen, types gezinnen, eigendom, inkomensen KI-grenzen, omvang van de werken, ….) en modaliteiten (welke werken, welke facturen, waar aanvragen, wijze van berekening, instantie die uitbetaalt, …) .” (SERV & Minaraad, Advies Reparatiebesluit energiepremies, januari 2010, p. 5) De SERV en de Minaraad wijzen i.v.m. de effectiviteit en de efficiëntie van de energiepremies op “De aanhoudende wijzigingen, administratieve complexiteit, versnippering van regels, procedures en instanties van wie de burger en de ondernemingen energiepremies ontvangt, en de gebrekkige afstemming tussen de talrijke premie- en subsidiemechanismen onderling.” (SERV & Minaraad, Advies Reparatiebesluit energiepremies, januari 2010, p. 6) Tot slot vermelden de SERV en de Minaraad nog dat “Ondanks de reikwijdte en de budgetten voor deze premiestelsels stellen de raden vast dat de doelgroepen – nochtans zeer kostenefficiënte – maatregelen in bestaande gebouwen niet nemen. Meer subsidies en premies voorzien, zal in dat geval niet helpen. Er zijn blijkbaar andere dan financiële hinderpalen die het beleid onvoldoende weet aan te pakken. Een andere aanpak lijkt nodig. Hierover moet verder worden nagedacht.” (SERV & Minaraad, Advies Voortgangsrapport 2008, p. 21) 19

Op 12 maart 2003 werd een bedrag van 26,26 miljoen € na aardgastariefherberekeningen ter beschikking gesteld van het voormalige Controlecomité voor de Elektriciteit en het Gas voor het voeren van REGen veiligheidsmaatregelen. Per overeenkomst tussen de gewesten, de Federale staat en de aardgasdistributienetbeheerders, werd het bedrag (Aardgasfonds genoemd, na intresten intussen 29,98 miljoen €) onder toezicht van de gewesten geplaatst. MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

68/82


We overlopen kort de belangrijkste premies, subsidiemechanismen en andere financiële stimuli. 5.4.1.

Dakisolatiepremie Wie in de loop van 2009 of 2010 minimum 40 m² van het dak of de zoldervloer van zijn woning goed tot zeer goed isoleert, kan van de Vlaamse overheid een aanvullende premie krijgen die kan oplopen tot 1000 euro. De hoogte van de premie varieert naargelang de situatie. Uitvoering Aanvrager Premiehoogte (*) Door een geregistreerde Geen beschermde 500 euro aannemer afnemer 2 Beschermd afnemer  40-99 m : 600 euro 2  100-149 m : 800 euro 2  vanaf 150 m : 1000 euro Door een doe-het-zelver Geen beschermde 500 euro afnemer 600 euro Beschermd afnemer (*) de premiehoogte wordt afgetopt op basis van het betaalde factuurbedrag en andere al uitgekeerde premies (zoals de premie van de netbeheerder). De administratie is minimaal: men vraagt simpelweg de premie voor dakisolatie aan bij de netbeheerder elektriciteit. Deze zal de gegevens overmaken aan de Vlaamse overheid die automatisch de bijkomende premie uitbetaalt. Beschermde afnemers krijgen ook in deze regeling een hogere premie bovenop: 100 euro extra als doe-het-zelver, en oplopend met de dakoppervlakte 100, 300 of 500 euro extra voor beschermde afnemers die beroep doen op een aannemer. De premie mag bovendien gecumuleerd worden met andere financiële tegemoetkomingen, zoals de belastingvermindering voor energiebesparende investeringen, de premie niet-belastingbetalers, de verbeterings- en aanpassingspremie voor bijvoorbeeld constructieve dakwerkzaamheden, ... Op die manier wordt vanaf 2009 het isoleren van een dak voor meer mensen haalbaar. Sinds 2009 zouden al 33.065 premies zijn uitbetaald, goed voor 3,28 miljoen m² geïsoleerde dakoppervlakte (Persbericht 16/02/2010) De Vlaamse Regering investeert – via de VDAB – in een opleiding „isoleren‟. De VDAB richt zich vooral tot werkzoekenden, maar ook de energiesnoeiers (zie verder) uit de sociale economie kunnen de opleiding volgen.

5.4.2.

Het Energierenovatiekrediet Het Energierenovatiekrediet is een lening op afbetaling. De verbouwer leent een aangepast bedrag voor kleine of voor grote werken tussen 1.750 en 50.000 euro. De aannemer die een offerte opmaakt voor een energiebesparende investering stelt deze financieringswijze als optie aan de klant voor. Indien de klant hierin geïnteresseerd is, sluit hij een contract met de kredietgever. De kredietgever betaalt de aannemer, waar na de klant het krediet in maandelijkse schijven aflost. Hij betaalt hierbij uitsluitend een jaarlijks kostenpercentage van 5,95%. Het Energierenovatiekrediet richt zich tot zogenaamde “energiebesparende werken die zichzelf terugverdienen”: dakisolatie, hoogrendementsbeglazing en een condensatieketel. De bedrijven die het energierenovatiekrediet aanbieden zijn opgenomen in een lijst op de website van Bouwunie Van februari 2008 tot eind september 2008 liep een proefproject met deelname van 22 aannemers en 1 kredietmaatschappij. Het concept sloeg niet echt aan. Op het moment van de offertevraag hebben de meeste eigenaars de financiering al rond. Het weinig gekend zijn van het krediet zou eveneens een knelpunt zijn. (Actieplan van het Energierenovatieprogramma 2020 voor het Vlaamse woningbestand, versie februari 2009, p. 25)

5.4.3.

Toekennen van een premie voor prioritaire energiebesparende investeringen aan personen die weinig of geen belastingen betalen Op 9 mei 2008 keurde de Vlaamse Regering het besluit tot toekenning van premies voor nietbelastingbetalers goed. De Vlaamse overheid geeft aan personen die niet of slechts gedeeltelijk MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

69/82


kunnen genieten van het federale personenbelastingvoordeel een premie. In 2010 bedragen deze premies: 8 euro per m² (9,6 euro per m² voor beschermde afnemers) voor het plaatsen van dakisolatie. Als er al een isolatielaag aanwezig was, bedraagt de premie 4 euro per m² (4,8 euro per m² voor beschermde afnemers); 150 euro per m² vervangen glasoppervlak (180 euro per m² voor beschermde afnemers) voor het vervangen van enkele beglazing door hoogrendementsbeglazing; 1500 euro (1800 euro voor beschermde afnemers) voor het plaatsen van een condensatieketel ter vervanging van een of meer verwarmingstoestellen. Per aanvrager bedraagt de premie in 2010 maximaal 2.770 euro (2.650 euro per aanvrager in 2008, maximaal 2.770 euro per aanvrager in 2009). Voor beschermde afnemers is het totale premiebedrag voor 2010 opgetrokken tot maximaal 3.324 euro per aanvrager. Gedurende het eerste jaar dat deze maatregel van kracht was, werden 4.475 dossiers goedgekeurd. (Vlaams minister van energie, wonen, steden en sociale economie, antwoord op vraag nr. 24 van 16 september 2009). Vanaf inkomstenjaar 2010 vervangt het federale belastingkrediet de Vlaamse premie voor nietbelastingbetalers. Dit belastingkrediet houdt in dat men van de federale overheid een bedrag zal ontvangen, dat overeenstemt met de belastingvermindering waarvan belastingbetalers kunnen genieten (40% van het factuurbedrag). 5.4.4.

Toekennen van renovatiepremie voor energiegerelateerde investeringen, bestemd voor personen met een beperkt inkomen Gezinnen die facturen voor verbouwingswerken voor minstens 10.000 euro (excl. BTW) kunnen voorleggen, kunnen een subsidie krijgen van 20% tot 30% (afhankelijk van het inkomen) van de voorgelegde kostprijs, met een maximumpremie van 10.000 euro. De woning moet minstens 25 jaar oud zijn. Tal van energiebesparende investeringen komen hiervoor in aanmerking. (http://www.energiesparen.be/subsidies/energiepremies_renovatie) Doelstelling is het stimuleren van REG bij renovatiewerken.

5.4.5.

Toekennen van subsidies aan sociale verhuurkantoren energiebesparende investeringen in woongebouwen

voor

het

uitvoeren

van

Sociale verhuurkantoren (SVK‟s) huren private woningen van eigenaars met de bedoeling ze door te verhuren aan sociaal kwetsbare doelgroepen tegen relatief lage huurprijzen. Het gaat doorgaans om oudere woningen die voldoen aan de basisvereisten op vlak van veiligheid, gezondheid en bewoonbaarheid, maar op energetisch vlak vaak nog heel wat verbeterpotentieel hebben. Een 50-tal door de Vlaamse overheid erkende SVK‟s verhuren ongeveer 4000 woningen. De Vlaamse Regering keurde op 5 december 2008 een premieregeling goed voor de uitvoering van energiebesparende investeringen in woningen verhuurd door erkende sociale verhuurkantoren (SVK‟s). Erkende SVK‟s kunnen een subsidie aanvragen voor 100% van de door hen gemaakte kosten voor drie energiebesparende investeringen: dakisolatie, het vervangen van enkel of dubbel glas en ramen door hoogrendementsglas en -ramen en het vervangen van één of meer verwarmingstoestellen door een condensatieketel. In ruil daarvoor moet de eigenaar van de woning zich engageren om de huurprijs niet te verhogen tengevolge de uitvoering van de gefinancierde werken en gedurende 9 jaar vanaf de oplevering van de werken het huurcontract met het SVK verder te zetten. Het SVK moet zich ertoe verbinden om tengevolge van de uitvoering van de werken de huurprijs voor de bewoner gedurende dezelfde periode van 9 jaar niet te verhogen. Vanaf 31 maart 2009 kunnen de erkende SVK's een aanvraag indienen. De dato september 2009 waren 41 dossier en 74 investeringen goedgekeurd. De regeling loopt vier jaar en met het gereserveerde budget van 10 miljoen € kunnen ongeveer 1.600 energiebesparende investeringen worden gefinancierd. (Vlaams minister van energie, wonen, steden en sociale economie, antwoord op vraag nr. 24 van 16 september 2009).


ICEDD - RA/PDC

70/82


5.4.6.

Toekennen van subsidies voor het versneld vervangen van verwarmingsketels in sociale woningen door hoogrendementstoestellen De Vlaamse overheid kent premies toe voor het versneld vervangen van bestaande centrale verwarmingsketels (ouder dan 20 jaar) door hoogrendementstoestellen (HR+, HRtop of Optimaz) met eventuele aanpassing van schoorsteen en kamerthermostaat. Per vervangen ketel wordt een forfaitair bedrag uitbetaald van 800 euro. Status: implementatie volgens planning. (???)

5.4.7.

Subsidies voor een duurzaam energiebeleid in beschutte en sociale werkplaatsen Het Vlaams Subsidieagentschap voor Werk en Sociale Economie (VSAWSE) heeft in 2008 een oproep gelanceerd om de beschutte en sociale werkplaatsen financieel te ondersteunen in hun energiebesparende investeringen. De oproep heeft als globale doelstellingen: de beschutte en sociale werkplaatsen de mogelijkheid geven om een energieaudit te laten uitvoeren voor het in kaart brengen van mogelijks te nemen acties en maatregelen die leiden tot het reduceren van het energieverbruik; de beschutte en sociale werkplaatsen aanzetten tot het indienen van een investeringsproject dat leidt tot het reduceren van het energiegebruik met een plan van aanpak waarin een realistisch ingeschatte timing en begroting is opgenomen om tot het reduceren van energieverbruik te komen. Doelstelling is het reduceren van het energiegebruik in beschutte en sociale werkplaatsen Voor deze oproep werd in 2008 een bedrag gereserveerd van 4 miljoen euro.

5.4.8.

Vermindering van de onroerende voorheffing voor energiezuinige nieuwbouw Met het decreet van 23 mei 2008 houdende bepalingen tot begeleiding van de aanpassing van de begroting 2008 wordt voor energiezuinige nieuwbouw een vermindering van de onroerende voorheffing ingevoerd. Voor de toepassing van de vermindering van de onroerende voorheffing voor nieuwbouw onderscheidt men 2 types van gebouwen, namelijk woongebouwen en nietwoongebouwen. Voor woongebouwen krijgt een eigenaar wiens woning het E-peil 60 behaalt gedurende 10 jaar een korting van 20 % op zijn jaarlijkse onroerende voorheffing. Een eigenaar wiens woning het E-peil 40 behaalt, krijgt een korting van 40 % op zijn jaarlijkse onroerende voorheffing; Voor niet-woongebouwen zal een vermindering van 20 % worden toegekend wanneer de nieuwbouw een E-peil van maximum E70 realiseert. Wanneer het Epeil 40 wordt behaald, krijgt de eigenaar een vermindering van de onroerende voorheffing van 40%. De verminderingen zijn niet onderling cumuleerbaar. Wanneer een nieuwbouw aan de strengste eis voldoet (E40), zal enkel de grootste vermindering (40%) worden toegekend. De maatregel treedt in werking vanaf het aanslagjaar 2009. Dit betekent dat gebouwen waarvoor in 2008 een energieprestatiecertificaat bouw werd afgeleverd, vanaf het aanslagjaar 2009 van de vermindering kunnen genieten. De vermindering wordt automatisch toegekend. De eigenaar moet hiervoor geen aanvraag indienen. De vermindering geldt enkel voor een volledige nieuwbouw. Voor een uitbreiding van een bestaand gebouw dat aan de E-peil eis voldoet kan geen vermindering van de onroerende voorheffing worden verkregen. Wanneer een eigenaar zijn eigendom verkoopt in de loop van de 10-jaartermijn, dan zal de koper verder van de vermindering van de onroerende voorheffing blijven genieten en dit gedurende het nog resterende aantal aanslagjaren van de oorspronkelijk toegekende 10-jaarstermijn. Doelstelling is het fiscaal stimuleren van energiezuinige nieuwbouw Voor meer informatie verwijzen we naar http://belastingen.vlaanderen.be/nlapps/docs/default.asp?id=119


ICEDD - RA/PDC

71/82


5.4.9.

Toekennen van subsidies voor rationeel energiegebruik in bestaande schoolgebouwen Sinds 2006 kunnen scholen subsidies aanvragen voor maatregelen zoals de installatie van energiezuinige verwarmingsketels, thermostatische kranen, verbeterd dubbel glas en het isoleren van leidingen, muren en daken. In 2006 werd hiervoor 10 miljoen euro vrijgemaakt; in 2007 28 miljoen euro en in 2008 50 miljoen euro. In 2009 werd 25 miljoen euro voorzien. Daarnaast werd in 2009 7 miljoen uit het energiefonds vrijgemaakt die scholen kunnen investeren in rationeel energiegebruik (REG). In de periode 2006-2008 werden REG-subsidies goedgekeurd voor bijna 1600 scholen. 1165 scholen voerden effectief energiebesparende maatregelen uit, ter waarde van in totaal 45 miljoen euro. De betrokken scholen spaarden hierdoor samen jaarlijks meer dan 4 miljoen euro aan energiekosten uit. De besparing op CO2 emissies zou ca. 23.000 CO2 zijn. (Persbericht Kabinet Vlaams minister van Onderwijs en Vorming, 27 mei 2009) Zie ook http://www.ond.vlaanderen.be/wetwijs/thema.asp?id=108

5.4.10. Versneld investeren in (nieuwe) schoolinfrastructuur via alternatieve financiering Er wordt een private investeringsvennootschap (Design, Build, Finance, Maintenance) geselecteerd met de bedoeling om een investeringsvolume van ongeveer 1 miljard euro te realiseren. Hierbij zal de private vennootschap geselecteerde (ver)bouwprojecten van de inrichtende machten uitvoeren om deze vervolgens, in ruil voor een prestatiegebonden beschikbaarheidsvergoeding, op lange termijn aan de inrichtende machten ter beschikking te stellen. Status: gepland. 5.4.11. Verlenen van projectsubsidies voor energieconsulenten aan interprofessionele organisaties Er worden projectsubsidies toegekend aan de werkgeversorganisaties van de profit in de SERV (UNIZO, VOKA en Boerenbond) voor het indienstnemen van één of meerdere energieconsulenten die ter beschikking staan van ondernemingen met een energiegebruik < 0,1 PJ (industrie, tertiair, zelfstandigen, landen tuinbouw). De energieconsulenten geven eerstelijnsadvies op het gebied van REG, begeleiden de ondernemingen bij het registreren en interpreteren van hun energiegebruik, detecteren ter plaatse posten van energieverspilling, wijzen energiebesparende ingrepen aan en geven voorlichting betreffende steunmaatregelen. Doelstelling is het verspreiden van advies en kennis m.b.t. REG door energieconsulenten bij de kleine ondernemingen met een jaarlijks energieverbruik van minder dan 0,1 PJ Status: implementatie volgens planning.

5.5.

Zachte instrumenten

5.5.1.

Promoten van REG Via mediacampagnes, free publicity, een website (www.energiesparen.be), digitale nieuwsbrieven, … creëert de overheid een continue aandacht en groeiend draagvlak voor REG en milieuvriendelijke energieproductie. Ruime en gedetailleerde informatie licht de burger en in het bijzonder de bouwer en verbouwer in over de mogelijkheden voor zuiniger energiegebruik. De nadruk ligt in eerste instantie op het besparen van energie door bv. een degelijke isolatie. Daarnaast wordt aandacht besteed aan de milieuvriendelijke energieproductie. In de communicatie rond REG in gebouwen worden diverse actoren betrokken (bouwsector, architecten, bevoegde overheidsdiensten, ...) en worden gezamenlijke en duidelijke boodschappen afgesproken. Het VEA verspreidt jaarlijks ongeveer 500.000 gedrukte publicaties. In 2009 kende de website www.energiesparen.be maandelijks gemiddeld 120.000 bezoekers, met een piek van meer dan 150.000 bezoekers in maart 2009. Ipsos Belgium heeft in opdracht van het Vlaams Energieagentschap (VEA) in september en oktober 2009 een onderzoek uitgevoerd bij 1001 Vlaamse huishoudens. 64% van de Vlamingen is op de hoogte van de premies die de Vlaamse elektriciteitsdistributienetbeheerders geven voor energiebesparende investeringen. 56% is op de hoogte dat een aantal energiebesparende werken in MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

72/82


aanmerking komen voor een belastingvermindering. Vooral gekend zijn de vermindering voor fotovoltaïsche zonnepanelen (71%), dakisolatie (71%), vervanging van een stookketel (59%) en beglazing (55%). De premie voor personen die niet of onvoldoende kunnen genieten van de belastingvermindering en de Vlaamse dakisolatiepremie zijn gekend in 38% respectievelijk 46% van de gevallen. De website www.energiesparen.be is gekend bij 48% van de Vlamingen. De kennis van de verschillende brochures aangaande REG, die uitgegeven worden door de Vlaamse overheid, varieert tussen 17 en 25%. 5.5.2.

Erkennen van energiedeskundigen voor het uitvoeren van energieaudits voor woningen De Vlaamse overheid erkent energiedeskundigen voor het uitvoeren van energieaudits in woningen. Ze stelt verplichte audit software ter beschikking, die een gefundeerd advies moet garanderen over de gebouwschil, de verwarmingsinstallatie en de bereiding van warm water, en eventueel ook over ventilatie en zomercomfort. Een energie audit komt alleen voor federale belastingsvermindering in aanmerking indien een door het Vlaamse Gewest erkende deskundige ze uitvoert. Het besluit van 11 januari 2008 vormt energiedeskundigen die energie-audits voor woningen mogen uitvoeren om tot energiedeskundigen type B (een lijst met erkende deskundigen is beschikbaar op www.energiesparen.be). Sinds 17 juni 2008 kunnen deze deskundigen zich elektronisch registreren.

5.5.3.

Duurzame en energieneutrale wijken Een energieneutrale wijk is een wijk waarin op jaarbasis de hoeveelheid geproduceerde energie gelijk is aan de hoeveelheid geconsumeerde energie ( allebei uitgedrukt in primaire energie). Dit vereist een ver doorgedreven vorm van energie- efficiëntie samen met een gedecentraliseerde energieopwekking [concreet: woningen met een zeer laag E-peil (E30 /E40) waarbij hernieuwbare energie in de wijk of door de gebouwen de totale energievraag dekt]. Om de acties niet te versnipperen breidt de overheid de actie uit naar alle milieuaspecten (water, materialen, … ) om te komen tot duurzame en energieneutrale wijken. De doelstelling is om tegen 2012 in elke Vlaamse provincie een milieuvriendelijke, energieneutrale wijk in de steigers te hebben. Dat kan gaan van een concrete beslissing tot een energieneutrale uitvoering, tot een ontwikkeld planconcept of zelfs tot een eerstesteenlegging. Aan de transitiearena werd gevraagd om de sessie „energieneutrale wijken‟ te organiseren op de focusdag gebouwen van de Klimaatconferentie op 26 november 2007. In 2008 en 2009 werd vooral ingezet op de kennisopbouw via verschillende geïntegreerde projecten, het begeleiden van voorbeeldprojecten, en het ontwikkelen van instrumenten. De geïntegreerde projecten zijn:  Ecopolis Vlaanderen (LNE dulomi-project);  Leidraad voor duurzame wijken (DAR, DO project);  Steunpunt dubo Limburg: Netwerk van gemeenten en steden (LNE dulomiproject);  Less = Lage energie op stedelijke schaal: impuls en ondersteunings-programma voor stadsontwikkeling en tertiaire gebouwen in passiefhuisstandaard (LNE dulomiproject). Tijdens een workshop op 23 november 2009 werd dieper ingezoomd op de knelpunten die men tegenkomt bij de realisatie van bovenvermelde projecten. (Vlaams Parlement, Beleidsnota Algemeen Regeringsbeleid 2009-2014)

5.5.4.

Begeleiden kansarme bewonersgroepen voor rationeel energiegebruik Op initiatief van de Bond Beter Leefmilieu (BBL) Vlaanderen neemt de VMSW samen met enkele kansarmen organisaties, de gemeenten en de netbeheerders deel aan een project „Klimaat op Maat‟. Dit is gelijkaardig aan de Klimaatwijken, maar afgestemd op de doelgroep van de kansarmen. Status: gepland.

5.5.5.

Energiesnoeiers De Energiesnoeiers zijn kortgeschoolden en langdurig werkzoekenden die via de sociale economie opleiding en tewerkstelling krijgen om energiebesparende maatregelen uit te voeren. De belangrijkste MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

73/82


activiteiten die de Energiesnoeiers uitvoeren zijn een energiescan, een pakket kleine energiebesparende maatregelen en de isolatie van hellende daken en de zoldervloer. De energiebesparende maatregelen worden (ook) uitgevoerd bij de sociaal zwakkere gebruikers. De belangrijkste doelstellingen zijn de uitvoering van energiescans en het realiseren van bijkomende tewerkstelling voor doelgroepwerknemers in de sociale economie. Aan de sociale werkplaatsen werden in een eerste fase (2007) 18,5 VTE doelgroepwerknemers toegekend voor het uitvoeren van energiescans. In een tweede fase (juli 2008) werden bijkomend 22,5 VTE doelgroepwerknemers toegekend voor het uitvoeren van kleine energie- of waterbesparende maatregelen, eenvoudige grote energiebesparende maatregelen (na-isoleren) en grotere energie- of waterbesparende maatregelen waarvoor de nodige deskundigheid aanwezig is. Er zijn momenteel ongeveer 30 organisaties in de sociale economie die deelnemen aan het Energiesnoeiersproject. KOMOSIE, de Koepel van Milieuondernemers in de Sociale Economie, groepeert alle actieve en toekomstige Energiesnoeiersbedrijven. (www.energiesnoeiers.net) 5.5.6.

Informatie voor kansarme gezinnen Er komt een campagne om kansarme gezinnen te overtuigen om de isolatiepremie aan te vragen, de energiesnoeiers aan huis te laten komen voor een scan en hun eigen gedrag te wijzigen. Hiervoor werkt de overheid samen met verenigingen waar armen het woord nemen, tal van middenveldorganisaties, de OCMW‟s en de energiesnoeiers. Het Vlaams Energieagentschap (VEA) heeft in het voorjaar van 2010 de brochure “sociale maatregelen voor wie aardgas en elektriciteit koopt” in samenwerking met Samenlevingsopbouw Antwerpen Provincie aangepast aan de nieuwe wetgeving. Op basis van een binnen het project te finaliseren vormingspakket zal de nieuwe wetgeving worden voorgesteld aan de doelgroep (in samenwerking met OCMW‟s en armenverenigingen). [Actualisatie Vlaams Actieplan Armoedebestrijding (2005-2009), p.84]

5.5.7.

Actieplan 2006-2010: energiezorg in de Vlaamse overheidsgebouwen Het actieplan voor energiezorg in de Vlaamse overheidsgebouwen omvat 1) het creëren van een draagvlak voor energiezorg en deze structureel verankeren; 2) het registreren van het energiegebruik via een energieboekhouding, het uitvoeren van energie audits en het opstellen van een advies (energieprestatiecertificaat); 3) het energiegebruik verlagen; en 4) het introduceren van hernieuwbare energie.

5.5.8.

Opvolging en ondersteuning van het lokale energiebeleid via samenwerkingsovereenkomst en tussen de Vlaamse overheid en lokale besturen De samenwerkingsovereenkomst is een vrijwillige overeenkomst die een gemeente of provincie kan sluiten met de Vlaamse overheid op het vlak van het milieubeleid. De gemeente of de provincie engageert zich tot de werking rond een pakket van milieuthema's. In ruil hiervoor ontvangt zij financiële ondersteuning van de Vlaamse overheid. In de cluster energie krijgen de gemeenten stimulansen voor de creatie van een energiezorgsysteem binnen hun eigen diensten. Het doel is een daling van het energiegebruik. Daarnaast moeten de lokale besturen hun burgers, andere doelgroepen en het eigen personeel meer bewust maken van het maatschappelijk belang van een zuinig energiegebruik. In 2008 werden 122 projecten in het kader van het thema energie ingediend, waarvan er 111 werden goedgekeurd. 146 gemeenten hebben acties uitgevoerd op het onderscheidingsniveau. Bijna 70% van de ingediende acties werd goedgekeurd. In 2009 werden 140 projecten ingediend, waarvan 114 goedgekeurd.

5.5.9.

Milieuzorg op school stimuleren Milieuzorg op school (MOS) reikt de scholen de nodige tips en begeleiding aan om een van de milieuthema's op school aan te pakken en van milieuzorg een vaste waarde te maken op school. De twee meest klimaatsrelevante thema's zijn verkeer en energie. Door gedragsmaatregelen te combineren met technische ingrepen vermindert het gebruik in de scholen. Voor het basisonderwijs


ICEDD - RA/PDC

74/82


stelt MOS per thema een bundel vol tips en ideeën ter beschikking, mee geadviseerd door de betrokken administratie (VEA). Doelstelling is scholen sensibiliseren en begeleiden om samen met kinderen, personeel en ouders een milieuzorgsysteem op poten te zetten in verband één van volgende thema's: afvalpreventie, water, energie, verkeer, natuur. 5.5.10. Ecocampus Een project dat de hogescholen en universiteiten moet aanzetten tot de integratie van milieuzorg in hun organisatie. (http://www.lne.be/doelgroepen/onderwijs/ecocampus/over-ecocampus/wat ) 5.5.11. Jeugd, Ruimte, Omgeving en Milieu (JeROM) De milieueducatieve werking JeROM ondersteunt jeugdgroepen bij de integratie van milieuzorg in hun werking. JeROM reikt jeugdverenigingen kennis, inzicht en educatieve instrumenten aan. Ze ontvangen ook stimulansen om hun milieu-impact te verkleinen. De overheid spoort naast de jeugdgroepen ook de diverse betrokken actoren (gemeenten, privéeigenaars van jeugdlokalen, uitbaters van kampeerterreinen en bivakhuizen, …) aan tot initiatief om milieuzorg bij jeugdgroepen mogelijk te maken. Doelstelling is jongeren stimuleren tot kritische betrokkenheid en verantwoordelijkheidzin op het gebied van milieusparend gedrag. 5.5.12. NME voor volwassenen(verenigingen) Volwassenen ontvangen via sociaal-culturele volwassenenverenigingen prikkels tot kritische betrokkenheid en verantwoordelijkheidszin voor milieusparend gedrag. Indien volwassenenverenigingen milieuzorg en milieuthema‟s integreren in hun werking, krijgen zij daarvoor kennis, inzicht en educatieve instrumenten en stimulansen om de milieubelastende invloed van hun werking te verkleinen. 5.5.13. Bewustmakingscampagne bedrijfskantoren Het opstarten van een bewustmakingscampagne voor bedrijfskantoren (naar analogie van de ‟Dikke truiendag in scholen‟ ). De campagne toont aan hoe bedrijven energie kunnen besparen met kleine inspanningen en zonder comfortverlies. Bedrijven krijgen een uitnodiging voor deelname en berekening van de gerealiseerde CO2-emissiereducties.

5.6.

Onderzoek

5.6.1.

Proefproject sociaal passiefhuis Een proefproject rond energiezuinig bouwen is opgestart binnen de sociale woningbouw. Een aantal passiefwoningen zal worden gebouwd. Momenteel is nog te weinig geweten over de effectieve meerkost en rendabiliteit van dergelijke projecten in Vlaanderen, of over de technische aanpak en know-how. Met de opgedane ervaring en vergaarde expertise kan de overheid de wenselijkheid van dergelijke zeer energiezuinige sociale woonprojecten in Vlaanderen evalueren.

5.6.2.

Pilootproject passiefschoolgebouwen Bij wijze van pilootproject worden een aantal passiefscholen gebouwd in Vlaanderen. De meerkost die voortvloeit uit deze specifieke bouwwijze zal door de overheid worden gesubsidieerd. Het doel is om ervaring op te doen in Vlaanderen m.b.t. de bouw van scholen volgens de passiefhuisstandaard. Op 23 mei 2008 besliste de Vlaamse regering dat Vlaanderen 25 passiefscholen krijgt. Alle onderwijsnetten stappen mee in het project en zullen samen een bouwvolume van 65.565 m³


ICEDD - RA/PDC

75/82


realiseren. Het budget van 21 miljoen euro wordt gespreid in functie van de realisatie van de projecten. (http://www.passiefhuisplatform.be/index.php?col=/diensten&doc=diensten_14) 5.6.3.

Evalueren van duurzame energiemaatregelen via piloot- en demonstratieprojecten in sociale woningen De overheid formuleert beleidsvoorstellen voor een rationeel energiegebruik op basis van drie uitgebreide demonstratieprojecten.

5.6.4.

Onderzoek naar stimulering van natuurlijke en hernieuwbare koeling in bestaande gebouwen De Vlaamse overheid heeft een beleidsvoorbereidend onderzoek uitbesteed met betrekking tot mogelijke ondersteuning van natuurlijke en hernieuwbare koeling in bestaande gebouwen. Status: onderzoek OL200500080 beëindigd in 2006 – kostprijs 49549,5 EUR. Opdrachtgevers Departement LNE, Afdeling Lucht, Hinder, M & G (Beleidsvoorbereidend onderzoek met betrekking tot natuurlijke en hernieuwbare koeling in bestaande gebouwen) Rapport onvindbaar.

5.6.5.

Onderzoek vorming van bouwprofessionelen en andere beroepen in de bouwsector Bij de opleidingen van beroepen in de bouwsector wordt maar weinig onderricht gegeven over duurzaam bouwen en wonen en energieprestatie. Kennis en vakbekwaamheid rond energiezuinig renoveren zijn beperkt. Zowel in de bestaande opleidingscyclussen als de bijscholingen zal er op termijn bijkomende aandacht naar duurzaam en energiezuinig bouwen gaan. Doelstelling is doorlichting van actoren, aanbod en omkadering en aanbevelingen voor het beleid om te komen tot een aanpassing van de opleiding en vorming van professionelen in de bouwsector Status: beëindigd.

5.6.6.

Haalbaarheidsonderzoek naar een energierenovatieprogramma voor bestaande woningen In het kader van de transitie naar energiezuinige gebouwen werkt de Vlaamse Overheid een energierenovatieprogramma voor bestaande woningen uit. Het Energierenovatieprogramma 2020 heeft als strategische doelstelling: “In het Vlaamse Gewest zijn er in het jaar 2020 geen energieverslindende woningen meer.” De term “energieverslindend” is erg vaag, maar de doelstelling zou moeten overeenkomen met een globale energiebesparing van 30% tegen 2020 t.o.v. 2004 in bestaande woningen. Operationele doelstellingen tegen 2020 zijn:  elke woning heeft dak- of zoldervloerisolatie;  alle bestaande enkele beglazing in woningen is vervangen door minstens verbeterd dubbel glas;  elke huishoudelijke centraleverwarmingsketel in 2020 heeft een waterzijdig jaarseizoensproductierendement van minstens 90% op de bovenste verbrandingswaarde van de brandstof;  elke individueel gebruikte aardgaskachel heeft een jaarseizoensproductierendement van minstens 90% op bovenste verbrandingswaarde van het gebruikte aardgas. Het Energierenovatieprogramma 2020 geeft voor woningen ondersteuning aan het plaatsen van buitenisolatie bij buitenmuren; het plaatsen van spouwmuurisolatie en vloerisolatie; en de vervanging van elektrische verwarming. Het programma ontmoedigt het gebruik van luchtkoelingsinstallaties (“air conditioning”) in woningen en elektrische weerstandsverwarming. Het haalbaarheidsonderzoek moet uitwijzen met welke instrumentenmix tegen 2020 de energieprestaties van de bestaande woningen substantieel kunnen verbeteren. Het ”Actieplan van het Energierenovatieprogramma 2020 voor het Vlaamse woningbestand, versie februari 2009” geeft „de meest recente stand van zaken‟. Op 23 februari 2009 was er een studiedag: “Naar een substantiële verbetering van de energieprestatie van de Vlaamse woningen”. (http://www.energiesparen.be/2020) Verder lezen we: “Het langetermijnactieplan 2013-2020 beoogt structurele maatregelen uit te werken (normen, verplichtingen, …) die nodig zijn om de doelstellingen van het Energierenovatieprogramma


ICEDD - RA/PDC

76/82


2020 afdwingbaar te maken. Hiervoor werd een stakeholderoverleg opgestart.” (Ondernemingsplan 2010 van het VEA, p. 23) 5.6.7.

Inventariseren en het in kaart brengen van de energetische kenmerken van het sociaal woningpark Een lopend Europees project (RESHAPE), met medefinanciering van de VMSW, evalueert het energieprestatieniveau van bestaande sociale woningen en werkt aanbevelingen en beslissingstools inzake energetische renovatie uit voor de sociale huisvestingsmaatschappijen. De VMSW en De Zonnige Kempen Westerlo leverden een actieve bijdrage aan dit project. (http://www.vmsw.be/Default.aspx?tabid=5462 ). Eindrapport of iets dergelijks niet terug te vinden.

5.6.8.

Decentrale energieproductie Juridisch, reglementair, technisch socio-economisch en organisatorisch onderzoek om te komen tot intelligente energienetwerken (integratie van verschillende vormen van energieopwekking in balans met een intelligent gestuurd gebruik).

5.7.

Optimaliseren stedenbouwkundige energiezuinig bouwen en verbouwen

voorschriften

in

het

kader

van

Bepaalde stedenbouwkundige voorschriften zijn een belemmering voor de omschakeling naar energiezuinige gebouwen en verbouwingen (gevelisolatie voor kleine woningen kan niet door rooilijn, beperkingen met betrekking tot houtskeletbouw, …). Een betere afstemming van deze voorschriften dringt zich op. Doelstelling is het wegwerken van belemmeringen in stedenbouwkundige voorschriften voor de omschakeling naar energiezuinige gebouwen en verbouwingen. Dankzij het nieuwe rooilijnendecreet van 30 april 2009 (BS 03.07.2009) mag men vanaf de zomer van 2009 een bestaande woning tot 14 cm dik isoleren vanaf de buitengevel. In de zomer van 2008 had de Vlaamse regering al het plaatsen van zonnepanelen en zonneboilers op daken ( van gebouwen die niet vallen onder speciale voorschiften van verkavelingvergunningen, bpa‟s of ruimtelijke uitvoeringsplannen) volledig vrijgesteld van bouwvergunning. Voor gebouwen die wel vallen onder speciale voorschiften, kan men een vergunning krijgen via een afwijking op de verkavelingvergunning.

5.8.

Referenties         

Van Marcke, Alles over energiepremies in het Vlaams Gewest, februari 2010 VEA, Ondernemingsplan 2010 van het Vlaams Energieagentschap, 16 december 2009 Vlaams minister van Openbare Werken, Energie, Leefmilieu en Natuur, Voortgangsrapport 2008 van het Vlaams Klimaatbeleidsplan 2006-2012, s.d. Vlaams minister van energie, wonen, steden en sociale economie, antwoord op vraag nr. 24 van 16 september 2009 van Carl Decaluwe Actualisatie Vlaams Actieplan Armoedebestrijding (2005-2009), 2009 (www.vlaanderen.be/armoede) Vlaams Parlement, Beleidsnota Energie 2009-2014, ingediend op 27 oktober 2009 Vlaams Parlement, Beleidsnota Algemeen Regeringsbeleid 2009-2014, Verslag, ingediend op 12 februari 2010 Vlaams energieagentschap (VEA), Sociale maatregelen voor wie elektriciteit en aardgas koopt, brochure, maart 2010 SERV en Minaraad, Advies Voortgangsrapport 2008 van het Vlaams Klimaatbeleidsplan 2006-2012, april 2009


ICEDD - RA/PDC

77/82


   

SERV en Minaraad, Advies Nationaal Klimaatplan van België 2009-2012: stand van zaken, februari 2009 SERV en Minaraad, Advies Reparatiebesluit energiepremies, januari 2010 Federale Overheidsdienst FINANCIEN, Belastingvermindering voor energiebesparende investeringen Groene lening, brochure, 2009 België, Vijfde nationale mededeling over klimaatverandering onder het Raamverdrag van de Verenigde Naties inzake Klimaatverandering, 2009


ICEDD - RA/PDC

78/82


6.Conclusions La seule recommandation de la note de 2003 du CFDD qui n‟a été suivie d‟aucun effet concret est la recommandation R.2 (Avoir une politique de prix favorable aux modifications de comportement et aux investissements en URE) se rapporte clairement à la politique des prix de l‟énergie. Le CSF dans son étude met d‟ailleurs en évidence le très faible niveau de la taxation énergétique en Belgique et l‟absence de motivation environnementale des dispositions existantes. D‟autre part, dans le rapport de la Cour des Comptes sur la politique climatique fédérale, aucune des 16 mesures ne vise les prix des énergies. Ces mesures fédérales portent pour l‟essentiel sur les normes, les primes/subvention, les infrastructures et la sensibilisation. Si celles-ci sont importantes pour maîtriser la demande d‟énergie, elles ont montré toutes les limites de leurs possibilités d‟action effective en matière de réduction des consommations énergétiques. En effet, celles-ci et singulièrement celles du secteur résidentiel ne montrent pas encore d‟inversion manifeste des tendances historiques observées jusqu‟ici. Les gains en efficacité énergétique ayant été compensés par une croissance des parcs et des usages (effet rebond). 20

Par ailleurs, une récente étude du Bureau Fédéral du Plan met, elle aussi, en avant tout l‟intérêt de l‟instauration d‟une taxation sur l‟énergie qui serait compensée par différents mécanismes dont une baisse des cotisations sociales. Cette étude montre, en fonction des modalités retenues, que le PIB peut ne pas être affecté par une augmentation de la fiscalité sur l‟énergie et que l‟emploi peut même augmenter suite à un glissement de la fiscalité sur le travail vers l‟énergie. Malheureusement l‟étude du BFP n‟analyse pas l‟effet d‟un mécanisme de compensation à destination des ménages les plus fragiles alors qu‟il s‟agira bien là d‟un des points clés de l‟acceptabilité d‟une taxe sur l‟énergie. Dès lors, nous ne pouvons que proposer de réfléchir à la mise en œuvre concrète d‟une fiscalité sur l‟énergie dont l‟objectif serait clairement environnemental. Il nous semble essentiel que le monde politique envoie sans tarder un message clair aux différents consommateurs et singulièrement aux particuliers les informant que l‟énergie ne pourra à l‟avenir que se renchérir (pour des questions climatiques ou de raréfaction des ressources énergétiques) et qu‟il est nécessaire de se préparer à cette nouvelle donne sans tarder. Le chapitre 2 de cette étude aborde largement la justification théorique de cette modification de la fiscalité et propose les grandes lignes d'une application pratique. Nous sommes bien conscients du fait qu‟une modification de la fiscalité sur l‟énergie ne constitue pas à elle seule une politique énergétique durable. Notre propos est par contre de mettre en évidence le fait que dans les politiques passées, actuelles et même envisagées aujourd‟hui, la question du prix des énergies a toujours été évacuée alors même qu‟il s‟agit d‟un outil capable de renforcer l‟effet des autres mesures (information, formation, primes, …). De notre point de vue, une politique énergétique ambitieuse et efficace au niveau belge se doit donc d‟intégrer l‟ensemble des aspects repris dans les différents plans régionaux et fédéraux (cfr chapitres 1, 4 et 5) en y ajoutant des mesures spécifiques portant sur les prix des énergies. Pour la rendre acceptable par l‟opinion nous pensons qu‟il est nécessaire mais sans doute pas suffisant qu‟une taxation sur l‟énergie ou sur les émissions de gaz atmosphériques s‟accompagne de mécanismes compensatoires qui aideront les ménages les plus fragiles à faire face à l‟augmentation induite du prix de l‟énergie. Le chapitre 4 de cette étude analyse en détail l‟ensemble des mesures déjà existantes en Belgique pour aider les ménages les plus défavorisés. Nous pensons qu‟il est aussi nécessaire, comme cela a été prévu dans le cas français, de rendre cette nouvelle taxe progressive dans le temps et d‟annoncer clairement à l‟avance quels seront les 20

http://www.plan.be/publications/Publication_det.php?lang=fr&TM=45&IS=71&KeyPub=863&Type=21 MOD 732-3a RAPPORT CLR V2 du 7/1/2004

ICEDD - RA/PDC

79/82


niveaux atteints à différentes échéances. Cette manière de procéder nous semble offrir les meilleures garanties pour permettre aux acteurs économiques, et aux ménages en particulier, de prévoir les investissements, les changements d‟habitudes et de modes de consommation rendus nécessaires par le renchérissement de l‟énergie. Pour se préparer au mieux aux critiques qui ne manqueront de se développer autour d‟un tel système nous recommandons de demander au BFP une extension de son étude pour démontrer l‟impact redistributif d‟un mécanisme de compensation de type forfaitaire à destination des ménages les plus fragiles. Cette étude devra donc mettre en évidence le gain net par décile de revenu de différents couples (taxe/compensation) pour s‟assurer que cet outil fiscal ne participe pas à l‟approfondissement de la fracture énergétique. Enfin, la mise en œuvre concrète d‟une taxation sur l‟énergie devra se faire en concertation et en négociation avec la société dans son ensemble ou tout au moins avec ses représentants (partenaires sociaux, ONG,..). Nous pensons également qu‟il est impératif d‟associer les Communes à la réflexion. Nous avons la conviction que celles-ci ne sont absolument pas conscientes du rôle qu‟elles ont à jouer dans la résolution de l‟équation Energie/Climat ni encore moins de l‟impact global que peuvent avoir des décisions d‟aménagement du territoire prises à un niveau très local. Le cas français avec les très nombreuses craintes relatives à la dépendance à l‟automobile de pans entiers de la société est patent de ce point de vue.


ICEDD - RA/PDC

80/82


ANNEXE 1 : TEXTE DE L’ARRÊT DE LA COUR CONSTITUTIONNELLE FRANÇAISE


ICEDD - RA/PDC

81/82


L'article 7 de la loi instituait une contribution carbone. Les travaux parlementaires soulignaient que l'objectif de cette mesure est de " mettre en place des instruments permettant de réduire significativement les émissions de gaz à effet de serre " afin de lutter contre le réchauffement de la planète. Pour atteindre cet objectif, il a été retenu l'option " d'instituer une taxe additionnelle sur la consommation des énergies fossiles " afin que les entreprises, les ménages et les administrations soient incités à réduire leurs émissions. Toutefois, les articles 7 et 10 de la loi instituaient des exonérations, réductions, remboursements partiels et taux spécifiques. Ainsi étaient totalement exonérées de contribution carbone les émissions des centrales thermiques produisant de l'électricité, les émissions des mille dix-huit sites industriels les plus polluants, tels que les raffineries, cimenteries, cokeries et verreries, les émissions des secteurs de l'industrie chimique utilisant de manière intensive de l'énergie, les émissions des produits destinés à un double usage, les émissions des produits énergétiques utilisés en autoconsommation d'électricité, les émissions du transport aérien et celles du transport public routier de voyageurs. En outre, étaient taxées à taux réduit les émissions dues aux activités agricoles ou de pêche, au transport routier de marchandises et au transport maritime. Ces exemptions auraient conduit à ce que 93 % des émissions d'origine industrielle, hors carburant, soient exonérées de contribution carbone. Moins de la moitié des émissions de gaz à effet de serre aurait été soumise à la contribution carbone. Celle-ci aurait donc porté essentiellement sur les carburants et les produits de chauffage qui ne sont que l'une des sources d'émission de dioxyde de carbone. Pour les activités industrielles, ces exemptions n'étaient pas justifiées par le régime des quotas d'émission de gaz à effet de serre dans l'Union européenne, ces quotas étant attribués à titre gratuit jusqu'en 2013. Le Conseil a jugé que, par leur importance, les régimes d'exemption institués par la loi déférée étaient contraires à l'objectif de lutte contre le réchauffement climatique et créaient une rupture caractérisée de l'égalité devant les charges publiques. Il a, par voie de conséquence, censuré l'ensemble du régime relatif à la contribution carbone (articles 7, 9 et 10 de la loi de finances).


ICEDD - RA/PDC

82/82

ETUDE PORTANT SUR LA MAITRISE DE LA DEMANDE EN ENERGIE CAHIER DES CHARGES : CFDD Rapport final 19 mai pour le compte du CFDD

Recommend Documents