ETNISCH ONDERNEMERSCHAP. De Chinese horecasector in Nederland en in de Verenigde Staten van Amerika. B.R. Rijkschroeff

ETNISCH ONDERNEMERSCHAP De Chinese horecasector in Nederland en in de Verenigde Staten van Amerika

B.R. Rijkschroeff

Omslag: Vormgeving: Foto’s: Drukwerk:

Chang Wong I K Publishing Service S.M. Wu, Y. Cheung Ridderprint Offsetdrukkerij bv

Uitgever:

Labyrint Publication Postbus 662 2900 AR Capelle a/d IJssel fax +31 (0) 10 2847382

ISBN 90-72591-52-6 © 1998, B.R. Rijkschroeff Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op eniger wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system of any nature, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, now known or hereafter invented, including photocopying or recording, without prior written permission of the publisher.

2

VOORWOORD Hoewel bij deze uitgave de uiterste zorg is nagestreefd, kan voor de afwezigheid van eventuele (druk)fouten en onvolledigheden niet worden ingestaan en aanvaarden auteur en uitgever deswege geen aansprakelijkheid.

Promotor:

Prof.dr. J.E. Ellemers

1.THEORETISCH RAAMWERK EN PROBLEEMSTELLING

Promotiecommissie: Prof.dr. F. Bovenkerk Prof.dr. A.P. Buunk Prof.dr. P.G.M. Hesseling

Rijksuniversiteit Groningen

ETNISCH ONDERNEMERSCHAP De Chinese horecasector in Nederland en in de Verenigde Staten van Amerika

PROEFSCHRIFT ter verkrijging van het doctoraat in de Psychologische, Pedagogische en Sociologische Wetenschappen aan de Rijksuniversiteit Groningen op gezag van de Rector Magnificus, dr. F. van der Woude, in het openbaar te verdedigen op donderdag 2 april 1998 des namiddags te 4.15 uur

door Boudewijn Roger Rijkschroeff geboren op 25 oktober 1951 te Jakarta (Indonesië)

VOORWOORD

Het is alweer een aantal jaren geleden, dat ik voor het eerst in contact kwam met de Chinese gemeenschap in Nederland. In het kader van het vrijwilligerswerk maakte ik kennis met de leefwereld van ouderen, vrouwen en mannen van middelbare leeftijd en jongeren. Voor het eerst in mijn leven werd mij de mogelijkheid geboden een wereld te betreden waarvan ik tot dan toe alleen de buitenkant had gezien. Wat mij in de loop der tijd in het bijzonder opviel, was de sterke verwevenheid van veel van deze personen met de Chinese horecasector. Ouderen die soms tientallen jaren als ober of keukenhulp in de horeca werkzaam waren geweest, vrouwen die naast hun huishoudelijke taken hun man terzijde stonden in het restaurant en jongeren die ‘s avonds of in het weekeinde nog steeds mee-hielpen in het restaurant van hun ouders. Deze kennismaking was boeiend en leerzaam. Duidelijk was ook dat ik nog veel te leren had. Wat was de achtergrond van deze migranten? Waarom waren zij naar Nederland gekomen? Hoe gaan zij met elkaar om en hoe zijn hun onderlinge betrekkingen georganiseerd in instituties? Welke zijn de gemeenschappelijke ideeën en kenmerken van deze groepering en in hoeverre zijn deze specifiek voor de Nederlandse situatie? Het vinden van een antwoord op deze vragen heeft mij tot deze studie aangezet. Het onderzoek dat ik heb verricht, zou onmogelijk plaats hebben kunnen vinden zonder de hulp van een groot aantal personen, die ik daarvoor graag wil bedanken. In de eerste plaats gaat mijn dank uit naar mijn promotor Joop Ellemers. Het is vooral dankzij zijn deskundigheid en wijze raadgevingen dat ik deze studie heb kunnen voltooien. Altijd stond hij klaar om mijn concept-teksten grondig te becommentariëren. Op geheel eigen wijze wist hij mij het gevoel voor compositie en samenhang bij te brengen. Kritisch, efficiënt en stimulerend. De bijzondere manier waarop hij mij heeft begeleid, heb ik dan ook zeer gewaardeerd. In de tweede plaats wil ik dankzeggen aan al de respondenten die dit onderzoek mogelijk hebben gemaakt: ondernemers, werknemers en deskundigen, die hier omwille van de anonimiteit uiteraard niet bij name kunnen worden genoemd. Mijn erkentelijkheid gaat in de derde plaats uit naar een groot aantal informanten binnen de Chinese gemeenschap: leden van de Chinese Jongeren Organisatie, de VII

VIII

VOORWOORD

Stichting CCRM, de Vereniging Chun Pah en de Stichting Wah Fook Wui. Met name wil ik in dit verband Sam Mui Wu bedanken voor het feit, dat zij altijd bereid was om als bemiddelaar op te treden en waar nodig als tolk te fungeren. Tenslotte wil ik mijn bijzondere dank uitspreken aan mijn echtgenote die mijn handgeschreven teksten converteerde in bits en bytes. Zonder haar kennis van vormgeving en lay-out zou dit proefschrift niet in zijn huidige vorm tot stand zijn gekomen. Zij was ook degene die mij steeds voor ogen heeft gehouden dat het belangrijk is aandacht te besteden aan de geschiedenis van de Chinese migranten in Nederland. Ik hoop daaraan met deze studie een bijdrage te hebben geleverd.

Boudie Rijkschroeff

INHOUD

1.

PROBLEEMSTELLING EN THEORETISCH RAAMWERK ................................. 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 1.9 1.10

2.

DE VOOROORLOGSE CHINESE MIGRANTEN IN NEDERLAND................. 41 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10 2.11 2.12

3.

INLEIDING ................................................................................................................................... 1 VRAAGSTELLING......................................................................................................................... 2 HET BEGRIP ONDERNEMERSCHAP .......................................................................................... 4 TOENEMENDE INTERESSE VOOR ONDERZOEK NAAR ONDERNEMERSGEDRAG ............ 5 MOTIEVEN VOOR ONDERNEMERSCHAP ................................................................................. 8 ETNISCH ONDERNEMERSCHAP: ZES BENADERINGEN ...................................................... 11 EEN AANZET TOT BEGRIPSVORMING: WAT IS ETNISCH ONDERNEMERSCHAP?............ 16 THEORIE VAN DE MIDDLEMAN MINORITIES ...................................................................... 23 CONCEPTUEEL KADER ............................................................................................................ 29 UITWERKING, PROBLEEMSTELLING EN SCHEMATISCH OVERZICHT ............................... 32

INLEIDING ................................................................................................................................. 41 DE EERSTE CHINESE ZEELIEDEN IN NEDERLAND............................................................ 42 ORGANISATIE EN WERVING VAN DE SCHEEPSBEMANNING............................................. 45 HUISVESTING VAN CHINESE ZEELIEDEN ............................................................................ 46 CONTACTEN MET DE NEDERLANDSE BEWONERS VAN KATENDRECHT ........................ 47 NIEUWE TEGENSLAGEN VOOR DE CHINESE BEVOLKING ................................................ 48 EEN NIEUWE BROODWINNING: DE HANDEL IN PINDAKOEKJES ..................................... 49 ANDERE CHINESE MIGRANTEN IN NEDERLAND ............................................................... 51 AFNEMENDE VERKOPEN ........................................................................................................ 52 DE HOUDING VAN DE OVERHEID TEN AANZIEN VAN DE CHINESE ZEELIEDEN ......... 53 DE ROL VAN DE VAKBONDEN ................................................................................................ 55 SAMENVATTING EN CONCLUSIES ........................................................................................... 56

HET BEGIN EN DE VERDERE ONTWIKKELING VAN DE CHINESE HORECASECTOR IN NEDERLAND..................................................................... 59 3.1 3.2 3.3 3.4

INLEIDING ................................................................................................................................. 59 CHINESE RESTAURANTS VÓÓR 1945 ..................................................................................... 60 OVERIGE ONDERNEMERSACTIVITEITEN ............................................................................. 63 INDISCHE NEDERLANDERS EN GEREPATRIEERDEN.......................................................... 64 IX

X – ETNISCH ONDERNEMERSCHAP – DE CHINESE HORECASECTOR 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9 3.10 3.11 3.12 3.13 3.14 3.15 3.16

4.

ENKELE KENMERKEN VAN DE CHINEZEN IN NEDERLAND ................... 93 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 4.9

5.

EEN NIEUWE MARKT VOOR DE CHINESE RESTAURANTHOUDERS................................... 67 DE INDISCHE EN DE CHINESE KEUKEN VERGELEKEN..................................................... 68 OMVANG VAN DE HORECASECTOR IN NEDERLAND .......................................................... 70 GROEI VAN DE CHINESE HORECASECTOR IN NEDERLAND ............................................. 71 WERKNEMERS EN VERWANTEN ............................................................................................. 73 BEDRIJFSMATIGE KENMERKEN VAN DE CHINESE HORECASECTOR ............................... 75 CONSUMENT EN PRODUCT...................................................................................................... 78 STAGNATIE IN DE GROEI......................................................................................................... 81 TOENEMENDE WERKLOOSHEID IN DE CHINESE HORECASECTOR ................................. 82 MOGELIJKE VERKLARINGEN VOOR DE GROEI VAN HET AANTAL RESTAURANTS ......... 84 HET BELANG VAN GROEPSSPECIFIEKE KENMERKEN VOOR DE ONTWIKKELING VAN DE CHINESE HORECASECTOR ........................................................................................ 86 SAMENVATTING EN CONCLUSIES ........................................................................................... 90

INLEIDING ................................................................................................................................. 93 OMVANG VAN DE POPULATIE CHINEZEN IN NEDERLAND .............................................. 94 DE JURIDISCHE STATUS VAN DE CHINEZEN IN NEDERLAND .......................................... 96 DE CHINESE ORGANISATIES IN NEDERLAND ..................................................................... 97 DE FAMILIE ALS SOCIAAL SYSTEEM ....................................................................................... 99 ONDERWIJSPRESTATIES VAN CHINESE JONGEREN .......................................................... 102 DE BELEVING VAN DE EIGEN IDENTITEIT......................................................................... 104 OUDERE CHINEZEN IN NEDERLAND................................................................................. 106 SAMENVATTING EN CONCLUSIES ......................................................................................... 107

SOCIAAL-CULTURELE KENMERKEN VAN DE CHINEZEN IN NEDERLAND .......................................................................................................... 111 5.1 5.2

5.3

5.4

INLEIDING ............................................................................................................................... 111 ALGEMENE ORIËNTATIE OP HET THUISLAND ................................................................... 112 5.2.1 Geen bemoeienis met politiek van het gastland ............................................................... 112 5.2.2 Huwen binnen de eigen groep ......................................................................................... 115 5.2.3 In stand houden van eigen taal....................................................................................... 116 5.2.4 Onderwijs in eigen taal en cultuur .................................................................................. 118 ETNISCH ONDERNEMERSCHAP EN GERICHTHEID OP HET THUISLAND ........................ 120 5.3.1 Recruteren van personeel uit het thuisland ...................................................................... 120 5.3.2 Investeren in het thuisland ............................................................................................. 121 5.3.3 Bereidheid geregeld te verhuizen...................................................................................... 122 5.3.4 Beschikken over liquide middelen ................................................................................... 124 PRESTATIEDRANG .................................................................................................................. 124 5.4.1 Prestatiegerichtheid ....................................................................................................... 125

INHOUDSOPGAVE – XI

5.5

5.6

5.7

5.8 5.9

6.

HET VERANDEREND KARAKTER VAN DE CHINESE HORECASECTOR IN NEDERLAND ................................................................................................... 155 6.1 6.2

6.3

6.4

7.

5.4.2 Opofferingsgezindheid..................................................................................................... 126 5.4.3 Investeren in opleiding van de kinderen .......................................................................... 127 ETNISCH ONDERNEMERSCHAP EN PRESTATIEDRANG ..................................................... 128 5.5.1 Lange werkdagen ........................................................................................................... 129 5.5.2 Sparen en vermogensopbouw ........................................................................................... 129 5.5.3 Versterking van de rechtspositie..................................................................................... 130 5.5.4 Informatieverschaffing..................................................................................................... 132 SOLIDARITEIT.......................................................................................................................... 133 5.6.1 Geen duurzame relaties met de autochtone bevolking ..................................................... 134 5.6.2 De familie staat centraal............................................................................................... 135 5.6.3 Onderlinge hulpverlening ................................................................................................ 137 ETNISCH ONDERNEMERSCHAP EN SOLIDARITEIT ............................................................ 139 5.7.1 Netwerken ..................................................................................................................... 139 5.7.2 Morele verplichting werk te zoeken voor verwanten ........................................................ 142 5.7.3 Geld lenen aan verwanten .............................................................................................. 143 5.7.4 Regulering van concurrentie ............................................................................................ 145 DE KEERZIJDE VAN HET ETNISCH ONDERNEMERSCHAP ................................................ 148 SAMENVATTING EN CONCLUSIES ........................................................................................ 151

INLEIDING ............................................................................................................................... 155 CONFLICTERENDE PROCESSEN................................................................................................... 6.2.1 Tekort aan vakkundig keukenpersoneel ........................................................................ 157 6.2.2 Vergrijzing in de Chinese horeca ................................................................................... 159 6.2.3 De veranderende houding van de Chinese jongeren ten aanzien van het werken in de restaurantsector ......................................................................................... 160 6.2.4 Criminaliteit in de Chinese horecasector ......................................................................... 162 6.2.5 Concurrentie van andere uitheemse eetgelegenheden ......................................................... 166 STIMULERENDE PROCESSEN ................................................................................................. 168 6.3.1 Herpositionering ............................................................................................................ 169 6.3.2 Nieuwe niches en productinnovatie ................................................................................. 172 6.3.4 Nieuwe mogelijkheden op de arbeidsmarkt .................................................................... 176 SAMENVATTING EN CONCLUSIES ......................................................................................... 177

ACHTERGRONDEN EN KENMERKEN VAN DE CHINEZEN IN DE VERENIGDE STATEN VAN AMERIKA .............................................................. 179 7.1 7.2 7.3 7.4

INLEIDING ............................................................................................................................... 179 HERKOMST EN VESTIGING VAN DE CHINEZEN IN AMERIKA......................................... 181 DE INVOERING VAN ANTI-CHINESE MAATREGELEN....................................................... 183 VERSCHILLENDE BEROEPSSECTOREN VÓÓR DE TWEEDE WERELDOORLOG............. 184

XII – ETNISCH ONDERNEMERSCHAP – DE CHINESE HORECASECTOR 7.5 7.6 7.7 7.8 7.9 7.10 7.11 7.12

8.

GROEI EN SPREIDING VAN DE CHINESE POPULATIE IN AMERIKA NA DE TWEEDEWERELDOORLOG ................................................................................................... 190 WIE WONEN ER IN DE CHINATOWNS? ................................................................................ 193 DE SOCIALE STRUCTUUR VAN DE CHINATOWNS............................................................... 195 CHINESE ONDERNEMINGEN IN AMERIKA ......................................................................... 197 HET OPLEIDINGS- EN INKOMENSNIVEAU VAN DE CHINESE POPULATIE IN AMERIKA .................................................................................................................................. 199 DE ARBEIDSMARKT VOOR CHINEZEN ................................................................................ 201 DE CHINEZEN IN AMERIKA: EEN MODEL-MINDERHEIDSGROEPERING? .................... 203 SAMENVATTING EN CONCLUSIES ......................................................................................... 205

DE POSITIE VAN DE CHINEZEN IN NEDERLAND EN IN DE VERENIGDE STATEN VAN AMERIKA: EEN VERGELIJKING ..................... 209 8.1 8.2

8.3 8.4

INLEIDING ............................................................................................................................... 209 HET ONTWIKKELINGSTRAJECT VAN DE CHINESE HORECASECTOR IN DE VERENIGDE STATEN VAN AMERIKA ................................................................................... 209 8.2.1 Het ontstaan van de eerste Chinese restaurants ................................................................... 210 8.2.2 Expansie van de Chinese horecasector in Amerika............................................................. 213 8.2.3 Kenmerken van het Chinees ondernemerschap ................................................................ 216 8.2.4 Problemen waarmee Chinese ondernemers worden geconfronteerd .................................... 219 8.2.5 De Amerikanisering van de Chinese keuken................................................................. 220 8.2.6 Grenzen van aanpassing ................................................................................................ 222 8.2.7 Aanpassingsstrategieën en typen restaurants .................................................................. 223 DE CHINESE HORECASECTOR IN AMERIKA EN IN NEDERLAND: OVEREENKOMSTEN EN VERSCHILLEN ................................................................................ 225 SAMENVATTING EN CONCLUSIES IN HET LICHT VAN HET GEHANTEERDE CONCEPTUELE MODEL .......................................................................................................... 237

SAMENVATTING ........................................................................................................................................ 221

SUMMARY ..................................................................................................................................................... 224

BIBLIOGRAFIE ............................................................................................................................................. 227

APPENDIX .................................................................................................................................................... 239

INHOUDSOPGAVE – XIII

LIJST VAN TABELLEN EN SCHEMA’S

Tabel 3.1 Tabel 3.2 Tabel 3.3 Tabel 3.4 Tabel 3.5 Tabel 3.6 Tabel 3.7 Tabel 3.8 Tabel 3.9 Tabel 3.10 Tabel 3.11 Tabel 3.12

Bekende Chinese restaurants vóór 1945 ..........................................................................55 Groei van het aantal Chinese en Chinees-Indische restaurants per provincie in de periode 1960-1993 ...................................................................................64 Spreiding van Chinees-Indische restaurants over Nederland in de periode 1960 tot en met 1996 (in procenten) ................................................................................64 Leeftijd van de Chinees-Indische bedrijven in jaren, aandeel in procenten, in 1991 .........................................................................................................................................68 Aandeel van het aantal in Chinese en Chinees-Indische bedrijven werkzame personen, in 1990 (in procenten) .......................................................................................68 Bedrijven verdeeld naar omzetklassen (1978).................................................................69 Restaurantbezoek in gezinsverband in 1980 ...................................................................70 Diverse consumentenaspecten ...........................................................................................71 Aantal Chinese en Chinees-Indische restaurants in 1982-1996...................................73 De indeling van de feitelijke beroepsbevolking naar verschillende functies in de Chinese horecasector .................................................................................................74 Indeling van het totaal aantal medewerkers in de Chinese horecasector naar bedrijfsgrootte in procenten ...............................................................................................74 Absolute en procentuele toename van de restaurants in Nederland in de periode 1960-1982...............................................................................................................78

Tabel 4.1 Tabel 4.2 Tabel 4.3

Aantal Chinese organisaties in Nederland .......................................................................87 Etnische identificatie onder Chinese en Turkse jongeren ............................................94 Door ouderen genoten onderwijs in procenten..............................................................96

Tabel 5.1 Tabel 5.2

Groepsspecifieke kenmerken mede in relatie tot het ondernemerschap...................99 Aantal toewijzingen van naturalisatieverzoeken van personen met de nationaliteit van China ...................................................................................................... 117 Sociale contacten van oudere Chinezen ........................................................................ 120 Chinese christelijke organisaties in Nederland............................................................. 123

Tabel 5.3 Tabel 5.4 Tabel 6.1 Tabel 6.2 Tabel 6.3 Tabel 6.4

Top-10 van uitheemse eetgelegenheden in Nederland in de periode 1993 tot en met 1996 .................................................................................................................. 150 Omzetontwikkeling Chinees-Indische restaurants (in miljoenen guldens) ............ 152 Percentage Nederlanders dat aangeeft het laatste half jaar wel eens een bepaald type restaurant te hebben bezocht .................................................................. 153 Aantal inschrijvingen bij de KvK van horeca-ondernemers in de vier grote steden ................................................................................................................................... 158

XIV – ETNISCH ONDERNEMERSCHAP – DE CHINESE HORECASECTOR Tabel 7.1 Tabel 7.2 Tabel 7.3 Tabel 7.4 Tabel 7.5 Tabel 8.1 Tabel 8.2 Tabel 8.3

Beroepen die door de Chinese migranten werden uitgeoefend in de periode 1850-1880 ............................................................................................................................ 166 Chinees-Amerikaanse populatie, 1960-1985 ................................................................ 171 Omvang van de populatie in Amerika en in het buitenland geboren Chinezen in 1970 (in procenten)....................................................................................................... 172 Aantal jaren schoolopleiding dat is voltooid door personen van 25 jaar of ouder in procenten in 1970.............................................................................................. 179 Aantal werkzame Chinese personen van 16 jaar of ouder, 1990. ............................ 181 Aantal etnische en regionale restaurants in Philadelphia, 1920-1980 ...................... 190 Overzicht van de tien meest voorkomende etnische restaurants in stedelijke agglomeraties in de Verenigde Staten, in 1980 .......................................... 192 Overzicht van aantal werkenden per gezin in Chinese onderneming ..................... 208

Schema 1.1. Schematisch overzicht van de probleemsteling en het theoretisch kader .................36 Schema 6.1. Twee mogelijke ontwikkelingstrajecten ........................................................................ 139 Schema 8.1 Historisch overzicht van belangrijke ontwikkelingen in de Chinese horecasector in Nederland in de periode 1911 tot heden ..................................................... 206 Schema 8.2 Historisch overzicht van belangrijke ontwikkelingen in de Chinese horecasector in de Verenigde Staten van Amerika in de periode 1850 tot heden ............ 207 Schema 8.3 Vier vormen van adaptatie ............................................................................................... 214