2014
Energietransitie, op weg naar Circulaire Economie Duitsland – Nederland 5-1
Onderzoeksrapport
J.H. Lugies Junior medewerker 9-7-2014
Versie beheer Versie 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1.0
Datum 13-05-2014 21-05-2014 26-06-2014 01-07-2014 01-07-2014 03-07-2014 08-07-2014 08-07-2014 08-07-2014 09-07-2014
Beschrijving Opzet onderzoeksrapport Resultaten Lathen toegevoegd Conclusie Lathen toegevoegd Bijlagen toegevoegd Resultaten Saerbeck toegevoegd Conclusie Saerbeck toegevoegd Discussie toegevoegd Concept versie Definitief
Inhoud Versie beheer .......................................................................................................................................... 1 Managementsamenvatting ..................................................................................................................... 4 1. Inleiding ............................................................................................................................................... 6 2. Literatuur ............................................................................................................................................. 7 3. Methoden .......................................................................................................................................... 14 3.1 Interview...................................................................................................................................... 14 3.1.1 Procedure ............................................................................................................................. 14 3.1.2 Deelnemers .......................................................................................................................... 14 3.1.3 Materiaal en instrumenten .................................................................................................. 14 3.1.4 Meetinstrument ................................................................................................................... 15 3.1.5 Data-analyse ......................................................................................................................... 15 3.1.6 Randvoorwaarden ................................................................................................................ 15 3.1.7 Betrouwbaarheid en validiteit.............................................................................................. 15 3.2 The Social Construction of Technological Systems (SCOT).......................................................... 16 3.2.1 Procedure ............................................................................................................................. 16 3.2.2 Deelnemers .......................................................................................................................... 16 3.2.3 Materialen en instrumenten ................................................................................................ 16 3.2.4 Meetinstrument ................................................................................................................... 16 3.2.5 Data-analyse ......................................................................................................................... 16 3.2.6 Randvoorwaarden ................................................................................................................ 16 3.2.7 Betrouwbaarheid en validiteit.............................................................................................. 16 3.3 Deskresearch ............................................................................................................................... 17 3.3.1 Procedure ............................................................................................................................. 17 3.3.2 Deelnemers .......................................................................................................................... 17 3.3.3 Materialen en instrumenten ................................................................................................ 17 3.3.4 Meetinstrument ................................................................................................................... 17 3.3.5 Data-analyse ......................................................................................................................... 17 3.3.6 Randvoorwaarden ................................................................................................................ 17 3.3.7 Betrouwbaarheid en validiteit.............................................................................................. 17 4. Resultaten.......................................................................................................................................... 17 4.1 Resultaten Saerbeck .................................................................................................................... 18 4.1.1 Resultaten deelvraag 1 ......................................................................................................... 18 4.1.2 Resultaten deelvraag 2 ......................................................................................................... 20 4.1.3 Resultaten deelvraag 3 ......................................................................................................... 21 4.2 Resultaten Lathen........................................................................................................................ 22
4.2.1 Resultaten deelvraag 4 ......................................................................................................... 22 4.2.2 Resultaten deelvraag 5 ......................................................................................................... 24 4.2.3 Resultaten deelvraag 6 ......................................................................................................... 26 5. Conclusie ........................................................................................................................................... 27 5.1 Saerbeck ...................................................................................................................................... 27 5.1.1 Conclusie deelvraag 1 ........................................................................................................... 27 5.1.2 Conclusie deelvraag 2 ........................................................................................................... 28 5.1.3 Conclusie deelvraag 3 ........................................................................................................... 29 5.2 Lathen .......................................................................................................................................... 29 5.2.1 Conclusie deelvraag 4 ........................................................................................................... 29 5.2.2 Conclusie deelvraag 5 ........................................................................................................... 30 5.2.3 Conclusie deelvraag 6 ........................................................................................................... 31 5.3 Conclusie hoofdvraag .................................................................................................................. 31 6.Discussie ............................................................................................................................................. 34 7.Referenties ......................................................................................................................................... 35
Managementsamenvatting Door de groei van de wereldbevolking is er een toename te verwachten in de vraag naar energie en grondstoffen. De stijgende uitstoot van CO2 bedreigt de biodiversiteit en daarmee indirect ook mogelijkheden voor toekomstige generaties. Men is het er over eens dat de leefomgeving duurzamer moet worden vormgegeven. Dit wordt nog eens onderstreept door de oprichting van de Ellen Mac Arthur Foundation (EMF). Deze organisatie promoot de circulaire economie, omdat dit voorziet in een samenhangend kader van waaruit de samenleving in al haar facetten opnieuw ontworpen kan worden, om daarmee ook de energievoorziening zeker te stellen. Duitsland wordt binnen Europa gezien als een koploper op het gebied van duurzame energie. Internationaal gezien loopt China voorop. Nationaal ontstaan op lokaal niveau steeds vaker ‘Bottum-up’ bewegingen. Het aantal maatschappelijke initiatieven is vorig jaar bijna in aantal verdubbeld. Deze initiatieven zullen in de toekomst moeten samenwerken om tot schaalvergroting te kunnen komen, om op energiegebied toe te werken naar een zo hoog mogelijke autonomie. Gedrag van mensen is van doorslaggevend belang bij de transitie naar een duurzame samenleving. Het in kaart brengen van de sociale processen brengt inzichten voort over het ontstaan van weerstand om van daaruit groepen actoren dichter bij elkaar te kunnen brengen en daarmee draagvlak te creëren voor een snelle energietransitie. Het terugdringen van het brongebruik is een belangrijke pijler onder de Circulaire economie. Voor het terugdringen van het brongebruik is het nodig om inzicht te creëren in de energiestromen binnen gemeenschappen, om van daaruit verliesposten te kunnen traceren. Deze inzichten kunnen bijdragen aan pogingen om energiestromen een meer circulair karakter te geven. Duitsland heeft een grote voorsprong op het gebied van duurzame energie, en daarmee ook een voorsprong op het gebied van energietransitie. Het verdient dan ook de voorkeur om de ontwikkeling van deze Duitse dorpen als cases te onderzoeken. Om dit te onderzoeken is de volgende hoofdvraag gesteld: Welke factoren zijn bepalend bij de wijze waarop in Duitse duurzame gemeenschappen draagvlak is ontstaan voor de transformatie van een lineair naar een meer circulair energiemodel?, hoe kan een meer circulair energiemodel er uit zien? Om de hoofdvraag te beantwoorden zijn de volgende deelvragen gesteld; 1. 2. 3. 4. 5. 6.
Hoe ziet de energiestroom van Saerbeck er uit? Op welke wijze is er draagvlak ontstaan in Saerbeck? Wat zijn de faciliterende factoren binnen Saerbeck? Hoe ziet de energiestroom van Lathen er uit? Op welke wijze is er draagvlak ontstaan in Lathen? Wat zijn de faciliterende factoren binnen Lathen?
Deze deelvragen en de hoofdvraag zijn beantwoordt door middel van kwalitatieve onderzoekmethoden. Dit zijn onder andere gedeeltelijk gestructureerde interviews, The Social Construction of Technological Systems (SCOT) en deskresearch. Het onderzoek is gedeeltelijk gebaseerd op een conceptueel model afkomstig uit een review van diverse psychologische studies naar de psychologische factoren die van invloed zijn op het ontstaan van draagvlak voor duurzame energiesystemen. Het in kaart brengen van de energiestromen is gebaseerd op inzichten van binnen de energetica ontwikkelde theoretische concepten. Met dit onderzoek wordt inzicht gegeven op welke wijze men in Duitse duurzame gemeenschappen lineaire energiestromen omvormt naar energiestromen met een meer circulair karakter. Daarnaast biedt dit onderzoek inzicht in de processen en activiteiten binnen Duitse gemeenschappen en de faciliterende factoren welke hebben bijgedragen aan het creëren van draagvlak binnen deze gemeenschappen. Binnen de Duitse dorpen Saerbeck en Lathen speelde met name de lokale politiek een sleutelrol door op te treden als initiator van projecten. Daarnaast was van doorslaggevend belang dat ervoor werd gezorgd dat grote investeerders niet werden bevoordeeld boven kleine investeerders. Sterker gesteld, de kleine
investeerders kregen voorrang bij de investeringen. Een sterke faciliterende factor is ook geweest dat er waarde werd gecreëerd voor de burgers van deze gemeenschappen. Nederlandse duurzame dorpen kunnen leerpunten trekken uit de faciliterende factoren binnen Duitse dorpen. Op deze manier heeft dit onderzoek een bijdrage geleverd aan de voortgaande Nederlandse energietransitie en daarmee is weer een stap gezet op weg naar een Circulaire Economie. Eveneens is daarmee een bijdrage geleverd aan een duurzamere samenleving.
1. Inleiding De groei van de wereldbevolking leidt tot een toename van de wereldwijde ecologische voetafdruk. De ecologische voetafdruk van het “Westen” wordt zo langzamerhand onhoudbaar groot ten opzichte van de rest van de wereld. Ook de opkomende economieën zorgen ervoor dat er een steeds grotere vraag ontstaat naar energie en grondstoffen. Ervan uitgaand dat de huidige fossiele energiebronnen eindig zijn, zal er richting de toekomst op een andere manier naar de energie voorziening, energiegebruik, economie en samenleving als geheel moeten worden gekeken. Er is een omslag nodig in denken en handelen. Wereldwijd worden er initiatieven gestart om duurzamer en bewuster om te gaan met energie en grondstoffen. In toenemende mate worden op lokaal niveau (binnen gemeenschappen, wijken en dorpen) initiatieven gestart om een duurzame samenleving te realiseren. Voorbeelden hiervan zijn Duurzame dorpen en Transition Towns (een internationaal fenomeen met als doel om gemeenschappen te transformeren naar duurzame gemeenschappen). In het voortgaande ‘Bottum-up’ transitieproces naar een duurzame samenleving zullen gemeenschappen niet op zichzelf kunnen blijven functioneren maar zal men de synergie met andere gemeenschappen zoeken om samen te werken aan een lokale en regionale duurzame energievoorziening. Het doel daarbij is om de zelfvoorzieningsgraad op het gebied van duurzame energie op een zo hoog mogelijk peil te brengen. Productketens zullen daarbij zodanig ingericht moeten worden zodat kringlopen gesloten kunnen worden waardoor verliezen op het gebied van energie tot een minimum beperkt kunnen worden. Deze aanpak zal er toe leiden dat er steeds minder een beroep zal worden gedaan op fossiele energie. Vanuit het Kenniscentrum NoorderRuimte houdt het Lectoraat Ruimtelijke Transformaties zich bezig met onderzoek naar vormen waarop ruimtelijke ingrepen moeten plaatsvinden. De huidige stand van zaken is dat er een palet aan duurzame dorpen en energie-initiatieven ontstaat welke zich hoofdzakelijk primair richten op het produceren van duurzame energie. Deze initiatieven opereren als het ware allemaal met de blik naar binnen, op zichzelf gericht. Om op regionaal niveau energiekringlopen te kunnen sluiten, en daarmee op energiegebied een circulaire economie tot stand te brengen, zullen duurzame dorpen niet alleen naar binnen, maar ook naar buiten gericht moeten zijn. De Ellen Macarthur Foundation geeft in haar rapport Towards the circular economy (2013), aan dat de circulaire economie moet worden gezien als een totaal systeem waarbij steeds meer in kringlopen zal moeten worden gedacht, een cyclisch metabolisme waarbij er synergie ontstaat tussen het ecologische en economische systeem. Er zal daarom met een nieuwe blik gekeken moeten worden naar de energievoorziening van individuele dorpen. Het gedrag en beleid van individuele dorpen kan het functioneren van een regionaal energiesysteem beïnvloeden. Binnen dit kader is het van groot belang om te weten wat er in duurzame dorpen en regio’s op het gebied van energie nodig is om kringlopen tot stand te brengen. Waarbij dorpen en regio’s elkaar ondersteunen met hun sociale netwerken, en daarnaast elkaar aanvullen vanuit hun ecologische netwerken. Daarnaast is het van belang om te weten op welke wijze er draagvlak kan ontstaan voor dergelijke samenwerking. Dit project is onderdeel van een poging om een scenario te ontwikkelen waarmee op regionaal niveau, op het gebied van energie een circulaire economie tot stand kan worden gebracht waardoor energie efficiënt wordt geproduceerd en effectief worden benut. Dit onderzoeksrapport bestaat uit een zestal hoofdstukken. De aanleiding en doelstelling en probleemstelling staan in hoofdstuk 1. In hoofdstuk 2 wordt de literatuur behandeld en een verklaring gegeven voor het gebruikte onderzoeksmodel. In hoofdstuk 3 worden de onderzoeksmethoden uitgelegd. In hoofdstuk 4 worden de resultaten weergeven. In hoofdstuk 5 worden conclusies getrokken en de hoofdvraag beantwoord. In hoofdstuk 6 wordt het onderzoek bediscussieerd.
2. Literatuur De wereldbevolking groeit gestaag. In maart 2014 telt de wereld al ruim 7,2 miljard inwoners (worldometers, 2014). Een steeds groter aantal mensen zal daardoor in de toekomst aanspraak maken op energie en grondstoffen. Het is algemeen bekend dat fossiele energie en grondstoffen niet onuitputtelijk zijn. De mensheid kan daarom niet ongestraft doorgaan met het verbruiken van deze bronnen. Coyle (2011) schrijft in zijn boek Sustainable and Resilient Communities: “ iedereen realiseert zich steeds meer dat de gemeenschappen, organisaties en samenlevingen waarin zij leven en werken duurzamer moeten worden om hun sociale, ecologische en economische toekomst veilig te stellen”. Om de aarde waarop we leven, met eenzelfde biodiversiteit, ook voor toekomstige generaties te behouden zal er richting de toekomst op een andere manier moeten worden gedacht en gehandeld als het gaat om de energie voorziening, energiegebruik, economie en samenleving als geheel. De samenleving kan niet op de huidige manier doorgaan met het uitputten van eindige grondstoffen. Dat dit besef gedragen wordt blijkt uit het feit dat in 2010 de Ellen McArthur Foundation (EMF) is opgericht. Haar doel is om generaties te inspireren om op een nieuwe en creatieve manier te bouwen aan een positieve toekomst. Het EMF gelooft dat de Circulaire Economie voorziet in samenhangend kader waarbij systemen op ieder niveau opnieuw ontworpen moeten worden. Dit biedt een kans om innovatie en creativiteit te benutten en daardoor een positieve en sterke economie mogelijk te maken (Ellen MacArthur Foundation, 2013). De door de Ellen MacArtur Foundation gepromote circulaire economie staat in schril contrast met de huidige lineaire economie waarin het ‘cradle to grave’ principe wordt toegepast. Dit houdt in het winnen, gebruiken en afdanken van goederen. Hoewel er door de tijden heen grote verbeteringen zijn geboekt in het verbeteren van het rendement van gebruik van grondstoffen en energie, blijft het een systeem op basis van verbruik waarbij aanzienlijke verliezen optreden door de hele waardeketen. Een economie draait bij de gratie dat het kan beschikken over energie. De huidige lineaire economie drijft nog voornamelijk op fossiele energie. De eindigheid hiervan en een groeiende vraag naar energie brengt steeds meer risico’s met zich mee. Tegen deze achtergrond is het vanzelfsprekend dat alles in het werk moet worden gesteld om de energievoorziening zeker te stellen. Zowel ‘Topdown’ als ‘bottomup’ wordt er gewerkt aan het zeker stellen van die energievoorziening. Dit is geen geïsoleerde taak voor landen afzonderlijk, deze taak kan alleen worden bereikt door internationale samenwerking. Internationale samenwerking Om verzekerd te blijven van de beschikbaarheid van betaalbare en schone energie, wordt deze internationale samenwerking onder andere vormgegeven door het International Energy Agency (IEA). Dit is een adviesorgaan op het gebied van betrouwbare, betaalbare en duurzame energie. Het IEA bevordert de samenwerking tussen 28 industrielanden op het gebied van energie. Binnen de zogenoemde 'Implementing Agreements' (IA's) wisselen de landen op internationaal niveau kennis uit over energiebesparing. Ondermeer over eindgebruikers van gebouwde omgeving, elektriciteit, industrie en transport, daarnaast nog andere specifieke energiethema's zoals duurzame energie en fossiele brandstoffen. Het IEA stelt zich ondermeer ten doel om energiesystemen te handhaven en te verbeteren om daardoor haperingen in het olieaanbod op te vangen. Een ander doel van het IEA is de wereldwijde structuur voor energie aanbod en –vraag te verbeteren door alternatieve energiesystemen te ontwikkelen en de energie-efficiency te verbeteren (International Energy Agency, 2012). De 28 landen worden ongeveer om de vier jaar aan een diepgaand onderzoek onderworpen ten aanzien van het politieke beleid op het gebied van energie. Naast Nederland is ook Duitsland lid van het samenwerkingsverband. In 2013 is het diepteonderzoek naar het Duitse politieke beleid ten aanzien van energie gepubliceerd. Het rapport laat zien dat Duitsland tot een van de weinige landen behoort die, door ondertekening van het Kyoto-protocol, voldoen aan hun verplichtingen ten aanzien van het terugdringen van de CO2 uitstoot. Dit resultaat is volgens het rapport nagenoeg volledig toe te schrijven aan de energiesector. Het Duitse politieke beleid is er op gericht dat in 2020 35% van de totale energiebehoefte moet worden geleverd vanuit hernieuwbare energiebronnen (International Energy Agency, 2013). In 2013 heeft Duitsland op dat gebied al een niveau bereikt van 23,4% (Bundesverband Deutschland der Energie und Wasser wirtschaft (BDEW),
2014). Nederland daarentegen heeft zich bij monde van het energieakkoord van de Sociaal Economische Raad (SER) ten doel gesteld dat in 2020 14% van de totale energiebehoefte moet worden geleverd uit hernieuwbare energiebronnen (Sociaal Economische Raad, 2013). In 2013 is daarvan slechts 4,6% gerealiseerd (Ministerie van Economische zaken, 2013). Nederland doet het daarmee veel slechter dan Duitsland. Duitsland is volgens een rapport van de Ellen MacArthur Foundation ook het enige land in Europa dat bezig is met een programma om de grondstofvoorziening efficiënt te maken (IMSA, 2013). Duitsland zet daarmee goede stappen op weg naar een Circulaire economie. Internationaal kan China gezien worden als een koploper met betrekking tot de Circulaire economie. Dit land heeft ‘topdown’ serieus werk gemaakt van de promotie van duurzaamheid. China heeft de promotie van de circulaire economie gekozen als nationaal beleidsinstrument voor duurzame ontwikkeling. Vanaf 2009 in een nationale wet in werking gesteld die de ontwikkeling van de circulaire economie promoot. China heeft als eerste land een nationaal indicatorsysteem opgesteld waarmee een benchmark kan worden uitgevoerd (Geng, et al, 2011). Geng beschrijft 22 indicatoren op macro niveau en 12 indicatoren op het niveau van industrieterreinen. Geng beschrijft als nadeel dat deze Chinese indicatoren gebaseerd zijn op voornamelijk milieu en economische factoren terwijl voor de Circulaire economie de sociale factor buiten beschouwing wordt gelaten. Geng merkt verder op dat deze Chinese indicatorset zich voornamelijk focust op hergebruik en recycling, terwijl het reduceren van brongebruik niet wordt meegnomen in het indicatorsysteem, terwijl dit in Circulaire Economie termen toch het belangrijkste doel is. Tegen de achtergrond van oprakende fossiele energievoorraden is het terugdringen van het gebruik hiervan, en het vervangen door hernieuwbare bronnen een hoofddoel, immers zonder energie, geen economie. Verschillende groepen burgers vinden dat de Nederlandse overheid met het topdown beleid toch te weinig doortastend optreedt. Deze groepen burgers maken zich zorgen dat de energietransitie met alleen een ‘topdown’ beleid niet snel genoeg gaat. Naast het ‘topdown’ beleid is de laatste jaren daarom ook een maatschappelijke ‘bottomup’ beweging ontstaan. Alleen al in Nederland is in 2013 het aantal maatschappelijke duurzame energie initiatieven gegroeid van driehonderd naar bijna vijfhonderd (Binnenlands bestuur, 2013). Deze initiatieven richten zich op de eigen wijk, dorp of gemeenschap, voorbeelden hiervan zijn duurzame dorpen en transition towns. Al deze initiatieven zijn erop gericht om in de energievoorziening minder afhankelijk te worden van fossiele brandstoffen en over te stappen naar hernieuwbare energiebronnen. Om alle beschikbare potentiële hernieuwbare energiebronnen effectief en efficiënt te benutten zullen de bestaande energie initiatieven zich ook extern moeten oriënteren. Bestaande duurzame energie initiatieven zullen moeten kijken op welke wijze deze initiatieven elkaar zullen kunnen ondersteunen. Om als het ware een gemeenschap van dorpen en gemeenschappen te vormen en daarmee aan schaalvergroting te werken. Men zal dan als regio moeten gaan samenwerken om een duurzame energievoorziening zeker te stellen. Men kan een dergelijke regio van bijvoorbeeld dorpen gaan zien als één gemeenschap waarbinnen men energie autonomie nastreeft. Autonomie kan dan gedefinieerd worden als het vermogen van een energiesysteem om te functioneren zonder de noodzaak van externe ondersteuning in de vorm van energie-invoer door middel van haar eigen lokale energieopwekking. Om na te gaan wat daarbij de belangrijkste issues zijn, biedt de literatuur uitkomst. Callum en Bradley (2012) behandelen in een review met als titel ‘Energy autonomy in sustainable communities’ de belangrijkste issues welke van belang zijn bij het streven naar energie autonomie. Zij geven aan dat de volgende issues van belang zijn; De mate van autonomie Callum en Bradley (2012) geven aan dat de mate van autonomie afhankelijk is van de schaal en de ligging van de gemeenschappen ten opzichte van andere gemeenschappen. Men geeft aan dat er gestreefd kan worden naar energieneutraal of zelfs energie negatief waarbij meer energie geproduceerd wordt dan geconsumeerd. Uit de in de review behandelde literatuur blijkt verder dat een verbinding met een energienetwerk de voorkeur geniet boven een zogenaamd ‘stand alone’. Dit gegeven past dan ook goed bij de Nederlandse context. Bij een netwerkverbinding kan altijd gestreefd worden naar een zo hoog mogelijke autonomie, maar dit is zeer contextspecifiek en wordt gedicteerd door lokale factoren. Er kan daarbij gestreefd worden naar een balans tussen de
voordelen van een bepaald niveau van autonomie zonder de nadelen van al te grote investeringen. Naast de mate van autonomie speelt ook gedrag van gebruikers een grote rol. Belang van Gedrag Het gedrag wordt volgens de in de review behandelde literatuur beïnvloed door interne en externe variabelen. De interne variabelen zijn die variabelen die invloed hebben op iemands geest zoals bewustzijn, kennis, waarden, houdingen, gedrag,rationele denkprocessen, emoties en gewoonten. De externe variabelen zijn de variabelen welke van invloed zijn op de fysieke en sociale omgeving waarin de persoon leeft. Binnen de literatuur is ook de noodzaak tot kennis en onderwijs een veel besproken thema om gedragsverandering te bewerkstelligen, en daarmee ook de betrokkenheid van stakeholders. Huijts, et al (2012) hebben op basis van een review een kader geschetst (zie figuur 1) met daarin aangegeven de psychologische factoren welke van belang worden geacht bij de acceptatie van duurzame energiesystemen. Om het huidige onderzoek wat tijd betreft haalbaar te maken zal het zich richten op een beperkt aantal psychologische factoren welke in figuur 1 in het rood zijn aangegeven. Ervaring
Kennis
Positief gevoel Negatief gevoel Vertrouwen
inspanningen Sociale norm risico voordeel
Waargenomen gedragscontrole
Intentie tot acceptatie
Acceptatie
Eerlijkheid proces Attitude Verdelingvoordeel Resultaat efficiency Persoonlijke norm Probleem perceptie
Figuur 1 Conceptueel model Acceptatie Overgenomen van: Huijts, et al “Psychological Factors Influencing energy technology acceptance, (2012). Stakeholder betrokkenheid De review van Callum en Bradley (2012) laat duidelijk blijken dat betrokkenheid van stakeholders een veel besproken thema is binnen de literatuur. Betrokkenheid is belangrijk voor een goede samenwerking. Daar waar samengewerkt moet worden met verschillende actoren om beleid te ontwikkelen en uit te voeren is het gewenst dat er een zekere mate van interactie plaatsvindt tussen de actoren. De mate van interactiviteit bepaalt in zekere mate het draagvlak. De interactiviteit wordt meegenomen in het item ‘Eerlijkheid proces’. Algemeen wordt aangenomen dat participatie het draagvlak vergroot. Participatie wordt gezien als een van de noodzakelijke pijlers van duurzame ontwikkeling (Develtere, 2009). Hoe dit moet worden vormgegeven is afhankelijk van de context. Prӧpper (2009) geeft aan dat er geen normatief concept is voor interactief beleid maar dat de deelnemers aan een interactief proces zelf moeten aangeven wat de juiste handelswijze is. Movisie (2011) splitst betrokkenheid in drie dimensies namelijk; affectief, normatief en continuïteit. Affectief in de zin dat stakeholders een emotionele binding hebben, zich identificeren met een organisatie en er daarom bij willen blijven. Normatief in de zin dat stakeholders betrokkenheid voelen als een verplichting om loyaal te zijn of te blijven aan een organisatie. Continuiteit in de zin dat de
stakeholders zich bewust zijn van de sociale en economische kosten die een eventueel vertrek met zich mee kunnen brengen. De aard van de betrokkenheid geeft daarmee onder andere inzicht in het denkkader van stakeholders. Denkkaders zijn van groot belang, van daaruit kan het begrip tussen stakeholders onderling worden vergroot, wat kan leiden tot minder weerstand en een sneller uitvoeringstraject van projecten. Binnen de review van Callum en Bradley (2012) wordt ook gewezen op noodzaak om inzicht te verkrijgen in de sociale aspecten van lokale hernieuwbare energieprojecten. De sociale aspecten hebben namelijk invloed op de publieke opinie en percepties van hernieuwbare energie en duurzaamheid in het algemeen. Sociaal proces Het verduurzamen en meer sociaal maken van leefgemeenschappen kan op verschillende manieren tot stand worden gebracht. In dit onderzoek wordt met verduurzamen bedoeld het zich richten op het lokaal winnen van energie op een duurzame manier. Dit in tegenstelling tot de conventionele manier van energievoorziening waarbij dit centraal en landelijk geregeld is. Om op lokaal niveau als dorpsgemeenschap energie op te willen wekken, heeft men elkaar nodig. Men zal hiervoor moeten samenwerken met verschillende actoren en disciplines om een project van de grond te krijgen. Het initiatief hiervoor ligt vaak bij enkelingen of een kleine selecte groep mensen. Wil men echter van de hele gemeenschap draagvlak voor de plannen krijgen dan zullen er een aantal stadia moeten worden doorlopen waarbij men rekening zal moeten houden met elkaar. Bijker, Hughes & Pinch (1993) geven aan dat: ‘elke verandering in feite een sociaal proces is. De sociale groepen die betrokken zijn bij de technologische en sociale ontwikkelingen spelen een belangrijke rol. Elke sociale groep zal op een andere manier naar de technologie kijken en van daar uit op een specifieke manier problemen zien en ook oplossingen voorstellen. Sociale groepen geven op hun eigen wijze betekenis aan technologie en veranderingen. Deze benadering geeft aan dat er verschillende manieren zijn om naar technologische ontwikkelingen en dus veranderingen te kijken. Daar waar de betekenisgeving van verschillende sociale groepen met elkaar overeenkomt, geeft aan dat er mogelijk problemen zijn opgelost en er consensus of draagvlak is ontstaan wat kan resulteren in besluitvorming’. Al deze verschillende actoren hebben hun eigen belangen, zij voorzien problemen en zij zien oplossingen, maar geven ook hun eigen betekenis aan de ophanden zijn de verandering. Daarmee kan de perceptie die mensen van een verandering hebben erg verschillend zijn, verschil in percepties kunnen tot spanningen leiden. Het is daarom belangrijk om te begrijpen hoe mensen een verandering zien, specifiek vanuit de posities en gezichtpunten van de betrokkenen zelf, zoals zij het beleven en ervaren (Baarda, De Goede & Teunissen, 2005). Het begrip draagvlak wordt veelvuldig gebruikt. Duineveld & Beunen (2006) geven de volgende definitie van het creëren van draagvlak; ‘Het creëren van draagvlak kan dus gezien worden als een ambitie van mensen en organisaties die de eigen politieke doelen en het eigen stelsel van waarden en normen over willen brengen op groepen waarvan wordt verondersteld dat het daarbij daarvoor aan draagvlak ontbreekt.’ Collectief eigenaarschap Callum en Bradley (2012) beschrijven voorbeelden uit Denemarken waarin 80% van de windenergie capaciteit afkomstig is van gemeenschappen waarbij inwoners gezamenlijk deelnemen in de aanschaf van een windmolen en daarvan ook de financiële voordelen van plukken. Dit maakt het voor de individuele inwoners mogelijk om met beperkte financiële middelen toch een bijdrage te kunnen leveren aan schone duurzame energie. Dit soort constructies heeft ook bewezen dat er meer gemeenschapszin ontstaat en een positiever verband wordt gelegd met duurzaamheid. Dit soort bottomup acties kunnen niet zonder een actieve houding van stakeholders uit het politieke speelveld. Energie-inzichten Om een energietransitie te bewerkstelligen van lineair op basis van fossiel, naar circulair op duurzame basis, is het nodig dat energiestromen inzichtelijk worden gemaakt. Om energiestromen inzichtelijk te maken is het goed om te beseffen wat energie eigenlijk is. Energie is niet een tastbaar iets dat kan worden geconsumeerd. Energie wordt niet geconsumeerd maar alleen maar
getransformeerd (Smil, 2008). Toch wordt er regelmatig gesproken van energieconsumptie, in dit onderzoek zal daarom ook worden gesproken van energieconsumptie. Om enige waarde aan een globale energiebalans te kunnen hechten is het belangrijk om verschillende vormen van energie te kunnen onderscheiden. Giampietro et al (2010) geeft aan dat de energie (Joules) uit primaire energiebronnen zoals olie en gas niet zomaar vergeleken kunnen worden met Energie (Joules) uit energiedragers van brandstoffen zoals benzine en diesel. Anders gezegd men kan niet 100 dollar en 100 euro bij elkaar optellen met als uitkomst 200 monetaire eenheden, dit heeft geen enkele betekenis tenzij er wordt omgerekend naar een referentie munteenheid. Een veel gebruikte referentie eenheid is Tonnen Olie Equivalenten (TOE). Deze eenheid is in het verleden in het leven geroepen omdat olie de belangrijkste primaire energiebron was. Giampietro et al (2010) geeft aan dat op basis van binnen de energetica ontwikkelde theoretische concepten, het essentieel is om een duidelijk onderscheid te maken tussen wat wordt genoemd primaire energiebronnen, energiedragers en eindgebruik. Met de primaire energiebronnen wordt bedoeld; energie van de zon, energie van de wind en energie van fossiele bronnen en biomassa. Met energiedragers wordt bedoeld vloeibare brandstoffen, elektriciteit en stoom afkomstig van primaire energiebronnen; of om meer energiedragers te maken bijvoorbeeld elektriciteit uit vloeibare brandstof. Van belang is verder om te beseffen dat elke omvormer (huishoudelijke apparatuur / auto) vaak een specifieke energiedrager nodig heeft. Met eindgebruik wordt bedoeld nuttige werkzaamheden in verband met het succesvol uitvoeren van taken en functies geleverd in de verschillende sectoren van de samenleving zoals huishoudens, landbouw, dienstensector enz. Energiedragers worden dan ook door verschillende groepen in de samenleving gebruikt om taken uit te kunnen voeren. Volgens Giampietro (2010) heeft men in het verleden gekozen om primaire energiebronnen te gebruiken als rekenformat. Dit leidde er toe dat de energiebehoefte van een gemeenschap werd uitgedrukt in een totale behoefte van een gemeenschap aan primaire energiebronnen. Dit maakte het mogelijk om te kunnen rekenen met hoeveelheden te importeren of te exporteren energiebronnen. Omdat dit rekenformat is ontwikkeld in een tijdperk waarin alleen maar fossiele energiebronnen voorhanden waren, werd als rekenmethode gebruik gemaakt van fysieke hoeveelheden van fossiele primaire energiebronnen bijvoorbeeld tonnen olie of tonnen kolen. Om echter de energie uit primaire energiebronnen om te kunnen rekenen naar energie uit energiedragers was men een omrekenfactor nodig. De hoeveelheid energie uit primaire energiebron nodig om 1 Joule aan energiedrager te produceren werd als omrekenfactor gebruikt om de totale hoeveelheid energie die een economie gebruikt om te kunnen rekenen naar eenheden primaire energiebron. Giampietro vind het belangrijk om aan te geven dat er een kwantitatieve berekening van een bepaalde primaire energiebron wordt gemaakt op basis van fysieke hoeveelheden zoals tonnen olie of kolen, in plaats van een berekening in energie-eenheden Joules. Bovenstaande rekenmethode resulteerde in het gebruik van de Tonnen Olie Equivalent (TOE). Het berekenen van de totale behoefte op basis van TOE geeft dan een indicatie van de omvang van de benodigde voorraden of van een te importeren hoeveelheid. Elektriciteit als energiedrager kan echter worden geproduceerd uit verschillende typen primaire energiebronnen. De verschillende conversieprocessen zorgen ook verschillende verliezen. Om dit probleem te ondervangen is er een aanvullende regel opgesteld namelijk dat er een standaard energetische waarde werd toegekend aan 1 Ton Olie Equivalent als referentie voor een bepaald type primaire energiebron. Namelijk dat 1 TOE = 41,85 GJ. Giampietro et al (2010) geeft aan dat deze ‘truc’ nodig was om een energieboekhouding te kunnen voeren. Om bijvoorbeeld de hoeveelheid benodigde energie voor 1 Joule elektriciteit uit kolen en 1 Joule elektriciteit uit olie bij elkaar op te kunnen tellen. Giampietro geeft aan dat men door de toepassing van deze regel claimt dat door gebruik te maken van een conversiefactor, het mogelijk is om een fysieke hoeveelheid verwijzend naar massa, accuraat en valide kan converteren naar een getalsmatige aanwijzing in Joules energie, onafhankelijk van de context. Giampietro (2010) onderschrijft deze claim echter niet omdat (1) een ton olie verschillende energieequivalenten kan hebben afhankelijk van de kwaliteit van de olie, (2) de calorische waarde, een numerieke equivalent in Joules van een ton olie is niet gelijk aan die van andere energiecategorieën zoals Joules uit elektriciteit of Joules uit vloeibare brandstoffen. Er bestaat niet alleen een probleem met het te maken onderscheid tussen hoge en lage calorische waarden maar ook het energetisch nut van deze numerieke waarde hangt altijd af van de context. Een hoeveelheid warmte kan afhankelijk van het toegepaste proces verschillende hoeveelheden elektriciteit genereren. Giampietro (2010)
geeft aan dat deze vorm van standaardisatie heeft geleid tot verwarring en tot grotere onnauwkeurigheid in berekeningen van kwantitatieve aard. Dit komt met name tot uiting daar waar naast fossiele energiebronnen ook niet-fossiele energiebronnen worden gebruikt. Door het toepassen van een standaard format met primaire energiebron en het TOE wordt het mogelijk om het energiegebruik tussen gemeenschappen onderling te vergelijken die een mix toepassen van verschillende primaire energiebronnen en energiedragers. Giampietro geeft aan dat deze manier van standaardisatie weer nieuwe problemen met zich meebrengt. Virtuele TOE’s stoten geen CO2 uit en leggen geen beslag op de fossiele energievoorraad. Het gevaar bestaat dat eventuele negatieve eigenschappen van Virtuele TOE’s niet in beeld komen zoal bijvoorbeeld bodemerosie als gevolg van het onttrekken van biomassa aan de natuur. Om te begrijpen welke energietransformaties zich in een samenleving voltrekken is het goed om terug te keren naar de hiervoor genoemde hoofdgroepen namelijk primaire energiebronnen, energiedragers en eindgebruik. Binnen een samenleving vinden achtereenvolgens twee conversies plaats namelijk ten eerste die van primaire energiebron naar energiedrager en vervolgens de conversie van energiedrager naar eindgebruik. Primaire energiebron naar Energiedrager; Wanneer de mix van energiedragers (elektriciteit, vloeibare brandstoffen en warmte) en de beschikbare primaire energiebronnen (fossiel en hernieuwbaar) bekend zijn, kan berekend worden hoeveel er van deze primaire energiebronnen nodig is om de levering van gevraagde energiedragers te garanderen. Energiedrager naar Eindgebruik; Eindgebruikers in een samenleving zijn ook in te delen in bepaalde groepen met elk specifieke interne functies. De analyse hiervan is nuttig om het verband aan te geven tussen het patroon van energietransformaties (de behoefte aan een bepaalde mix van energiedragers) en de structuren en functies in de samenleving. Bij de productie van energiedragers treden verliezen op, deze verliezen hangen volgens Giampietro (2010) nauw samen met in de eerste plaats de mix van gebruikte primaire energiebronnen, ten tweede zijn de grootte van de verliezen afhankelijk van de gebruikte techniek voor de conversie; ten derde zijn de verliezen eveneens afhankelijk van behoefte van een gemeenschap aan een bepaalde mix van energiedragers. Giampietro (2010) geeft namelijk aan dat het meer energie kost om 1 Joule elektriciteit te produceren dan 1 Joule warmte of vloeibare brandstoffen. Om aan te kunnen tonen dat een bepaalde primaire energiebron geschikt is voor een bepaalde samenleving, moet worden vastgesteld wat de karakteristieken zijn van die samenleving. De samenleving of gemeenschappen zoals we die kennen zijn immers een gegeven, deze kunnen niet zomaar in omvang worden aangepast. De eigenschappen of karakteristieken van een gemeenschap hebben een directe relatie met het te verwachten energieconsumptiepatroon. In feite gaat het om de snelheid waarmee aan de ene kant een bepaalde energiestroom kan worden gegenereerd (aanbod)en aan de andere kant de snelheid waarmee de energie in een gemeenschap wordt geconsumeerd (behoefte). Voor inzicht in de mate van autonomie is het belangrijk om inzicht te creeren in de energiestromen van een gemeenschap. Wanneer de energiestromen bekend zijn kan van daar uit worden onderzocht of, en met welke bronnen de omgeving kan bijdragen aan het verder verduurzamen van deze energiestromen zodat een duurzamere energievoorzienig kan ontstaan. In Duitsland zijn al een aantal dorpen waar men in een ver gevorderd stadium is wat betreft een duurzame energievoorziening. Het feit dat deze dorpen bestaan geeft aan dat het mogelijk is en dat deze initiatieven gedragen worden door de gemeenschap. Het verdient dan ook de voorkeur om de ontwikkeling van deze Duitse dorpen als cases te onderzoeken. De hoofdvraag die daarbij gesteld wordt luidt daarom: Welke factoren zijn bepalend bij de wijze waarop in Duitse duurzame gemeenschappen draagvlak is ontstaan voor de transformatie van een lineair naar een meer circulair energiemodel?, hoe kan een meer circulair energiemodel er uit zien?
Om de hoofdvraag te beantwoorden zijn de volgende deelvragen gesteld; 1. 2. 3. 4. 5. 6.
Hoe ziet de energiestroom van Saerbeck er uit? Op welke wijze is er draagvlak ontstaan in Saerbeck? Wat zijn de faciliterende factoren binnen Saerbeck? Hoe ziet de energiestroom van Lathen er uit? Op welke wijze is er draagvlak ontstaan in Lathen? Wat zijn de faciliterende factoren binnen Lathen?
3. Methoden Om de deelvragen te kunnen beantwoorden zijn een drietal onderzoeksmethoden toegepast. Deze d rie methoden hebben informatie gegeven op verschillend vlak op een zodanige manier dat deze met hoden elkaar aanvulden waardoor de betrouwbaarheid van het onderzoek is toegenomen. Deze met hoden zijn hieronder verder uitgewerkt.
3.1 Interview Om het onderzoek uit te voeren is gebruik gemaakt van het gedeeltelijk gestructureerde interview. Bi j deze methode lagen de belangrijkste vragen in principe vast. Het interview heeft als voordeel dat de onderzoeker op elk gewenst moment de respondent om verduidelijking kon vragen, wanneer een an twoord volgens de onderzoeker niet duidelijk genoeg was. Er kon ook worden doorgevraagd. Daarna ast bestond de mogelijkheid om, afhankelijk van het verloop van het interview, eventueel nog nieuw e onderwerpen in te brengen. 3.1.1 Procedure Per onderzoekseenheid (zie bijlage 4) zijn twee respondenten worden geïnterviewd. De gedeeltelijk g estructureerde interviews zijn afgenomen aan de hand van een interviewschema (zie bijlage 1) waari n de topics en belangrijkste vragen al stonden aangegeven. Het interview is afgenomen in het Duits. Het interview is afgenomen in de werkomgeving van de respondent. Voor aanvang van het interview heeft de onderzoeker de respondent geïnformeerd over het doel van het interview en uitgelegd dat de informatie alleen gebruikt zou worden voor dit onderzoek. Vervolgens heeft de onderzoeker gevr aagd of de respondent anoniem wilde blijven. Daarna heeft de onderzoeker de respondent om toest emming gevraagd om het interview te mogen opnemen. Wanneer de respondent toestemming gaf, g af de onderzoeker aan hoelang de opname bewaard zou worden en voor welke personen deze toega nkelijk zou zijn. Tijdens het interview werd de topiclist als leidraad gebruikt. De onderzoeker was vrij om zo nodig ‘door te vragen’. Na afloop van ieder interview heeft de onderzoeker aan de respondent gevraagd of deze nog iets had toe te voegen aan het interview. De onderzoeker heeft ook gevraagd wie er in de ogen van de respondent nog meer geïnterviewd zouden moeten worden, om het beeld z o compleet mogelijk te krijgen. Na afloop van het interview heeft de onderzoeker de respondent bed ankt voor de inzet en de beschikbaar gestelde tijd. 3.1.2 Deelnemers De respondenten vervulden een rol van burgemeester, projectleider of Bestuurslid van de Volksbank en bestuurslid van een Energiecooperatie bij de opstart van een duurzame gemeenschap. Deelnemer s waren mannen. De motivatie van de deelnemers voor duurzame energie blijkt onder andere uit een uitspraak van bijvoorbeeld de burgemeester van Saerbeck “Ik wil niet afhankelijk zijn van Putin”. Dez e burgemeester was ook een groot voorstander van gelijkheid, en heeft dat ook concreet gemaakt do or een regeling te treffen waardoor voorkomen wordt dat grote investeerders bevoordeeld zouden w orden boven kleine investeerders, getuige ook zijn uitspraak hierover: “Het zou voor mij onverdraagli jk zijn wanneer de windmolen van een grote investeerder meer zou opbrengen dan de windmolen van de coöperatie”. De deelnemers waren er ook sterk van overtuigd dat wil er draagvlak ontstaan voor p rojecten, dat deze vergezeld moeten worden van een goede businesscase zoals ook blijkt uit de uitsp raak van de heer Freerks van de Volksbank in Lathen: “Ik wil niet staan ‘preken’ mar het moet wel dui delijke financiële voordelen hebben, het moet de mensen voordeel en zingeving opleveren, dan doen z e mee, anders niet”. De werving van deelnemers aan het onderzoek vond gedeeltelijk plaats via contacten binnen de mili eufederaties uit Drenthe en Overijssel, en gedeeltelijk op eigen initiatief door middel van de sneeuwb al methode. 3.1.3 Materiaal en instrumenten Bij het uitvoeren van deze methode is gebruik gemaakt van pen en papier om aantekeningen te mak
en tijdens het interview. Deze aantekeningen konden dan weer als geheugensteun dienen gedurende het verdere verloop van het interview en de uitwerking ervan. Daarnaast is het interview, bij toestem ming, opgenomen met een voicerecorder. Bij de afname van het interview is gebruik worden gemaak t van een interviewschema waarin de belangrijkste vragen waren opgenomen, zie bijlage 1. Voor de v ertaling van sommige termen van Nederlands naar Duits en viceversa is gebruik gemaakt van de inter net-tool Euroglot Online. 3.1.4 Meetinstrument Het interviewschema (bijlage 1) welke bij het interview is worden gebruikt is opgesteld met behulp van het operationalisatieschema (bijlage 2). De topics zijn onder andere geformuleerd van uit literatuur over acceptatie (draagvlak) voor duurzame energiesystemen, literatuur over interactief bestuur, literatuur over energetica waarin wordt behandeld op welke wijze de kwaliteit van alternatieve energiebronnen bepaald kan worden. ‘Attitude’ is gemeten met onder andere een aantal psychologische factoren van Huijts, et al (2012), zoals weergegeven in hoofdstuk 2, figuur 1. Daarnaast is ‘attitude' gemeten met items welke worden weergegeven door Bijker, et al (1993) via de methode ‘the Social Construction Of Technological systems’. Om de ‘eerlijkheid van het proces’ te kunnen meten, is onder andere gebruik gemaakt van de volgende indicatoren; Openheid, Transparantie en Gelijkheid deze worden genoemd als goede indicatoren om de mate van interactief bestuur aan te geven (Boedeltje, 2007). De volgorde van de topics wijkt af van de volgorde zoals ze in het operationalisatieschema staan. Deze volgorde is bewust gewijzigd om zoveel mogelijk tot een logische volgorde te komen. Daarnaast is hiermee de kans dat de antwoorden beïnvloedt werden door voorgaande vragen zoveel mogelijk voorkomen. 3.1.5 Data-analyse De data vanuit de interviews is als volgt geanalyseerd. Na afloop van het interview zijn de aantekeningen met behulp van de geluidsopname verwerkt. De topics en indicatoren hebben hierbij als leidraad gediend. Voor het overzicht is een tabel gebruikt met een aantal kolommen. In deze kolommen staan de topics en de antwoorden. In de rijen zijn de respondenten vermeldt. Soortgelijke antwoorden zijn geclusterd onder hoofd en subcodes, de codes waren in veel gevallen gelijk aan de gebruikte topic’s en indicatoren. 3.1.6 Randvoorwaarden Het interview mocht voor de respondent geen nadelige gevolgen hebben, de gegevens zijn dan ook v ertrouwelijk behandeld. Het interview kon pas worden opgenomen nadat de respondent hier desgev raagd, expliciet toestemming voor had gegeven. 3.1.7 Betrouwbaarheid en validiteit Om de betrouwbaarheid van het onderzoek te vergroten is er gebruik gemaakt van een topiclist. Met het gebruik van een topiclijst is een mate van standaardisatie van dataverzameling gegarandeerd. Aan elke respondent werden daardoor dezelfde onderwerpen voorgelegd. Om te voorkomen dat de onderzoeker tijdens het interview onvoldoende aantekeningen zou maken en er daardoor verlies van data zou kunnen optreden, is er gebruik gemaakt van opname apparatuur. Het transparant weergeven van de genomen stappen in onder andere dit methodehoofdstuk, draagt bij aan de betrouwbaarheid. Het onderzoek is daarmee toegankelijk voor andere onderzoekers en kan door een derde herhaald worden. Literatuurstudie heeft bijgedragen aan het opstellen van de topiclist, daarmee is de validiteit vergroot. Validiteit wil zeggen dat het onderzoek meet wat het beoogd te meten.
3.2 The Social Construction of Technological Systems (SCOT) Naast interviews is ook bovenstaande methode toegepast. The Social Construction of Technology is een methode waarbij er in essentie van wordt uitgegaan dat elke introductie van een nieuwe technologie in feite een sociaalproces is. Dat wil zeggen dat de betekenis die actoren aan de technologie geven van cruciaal belang is. Deze betekenisgeving houdt rechtstreeks verband met de mate van aan- of afwezigheid van draagvlak. 3.2.1 Procedure Per onderzoekseenheid (dorp) is een zogenaamde actorentabel (bijlage 3) gebruikt met daarin op de horizontale as een aantal standaard items Deze items kwamen terug in het interviewschema (bijlage 1). Tijdens het interview zijn deze items besproken met de diverse respondenten welke representatief waren voor betrokken sociale groepen, ook wel actoren genoemd. Deze items waren van belang om inzichtelijk te maken hoe de betekenis, die de afzonderlijke actoren aan de technologie gaven, tot stand is gekomen. In de verticale kolom is er ruimte om de verschillende actoren te beschrijven die invloed hadden op het verloop van het proces tot meer of minder draagvlak. 3.2.2 Deelnemers Bij deze methode is gebruik gemaakt van dezelfde deelnemers als bij het interview uit paragraaf 2.2. 3.2.3 Materialen en instrumenten Bij het uitvoeren van deze methode is gebruik gemaakt van pen, papier en een voicerecorder om na de interviews deze verder te kunnen uitwerken. 3.2.4 Meetinstrument De hierboven omschreven methode is een bestaande methode welke bekend is uit de literatuur (Bijker, et al,1993) De relevantie van de methode bestaat hierin dat het instrument, de actorentabel, gebruikt wordt bij de analyse van zowel successen als mislukkingen. De kracht van de methode is dat hiervoor het zelfde conceptuele kader is gebruikt, namelijk dat er naar sociale, economische en politieke aspecten wordt gevraagd. De onderwerpen welke in de actorentabel voorkomen, kwamen terug in de topiclijst (bijlage 1). De Methode bracht alle relevante ontwikkelingen in beeld, zodat achteraf niet alleen die ontwikkelingen zichtbaar zijn geworden welke hebben bijgedragen aan het succes van het gebruik van een nieuwe technologie, maar ook die welke daar niet aan hebben bijgedragen. De SCOT methode maakt gebruik van een actorentabel (bijlage 3). 3.2.5 Data-analyse De data van de voor deze methode gestelde vragen is op dezelfde manier geanalyseerd als die van het interview. De verkregen data is vervolgens samengebracht in de actorentabel van (bijlage 8 en 13). 3.2.6 Randvoorwaarden Voor de randvoorwaarden verwijs ik u naar paragraaf 3.1.6. 3.2.7 Betrouwbaarheid en validiteit Voor de betrouwbaarheid en validiteit verwijs ik u naar paragraaf 3.1.7.
3.3 Deskresearch Naast de twee eerder genoemde methoden is ook deskresearch toegepast. Deskresearch is een methode waarbij gebruik gemaakt wordt van beschikbare informatie in de vorm van documenten of rapporten van waaruit de benodigde informatie kan worden gedistilleerd. 3.3.1 Procedure Per onderzoekseenheid (dorp) zijn deels op eigen initiatief en deels op aangeven van respondenten documenten geselecteerd welke nuttig waren voor het verkrijgen van antwoorden. 3.3.2 Deelnemers Deze methode is uitsluitend uitgevoerd door de onderzoeker zelf. 3.3.3 Materialen en instrumenten Bij het uitvoeren van deze methode is gebruik gemaakt van een computer met internetverbinding. Verder is er gebruik gemaakt van pen en papier. Om specifieke informatie te vinden is eveneens gebruik worden gemaakt van databanken waaronder het Duitse versie van het CBS nl; Statistisches Bundesambt. Verder is onder andere gebruik gemaakt van Science Direct, Elsevier Journals en Google. Voor het omrekenen van eenheden van bijvoorbeeld MegaWattuur (MWh) naar Gigajoule (GJ) is gebruik gemaakt van de eenhedenrekenmachine (eenhedenrekenmachine, z.d). 3.3.4 Meetinstrument Het meetinstrument waarvoor deskresearch is ingezet is verkregen uit literatuur (Giampietro et al, 2010) waarin theorie wordt behandeld over de wijze waarop energieberekeningen dienen te worden benaderd. Bovenstaande methode is onder andere gebruikt voor onderzoek naar energiestromen in een sociale gemeenschap. 3.3.5 Data-analyse De data vanuit deskresearch is als volgt geanalyseerd. Voor het overzicht is een tabel gebruikt met een aantal kolommen. In deze kolommen staan de topics, de vraag, antwoorden. Soortgelijke antwoorden zijn geclusterd onder hoofd en subcodes, de codes waren in veel gevallen gelijk aan de gebruikte topic’s en indicatoren. 3.3.6 Randvoorwaarden De randvoorwaarden voor deze methode waren dat voor zover de onderzoeker toegang kreeg tot vertrouwelijke documenten deze uitsluitend in het bezit zijn gebleven van de onderzoeker. 3.3.7 Betrouwbaarheid en validiteit Het transparant weergeven van de genomen stappen in onder andere dit methodehoofdstuk heeft bijgedragen aan de betrouwbaarheid ervan. Het onderzoek is daarmee toegankelijk voor andere onderzoekers en kan door een derde herhaald worden. Om de validiteit van het onderzoek te vergroten zijn de items voor deskresearch ontleend aan het operationalisatieschema (bijlage 2) zodat er een duidelijke relatie is met het begrip wat onderzocht diende te worden. Literatuurstudie heeft bijgedragen aan het opstellen van het operationalisatieschema, daarmee wordt de validiteit vergroot. Validiteit wil zeggen dat het onderzoek meet wat het beoogd te meten.
4. Resultaten
In dit hoofdstuk worden de resultaten weergegeven welke zijn verkregen door middel van de beschreven onderzoeksmethoden uit het vorige hoofdstuk. De resultaten worden weergegeven per deelvraag. Om de link te leggen naar de ruwe resultaten zijn in de tekst verwijzingen opgenomen naar achtereenvolgens bijlagen, topics en interviewnummers. Bijvoorbeeld, (Bijlage nr…, topic, interviewnummer…….).
4.1 Resultaten Saerbeck De ruwe resultaten van Saerbeck staan vermeld in de overzichtsmatrix (Bijlage 5). Meer uitgebreide ruwe resultaten zijn te vinden in Interviews Saerbeck, (Bijlage 6). In onderstaande resultaten is verwezen naar de topics en interviewnummers uit de overzichtmatrix in bijlage 5. Deze bijlage is daarom niet steeds opnieuw in de tekstverwijzingen genoemd. Overige verwijzingen zijn volledig vermeld. 4.1.1 Resultaten deelvraag 1 Hoe ziet de energiestroom van Saerbeck er uit? Saerbeck maakt gebruik van fossiele en hernieuwbare energiebronnen. Binnen Saerbeck wordt de duurzaam opgewekte elektriciteit eerst gevoed aan het elektriciteitsnetwerk, om dit vervolgens ook weer uit het grote elektriciteitsnetwerk te betrekken. Saerbeck heeft als energiedragers elektriciteit, warmte en vloeibare brandstoffen nodig. Elektriciteit wordt opgewekt met behulp van windmolens, zonnepanelen, biogasinstallatie en Composteringsinstallatie. Warmte wordt deels betrokken uit biogasinstallatie en de Composteringsinstallatie (technologische activiteiten, 2) en uit biomassa in de vorm van pellets (bijlage 7 deskresearch, aanbod biomassa).en deels vanuit fossiele brandstoffen. Voor mobiliteit worden nog fossiele brandstoffen gebruikt. Aanbod Op basis van cijfers over 2013 is het energieaanbod uit hernieuwbare bronnen binnen Saerbeck als volgt verdeeld; - Windenergie: 28.200 MWh (101.520 GJ) van molens buiten bio-energiepark (Aanbod windenergie,deskresearch). 49.000 MWh (176.400GJ), (op basis van aanname van opbrengst één windmolen binnen een jaar (Aanbod windenergie, 2) - Zonne-energie: 5.448,71 MWh (19.616,4 GJ) van energiepark (aanbod zonneenergie, deskresearch). 7.797,26 MWh (28.069,2 GJ) van installaties op privé daken (aanbod zonne-energie, deskresearch). - Biomassa (elektrisch): 16.950 MWh (61.020 GJ), (aanbod biomassa, deskresearch) - Biomassa (thermisch): 1,7 MW (aanbod biomassa, 2), op basis van 8.000 draaiuren per jaar geeft dat een geschatte opbrengst van 1,7 MW x 8.000 uur = 13.600 MWh (48.960 GJ). 1,0 MW (aanbod biomassa, 2), op basis van 8.000 draaiuren geeft een geschatte jaar opbrengst van 8.000 MWh, waarvan 60% wordt benut voor de verbetering van de geproduceerde compost ( Saerbeck, 2014) hiervan blijft over 40% x 8.000 = 3.200 MWh (11.520 GJ) voor levering aan het warmtenet. 0,85 MW deze centraal gestookte verwarmingsketel gaf in 2013 een opbrengst van 1.576 MWh (5.673,9 GJ) uit het stoken van pellets in de centraal gestookte ketels (Saerbeck, 2014 Heizzentrale). uitgesplitst naar energiedragers als volgt: - Elektriciteit: 107.396 MWh (386.625,6 GJ)
-
Warmte:
18.376 MWh (66.153,6 GJ)
Het totale duurzame energie aanbod over 2013 bedroeg 125.772 MWh (425.779,2 GJ). De biogasinstallaties worden gevoed met biomassa in de vorm van mais (Aanbod biomassa, Excursie).De composteringsinstallatie wordt uitsluitend gevoed met bioafval van 440.000 inwoners uit de regio Steinfurt (Aanbod biomassa, 2). Vraag (behoefte) Op basis van cijfers over 2013 is het energieverbruik (behoefte) binnen Saerbeck, uitgesplitst naar energiedragers als volgt verdeeld; - Elektriciteit: 29.000 MWh (104.400 GJ),(elektriciteit, 1) - Warmte: 85.000 MWh (306.000 GJ),(warmte, deskresearch) - Vloeibare brandstoffen: Deze gegeven zijn niet aangeleverd. Het totale energieverbruik over 2013, van elektriciteit, warmte en mobiliteit binnen Saerbeck kan derhalve alleen worden berekend voor de energiedragers elektriciteit en warmte. Deze behoefte was bedroeg 114.000 MWh (410.400 GJ). Gebruikersgroepen Het energieverbruik in Saerbeck was alleen beschikbaar in haar totaliteit, niet uitgesplitst gebruiksgroepen.
in
Dekkingsgraad Uit de bovenstaande gegevens kan de dekkingsgraad wat betreft duurzame energie per energiedrager worden berekend. - Dekkingsgraad voor elektriciteit bedroeg 370%, zie figuur 2. - Dekkingsgraad voor warmte bedroeg 21,6 %, zie figuur 3.
Wind 71,9 % (77.200MWh) Surplus 78.396 MWh Zon 12,3 % ( 13.246 MWh)
Biomassa 15,8 % (16.950 MWh)
Aanbod
Verbruik 29.000 MWh
Vraag
Figuur 2. Energiebalans elektriciteit – Saerbeck
Fossiel 78,4 % (66.624 MWh)
Verlies 66.624 MWh
Verbruik 85.000 MWh Biomassa 21,6 % (18.376 MWh)
Aanbod
Vraag
Figuur 3. Energiebalans warmte – Saerbeck 4.1.2 Resultaten deelvraag 2 Op welke wijze is er draagvlak ontstaan in Saerbeck? Saerbeck maakte van 2000 – 2008 al kleine stapjes op het gebied van duurzaamheid. Vanaf 2008 werd er een duurzame invulling gezocht voor een voormalig munitiedepot. De gemeente heeft destijds een potentiaalstudie laten uitvoeren waarbij ook energetische thema’s aanbod kwamen. Het werd duidelijk dat het een terrein was met veel mogelijkheden vanwege het feit dat het terrein door de regering werd aangemerkt als vrijliggend terrein. In vervolg daarop is er een duurzaamheidsconcept opgesteld. Vanaf dat moment heeft de gemeente Saerbeck haar burgers erbij betrokken. De gemeente vroeg de burgers met voorstellen te komen wat Saerbeck allemaal zou kunnen doen voor duurzaamheid, hier kwamen 150 ideeën uit voort. De gemeente heeft daarna verschillende experts van onder andere de Hogeschool en Universiteit van Munster gevraagd om deze ideeën om te zetten in projecten. Hieruit is het ‘Integriertes Klimaschutz und Klima-anpassungs Konzept’ (IKKK) ontstaan. Hiermee deed Saerbeck mee aan een door de staat NordRheinWestfalen (NRW) georganiseerde wedstrijd om Model KlimaKommune te worden (Ontstaan, 1,2). Saerbeck heeft zich tot doel gesteld om in 2030 energie en Co2 neutraal te zijn (Doelstellingen, 1).De politiek denkt toekomstgericht, lange termijn (Rol politiek, 2). Politiek wil zelf zeggenschap houden over munitiedepot (Rol politiek, excursie). Bestemmingplannen blokkeerden de plannen. Daarnaast bleek het terrein een beschermd vogelgebied te zijn (Barrières, 1,2). Bij de doelstellingen is rekening gehouden met een bevolkingsgroei tot 10.000 inwoners. Er is een Energiecooperatie opgericht om de investeringen in het bio-energiepark mee te financieren (Ontwerp, 1). Een stuurgroep zorgt voor de rode draad door de projecten (Ontwerp, excursie). Burgemeester gaf burgers de eerste keus om aan te geven hoeveel windmolens men in het bio-energiepark wilde (Ontwerp, 2). Voor het realiseren van de projecten waren een groot aantal actoren betrokken, zie Actorentabel, bijlage 8. De gemeente gaf het goede voorbeeld aan burgers door de openbare gebouwen te voorzien van zonnepanelen en deze gebouwen aan te sluiten op een warmtenet. De besparing die dit opleverde werd duidelijk naar de inwoners gecommuniceerd. Burgers vroegen daarna hoe men kon meedoen (Inspanning, 1). De gemeente maakte richting de inwoners duidelijk wat het gezamenlijke doel was, en vroeg of de inwoners zich konden voorstellen om hier aan mee te werken (Inspanning. 1). De gemeente probeerde inwoners te overtuigen dat de overstap naar duurzame energie een zekere toekomst biedt (Inspanning, 2). Om het kennisniveau van de inwoners te verhogen heeft de gemeente een energiebelevingspad aan laten leggen (Technologische activiteiten , deskresearch). Het kennisniveau van de inwoners wordt verder verhoogd door het organiseren van natuurexcursies en door de jaarlijkse toertocht lang succesvolle voorbeelden in Saerbeck (Kennis, 1). Scholen waren
vanaf het begin betrokken doordat scholieren onderzoek deden onder de inwoners naar duurzaamheid (Onderwijs, excursie). Daarnaast wordt er in het onderwijs gebruik gemaakt van het energiebelevingspad met onder andere informatie over klimaatverandering (Onderwijs, excursie). De burgers van Saerbeck zagen dat de ingebrachte ideeën serieus werden genomen en dat deze werden omgezet in projecten (Inspanning, 1), en door gerealiseerd werden, waaronder de bouw van het bioenergiepark en de vele zonnepaneel installaties op privé daken (technologische activiteiten, 1). Voor een overzicht van technologische activiteiten, zie bijlage 7 deskresearch Saerbeck, (Technologische activiteiten). Er werden projectdagen georganiseerd rond het thema duurzame energie en energieefficiënte, scholieren konden allerlei proeven doen en zelf modellen bouwen en ermee experimenteren (Onderwijs, deskresearch). Burgers worden onder andere geïnformeerd door leden van de energiestamtafel en kunnen hier ook terecht met hun vragen (Netwerken, 1,2). Het lidmaatschap van de Energiecooperatie leverde inwoners goedkope energie op en een goed rendement op het geïnvesteerde vermogen. Ook burgers met een kleine beurs kunnen vanaf een bedrag € 1.000,- deelnemen aan de Energiecooperatie. Daarnaast de wetenschap dat het hele elektriciteitsnetwerk in eigen handen is. (Voordeel, 1,2). Burgers beseffen dat de opbrengst van de installaties ten goede komt aan de burgers, de burgers zijn trots op imago van Saerbeck (Voordeel, 2). De Burgemeester heeft ervoor gezorgd dat de burgers de eerste keus hadden om te bepalen in hoeveel windmolens men op het park wild investeren (Ontwerp, 2). Er wordt waarde gecreëerd voor de inwoners van Saerbeck. De totale opbrengst van alle windmolens op het bio-energiepark wordt evenredig verdeeld over de zeven windmolens (Verdeling economisch voordeel, 2 en excursie). De overtollige energie wordt verkocht op de beurs (Verdeling economisch voordeel, excursie). Op sociaal gebied heeft de burgemeester ervoor gezorgd dat burgers met een kleine beurs en grote investeerders gelijk worden behandeld, de spelregels zijn voor iedereen gelijk (Verdeling sociaal voordeel, 2). Voor een overzicht van ondersteunende sociale activiteiten, zie bijlage 7, Deskresearch Saerbeck, Sociale activiteiten). De Energiecooperatie telt meer dan vierhonderd leden (Sociale activiteiten, excursie). Gemeente betrekt burgers actief bij de activiteiten door burger raadplegingen voor ideeën. Burgers wilden, na het zien van de besparingen als gevolg van warmtenet, dat het warmtenet zou worden uitgebreid (Betrokkenheid, excursie). Daarnaast stemt minstens 80% in met de duurzame activiteiten. Burgers identificeren de burgemeester met de duurzame activiteiten, burgemeester is herkozen met 86% van de stemmen (Betrokkenheid, 2). Burgemeester heeft aan inwoners en gemeenteraad van Saerbeck gevraagd welke thema’s men belangrijk vond (Belang, excursie). Politiek heeft burger aangezet om na te denken over huidige manier van leven en werken en dat fossiele brandstoffen eindig zijn (Belang, 1,2). Burgemeester wil energievoorziening voor lange termijn zeker stellen voor burgers (Betekenisgeving, 2). 4.1.3 Resultaten deelvraag 3 Wat zijn de faciliterende factoren binnen Saerbeck? Het initiatief voor de duurzame activiteiten lag bij de plaatselijke politiek. Er moest een nieuwe invulling worden gezocht voor een voormalig munitiedepot. Invulling voor vrijgekomen terrein in samenspraak met burgers. Er zijn wetenschappers ingezet om ideeën van burger om te zetten in projecten (Bijlage 6, Ontstaan). Daarnaast werd deelgenomen aan een wedstrijd voor ModelKlimaKommune (Ontstaan,1). Burgers zagen businesscase ontstaan na voorbeeldfunctie door gemeente in de vorm van aansluiten openbare gebouwen op warmtenet (Technologische activiteiten, 2). Politiek zorgt voor waardecreatie binnen Saerbeck (Bijlage 6, Ontstaan). Politiek denkt strategisch (Rol politiek, excursie). Politiek wordt vertrouwd door burgers (Bijlage 6, ontstaan). Plaatselijke politiek maakt burgers bewust van noodzaak energietransitie (Bijlage 6, Ontstaan) en (Bijlage 9, Denkkaders Saerbeck). Plaatselijke politiek heeft leidende rol (Bijlage 6, Ontstaan). Plaatselijke politiek toont wil en moed (Rol politiek, 2). Gemeenteraad steunt projecten omdat de meerwaarde ten goede komt aan Saerbeck (Bijlage 6, rol politiek). Plaatselijke politiek denkt ‘out of the box’ (Bijlage 6, rol politiek). Politiek is overtuigd dat de werkwijze van Saerbeck de juiste manier is (Bijlage 6, Barrières). Alle actoren op gelijk informatieniveau, offensieve PR, inzetten van bio-mimicry, projectleider verzorgd ‘rode draad’ functie en verbindt mensen en
individuele projecten samen tot een totaalconcept (Bijlage 6, Sociale activiteiten). Burgers worden serieus genomen zij zien dat de ingebrachte ideeën worden omgezet in projecten. Gebruik van het principe van gebruikers voor gebruikers doordat scholieren een app ontwikkelden voor Saerbeck (Bijlage 6, Technologische activiteiten). Burgers overtuigd van de juistheid van de projecten voor zekerstellen energievoorziening voor de toekomst, burgers beseffen dat het de portemonnee spekt daardoor weerstand lager (Bijlage 6, Technologische activiteiten). Burgers identificeren zich met Saerbeck als KlimaKommune en willen mee doen. De mentaliteit van de Inwoners van Saerbeck om zichzelf te kunnen redden (Bijlage 6, Kennis). Openheid en transparantie door opzetten Coöperatie. Opbrengsten van alle windmolens worden evenredig verdeeld over de zeven windmolens (Verdeling economisch voordeel, 2). Er is sprake van affectieve betrokkenheid (Betrokkenheid, 1). Burgemeester heeft ervoor gezorgd dat grote investeerders niet worden bevoordeeld ten opzichte van de burger met een kleine beurs, de ‘spelregels’ waren voor iedereen gelijk (Verdeling sociaal voordeel, 2). Het deelnamemogelijkheid vanaf € 1.000,- zorgde voor eigenaarschap.
4.2 Resultaten Lathen De ruwe resultaten van Lathen staan vermeld in de overzichtsmatrix (Bijlage 10). Meer uitgebreide ruwe resultaten zijn te vinden in Interviews Lathen, (Bijlage 11), de actorentabel, (bijlage 13) en Deskresearch (bijlage 12 ). In onderstaande resultaten zal voornamelijk verwezen worden naar de topics en interviewnummers uit de overzichtmatrix in bijlage 10. Deze bijlage zal daarom niet steeds opnieuw in de tekstverwijzingen genoemd worden. Overige verwijzingen zullen volledig worden vermeld. 4.2.1 Resultaten deelvraag 4 Hoe ziet de energiestroom van Lathen er uit? Lathen maakt gebruik van fossiele en hernieuwbare energiebronnen. Binnen Lathen wordt de duurzaam opgewekte elektriciteit eerst gevoed aan het elektriciteitsnetwerk, om vervolgens ook weer uit het grote elektriciteitsnetwerk te betrekken. Lathen heeft als energiedragers elektriciteit, warmte en vloeibare brandstoffen nodig. Elektriciteit wordt opgewekt met behulp van windmolens, zonnepanelen, biogasinstallatie en biomassaverbrandingsinstallatie. Warmte wordt deels betrokken uit biogasinstallatie en biomassaverbrandingsinstallatie (technologische activiteiten, 1) en deels vanuit fossiele brandstoffen. Voor mobiliteit worden nog fossiele brandstoffen gebruikt. Aanbod Op basis van cijfers over 2012 is het energieaanbod uit hernieuwbare bronnen binnen Lathen als volgt verdeeld; - Windenergie: 110.000 MWh ( 396.000 GJ),(Aanbod windenergie,2) - Zonne-energie: 19.492 MWh (70.171,2 GJ), (aanbod zonne-energie, 2) - Biomassa (elektrisch): 15.366 MWh (55.317,6 GJ), (aanbod biomassa, 2) - Biomassa (thermisch): 20.000 MWh (72.000 GJ), (warmte, 2) uitgesplitst naar energiedragers als volgt: - Elektriciteit: 144.858 MWh (521.488,8 GJ) - Warmte: 20.000 MWh (72.000 GJ) Het totale duurzame energie aanbod over 2012 bedroeg 164.858 MWh (593.488,8 GJ. De biogasinstallaties worden gevoed met biomassa in de vorm van; aalt, mais, suikerriet en houtsnippers. (Aanbod biomassa, deskresearch).De biomassaverbrandingsinstallatie wordt uitsluitend gevoed met houtsnippers, deze houtsnippers zijn afkomstig van bosonderhoud en
onderhoud van bermen langs het wegennet. Afhankelijk van het prijspeil worden de circa 70.000 ton houtsnippers aangevoerd vanuit een straal van 50 tot 80 km rondom Lathen (Aanbod biomassa, 1,2). Vraag (behoefte) Op basis van cijfers over 2011 is het energieverbruik (behoefte) binnen Lathen, uitgesplitst naar energiedragers als volgt verdeeld; - Elektriciteit: 77.000 MWh (277.200 GJ), (elektriciteit, 2) - Warmte: 184.656 MWh (664.761,6 GJ), (warmte, 2 - Vloeibare brandstoffen: 121.000 MWh (435.600 GJ), (vloeibare brandstoffen, 2) Het totale energieverbruik over 2011, van elektriciteit, warmte en mobiliteit binnen Lathen bedroeg 382.656 MWh (1.377.561,6 GJ = 1.377,6 TJ). Gebruikersgroepen Het energieverbruik in Lathen is uitgesplitst in twee gebruiksgroepen namelijk; bedrijven en huishoudens. Het energieverbruik per gebruikersgroep is was als volgt; - Bedrijven: 143.330 MWh (515.988 GJ), waarvan 93.164 MWh (335.390,4 GJ) warmte en 50.166 MWh ( 180.597,6 GJ) elektriciteit. - Huishoudens: 121.990 MWh (439.164 GJ), waarvan 91.492 MWh (329.371,2 GJ) warmte en 30.498 MWh (109.792,8 GJ) elektriciteit. Dekkingsgraad Uit de bovenstaande gegevens kan de dekkingsgraad wat betreft duurzame energie per energiedrager worden berekend. - Dekkingsgraad voor elektriciteit bedroeg 188%, zie figuur 4. - Dekkingsgraad voor warmte bedroeg 10,8 %, zie figuur 5. - Dekkingsgraad voor mobiliteit was nog nihil, zie figuur 6.
Wind 79,6 % (110.000MWh)
Surplus 67.858 MWh
Zon 13,5 % ( 19.492 MWh) Verbruik 77.000 MWh Biomassa 10,6 % (15.366 MWh)
Aanbod
Vraag
Figuur 4. Energiebalans elektriciteit – Lathen
Fossiel 89,4 % (164.858 MWh)
Verlies 164.858 MWh
Verbruik 184.858 MWh
Figuur 5. Energiebalans warmte – Lathen
Fossiel 100 % 121.000 MWh
Aanbod
Verlies 121.000 MWh
Vraag
Figuur 6. Energiebalans vloeibare brandstoffen – Lathen
4.2.2 Resultaten deelvraag 5 Op welke wijze is er draagvlak ontstaan in Lathen? Er waren een aantal aanleidingen voor het ontstaan van duurzaam Lathen. Het Erneubare Energie Gesetz (EEG) was één van die aanleidingen (ontstaan, 1). Een andere aanleiding waren de aanvragen voor het plaatsen van windmolens. Daarnaast besefte de gemeente dat al op veel private daken zonnepanelen waren geïnstalleerd (ontstaan,2). Dit samen bracht de gemeente ertoe om te besluiten iets te gaan doen met duurzaamheid. Op initiatief van de gemeente en de Volksbank zijn er gesprekken gevoerd met een agrarisch producent van biomassa (ontstaan, 2). De gemeente heeft haar plannen voorgelegd aan de inwoners. Zij maakte daarvoor gebruik van grote evenementen, er werden tijdens deze evenementen bijeenkomsten gehouden (sociale activiteiten, deskresearch). De eerste bijeenkomst werd bezocht door ca. 300 mensen. De initiatiefnemers (gemeente en Volksbank) vroegen de aanwezigen of men interesse had in de voorgestelde plannen, en of men zich kon voorstellen daarvoor deel te nemen aan een coöperatie. Er kwamen 150 positieve reacties, vervolgens werd er nagedacht over de te volgen strategie, wat de beste (juridische)vorm zou zijn om burgers mee te krijgen en te binden. Uiteindelijk bleek de coöperatie de beste vorm te zijn. Op 28-42009 is de eerste coöperatie opgericht (ontstaan, 1). De gemeente besloot eveneens om de daken van openbare gebouwen ter beschikking te stellen voor het plaatsen van zonnepanelen. De opgerichte coöperatie huurt de daken voor een periode van 10 jaar om mensen met huurhuizen of inwoners met een ongeschikt dak ook te laten profiteren van duurzame energie (ontstaan, 2). Eerste gemeenteproject was om de openbaren gebouwen via een warmtenet te voorzien van restwarmte uit de biogasinstallaties. Voor de realisatie van het warmtenet is ook een coöperatie opgericht , korte tijd daarna konden de eerste burgers worden aangesloten (ontstaan, 2). Lathen heeft zich ten doel gesteld om in 2020 75% van de inwoners aangesloten te hebben op het warmtenet, en daarnaast dubbel zoveel elektriciteit op te wekken ten opzichte van het verbruik (doelstellingen, 1). Verder heeft Lathen zich ten doelgesteld om in 2025 CO2 neutraal te zijn, en70% van alle benodigde warmte
te leveren via het warmtenet (doelstellingen, 2). Om deze doelstellingen te realiseren speelt de politiek de belangrijkste rol, de burgemeester was de initiator van alle activiteiten (rol politiek, 1). De burgemeester handelde vanuit een ‘vijf voor twaalf’ gevoel. Politiek ziet het als haar taak om duidelijk te maken dat er op een andere manier moet worden gedacht (rol politiek, 2). Een politieke barrière werd gevormd door de staat Niedersachsen, deze accepteerde de coöperatie niet als bedrijfsvorm waardoor de borgstelling voor een groot krediet zonder onderpand, in eerste instantie werd geweigerd, maar wat later toch werd opgelost (barrières politiek, 1). Om de doelstellingen te realiseren zijn een groot aantal actoren betrokken, zie daarvoor de actorentabel, bijlage 13. Deze actoren hebben een bijdrage geleverd aan het opzetten van de projecten. Voor een aansluiting aan het warmtenet wordt van burgers een intredegeld gevraagd van € 4.000,- (inspanning,1). Om de doelstellingen te kunnen realiseren zijn de installaties ontworpen door twee ingenieursbureaus (ontwerp, 1) In eerste instantie maakte de gemeente gebruik van de restwarmte van reeds bestaande biogasinstallaties om openbare gebouwen, via een warmtenet, van warmte te voorzien. Om aan de behoefte te voldoen is er later een biomassaverbrandingsinstallatie gebouwd met een vermogen van 2x5 MW. De benodigde elektriciteit wordt geleverd door windmolens, zonnepaneelinstallaties en biogasinstallaties (ontwerp, 2). Op het gebied van elektriciteit worden er zonnepaneelinstallaties, windmolens en is er een biomassaverbrandingsinstallatie toegepast. Voor warmte voorziening wordt gebruik gemaakt van biogasinstallaties en een biomassaverbrandingsinstallatie (ontwerp, 2). Om de warmte te distribueren is er een warmtenet aangelegd met een lengte van inmiddels 70 km, met 700 aansluitingen (technologische activiteiten, 2). Gemeente is begonnen om de oude generatie windmolens met een vermogen van < 1MW tot 1,5MW, te vervangen door nieuwe met een vermogen van 3,2 MW (technologische activiteiten, 2). Er wordt onderzoek gedaan naar de toepassing van diepe aardwarmte (technologische activiteiten, 1). De gemeente wil ook nog nieuwe burgerwindprojecten opzetten. Daarnaast wordt er gewerkt aan een project voor de omzetting van CO2 in biomethaangas. De komende jaren wordt er een energiemanagementsysteem voor gebouwen opgezet (technologische activiteiten, deskresearch). Vanaf het begin zijn ook de scholen bij de duurzame activiteiten betrokken en worden er projecten opgezet om energie te besparen. Duurzame energie wordt door docenten opgenomen in het lesprogramma, de ouders worden daarmee ook opgevoed door de kinderen (onderwijs, 1, 2). De gemeente en de Volksbank zorgen er samen voor dat het thema duurzame energie bij zoveel mogelijk gelegenheden ter sprake komt (Netwerken, 1). De Volksbank participeert daarnaast in een werkkring energie welke regelmatig bijeenkomsten voor burger organiseert (sociale activiteiten, 1, 3). Het bedrijfsleven wil scholing organiseren voor personeel op het gebied van energiebesparing en efficiëntie. Voor bezoekers en toeristen is er informatiemateriaal. (netwerken, deskresearch). De voordelen voor de burger zijn onder andere dat wanneer men toezegt zich te late aansluiten op het warmtenet, men, bij een hypotheekaanvraag, daarmee al voldoet aan een aantal standaard financieringsvoorwaarden (voordeel, 1). Burgers worden voorzien van goedkope energie. Zij kunnen daarnaast zonder hoge kosten deelnemen aan de projecten. Burgers kunnen een ecologisch verantwoord investeren in eigen dorp. Er ontstaat een ‘Wij gevoel’ (voordeel, 2 en deskresearch). Burgers met een aansluiting op het warmtenet krijgen goedkope warmte en een hoog rendement op het intreegeld (verdeling economisch voordeel, 1, 2). Burgers zijn ook trots op Lathen als energiedorp (verdeling sociaal voordeel, 2). De openheid en transparantie door het hele proces heen wordt voor de burgers gewaarborgd door deelname aan een coöperaties (openheid / transparantie, 1, 2). Elke deelnemer binnen de coöperatie heeft één stem (gelijkheid,1). De warmtecoöperatie heeft inmiddels 460 leden. De zonnestroom coöperatie heeft 232 leden (participatie, 1). Coöperatie heeft open structuur, burgers kunnen altijd meedoen (participatie 2). Een belangrijk motief voor deelname aan de duurzame activiteiten is dat burgers de wereld leefbaar willen houden voor toekomstige generaties (belang, 1), men is zich dan ook steeds meer bewust van duurzame energie (betrokkenheid, 2). Burgemeester wil burgers overtuigen van de juistheid van de ingeslagen weg (belang, 2). Naast het leefbaar houden van de wereld, wordt een duidelijk aanwijsbaar financieel voordeel door burgers eveneens een belangrijk motief gevonden voor deelname aan de duurzame activiteiten (belang, 1).
4.2.3 Resultaten deelvraag 6 Wat zijn de faciliterende factoren binnen Lathen? De burgemeester en gemeente treden op als initiator van projecten. Er zijn sterke partners met daadkracht. Wetgeving zoals het Erneubare Energie Gesetz (EEG) is aanjager in hele proces. In vroeg stadium opzetten van Energiecooperatie (ontstaan,1). Actoren hebben begrip voor elkaar (rol politiek, 1). Hoog rendement op door partners geïnvesteerd vermogen (Verdeling economisch voordeel, 1,2). Hoge investeringsbereidheid. Gemeente geeft voorbeeld aan burgers (ontstaan, 2). Hoge aansluitingsdichtheid openbaren gebouwen (kennis, 1). Cultuur binnen Lathen om dingen zelf te willen regelen (Verdeling sociaal voordeel, 1), en het ‘Wij-gevoel’ (voordeel, deskresearch). Leefbaar houden van de wereld voor volgende generaties (belang,1). Niet het kapitaal telt, maar de mensen (betekenisgeving / Gelijkheid, 1). Onderwijs geïntegreerd in projecten (onderwijs, 2). Scholing voor en door bedrijven (netwerken, deskresearch).
5. Conclusie Op basis van de resultaten uit hoofdstuk 4 worden in dit hoofdstuk conclusies getrokken. Allereerst zullen de conclusies met betrekking tot de deelvragen worden besproken. Deze zijn te vinden onder de koppen Saerbeck en Lathen. Vervolgens zullen deze conclusies gezamenlijk antwoord geven op de hoofdvraag.
5.1 Saerbeck Hieronder volgen de conclusies op de deelvragen welke betrekking hebben op Saerbeck. 5.1.1 Conclusie deelvraag 1 Deze deelvraag luidt: Hoe ziet de energiestroom van Saerbeck er uit? Saerbeck heeft inmiddels een positieve energiebalans waar het de energiedrager elektriciteit betreft. Op basis van de cijfers over 2013 is er een overschot aan elektriciteit van 78.396 MWh (282.225,6 GJ). Warmte als energiedrager levert een heel ander beeld op, hier is de energiebalans vooralsnog negatief, hier bestaat nog een tekort van 66.624 MWh (239.846,4 GJ) en treden er nog veel verliezen op als gevolg van het verbruik van fossiele brandstoffen, en daardoor ook vervuiling door CO2 uitstoot. Het energieaandeel voor mobiliteit kon niet worden vastgesteld, de na herhaalde aanvragen zijn deze cijfers niet beschikbaar gekomen uit het ‘eco-region tool’. Het merendeel van de energie is afkomstig van windenergie. De biogasinstallaties worden gevoed met biomassa afkomstig van 300 ha mais, deze wordt in de directe omgeving van Saerbeck geteeld door plaatselijke landbouwers. De composteringsinstallatie wordt gevoed met bioafval van ongeveer 440.000 mensen uit de regio Steinfurt. Voor het stoken van de centrale stookinstallatie,i het centrum van Saerbeck, wordt biomassa gebruikt in de vorm van ‘pellets’. De biogasinstallatie en de composteringsinstallatie leveren samen ca. 17.000 ton compost per jaar op, deze compost is van goede kwaliteit en wordt dan ook verkocht als handelsproduct. Het overschot aan elektriciteit wordt verhandeld op de beurs. Kansen Om de energiebalans, en daarmee de waardecreatie van de energiedragers te verbeteren worden hieronder per energiedrager enkele kansrijke ontwikkelingen beschreven. Elektriciteit Er bestaan al vergevorderde plannen voor de aanschaf van energieopslaginstallatie met een vermogen van 20 MW. Deze installatie maakt het mogelijk om te handelen in energie door op een lage prijs in te kopen en te verkopen wanneer de prijs hoog is. Daarnaast zijn er plannen om een elektriciteitskabel te laten leggen rechtstreek van uit het bio-energiepark naar het centrum van Saerbeck waardoor de energie rechtstreeks gebruikt kan worden zonder deze eerst te voeden aan het grote net. Warmte Vanwege de nog beschikbare ruimte op het bio-energiepark zijn er plannen om er nog een biogasinstallatie bij te bouwen welke dan mest en bioafval uit de omgeving zou kunnen verwerken. Deze installatie zal dan ook weer warmte kunnen leveren. Warmte + mobiliteit Er zijn plannen om in samenwerking met de firma Gelsenwasser een energieopslag te bouwen. De firma Gelsenwasser beheert het aardgasnet en levert ook aardgas aan de Saerbeckers. Hierbij zal gebruik worden gemaakt van het overschot aan elektriciteit om door middel van het ‘power to gas’ principe waterstof te produceren. De firma Gelsenwasser gelooft dat aardgas in de toekomst vervangen kan worden door waterstof. Waterstof kan dan ingezet worden voor voertuigen met brandstofcellen. Waterstof kan echter in combinatie met CO2 uit warmtekrachtkoppelinginstallaties worden omgezet in biomethaan. Dit biomethaan kan worden opgeslagen in het bestaande
aardgasnet waardoor ook de regionale gasvoorziening geregeld kan worden, waardoor op een duurzame manier warmte kan worden geproduceerd en daarmee de huidige energiebalans voor warmte verbeterd kan worden. De firma Audi biedt een motor aan welke op aardgas loopt, deze motor kan ook op biomethaan lopen. Dit biomethaan zou via het aardgasnet ook getankt kunnen worden bij een tankstation. Dit zou de mobiliteit voor een aanzienlijk deel kunnen verduurzamen. Het produceren van biomethaan is een mooi voorbeeld van de wijze waarop een kringloop tot stand kan worden gebracht. 5.1.2 Conclusie deelvraag 2 Deze deelvraag luidt: Op welke wijze is er draagvlak ontstaan in Saerbeck? Het draagvlak binnen Saerbeck is ontstaan doordat de lokale politiek zelf de zeggenschap wilde behouden over het vrijgekomen terrein van het voormalig munitiedepot. De gemeente ontwikkelde vervolgens een duidelijk duurzame visie voor de invulling van het voormalig munitiedepot. De lokale politiek schakelde vervolgens de burgers in om mee te denken en ideeën aan te dragen voor wat Saerbeck allemaal zou kunnen doen voor duurzaamheid. Tegelijkertijd schreef de Staat NordRheinWestfalen (NRW) een wedstrijd uit voor ModelKlimakommune, vanaf het begin deed Saerbeck hieraan mee, niet alleen maar om het meedoen, maar met het commitment om te winnen! Het merendeel van de ingebrachte ideeën werden door experts omgezet in projecten, daardoor zagen de burgers dat ze serieus werden genomen. De gemeente gaf zelf het goede voorbeeld door de openbare gebouwen aan te sluiten op het warmtenet, en de besparingen te communiceren met de burgers. Dit zorgde ervoor dat burgers aangaven graag mee te willen doen. Het in een vroeg stadium oprichten van een Energiecooperatie heeft ervoor gezorgd dat de burgers vanaf het begin lid konden worden van de coöperatie. Door een lidmaatschap konden de burgers niet alleen duurzame en goedkope warmte afnemen, maar konden ze ook financieel deelnemen aan de projecten. De investeringen van burgers zorgden daarmee voor een groot gezamenlijk eigen vermogen waarmee de coöperatie grote investeringen kon doen. De filosofie van de burgemeester was ‘van het kleine geld naar het grote geld’ de burgemeester heeft er voor gezorgd dat het kleine geld prioriteit kreeg. Burgers mochten dan ook als eerste aangeven hoeveel windmolens men op het bio-energiepark wilde hebben. Dit gegeven was belangrijk voor de acceptatie door burgers. Om zoveel mogelijk burgers de mogelijkheid te geven om financieel mee te doen is er een bovengrens vastgesteld van € 20.000,- per persoon voor burgers. De minimum bijdrage is gesteld op € 1.000,-. Voor burgers die met grotere bedragen wilden deelnemen konden dat doen door deel te nemen aan andere coöperatieve investeringsverbanden. De burger ontvangt een goed rendement op het geïnvesteerde vermogen. De burgers beseffen dat de opbrengst van de installaties ten goede komt aan de burgers,dat er waarde wordt gecreëerd voor de inwoners van Saerbeck. De burgers zijn ook trots op het imago van Saerbeck. Een eveneens belangrijk aspect voor het ontstaan van draagvlak was het feit dat de burgemeester ervoor heeft gezorgd dat de opbrengst van alle windmolens op het bio-energiepark bij elkaar wordt opgeteld en vervolgens evenredig wordt verdeeld over de zeven windmolens, daarmee werd voorkomen dat de eigenaars van windmolens met een betere (wind)positie, meer zouden opbrengen dan andere molenposities op het park. Door deze maatregel worden kleine en grote investeerders gelijk behandeld, en zijn de spelregels voor iedereen gelijk. Door de scholen vanaf het allereerste begin bij de projecten te betrekken zorgde dat ervoor dat het thema duurzame energie ook geïntegreerd werd in het onderwijs. Scholieren namen deel aan themadagen en excursies waardoor de betrokkenheid toenam en de scholieren ook zelf acties op hebben gezet om de school te voorzien van een eigen zonnepaneelinstallatie. De opbrengst van deze installatie kon dan weer worden gebruikt voor de financiering van schoolprojecten. Het gevolg van de hoge betrokkenheid door scholieren was ook dat de kinderen de ouders ‘opvoedden’ en waren daarmee belangrijke actoren. Er werd voor gezorgd dat de informatieverstrekking richting burgers zo actueel mogelijk was, dit werd bewerkstelligd door een actieve PR onder andere door de leden van de energiestamtafel welke maandelijks bijeenkomen om duurzame thema’s te bespreken. De lokale politiek maakte burgers bewust van de noodzaak tot energietransitie.
5.1.3 Conclusie deelvraag 3 Deze deelvraag luidt: Wat zijn de faciliterende factoren binnen Saerbeck? De faciliterende factoren binnen Saerbeck waren onder andere de Duitse wetgeving in de vorm van het ‘Erneubare Energie Gesetz’, daarnaast de deelname aan een wedstrijd om ModelKlimaKommune te worden. Ook speelde de lokale politiek een belangrijke rol door op te treden als initiatiefnemer voor de duurzame activiteiten. De lokale politiek denkt ver vooruit om energievoorziening richting de toekomst zeker te stellen. De politiek probeert burgers ook bewust te maken van de noodzaak tot energietransitie. De politie neemt de leidende rol op zich en verzameld sterke partners om zich heen. De politiek geeft het goede voorbeeld aan burgers en communiceert besparingen naar de burgers. Het in een vroeg stadium oprichten van een Energiecooperatie heeft sterk bijgedragen aan de betrokkenheid van burgers bij de projecten. Dat burgers ook met relatief kleine bedragen kunnen deelnemen aan een coöperatie zorgt ook voor ‘eigenaarschap’ en het zich kunnen identificeren met de projecten. De burgers krijgen een goed rendement op het geïnvesteerde kapitaal. Het gelijkheidsprincipe, door alle opbrengsten van de windmolens op het park bij elkaar op te tellen en evenredig te verdelen over de zeven molens heeft ervoor gezorgd dat niemand bevoordeeld wordt. Dit heeft gezorgd voor rust, de spelregels voor iedereen gelijk. De aanwezigheid van een projectleider welke de ‘rode draad’ functie vervult en mensen en individuele projecten samenbindt tot een totaalconcept. Het toepassen van het principe ‘van gebruikers voor gebruikers’ draagt ook sterk bij aan de betrokkenheid van burgers. De mentaliteit van burgers om zichzelf te willen redden en niet afhankelijk te willen zijn van anderen heeft bijgedragen aan het ontstaan van draagvlak voor de voorgestelde activiteiten. Creativiteit en het ‘out of the box’ denken heeft eraan bijgedragen dat Saerbeck haar eigen weg gaat en haar eigen toekomst vormgeeft.
5.2 Lathen Hieronder volgen de conclusies op de deelvragen welke betrekking hebben op Saerbeck. 5.2.1 Conclusie deelvraag 4 Deze deelvraag luidt: Hoe ziet de energiestroom van Lathen er uit? Lathen heeft inmiddels een positieve energiebalans waar het de energiedrager elektriciteit betreft. Op basis van de cijfers over 2011 en 2012 is er een overschot aan elektriciteit van 67.858 MWh (244.288,8 GJ). Warmte als energiedrager levert een heel ander beeld op, hier is de energiebalans negatief, hier treden nog veel verliezen op als gevolg van het verbruik van fossiele brandstoffen, en daardoor ook vervuiling als gevolg van CO2 uitstoot. Vloeibare brandstoffen als energiedrager zijn nog volledig afkomstig van fossiele bronnen, en daarom ook een bron van vervuiling voor het milieu. De benodigde hoeveelheid biomassa in de vorm van houtsnippers wordt betrokken uit bos- en bermonderhoud. Bij voorkeur wordt dit betrokken uit een straal van 50 tot 80 km rondom Lathen. De heer Freerks van de Volksbank (Aanbod biomassa,1) gaf echter aan dat dit wel afhankelijk was van de prijs. Economische afwegingen gaan blijkbaar voor afwegingen voor duurzaamheid, als voorbeeld gaf de heer Freerks aan dat men ook een keer een scheepslading houtsnippers had laten komen vanuit Noorwegen. Deze lading was gelost in de haven van Papenburg en vervolgens met vrachtwagens naar Lathen gebracht. Kansen Om de energiebalans van de verschillende energiedragers te verbeteren worden hieronder per energiedrager enkele kansrijke ontwikkelingen beschreven. elektriciteit Door het vervangen van de oude generatie windmolens door windmolens met een groter vermogen zal op den duur het surplus aan elektriciteit toenemen. Dit is in overeenstemming met de politieke
doelstelling dat men naar een verzorgingsgraad van 300% toewerkt, omdat men beseft dat met de huidige voorsprong ook zal moeten produceren meer dan alleen de eigen bevolking. Het surplus aan elektriciteit biedt ook kansen voor een ‘Power to gas’ project waarbij met behulp van duurzaam geproduceerde energie, via elektrolyse water wordt gescheiden in zuurstof en waterstof (Audi, 2014). Dit waterstof kan vervolgens opgeslagen worden. Door deze waterstof te laten reageren met CO2 ontstaat synthetisch methaangas wat qua chemische structuur nagenoeg overeenkomt met dat van aardgas waardoor dit gas via het aardgasnet kan worden gedistribueerd (Audi, 2014). Dit zou de huidige negatieve energiebalans voor warmte enorm kunnen verbeteren. De waterstof kan in de toekomst ook worden toegepast als brandstof voor auto’s met brandstofcellen (Audi,2014), waardoor ook de energie balans voor vloeibare brandstoffen sterk kan verbeteren. Naast bovenstaande activiteiten worden er ook gesprekken gevoerd over de mogelijke toepassing van diepe aardwarmte, waarbij geboord wordt tot een diepte van 5 – 10 km. Men denkt dan aan een installatie met een vermogen van 30 MW waarmee niet alleen Lathen van warmte wordt voorzien maar waarmee ook voldoende warmte wordt geleverd voor een tomatenkweekkas ter grootte van 20 hectare. Hiervoor worden al gesprekken gevoerd met Nederlandse tomatentelers. Biomassa Lathen heeft ook een proefveld va 4 hectare met snelgroeiende houtsoorten. De gemeente subsidieert de aanplant ervan zodat het voor boeren aantrekkelijk wordt. Het voordeel hiervan is dat de biomassa in de directe omgeving van de biomassaverbrandingsinstallatie wordt geteeld waardoor de verliezen als gevolg van vervoer tot een minimum kunnen worden beperkt. Deze plantages kunnen om de drie tot vijf jaar worden geoogst. Een ander voordeel is dat deze vorm van bodemgebruik door de regering wordt aangemerkt als compensatie voor ingrepen in de natuur. Verdere kansen voor biomassa worden nog onderzocht. Er is een proefveld in voorbereiding voor het telen van Silphie. Deze plant bezit ongeveer dezelfde energieopbrengst als energiemais. Deze plant is echter goed bestand tegen droge omstandigheden, daarnaast heeft deze plant als voordeel dat de plant niet elk jaar opnieuw hoeft te worden gezaaid. Deze plant groeit na een oogst gewoon verder, daarmee wordt er in vergelijking met het telen van energiemaïs bespaard op het jaarlijks energieverbruik als gevolg van grondbewerking en op zaaizaad. De plant is tevens een bodembedekker waardoor na het eerste jaar ook geen bestrijdingsmiddelen nodig zijn. Deze plant kan men gedurende tien jaar meerdere keren oogsten. De Silphie kan dan ook door plaatselijke landbouwers worden geteeld waardoor ook de energiekosten voor transport laag gehouden kunnen worden. 5.2.2 Conclusie deelvraag 5 Deze deelvraag luidt: Op welke wijze is er draagvlak ontstaan in Lathen? De inwoners van Lathen hebben er alle belang bij dat de wereld leefbaar wordt gehouden voor volgende generaties. Voordat er een duurzaam Lathen bestond hadden al veel burgers een zonnepaneelinstallatie op het dak liggen. Door de komst van de wet op duurzame energie (het Erneubare Energie Gesetz, EEG) krijgen producenten een vaste prijs voor elke duurzaam geproduceerde kilowattuur, dit heeft bijgedragen aan de investeringsbereidheid. De gemeente gaf zelf het goede voorbeeld door de openbare gebouwen aan te sluiten op het warmtenet, en de besparing die dat opleverde duidelijk te communiceren. Het gevolg hiervan was dat ook burgers erg geïnteresseerd raakten en vroegen hoe men kon deelnemen. De cultuur van zelfredzaamheid heeft er ook voor gezorgd dat de gemeentelijke voorstellen richting de burgers voor duurzame energieprojecten in goede aarde vielen. Het opzetten van een Energiecoöperatie heeft ervoor gezorgd dat de burgers die niet zelf de mogelijkheid hadden voor een eigen installatie toch konden deelnemen aan de duurzame activiteiten en daardoor ook sneller betrokken raakten. Het lage instapbedrag van € 100,- voor deelname aan de coöperatie zorgde ervoor dat ook mensen met een kleine beurs deel konden nemen en daardoor zich ook sneller identificeren met duurzame energie. De coöperatieve vorm zorgde er verder ook voor dat er openheid en transparantie was waardoor
burgers ook sneller hun vertrouwen gaven. De coöperatieve vorm zorgde ook voor gelijkheid waardoor ieder lid, ongeacht de hoogte van de investering slechts één stem heeft. Dit gaf richting de potentiële leden ook het vertrouwen dat niet het grote geld regeert maar dat de zeggenschap voor ieder lid gelijk zou zijn. Naast deze bestuursvorm is ook van belang geweest dat de initiatiefnemers dicht bij de mensen staan, dat de burgers de wetenschap hadden dat wanneer deze mensen iets oppakten dat het dan ook goed gebeurde. Het geïnvesteerd vermogen levert een hoog rendement op van 5%. Deelname aan de Coöperatie levert burgers goedkope warmte op. Het succes van het dorp zorgt ervoor dat de burgers ook trots zijn op het dorp, er is een ‘Wij-gevoel’ ontstaan waardoor burgers er ook bij wilden horen. 5.2.3 Conclusie deelvraag 6 Deze deelvraag luidt: Wat zijn de faciliterende factoren binnen Lathen? De faciliterende factoren voor Lathen zijn het optreden van de burgemeester, deze handelde vanuit een ‘vijf voor twaalf gevoel’ en was de initiator van de projecten. Verder is er vanaf het begin een coöperatie opgericht, dit gaf vanaf het begin de mogelijkheid aan burgers om deel te nemen aan projecten. Een voordeel was ook dat de burgers door middel hiervan sneller betrokken raakten, ook vanwege het feit dat de burgers al vanaf een bedrag van € 100,- konden deelnemen. Daarmee werd deelname aan de activiteiten ook mogelijk voor jongeren en mensen met een kleine beurs. Deze manier van deelname zorgde er ook voor dat deelnemers zich sneller met de projecten identificeerden en dat waarschijnlijk ook eigenaarschap opleverde. Het geïnvesteerde vermogen levert ook nog eens een hoog rendement op waardoor de investeringsbereidheid hoog is. Een faciliterende factor was ook dat er sterke partners zijn samengebracht, deze partners toonden ook daadkracht. Deze partners hadden over het algemeen hoge functies waardoor er ook vertrouwen was tussen de partners onderling, actoren hadden begrip voor elkaar. De initiatiefnemers stonden bij de bevolking bekend als betrouwbare personen. De Duitse wetgeving voor duurzame energie heeft ook een belangrijke bijdrage geleverd aan het succes van Lathen door een vaste prijs te garanderen voor elke duurzaam opgewekte kilowattuur. De gemeente gaf het goede voorbeeld door daken te verhuren en de openbaren gebouwen aan te sluiten op het warmtenet. Door de hoge aansluitdichtheid van de openbare gebouwen konden burgers zich ook sneller identificeren met duurzame energie. Binnen Lathen heerst daarnaast een cultuur van vroeger uit om zichzelf te kunnen redden, deze cultuur zet de mensen ook aan om zelfvoorzienend te willen zijn op het gebied van energie. Het leefbaar willen houden van de wereld voor volgende generaties is ook een belangrijke drijfveer voor burgers om de projecten te steunen. Een sterk bepalende factor voor succes was ook het feit dat binnen de coöperatie elk lid, ongeacht de hoogte van zijn of haar investering, maar één stem heeft. Het gevolg hiervan is dat niet het kapitaal regeert maar de mensen. Door ook het onderwijs er in een zeer vroeg stadium bij te betrekken zorgt ervoor dat zowel de jongeren als ook de ouders zich sneller identificeren met duurzame energie. Naast het onderwijs aan jongeren, wordt er ook scholing aangeboden voor en door bedrijven om personeel energiebewust te maken en daardoor te werken aan de verbetering van de energie-efficiënte als geheel.
5.3 Conclusie hoofdvraag Op basis van bovenstaande conclusies kan hieronder de hoofdvraag worden beantwoordt. Deze hoofdvraag luidt als volgt: Welke factoren zijn bepalend bij de wijze waarop in Duitse duurzame gemeenschappen draagvlak is ontstaan voor de transformatie van een lineair naar een meer circulair energiemodel?, hoe kan een meer circulair energiemodel er uit zien? Antwoord:
Bepalende factoren Bij het ontstaansproces van Duitse duurzame gemeenschappen speelt de Duitse wetgeving op duurzame energie, het ‘Erneubare Energie Gesetz’ een belangrijke rol. De lokale politiek speelt echter een sleutelrol. De lokale politiek treedt op als initiator van de projecten, zij vervult een leidende rol. De politiek toont daarbij wil en moed. Een sterke drijfveer voor deze manier van handelen ligt in een ‘vijf voor twaalf gevoel’. De lokale politiek verzameld, door te netwerken, sterke partners met daadkracht om zich heen. Tussen de partners onderling is er vertrouwen. De lokale politiek is sterk overtuigd van de juistheid van ingeslagen weg en probeert ook burgers te overtuigen van de noodzaak tot energietransitie. De politiek geeft zelf het goede voorbeeld aan burgers. De bestuurders uit de lokale politiek staan dicht bij de mensen en staan bekend als betrouwbaar. De meerwaarde van duurzame energieprojecten dient ten goede komen aan de gemeenschap, waardoor sprake is van lokale waardecreatie voor burgers. Een belangrijke factor voor succes is het in een vroeg stadium oprichten van een Energiecooperatie. Een vroege oprichting van een coöperatie biedt de mogelijkheid om burgers bij de projecten te betrekken en tevens te binden. De coöperatie biedt daarnaast de mogelijkheid aan burgers om goedkope duurzame energie af te nemen. Naast de mogelijkheid tot het afnemen van duurzame energie bestaat ook de mogelijkheid om de burger financieel te laten deelnemen. Een laag bedrag vanaf € 100,- biedt zowel jongeren als ouderen de mogelijkheid om deel te nemen. Daarnaast wordt ook aan mensen met een huurwoning, of mensen met een ongeschikt dak, of mensen die zelf onvoldoende financiële mogelijkheden hebben, de mogelijkheid geboden om deel te nemen aan de duurzame activiteiten. Binnen de coöperatie heeft elk lid slechts één stem, ongeacht de hoogte van zijn of haar investering. De lokale politiek dient op te komen voor de belangen van de burgers door deze groep het eerst te benaderen en ruimte te geven voor financiële deelname aan projecten. Wanneer er sprake is van verschillende investeringsgroepen doet de politiek er goed aan om elke aanleiding voor een gevoel van ongelijkheid te voorkomen door een verdeelsleutel toe te passen waarbij de opbrengsten evenredig worden verdeeld over de installaties, een gelijke behandeling voor grote en kleine investeerders. Door in een vroeg stadium de scholen erbij te betrekken ontstaat een grotere betrokkenheid van zowel scholieren als de ouders. Scholing voor en door bedrijven speelt een belangrijke rol om het personeel van bedrijven energiebewust te maken en daardoor toegewerkt wordt naar een grotere energie-efficiënte als geheel.
Circulair energiemodel Bovenstaande factoren bieden de mogelijkheid om te investeren in energie uit zon, wind en biomassa. met name windenergie biedt veel mogelijkheden. Het merendeel van de duurzame energie wordt hiermee opgewekt. De circulaire gedachte begint met het nadenken over wat men kan met datgene wat men al heeft. Het bioafval van een hele regio hoeft niet meer als afval te worden gezien, maar kan worden gezien als waardevolle grondstof voor het opwekken van energie. Dit bioafval kan worden verzameld en hiermee kan een composteringsinstallatie of biogasinstallatie worden gevoed. Door de vergisting ontstaat warmte en biogas. Het gas kan worden ingezet om elektriciteit mee op te wekken, of warmte te produceren. Biomassa in de vorm van mest en/of mais laten zich goed verwerken in een biogasinstallatie waarmee ook warmte en elektriciteit kunnen worden geproduceerd. De mest en mais worden daarvoor lokaal geproduceerd en geteeld. de reststoffen welke na de vergisting overblijven kunnen worden verwerkt tot compost. Deze compost kan vervolgens weer worden gebruikt als waardevolle voedingsstof voor de bodem en het bodemleven. Biomassa kan eveneens betrokken worden uit het onderhoud van bossen en wegbermen. Biomassa in deze vorm kan zowel vergist als verbrand worden. Om de aanvoer verliezen (als gevolg van fossiele brandstoffen) voor deze vorm van biomassa zo klein mogelijk te houden, zou het een mogelijkheid zijn om ‘arme’ (minder vruchtbare) en droge gronden uit de regio te onttrekken aan de landbouw en
deze gronden in te zetten voor de productie van biomassa in de vorm van ‘korte omloopplantages’ met snelgroeiende houtsoorten. Deze plantages kan men dan om de drie tot vijf jaar oogsten. Een alternatief voor mais als biomassa, zou doorgroeiende Silphie kunnen zijn. Dit gewas is qua energieopbrengst te vergelijken met mais. Het heeft echter een aantal voordelen; doorgroeiende Silphie is een plant welke goed bestand is tegen droogte, daarnaast vraagt deze plant alleen in het eerste jaar mechanische onkruidbestrijding, vanaf het tweede jaar bedekt deze plant de bodem zodat onkruiden geen kans meer krijgen. Onkruidbestrijdingsmiddelen zoals bij mais niet hoeven te worden toegepast. Na het oogsten van de plant groeit deze vanzelf weer aan waardoor deze langjarig kan worden ingezet. Het voordeel ten opzichte van mais is verder dat bij het telen van deze plant minder fossiele brandstofverliezen optreden. In tegenstelling tot het telen van mais, hoeft men bij het telen van Silphie alleen maar te oogsten met fossiele brandstoffen, terwijl men bij het telen van mais de grond ook jaarlijks moet bewerken, en weer moet zaaien. Plantages met snelgroeiende houtsoorten en doorgroeiende Silphie kunnen lokaal worden toegepast om transportkosten en energieverliezen tot een minimum te beperken. De toepassing van wind, en zonne-energie biedt grote mogelijkheden voor de elektriciteitsvoorziening. Door de toepassing van nieuwe technieken zoals het ‘power to gas’ principe kan een surplus aan elektriciteit worden omgezet in waterstof. Dit waterstof kan worden opgeslagen, en in de toekomst dienen als brandstof voor voertuigen met een brandstofcel. Het waterstof kan daarnaast in combinatie met de vrijgekomen CO2 uit biomassaverbrandingsinstallaties worden omgezet in biomethaan. CO2 veranderd dan van afvalproduct in een waardevolle grondstof. Dit biomethaan kan vervolgens worden opgeslagen in het aardgasnet en van daaruit worden gedistribueerd naar woningen voor warmte. Het biomethaan kan ook als brandstof worden gebruikt voor voertuigen. Audi biedt een motor aan welke kan lopen op aardgas, deze motor is in principe ook geschikt voor biomethaan. Wanneer het biomethaan kan worden opgeslagen in het aardgasnet, bestaat ook de mogelijkheid om tankstations aan te sluiten op het aardgasnet waardoor het biomethaan ook getankt kan worden. Op deze manier kan de ‘tak’ mobiliteit worden voorzien van duurzame energie, waardoor verliezen door gebruik van fossiele brandstoffen sterk verminderd kunnen worden en als gevolg daarvan energiestromen steeds meer een circulair karakter krijgen.
6.Discussie Bij het in kaart brengen van de energiestromen is gewerkt met getallen uit verschillende jaren. Voor Lathen werden gegevens over energieconsumptie en productie verstrekt over respectievelijk de jaren 2011 en 2012 waarmee vervolgens zo nauwkeurig mogelijk de energiestroom en energiebalans in kaart is gebracht. Dit kan geleid hebben tot enige onnauwkeurigheid in de berekeningen. Hoewel voor Saerbeck wel actuele energiegegevens beschikbaar waren, was het helaas niet mogelijk om het aandeel mobiliteit mee te nemen in de energiebalans. Deze gegevens stonden in de internetdatabase ‘eco-region’ waarvoor een gebruikersnaam en wachtwoord noodzakelijk waren. Deze gegevens werden niet zomaar aan derden verstrekt omdat men deze informatie wilde afschermen. De geïnterviewde projectleider uit Saerbeck wilde proberen om deze data voor het huidige onderzoek ter beschikking te stellen. De complexiteit van de database heeft er echter toe geleid dat deze poging strandde. Om een nauwkeurig beeld van de energiebalans samen te stellen is het aan te bevelen om deze gegevens te betrekken uit de internetdatabase ‘eco-region’, waarvoor nader onderzoek zal moeten worden utgevoerd. Het huidige onderzoek heeft laten zien op welke wijze Duitse duurzame gemeenschappen, lineaire energiestromen omvormen naar energiestromen met een meer circulair karakter. Met deze inzichten kunnen Nederlandse gemeenschappen zich laten inspireren. Naast het omvormen van energiestromen is duidelijk geworden welke processen en activiteiten het draagvlak binnen succesvolle Duitse duurzame gemeenschappen bevorderen. Uit deze processen en activiteiten zijn de belangrijkste faciliterende factoren naar voren gekomen welke van belang zijn voor het ontstaan van draagvlak. Deze factoren kunnen dienen als leerpunten voor duurzame gemeenschappen en dorpen binnen de Nederlandse context. Daarmee levert het huidige onderzoek een belangrijke bijdrage aan het verduurzamen van de Nederlandse samenleving.
7.Referenties Audi, (2014). Maatschappelijke verantwoordelijkheid – Een route voor de energiesector. Geraadpleegd op 01-7-2014 van: http://www.audi.nl/nl/brand/nl/bedrijf/corporate_responsibility/product/audi_egas___new_fuel.html Bijker, W.E., Hughes, T.P., Pinch, T.J. (1993). The Social Construction of Technological Systems. Cambridge Masschusetts: The MIT Press. Binnenlands bestuur, (2013). Al 500 lokale energie-initiatieven. Geraadpleegd op 12-4-2013 van: http://www.binnenlandsbestuur.nl/ruimte-en-milieu/nieuws/al-500-lokale-energieinitiatieven.9165637.lynkx Boedeltje, M. (2007). Percepties van- en draagvlak voor het proces van interactief bestuur. In: Politicologenetmaal, May 31 - June 1, 2007, Antwerpen, Belgium. Geraadpleegd op 01-05-2014 van: http://purl.utwente.nl/publications/61142
Bundesministerium fur ernahrung und Landwirtschaft (z.d). Wege zum Bioenergiedorf – Bausteine eine nachhaltigen Energieversorgung. Geraadpleegd op 26-06-2014 van: http://www.wege-zum-bioenergiedorf.de/index.php?id=2117&GID=0&KID=24&firma=6 Bundesverband Deutschland der Energie und Wasser wirtschaft (BDEW), (2014). Müller: Grundlegende Reform des EEG ist eine Kernaufgabe der neuen Bundesregierung für 2014. Geraadpleegd op 5-4-2014 van: http://www.bdew.de/internet.nsf/id/20140114-pi-mueller-grundlegende-reform-des-eeg-ist-einekernaufgabe-der-neuen-bundesregierung-2014?open&ccm=900010020010 Callum, R., Bradley, F. (2012). Energy autonomy in sustainable communities—A review of key issues. Renewable and Sustainable Energy Reviews 16 (2012) 6497–6506. Develtere, P. (2003). Het draagvlak voor duurzame ontwikkeling: Wat het is en zou kunnen zijn. Uitgever: De Boeck, Antwerpen. Duineveld, M., Beunen, R. (2006). DRAAGVLAK: 1.130.000 hits. Een kritische beschouwing van een populair begrip. Wageningen Studies in planning, analyse en ontwerp, nr. 8. Wageningen Universiteit, Wageningen. De eenhedenrekenmachine, (z.d). Geraadpleegd op 09-07-2014 van: http://www.eenheden-omrekenen.info/eenhedenrekenmachine.php?type=energie Ellen MacArthur Foundation, (2013). Towards the Circular Economy – Opportunities for the consumer goods sector. Geraadpleegd op 25-3-2014 van: http://www.ellenmacarthurfoundation.org/business/reports/ce2013 Freerks, W. (2012). Energie Genossenschaft - Vorsprung durch Kooperation - Die energie Genossenschaft als geeignete Rechtsform für dezentrale Energieprojekte. Geraadpleegd op 26-062014 van: http://www.nmfdrenthe.nl/friksbeheer/wp-content/uploads/2012/02/NMF-Drenthe-ExcursieLathen-20120120-Presentatie-Volksbank.pdf Gemeente Saerbeck, (2013). KWK feinkonzept presentatie energiestammtisch. Geraadpleegd op 0307-2014 van: http://www.klimakommunesaerbeck.de/city_info/webaccessibility/index.cfm?region_id=408&waid=320&fsize=1&contrast=0
Gemeide Saerbeck, (2014). Project Aufruf KWK Modellkommune Phase 2 – Feinkonzept Saerbeck 2803-2014. Geng, Y. et al (2011). Towards a national circular economy indicator system in China: an evaluation and critical analysis. Journal of Cleaner Production, volume 23, Issue 1, March 2012, p 216-224. Giampetro, M., Mayaumi, K.,Sormon, A,H. (2010) Assesing the quality of alternative energy sources: Energy Return On the Investment (EROI), the Metabolic Pattern of Societies and Energy Statistics. Geraadpleegd op 14-4-2014 van: http://www.recercat.net/handle/2072/16099 Integriertes Klimaschutzkonzept, (2013). Geraadpleegd op 26-06-2014 van: https://docs.google.com/viewer?url=http://redheb.de/Klimaschutzkonzept.pdf&chrome=true International Energy Agency, (2013). Energie Politik der IEA-Lander, Deutschland Prufung 2013, geraadpleegd op 27-3-2014 van: http://www.iea.org/publications/freepublications/publication/IDR_Germany_WEB_GER.pdf IMSA, (2013). Unleashing the power of the Circular economy. Geraadpleegd op 8-4-2014 van: http://www.circleeconomy.com/sites/default/files/full%20report_Unleashing%20the%20Power%20of%20the%20Circu lar%20Economy_Circle%20Economy_IMSA.pdf Ministerie van Economische zaken (2013). Prognose hernieuwbare energie 2013-2015. Kamerbrief 4 november 2013. Geraadpleegd op 5-4-2013 van:
http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2013/11/05/kamerbriefover-rapport-prognose-hernieuwbare-energie-2013-2015.html Movisie (2011). Pak de Passie! – magazine over betrokkenheid 2.0. Geraadpleegd op 12-4-2014 van: http://www.movisie.nl/sites/default/files/alfresco_files/Pak%20de%20passie%20[MOV-1816450.3].pdf Prӧpper, I. (2009). De aanpak van interactief beleid: Elke situatie is anders. Bussum: Coutinho. Saerbeck, (2014). Heizzentrale Saerbeck. Geraadpleegd op 01-07-2014 van: http://www.klimakommunesaerbeck.de/city_info/webaccessibility/index.cfm?region_id=408&waid=321&item_id=845799&link_ id=213768960&fsize=1&contrast=0 Saerbeck, (2014). Windkraftanlagen im Bioenergiepark. Geraadpleegd op 01-07-2014 van: http://www.klimakommunesaerbeck.de/city_info/webaccessibility/index.cfm?region_id=408&waid=321&item_id=845799&link_ id=213768953&fsize=1&contrast=0 Saerbeck, (2014). Windkraftanlagen in der Bauernschaft um Saerbeck. Geraadpleegd op 01-07-2014 van: http://www.klimakommunesaerbeck.de/city_info/webaccessibility/index.cfm?region_id=408&waid=321&item_id=845799&link_ id=213768957&fsize=1&contrast=0
Saerbeck, (2014). Photovoltaik im Bioenergiepark. Geraadpleegd op 01-07-2014 van: http://www.klimakommunesaerbeck.de/city_info/webaccessibility/index.cfm?region_id=408&waid=321&item_id=845799&link_ id=213768955&fsize=1&contrast=0 Saerbeck, (2014). Photovoltaik auf den Dächern der Bürger. Geraadpleegd op 01-07-2014 van:
http://www.klimakommunesaerbeck.de/city_info/webaccessibility/index.cfm?region_id=408&waid=321&item_id=845799&link_ id=213768959&fsize=1&contrast=0 Saerbeck, (2014). Biogasanlage im Bioenergiepark. Geraadpleegd op 01-07-2014 van: http://www.klimakommunesaerbeck.de/city_info/webaccessibility/index.cfm?region_id=408&waid=321&item_id=845799&link_ id=213768954&fsize=1&contrast=0 Saerbeck, (2014). Kompostwerk der EGST. Geraadpleegd op 01-07-2014 van: http://www.klimakommunesaerbeck.de/city_info/webaccessibility/index.cfm?region_id=408&waid=321&item_id=845799&link_ id=213768956&fsize=1&contrast=0 Saerbeck, (2014). Kompostwerk – kort samengevat – infographic 6. Geraadpleegd op 04-07-2014 van: http://www.klimakommunesaerbeck.de/city_info/webaccessibility/index.cfm?region_id=408&waid=317&item_id=845793&link_ id=213752872&fsize=1&contrast=0 Saerbeck, (2014). Wasserkraft. Geraadpleegd op 01-07-2014 van: http://www.klimakommunesaerbeck.de/city_info/webaccessibility/index.cfm?region_id=408&waid=321&item_id=845799&link_ id=213768958&fsize=1&contrast=0 Saerbeck, (2014). Sociale activiteiten. Geraadpleegd op 01-07-2014 van: http://www.klimakommunesaerbeck.de/city_info/webaccessibility/index.cfm?region_id=408&waid=322&item_id=859645&oldr ecord=71885&oldmodul=5&olddesign=0&oldkeyword=0&oldeps=20&oldaz=all&oldcat=0&fsize=1&c ontrast=0 Smil, V. (2008) Energy in nature and Society – General Energetics of Complex Systems. Cambridge, Massachusets: The MIT press. Sociaal Economische Raad (2013). Energieakkoord voor duurzame groei. Geraadpleegd op 5-4-2014 van:http://www.ser.nl/~/media/files/internet/publicaties/overige/2010_2019/2013/energieakkoord -duurzame-groei/energieakkoord-duurzame-groei.ashx Statistische Amter des bundes und der lander, (2014). Gemeindeverzeichnis Online. Geraadpleegd op 19-04-2014 van: http://www.statistikportal.de/Statistik-Portal/gemeindeverz.asp?G=Saerbeck Statistische Amter des bundes und der lander, (2014). Gemeindeverzeichnis Online. Geraadpleegd op 19-04-2014 van: http://www.statistikportal.de/Statistik-Portal/gemeindeverz.asp?G=Lathen Volksbank Emstal eG (2010). Die eG als geeignete rechtsForm fur dezentrale Energieprojekte. Geraadpleegd op 03-06-2014 van: http://www.nmfdrenthe.nl/friksbeheer/wpcontent/uploads/2012/02/NMF-Drenthe-Excursie-Lathen-20120120-Presentatie-Volksbank.pdf Wikipedia, (z.d). Durchwachsende Silphie. Geraadpleegd op 26-06-2014 van: http://de.wikipedia.org/wiki/Durchwachsene_Silphie
