Energiemonitor Energy Valley en Regio Groningen-Assen 2012

Energiemonitor Energy Valley en Regio Groningen-Assen 2012


Voorwoord (1):

Deze Energiemonitor is in eerste instantie opgesteld in opdracht van de Regio Groningen-Assen als input voor een verkenning naar de energiekansen in deze regio*. In overleg met de stichting Energy Valley is de monitor vervolgens uitgebreid voor de totale Energy Valley regio**. De gegevens voor de Regio Groningen-Assen en de Energy Valley regio zijn in deze eindversie gecombineerd. Deze energiemonitor biedt een overzicht van relevante feiten en cijfers uit bestaande databronnen. Het is een kwantitatieve schets van de noordelijke energiesector, zonder verdere kwalitatieve analyses, interpretaties of waardeoordelen. Om inzicht te krijgen in de dynamiek is zoveel mogelijk een vergelijk gemaakt tussen data uit 2000 en 2010 (meest actuele data). Tevens zijn de regionale gegevens zoveel mogelijk vergeleken met de nationale situatie om het geheel in perspectief te plaatsen. De onderzoeksmethodiek en gepresenteerde cijfers zijn gevalideerd door de Rijksuniversiteit Groningen en EDIaal. De monitor zal periodiek worden geactualiseerd om inzicht te houden in de ontwikkeling van de noordelijke energiesector. De energie-investeringen in de Energy Valley regio zijn afgelopen jaren sterk toegenomen en zullen ook komende jaren verder doorgroeien. Duurzame energie neemt daarbij een steeds grotere rol in. Dit forse en langlopende investeringprogramma is goed voor veel nieuwe energiebanen en -bedrijvigheid. De energiewerkgelegenheid is in 10 jaar tijd ruim twee keer zo sterk gegroeid als landelijk en ook de bedrijvigheid in de energiesector kent een bovennationale groei. De grootste concentratie energiegerelateerde werkgelegenheid bevindt zich in de Regio Groningen-Assen, waar de energiesector ten opzichte van de totale werkgelegenheid eveneens het sterkst vertegenwoordigd is. In dit voorwoord zijn de belangrijkste elementen uit de energiemonitor uitgelicht:

*

= De Regio Groningen-Assen (afgekort RGA) bestaat uit de volgende gemeenten: Assen, Bedum, Groningen, Haren, Hoogezand-Sappemeer, Leek, Noordenveld, Slochteren, Ten Boer, Tynaarlo, Winsum en Zuidhorn. ** = De Energy Valley regio (afgekort EV-regio) bestaat uit Fryslân, Groningen, Drenthe en Noord-Holland Noord.


Voorwoord (2): Energie-investeringen Het totaal aan energie-investeringen in de Energy Valley regio is geraamd op €26 miljard voor de periode 20042018. Een deel daarvan (€6,2 miljard) is inmiddels gerealiseerd en €19,8 miljard betreft gecommitteerde en geplande investeringen die komende jaren zullen plaatsvinden. Het aandeel duurzame investeringen neemt komende jaren sterk toe. In totaal heeft tweederde (€17,7 miljard) betrekking op investeringen in conventionele energie en infrastructuur t.b.v. de leveringszekerheid en energietransitie. Ongeveer een derde (€8,1 miljard) betreft directe investeringen in duurzame energie en energiebesparing. Energiebanen De noordelijke energiesector telt in 2010 bijna 22.500 banen, het zwaartepunt ligt in de regio Groningen-Assen zowel absoluut in aantal banen (6.619) als relatief in vergelijking met de totale werkgelegenheid in de regio (+7.6%). Inschatting is dat het totale werkgelegenheidseffect van de energiesector vele malen groter ligt. Deels omdat energie bij veel bedrijfstakken een belangrijke activiteit betreft, maar dit niet uit de data is af te lezen. Deels omdat veel werk wordt aanbesteed bij bedrijven die niet tot de energiesector gerekend worden. Gezien de toename van crosssectorale energietechnologieën (agro-energie, slimme energiesystemen, energie uit water, e.d.) en het kapitaalintensieve karakter van de energiesector mogen grote spillover en spin-off effecten worden verwacht. De exacte bepaling hiervan behoeft nader onderzoek. Dit valt buiten de scope van de energiemonitor. De energiewerkgelegenheid is in 2000-2010 met 17,6% gestegen in de Energy Valley regio (t.o.v. 8,5% landelijk). De groei in de Regio Groningen-Assen (28%) zit vooral in de dienstverlening. In Fryslân zit de stijging (34%) vooral in energieproductie/levering en energietechnologie. De stijging in Groningen (36,1%) bevindt zich vooral in de energieproductie/levering en energiediensten. De groei in Drenthe (1,5%) en Noord-Holland Noord (3,3%) wordt gedempt door een beperkt aantal grote mutaties. In Drenthe met name vanwege vertrek/krimp van een aantal grote bedrijven in de afvalverwerking (met name inzameling/recycling) en energietechnologie. In Noord-Holland Noord vooral door afname van de werkgelegenheid in de gaswinning en energietransport. Zonder deze grote mutaties zou de werkgelegenheidsgroei aanzienlijk hoger liggen. * = De energiesector is niet eenduidig geclassificeerd in bestaande databronnen voor bedrijfsvestigingen en werkgelegenheid. De bedrijvigheid is derhalve bepaald op basis van een (gewogen) selectie van bedrijfsklassen die aantoonbaar actief zijn op energiegebied. Hierbij is onderscheidt gemaakt tussen productie en levering van energie (kern), productie en installatie van energietechnologie (schil 1) en dienstverlening aan de energiesector (schil 2). Dit betreft enkel directe energiebedrijvigheid. Bedrijven in andere sectoren die deels actief zijn op energiegebied (bijv. agro-industrie, bouw, ICT, e.d.) zijn niet meegenomen omdat dit niet uit bestaande databronnen is op te maken. Een overzicht van de bedrijfsklassen en de gehanteerde methodologie is in de energiemonitor bijgevoegd.


Voorwoord (3): Energiebedrijvigheid De Energy Valley regio telt in 2010 bijna 3.150 bedrijven die tot de energiesector gerekend worden (13,4% van Nederland). Het aantal bedrijven in 2000-2010 is met 83% gestegen (t.o.v. 60% landelijk). In de Regio GroningenAssen is het aantal bedrijven zelfs met 169% gestegen. Het aantal bedrijven in de energieproductie/levering is ruim 10 keer zo sterk toegenomen als landelijk. Deze groei zit vooral in Fryslân en Groningen. De groei van energiediensten zit zowel in Drenthe, Fryslân als Groningen. De grootste groei van energietechnologie bedrijven zit in Noord-Holland Noord en Groningen.

Energieproductie De Energy Valley regio is een grote energieleverancier in Nederland. Het merendeel van de Nederlandse gaswinning op land (97%) en ondergrondse gasopslagcapaciteit (84,2%) is in het Noorden geconcentreerd. Tevens is Schoonebeek het belangrijkste wingebied voor Nederlandse olie. De huidige grote centrales in de regio leveren circa 20% van de nationale stroomproductie. Dit aandeel zal sterk toenemen met de bouw van 4 nieuwe centrales. In de regio Groningen-Assen wordt op meerdere locaties gas gewonnen, er bevinden zich echter geen elektriciteitscentrales en oliewingebieden in deze regio. De Energy Valley regio produceert eveneens ruim een kwart (28%) van de Nederlandse duurzame energie. Voor groen gas / biogas en wind op land vindt zelfs een derde of meer van de nationale productie in de Energy Valley regio plaats. Daarmee wordt een substantiële bijdrage geleverd aan de nationale energiedoelen. De duurzame energieproductie in de regio Groningen-Assen is beperkt. Grootschalige windmolenparken en biobrandstoffabrieken ontbreken, bovendien wordt nergens op grote schaal biomassa bijgestookt. Wel wordt op enkele locaties biogas/groen gas geproduceerd. Gedetailleerde gegevens over zonne-energie zijn niet beschikbaar omdat dit veelal wordt geproduceerd door particulieren waarover geen informatie beschikbaar is.


Voorwoord (4) CO2-prestatie Ruim 12% van de totale Nederlandse CO2-uitstoot komt uit de Energy Valley regio (in 2009). Dit is een stijging van circa 16,5% ten opzicht van 1990. Op provinciaal niveau kent alleen Fryslân een daling. De CO2-prestaties worden beïnvloed door vele factoren (beleid, economische structuur, groei/krimp, e.d.). Een gedetailleerde analyse hiervan valt buiten de scope van de energiemonitor, dit vergt nader onderzoek. Op hoofdlijnen komt de stijging in Groningen vooral door uitbreiding van de stroomproductie (Eemscentrale), in Drenthe door afvalverwerking en in Noord-Holland Noord door een stijging bij meerdere sectoren (o.a. agro, diensten en verkeer/vervoer). In de Regio Groningen-Assen is vooral in de stad Groningen een sterke daling van de CO2-uitstoot zichtbaar, dit is toe te wijzen aan de sluiting van de Hunzecentrale.

Regio Groningen-Assen Jaap Wijma

Stichting Energy Valley Gerrit van Werven


Inhoudsopgave: H 1: Energievraag

H 4: Bedrijven en werkgelegenheid 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6

Primaire energievraag - mondiaal Primaire energievraag - Europa Primaire energievraag - Nederland Finale energievraag – Nederland Finale energievraag – regionaal C02 uitstoot

2 3 4 6 7 8

H 2: Fossiele energieproductie 2.1 2.2 2.3 2.4

Gaswinning Oliewinning Conventionele stroomproductie Restwarmte/warmtenetten

Totaalbeeld Bijstook biomassa Windenergie Zonne-energie Bio-energie: Biogas Bio-energie: Groen gas Bio-energie: Biofuels

Totaalbeeld Kern Schil 1 Schil 2

44 48 54 57

5.1

Kennisinstellingen

61

H 5: Kennissector 14 17 18 19

H 3: Hernieuwbare energieproductie 3.1 3.2 3.3 3.3 3.4 3.5 3.6

4.1 4.2 4.3 4.4

H 2:

H 6: Toegevoegde waarde en investeringen 23 25 28 30 32 38 41

6.1 6.2 6.3

Toegevoegde waarde Aardgasbaten Investeringen

63 66 67

Bijlage: Begrippenlijst en methodologische verantwoording


Om in de toekomst een stabiele energievoorziening te kunnen garanderen die in de vraag naar energie kan voorzien, is het noodzakelijk een beeld te hebben van de toekomstige ontwikkeling van de energievraag. In het komend decennium neemt de mondiale energievraag sterk toe. Opkomende economieën als China en India hebben een groeiende energiebehoefte. Ook op Europese en nationale schaal stijgt de vraag naar energie het komend decennium. Deze trend leidt tot de de verwachting dat de energieproductie ook in de komende jaren moet blijven groeien.

Hoofdstuk 1 Energievraag

1 van 68


1.1

Primaire energievraag – mondiaal (2010)

PJ

900.000 800.000

551.000 PJ in 2010

700.000 600.000 500.000 400.000 300.000 200.000 100.000

2005

2010

2015

2020

2025

2030

OECD Amerika

OECD Azië

Niet-OECD Azië

OECD Europa

Niet-OECD Europa en Eurasia

Niet-OECD Overig

2035

-

Wereldwijd zal de vraag naar energie met 47% toenemen in de periode 2010-2035.

-

Deze stijging wordt voornamelijk veroorzaakt door een stijgende vraag uit opkomende economieën als China (83%) en India (107%).

Bron: U.S. Energy Information Administration 2 van 68


1.2

Primaire energievraag – Europa (2010)

PJ

180.000

136.000 PJ in 2010

160.000 140.000 120.000 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000

2005

2010

OECD Europa

-

2015

2020

Rusland

2025

2030

2035

Overige

In Europa wordt voor de toekomstige energievraag een stijging verwacht van 18% in de periode 2010-2035. Ondanks de Renewable Energy Directive, een Europese richtlijn die o.a. als doel heeft om de energievraag in de Europese Unie te verminderen, wordt ook in de Europese OECD landen nog een groei van 18% verwacht in deze periode.

Bron: U.S. Energy Information Administration 3 van 68


1.3

Primaire energievraag – Nederland (2010)

PJ

3.492 PJ in 2010

4.000

3.200

2.400

1.600

800

2005

2010

2015

2020

2025

2030

2035

Nederland

-

In Nederland wordt in de periode 2010-2017 een groeiende energievraag verwacht van circa 7%. In de periode hierna stabiliseert de primaire energievraag.

Bron: CBS en Monitweb.energie.nl 4 van 68


1.3.1 Energiebalans Nederland (2010) 9594 PJ

8300 PJ

Invoer

Uitvoer

Winning

2935 PJ

Primaire energievraag 3492 PJ 729 PJ Bunkers

Voorraadmutatie

8 PJ

511 PJ

2981 PJ

Energieomzetting 2265 PJ

14% van het finale energetische energieverbruik moet in 2020 uit hernieuwbare energie komen.

Finaal energieverbruik

Energetisch

Bron: CBS 5 van 68


716 PJ

Nietenergetisch

1.4

Finale energievraag Nederland (2010) 97 PJ

620 PJ

Totaal NL: 2981 PJ 1293 PJ 479 PJ

492 PJ

Energiesector

Vervoer

Nijverheid (geen energiesector)

Huishoudens

Landbouw, visserij & dienstverlening

Bron: CBS 6 van 68


1.5

Finale energievraag regionaal (2010) PJ

2981 PJ

475 PJ

91 PJ

3.000

2.500

2.000

1.500

1.000

500

16% Nederland

EV-regio

3%

3.0%

RGA

Bron: Nederlandse emissieregistratie en Klimaatmonitor 7 van 68


CO2 uitstoot CO2 is internationaal erkend als één van de belangrijkste veroorzakers van klimaatverandering. Door het gebruik van fossiele bronnen is in de laatste 100 jaar veel CO2 in de atmosfeer terechtgekomen die daarvoor miljoenen jaren in de bodem was opgeslagen. Door het gebruik van duurzame bronnen komt enkel CO2 uit de korte koolstofkringloop vrij, waardoor het totale CO2 percentage in de atmosfeer niet verder stijgt. De CO2 uitstoot ten opzichte van het peiljaar 1990 is één van de belangrijkste indicatoren in het voornemen van overheden om minder fossiele energie te gebruiken.

8 van 68


1.6

Nederlandse CO2 uitstoot naar herkomst (2009)

(mln. ton) 60 30.0%

50

40 30 12.1%

20

11.6% 6.9%

10

4.9% 0.3%

A

w er lv a fv

g rin e ijd

uw Bo

C

e ch is m he

13.4%

9.3% 6.4%

4.7% 0.4%

0.0% rie st u d In C

g id in he en r i e z or ov n vo r e e at en w st k n n e ri di D l, e d an H

n te en m su on

b nd a L

w ou e rig ve O

st du In

rie ZI RW

’s

’s ZI W /A

na ffi a R

en rij e d

V

er ke r e



en

v

er vo er

g er En

r to ec s ie

1.6.1 CO2 uitstoot NL, EV en RGA (2009) (mln. ton)

167.8 mln.

20.6 mln.

2.1 mln.

12.3%

1.3%

EV-regio

RGA

100% 160

127.4 mln.*

120

80

40

Nederland

*

= Nederlandse C02 doelstelling in 2020



1.6.2 CO2 uitstoot EV-regio per provincie (2009)

(mln. ton)

10.7 mln.

3.0 mln.

3.7 mln.

3.2 mln.

12

10

8.2 mln.*

8

6

4.4 mln.*

é

4

2.7 mln.*

2.4 mln.*

2

*

51.7%

14.6%.

18.0%

15.7%

Groningen

Drenthe

Fryslân

Noord-Holland noord

= C02 uitstoot in 1990



1.6.3 CO2 uitstoot – per gemeente RGA (2009) (ton)

Zuidhorn

Winsum

Tynaarlo

Ten Boer

Leek

54.769* 48.452 48.452

2.3%

110.314 108.410* 110.314

5.2%

53.441 40.048* 53.441

2.5%

Slochteren

Noordenveld

81.936* 77.168 77.168

3.0%

136.988* 115.090 115.090 74.321

5.5%

689.849* 300.251 74.321

3.5%

Hoogezand-Sap.

Haren

291.430* 137.489 137.489

6.5%

57.245 405.905* 300.251 849.097

14.3%

62.906* 63.353 57.245

2.7%

Groningen

Bedum

Assen

40.4%

(ton)

57.662* 63.353

3.0%

182.405* 217.562

10.3% 200.000

*

217.562 1.465.428* 849.097

400.000

600.000

800.000

1.000.000

1.200.000

1.400.000

= C02 uitstoot in 1990



1.600.000

Hoofdstuk 2 Fossiele energieproductie

Nederland is voor het overgrote gedeelte van haar energievoorziening afhankelijk van conventionele energiebronnen. Sinds de ontdekking van het Groningenveld in 1959, met een geschatte omvang van 2.800 miljard kubieke meter gas, bekleedt de EV-regio een prominente positie als gasproducent in Europa. Voorts ligt bij Schoonebeek het belangrijkste on-shore oliewinningsgebied van Nederland. Tenslotte is de EV-regio een cruciale schakel in de Nederlandse elektriciteitsvoorziening. In o.a. de Eemshaven staan meerdere elektriciteitscentrales die gezamenlijk miljoenen huishoudens van stroom voorzien.

13 van 68


2.1

Gaswinning (2010) Productielocaties -

In de EV-regio werd in 2010 op 90 locaties gas gewonnen.

-

De aardgaswinning in de EV-regio bedroeg in 2010 in totaal 58.5 miljard m3 aardgas. Het overgrote deel is gewonnen uit het Groningen gasveld (53 miljard m3). De EV-regio is verantwoordelijk voor 97% van de totale Nederlandse gaswinning op land.

-

In totaal is in 2010 in de EV-regio 2.047 PJ gas gewonnen. Dit komt overeen met 53% van de totale Nederlandse primaire energievraag.

-

In Europa is de EV-regio de 4de producent van aardgas. Alleen in Rusland, Noorwegen en het Verenigd Koninkrijk wordt meer gas gewonnen.

-

De bewezen aardgasreserves in het Groningen gasveld bedragen 980 miljard m3 aardgas. Dit is 75% van de totale Nederlandse gasvoorraad (zowel continentaal als territoriaal).

-

Hiermee kan op het huidige productieniveau tot tenminste 2030 gas uit het Groningenveld worden gewonnen.

Hoeveelheid energie

Toekomstige productie

Bron: NLOG.nl 14 van 68


2.1.1 Ondergrondse gasopslaglocaties (2010) Doordat de aardgasreserves in Nederland langzaam afnemen, ontstaat er minder druk in de huidige aardgasvelden. De druk is inmiddels dusdanig laag, dat wanneer er een extreme piekvraag is, er niet voldoende gas uit de bodem kan worden gehaald om op korte termijn aan de vraag te voldoen. In de zomer ligt de productiecapaciteit beduidend hoger dan de vraag, het overtollige gas kan dan worden opgeslagen in opslaglocaties zoals lege gasvelden, zoutcavernes of aquifiers. In de winter kan deze buffer worden aangesproken om de toelevering van aardgas op te schalen om een stabiele gasvoorziening te garanderen. Op een aantal plaatsen in Nederland en vlak over de grens in Duitsland zijn gasopslag locaties die worden benut voor de Nederlandse gasvoorziening.

Gasopslaglocaties

Werkvolume (in mld. m3)

Werkvolume (% totaal)

Type

Grijpskerk

1,5

24,3%

Gasveld

Norg

3,0

48,5%

Gasveld

Zuidwending

0,2

3,2%

Zoutcaverne

Alkmaar

0,5

8,1%

Gasveld

Totaal EV-Regio

5,2

84,2%

Epe (Duitsland)

0,4

6,5%

Zoutcaverne

Kalle (Duitsland)

0,2

3,2%

Acquifer

Epe (Duitsland)

0,1

1,6%

Zoutcaverne

Epe (Duitsland)

0,28

4,5%

Zoutcaverne

Totaal

6,18

100%

Bron: Gas Infrastructure Europe (GIE) 15 van 68


2.1.2 Ondergrondse gasopslaglocaties EV-regio (2010) Op dit moment wordt op 4 locaties in de EV-regio gas ondergronds opgeslagen om piekvragen op te kunnen vangen. Vanaf 1997 kan er gas worden opgeslagen op de locaties Grijpskerk, Norg en Alkmaar. Sinds 2011 is een vierde locatie in gebruik genomen, Zuidwending nabij Veendam. In Grijpskerk wordt gas voor industrieel gebruik opgeslagen (H-gas), op de drie andere locaties wordt L-gas opgeslagen. In mei 2012 is bekend geworden dat het lege gasveld Bergermeer tussen Alkmaar en Bergen eveneens geschikt wordt gemaakt voor gasopslag.

Norg (1997)

Grijpskerk (1997)

Alkmaar (1997)

Zuidwending (2011)

Werkvolume:

Werkvolume:

Werkvolume:

Werkvolume:

1.5 miljard m3

3 miljard m3

500 miljoen m3

200 miljoen m3

Max. dagelijkse injectie:




12 miljoen m3 per dag


3.5 miljoen m3 per dag


Max. dagelijkse productie:








Bron: NLOG.nl, Gasuniezuidwending.nl en NAM.nl 16 van 68


2.2

Oliewinning (2010) Productielocaties -

In de periode van 1996 tot en met 2010 werd er geen olie gewonnen in de EV-regio.

-

Sinds 2011 is de oliewinningslocatie in Schoonebeek (Drenthe) opnieuw in productie genomen, dit is de enige plek in de EV-regio waar olie wordt gewonnen.

-

Er zijn nog geen cijfers beschikbaar van de hoeveelheid gewonnen olie uit het Schoonebeek veld in 2011.

-

De verwachting is dat de capaciteit gaat oplopen tot 4.800.000 vaten olie per jaar. Hieruit kan 26.8 PJ energie worden geproduceerd. Hiermee wordt Schoonebeek het belangrijkste wingebied voor Nederlandse olie. De verwachting is dat de NAM tot 2036 in totaal 120 miljoen vaten olie uit het Schoonebeek veld gaat produceren.

Hoeveelheid energie


-

Bron: NLOG.nl en NAM 17 van 68


2.3

Conventionele stroomproductie (2010) Productielocaties -

Momenteel staan er 6 conventionele elektriciteitscentrales in de EVregio met een elektrisch vermogen van 3785 MW. De Eemscentrale is met een vermogen van 2400 MW het grootst.

-

Alle operationele gascentrales.

-

Gezamelijk produceren deze centrales 16 miljoen MWh aan stroom. Dit komt overeen met 58.4 PJ.

-

Hiermee is de EV-regio verantwoordelijk voor ongeveer 20% van de totale Nederlandse stroomproductie.

-

Momenteel worden 4 nieuwe energiecentrales gebouwd in de EV-regio door verschillende energiebedrijven: NUON (1200 MW, gereed 2012), NAM (130 MW, gereed 2012), RWE/Essent (1600 MW, gereed 2013) en Eneco (49 MW, gereed 2013). In 2014 zal worden gestart met de bouw van een vijfde nieuwe centrale in de EV-regio van Advanced Power/Siemens (1200 MW, gereed 2017). Door de vijf nieuwe centrales zal het elektrisch vermogen in de EV-regio meer dan verdubbelen.

elektriciteitscentrales

in

de

EV-regio

zijn

Hoeveelheid energie


Bron: Divers 18 van 68


Restwarmte Warmte die vrijkomt na energieomzetting wordt ook wel restwarmte genoemd. Deze restwarmte wordt nauwelijks efficiënt gebruikt en veelal geloosd, waardoor de geproduceerde energie niet maximaal wordt benut. Dit kan worden opgelost door warmtenetten. Deze leggen een verbinding tussen de bron van de warmte en de vraag naar warmte en dragen zodoende bij aan een efficiëntere benutting van energie. De restwarmte vervangt zo een energiedrager die anders gebruikt zou zijn om warmte te produceren. Op deze manier dragen warmtenetten bij aan een efficiëntere en duurzamere energievoorziening.

19 van 68


2.4.1 Aanbod restwarmte Nederland (2010) <120°C

120°C200°C > 500 TJ/Jaar > 500 TJ/Jaar > 500 TJ/Jaar > Geen data

Deze kaart laat de grootste restwarmtebronnen in Nederland zien. Het grootste restwarmtepotentieel ligt buiten de EV-regio. Dit geldt vooral voor hoogwaardige restwarmte (>120 °C). Toch zijn er in de EV-regio een aantal grote restwarmtelocaties zoals Alkmaar, Burgum, Eemshaven en Wijster. In de regio Groningen-Assen zijn geen grote restwarmtebronnen.

Bron: Warmteatlas Agentschap NL 20 van 68


2.4.2 Warmtenetten in de EV-regio (2011)

1

Leeuwarden

Koppeling van industriele bron en RWZI aan woonomgeving.

2

Alkmaar

Stadwarmtenet.

1

3

Meppel

Warmtenet via een LDEB*. 3

4

2 4

Hoogeveen

Warmtenet via een LDEB*.

*

= Lokaal Duurzaam Energie Bedrijf

Bron: Divers 21 van 68


Hoofdstuk 3 Hernieuwbare energieproductie Energie uit hernieuwbare bronnen is in opkomst. Lidstaten van de Europese Unie hebben zich gecommitteerd aan doelen gericht op het gebruik van hernieuwbare energie. De verschillende decentrale overheden hebben deze doelen vaak vertaald naar eigen doelstellingen. Dit maakt dat veel overheden inzetten op een groeiende energievoorziening uit duurzame bronnen. Er zijn vele manieren om energie te produceren uit hernieuwbare bronnen, bijvoorbeeld via zon PV, windmolens, waterkracht, vergisting, verbranding en vergassing. Veel van deze technieken zijn op dit moment nog niet rendabel – zonder subsidie – te exploiteren. Mede daarom blijft de productie achter bij de productie van energie uit fossiele bronnen. In deze monitor worden energie uit wind, zon en biomassa behandeld.

22 van 68


3.1

Totaalbeeld duurzame energieproductie (2010/2011) 317.1 PJ (PJ)

86.4 PJ

17.4 PJ

0.51 PJ

350

14.0% 300

250

200

150

100

3.8%

100%

50

28%* 1%* Aandeel hernieuwbare energie Nederland Doelstelling 2020 aandeel hernieuwbare energie Huidige aandeel hernieuwbare energie *

Nederland

%

EV-regio

RGA

Aandeel hernieuwbare energie in finaal energetisch verbruik

Biomassa- en afvalverbranding

Windenergie, biogas, groen gas en biofuels

Overige technieken**

= Het aandeel hernieuwbare energie in de EV-regio en RGA t.o.v. het Nederlandse totaal is gebasseerd op technieken waar regionale data voor beschikbaar zijn. Overige technieken en zonne-energie zijn voor de EV-regio en RGA niet meegenomen.

** = Waterkracht, bodemenergie, waterpompen, houtketels, houtkachels, verbranding van papierslib en biomassa in cementovens e.d. Bron: Divers 23 van 68


3.1.1 Opbouw duurzame energieproductie* (2010/2011) Nederland: 86.4 PJ

EV-regio: 17.4 PJ**

RGA: 0.51 PJ** 0.015 PJ

22.5 PJ

16.2 PJ

14.9 PJ 11.3 PJ

3.9 PJ

1.2 PJ

5.9 PJ

5.3 PJ 2.0 PJ

0.22 PJ 0.276 PJ

2.9 PJ

15.0 PJ

1.7 PJ

12.9 PJ

2.3 PJ 0.7 PJ

*

Wind

Zon

Biogas

Groen gas

Biofuels

Bijstook biomassa

AVI’s

Overige technieken

= Waterkracht, bodemenergie, waterpompen, houtketels, houtkachels, verbranding van papierslib en biomassa in cementovens e.d.

** = Het aandeel hernieuwbare energie in de EV-regio en RGA t.o.v. het Nederlandse totaal is gebasseerd op technieken waar regionale data voor beschikbaar zijn. Overige technieken en zonne-energie zijn voor de EV-regio en RGA niet meegenomen. Bron: Divers 24 van 68


Bijstook biomassa Vaste biomassa (zoals snoeiafval en industrieel resthout) kan nuttig worden gebruikt voor duurzame energieopwekking. Verbranding van biomassa in elektriciteitscentrales of afvalverwerkingsinstallaties heeft het grootste aandeel in de huidige duurzame energieproductie in Nederland. Naast verbranding kan vaste biomassa door vergassing eveneeens worden omgezet in energie. Hierbij wordt de biomassa door verhitting zonder zuurstof omgezet in gas, dat vervolgens omgezet kan worden in elektriciteit en warmte. Deze techniek wordt nog niet grootschalig toegepast, maar kan in de komende jaren een toenemende bijdrage leveren aan een duurzame energievoorziening.

25 van 68


3.2.1 Bijstook biomassa in elektriciteitscentrales (2010)

Nederland

EV-regio

RGA

Aantal installaties

30

Aantal installaties

4

Aantal installaties

-

Energieproductie

12.9 PJ

Energieproductie

2.9 PJ

Energieproductie

-

Bron: CBS en www.b-i-o.nl 26 van 68


3.2.2 Bijstook biomassa in AVI’s* (2010)

Nederland

EV-regio

RGA

Aantal installaties

12

Aantal installaties

4

Aantal installaties

-

Energieproductie

11.3 PJ**

Energieproductie

3.9 PJ**

Energieproductie

-

* = Afvalverwerkingsinstallaties ** = Alleen de energie geproduceerd door het verbranden van het biogene deel van het afval telt mee bij als hernieuwbare energie. Bron: CBS en www.b-i-o.nl 27 van 68


Windenergie Windenergie is onder te verdelen in off-shore wind (op zee) en on-shore wind (op land). Momenteel staat het overgrote deel van de Nederlandse windturbines on-shore. De trend is dat de turbines in vermogen toenemen. Waar enkele jaren geleden nog over het aantal KW werd gesproken zijn er nu off-shore turbines op de markt van 6 à 7 MW. Na energie uit biomassa, wordt in Nederland de meeste hernieuwbare energie uit wind geproduceerd.

28 van 68


3.3

Windenergie (2010)

Nederland

Aantal turbines Capaciteit Energieproductie *

EV-regio

RGA

Aantal turbines

1976 2220 MW* 16.2 PJ

Capaciteit

758 720 MW*

Energieproductie

5.86 PJ

Aantal turbines Capaciteit Energieproductie

= De grote van de rode cirkels correspondeert met het opgesteld vermogen.

Bron: www.w-i-n-d.nl 29 van 68


23 3 MW* 0.015 PJ

Zonne-energie De zon is in potentie de grootste energiebron voor de aarde. De energie die de aarde bereikt is 9.000 maal groter dan de wereldwijde energievraag. In toenemende mate wordt gebruik gemaakt van zonnepanelen om elektriciteit op te wekken. Belangrijke ontwikkeling hierin is het stijgende vermogen van de panelen en de scherpe prijsdaling van de afgelopen jaren. Terugverdientijden van zonnepanelen zijn korter en hierdoor ook voor particulieren en het middenen kleinbedrijf interessant.

30 van 68


3.4

Zonne-energie (2010) Productielocaties -

In de EV-regio zijn geen grootschalige zonneweide’s zoals in Duitsland of kleinschalige zonneweides zoals Solarpark Azewijn (Installatiecapaciteit 1.8 MW) in Gelderland.

-

Zonne-energie in de EV-regio wordt enkel opgewekt middels dakgebonden zonnepanelen op woningen en bedrijfspanden.

-

De landelijke productie van zonne-energie bedroeg in 2010 ruim 333.000 MWh elektriciteit. Dit komt overeen met 1.2 PJ.

-

Er zijn geen data beschikbaar over de productie van zonne-energie op provinciaal en gemeentelijk niveau, doordat veel zonne-energie wordt geproduceerd door particulieren.

-

De verwachting is dat de productie van zonne-energie de komende jaren sterk gaat toenemen door een sterk dalende prijs van zonnepanelen. In de afgelopen 2.5 jaar is de prijs van Duitse zonnepanelen met 55% gedaald van €2.39 per Wp in juli 2009 naar €1.07 in januari 2012*.

Hoeveelheid energie


* = Groothandelsprijzen voor Duitse kristallijn PV-modules (bron: Photon International, 2012). Bron: CBS 31 van 68


Bio-energie: Biogas Biogas is een gasmengsel dat ontstaat door vergisting van organische materialen. Materiaal van bijvoorbeeld afval, mest of rioolwater wordt in een anaëroob proces door enzymen omgezet in biogas. Dit biogas bestaat voor ongeveer 60% uit methaan. Door de aanwezige methaan heeft biogas een energieinhoud die nuttig aangewend kan worden door het gas te verbranden en daarmee om te zetten in een andere energiedrager. Biogas is niet geschikt om in het gasnet te voeden, omdat het een andere chemische samenstelling heeft als aardgas (er zit bijvoorbeeld te veel water in). Biogas wordt dan ook hoofdzakelijk gebruikt om elektriciteit mee te produceren door middel van warmtekrachtkoppelingen.

32 van 68


3.5.1 Bio-energie: Stortgas (2011)

Nederland

Aantal installaties Capaciteit Energieproductie

EV-regio

RGA

Aantal installaties

22 14.3 MW 0.35 PJ

Capaciteit

3 0.85 MW

Energieproductie

0.02 PJ

Aantal installaties

1

Capaciteit

0.18 MW

Energieproductie

0.004 PJ

Bron: www.b-i-o.nl 33 van 68


3.5.2 Bio-energie: Biogas uit RWZI/AWZI* (2011)

Nederland

Aantal installaties

EV-regio

RGA

Aantal installaties

71

12

Aantal installaties

Capaciteit

38.6 MW

Capaciteit

3.3 MW

Capaciteit

Energieproductie

1.11 PJ

Energieproductie

0.10 PJ

Energieproductie

*

= Rioolwaterzuiveringsinstallatie/afvalwaterzuiveringsinstallatie



2 1.72 MW 0.05 PJ

3.5.3 Bio-energie: Biogas uit GFT* (2011)

Nederland

Aantal installaties

EV-regio

RGA

Aantal installaties

5**

Capaciteit

9.1 MW

Capaciteit

Energieproductie

0.26 PJ

Energieproductie

1 2.5 MW** 0.07 PJ

Aantal installaties

-

Capaciteit

-

Energieproductie

-

* = Groente-, fruit- en tuinafval ** = Vier van de negen installaties (o.a. de installaties in Groningen en het Noord-Hollandse Middenmeer) werken biogas op tot groen gas, deze installaties zijn in deze monitor meegenomen als groen gas installaties en niet als biogas installaties. Bron: www.b-i-o.nl 35 van 68


3.5.4 Bio-energie: Biogas uit VGI* (2011)

Nederland

Aantal installaties

EV-regio

RGA

Aantal installaties

9

3

Aantal installaties

1

Capaciteit

16.0 MW

Capaciteit

3.3 MW

Capaciteit

1.5 MW

Energieproductie

0.46 PJ

Energieproductie

0.09 PJ

Energieproductie

0.04 PJ

*

= Voedings- en genotsmiddelenindustrie



3.5.5 Bio-energie: Biogas uit co-vergisting (2011)

Nederland

Aantal installaties Capaciteit Energieproductie

EV-regio

RGA

Aantal installaties

93 106.9 MW 3.08 PJ

Capaciteit

48 50.3 MW

Energieproductie

1.45 PJ

Aantal installaties

8

Capaciteit

6.2 MW

Energieproductie

0.18 PJ



Bio-energie: Groen gas De helft van de Nederlandse energie wordt geproduceerd uit aardgas. Echter de aanwezigheid van gas in de Nederlandse bodem is eindig. Om niet volledig afhankelijk van import te worden zijn andere bronnen nodig om gas te produceren. Groen gas is het hernieuwbare alternatief voor aardgas. Groen gas is gereinigd biogas en heeft dezelfde chemische samenstelling als aardgas. Hierdoor kan groen gas, in tegenstelling tot biogas, in het aardgasnet worden gevoed. Eenmaal in het gasnet is groen gas niet meer te onderscheiden van aardgas en kan het voor dezelfde toepassingen worden gebruikt (bijvoorbeeld transport). Via certificaten kan de groenwaarde van het gas worden bewaard en verhandeld tegen een meerprijs.

38 van 68


3.6

Bio-energie: Groen gas (2011)

Nederland

Aantal installaties M 3 per jaar Energieproductie *

EV-regio

RGA

Aantal installaties

15 57.5 mln* 2.02 PJ

M 3 per jaar

5 20.0 mln*

Energieproductie

0.70 PJ

Aantal installaties M 3 per jaar Energieproductie

= Geproduceerde hoeveelheid groen gas is gebaseerd op de maximale capaciteit van de installaties, vooral voor nieuwe installaties ligt de daadwerkelijke productie lager.



1 6.1 mln* 0.22 PJ

3.6.1 Tankstations (groen) gas (2012)

Nederland

Aantal tankstations

EV-regio

94

Tankstation open

RGA

Aantal tankstations

25

Aantal tankstations

Tankstation in aanbouw

Bron: www.groengasmobiel.nl 40 van 68


5

Bio-energie: Biofuels Biofuels zijn een duurzaam alternatief voor fossiele brandstoffen en worden gewonnen uit natuurlijke producten. Biofuels zijn onder te verdelen in eerste en tweede generatie biobrandstoffen. Voor de eerste generatie (bv. uit koolzaadolie) is landbouwareaal nodig. Hierdoor kunnen eerste generatie biobrandstoffen concurreren met voedselproductie en een opdrijvend effect hebben op de voedselprijzen. De tweede generatie biobrandstoffen richt zich daarom op biofuel productie uit restproducten van voedeselproductie zoals frituurvet en landbouwproducten die niet als voedsel worden gebruikt. De Europese biofuel markt ondervindt concurrentie vanuit de Verenigde Staten. In de V.S. wordt de productie van biofuels stevig gesubsidieerd. Dit leidt er toe dat op de Europese markt veel Amerikaanse biofuels worden aangeboden. Hierdoor ligt in Nederland de daadwerkelijke productie beduidend lager dan de capaciteit.

41 van 68


3.7

Bio-energie: Biofuels (2010)

Nederland

Productielocaties Capaciteit (ton) Gerealiseerd Energieproductie

EV-regio

RGA

Productielocaties

7* 1.225.000

358.000 PJ**

14.94 PJ

Capaciteit (ton) Gerealiseerd

2 270.000

79.000 PJ**

Energieproductie

2.26 PJ

Productielocaties

-

Capaciteit (ton)

-

Gerealiseerd (ton)

-

Energieproductie

-

* = Het betreft de grote productielocaties in Nederland gepubliceerd in de catalogus van Nederlandse brandstofinitiatieven (AgentschapNL, 2010). ** = Gebaseerd op een gerealiseerde productie van 29.2% van de totale capaciteit voor Nederland als geheel (CBS, 2010). Bron: AgentschapNL/CBS/biofuelsproducenten 42 van 68


Hoofdstuk 4 Bedrijven & Werkgelegenheid De energiesector is een belangrijke bron van werkgelegenheid in Fryslân, Groningen, Drenthe en Noord-Holland Noord en bestaat uit verschillende type arbeid die meer of minder direct is gekoppeld aan de productie van energie. In deze monitor is de energiesector onderverdeeld in een kern en twee omliggende schillen. De kern van de werkgelegenheid in de energiesector bestaat uit de productie en levering van energie. Deze kern is nader uitgesplitst in bedrijven die up-, mid- of downstream in de waardeketen van energie opereren. In de eerste schil bevindt zich de energiegerelateerde werkgelegenheid. In deze schil wordt arbeid geleverd gericht op de productie en installatie van energietechnologie. De buitenste schil bestaat uit de dienstverlenende werkgelegenheid. Dit zijn de ontwerp-, advies- en ingenieursbureaus die zich op energiegerelateerde activiteiten richten.* * De methode voor berekening van arbeidsplaatsen en bedrijven is gevalideerd met Rijksuniversiteit Groningen. 43 van 68


4.1

Opbouw energiesector Schil 2 Schil 1

Kern: Producenten en leveranciers van energie Exploratie en winning Handel/logistiek Levering eindgebruik

Totaal

Upstream

Midstream

Downstream

Kern Schil -

1: Productie en installatie van energie technologie Vervaardiging Installatie Reparatie en onderhoud

Totaal

Schil 2: Dienstverlening gericht op energie activiteiten Ontwerp Advies

Totaal

44 van 68


4.1.1 Totaal bedrijven (2010)

Nederland

EV-regio

N-H Noord

Fryslân

Groningen

Drenthe

RGA

Eemsdelta

4.052

738

190

224

150

174

124

27

6.923

1.030

377

274

186

193

151

14

12.473

1.379

386

388

291

315

305

17

23.447

3.148

953

886

627

682

580

58

% t.o.v. Nederland

-

13.4%

4.1%

3.8%

2.7%

2.9%

2.5%

0.3%

Groei 2000-2010

59.6%

83.0%

56.4%

88.0%

171.4%

67.2%

169.3%

112.7%

Kern

Schil 1

Schil 2 Totaal

Bron: LISA 45 van 68


4.1.2 Totale werkgelegenheid (2010)

Schil 2

Nederland

EV-regio

N-H Noord

Fryslân

Groningen

Drenthe

RGA

Eemsdelta

71.473

10.363

1.372

2.861

2.819

3.311

3.589

377

73.761

9.057

2.103

2.642

2.030

2.282

2.165

48

31.628

3.008

597

908

832

672

866

85

176.862

22.429

4.072

6.411

5.681

6.265

6.619

510

% t.o.v. Nederland

-

12.7%

2.3%

3.6%

3.2%

3.5%

3.7%

0.3%

Groei 2000-2010

8.5%

17.6%

3.3%

34.0%

36.1%

1.5%

28.3%

2.6%

Kern

Schil 1

Schil 2 Totaal



4.1.3 Grootste bedrijven kern energiesector* (2010)

*

= Bedrijven staan in willkeurige volgorde



4.2

Kern: Totaal (2010)

Producenten en leveranciers van energie

Nederland: Bedrijven: Arbeidsplaatsen:

Fryslân: 4.052 71.473

Bedrijven: Arbeidsplaatsen:

Groningen: 224 2.861


Noord-Holland Noord:

Drenthe:



190 1.372

Eemsdelta regio 150 2.819


27 377

Regio G-A 174 3.311




124 3.589

4.2.1 Kern: Upstream (2010)

De exploratie en winning van energie


Fryslân: 1.117 24.004


Groningen: 94 1.008



Drenthe:



81 828

Eemsdelta regio 45 603


13 196

Regio G-A 69 2.165




35 1.579

4.2.2 Kern: Midstream (2010)

Handel en logistiek van energiebronnen


Fryslân: 648 27.947


Groningen: 24 1.228



Drenthe:



26 158



2 10

Regio G-A 15 720




15 1.680

4.2.3 Kern: Downstream (2010)

Levering energie aan eindgebruikers


Fryslân: 2.287 19.522


Groningen: 106 625



Drenthe:



83 386



12 171

Regio G-A 90 426




74 330

4.2.4 Kern: Ontwikkeling aantal bedrijven (2000 t/m 2010) Totaal EV regio: +37%

+3% Nederland: 2000: 2010:

+17% +48% Fryslân:

3.938 4.052

2000: 2010:

+19% +90% +68% Groningen:

151 224

2000: 2010:


Drenthe:

2000: 2010:

2000: 2010:

162 190

+125%


2000: 2010:

12 27

Regio G-A 146 174



2000: 2010:

74 124

4.2.5 Kern: Ontwikkeling werkgelegenheid (2000 t/m 2010) Totaal EV regio: +14%

8% Nederland: 2000: 2010:

-17%

+50%

Fryslân: 66.261 71.473

2000: 2010:

+7%

+17% +18%

Groningen: 1.909 2.861

2000: 2010:


Drenthe:

2000: 2010:

2000: 2010:

1.646 1.372

+3%

Eemsdelta regio 2.413 2.819

2000: 2010:

366 377

Regio G-A 3.100 3.311



2000: 2010:

3.046 3.589

4.3

Schil 1: Totaal (2010)

Productie en installatie van energietechnologie


Fryslân: 6.923 73.761


Groningen: 274 2.642



Drenthe:



377 2.103



14 48

Regio G-A 193 2.282




151 2.165

4.3.1 Schil 1: Ontwikkeling bedrijven (2000 t/m 2010) Totaal EV regio: +58%

34% Nederland: 2000: 2010:

+57% +44% Fryslân:

5.172 6.923

2000: 2010:

+39% +119% +136% +59% Groningen:

190 274

2000: 2010:


Drenthe:

2000: 2010:

2000: 2010:

240 377


2000: 2010:

9 14

Regio G-A 139 193



2000: 2010:

64 151

4.3.2 Schil 1: Ontwikkeling werkgelegenheid (2000 t/m 2010) Totaal EV regio: +15%

-1% Nederland: 2000: 2010:

+15% +11% Fryslân:

74.502 73.761

2000: 2010:

-15%

+51% +32%

Groningen: 2.376 2.642

2000: 2010:


Drenthe:

2000: 2010:

2000: 2010:

1.827 2.103

-34%

Eemsdelta regio 1.345 2.030

2000: 2010:

73 48

Regio G-A 2.681 2.282



2000: 2010:

1.645 2.165

4.4

Schil 2: Totaal (2010)

Dienstverlening gericht op energie-activiteiten


Fryslân: 12.473 31.628


Groningen: 388 908



Drenthe:



386 597



17 85

Regio G-A 315 672




305 866

4.4.1 Schil 2: Ontwikkeling bedrijven (2000 t/m 2010) Totaal EV regio: +161%

+124% Nederland: 2000: 2010:

+86% +198% +156% +334% +294% +165% Fryslân:

5.580 12.473

2000: 2010:

Groningen: 130 388

2000: 2010:


Drenthe:

2000: 2010:

2000: 2010:

207 386


2000: 2010:

6 17

Regio G-A 123 315



2000: 2010:

77 305

4.4.2 Schil 2: Ontwikkeling werkgelegenheid (2000 t/m 2010) Totaal EV regio: +69%

+42% Nederland: 2000: 2010:

+27% +82% Fryslân:

22.261 31.628

2000: 2010:

+71% +100% +86% Groningen:

500 908

2000: 2010:


Drenthe:

2000: 2010:

2000: 2010:

469 597

+46%


2000: 2010:

58 85

Regio G-A 393 672



2000: 2010:

466 866

Hoofdstuk 5 Kennissector De energiesector heeft een kapitaalintensief karakter en door de grote maatschappelijke opgaven en de groeiende balanceringsopgave behoefte aan een sterke kennissector. Energiesystemen worden in toenemende mate complexer door decentrale energieopwekking en afnemers die ook producent kunnen zijn. De energievoorziening wordt mede hierdoor steeds meer decentraal georganiseerd. Een goede kennispositie op alle onderwijsniveaus die een antwoord kan geven op de belangrijkste opgaven en aansluit bij behoeften van de energiesector is daarom essentieel. Zowel voor het leveren van goed gekwalificeerd arbeidspotentieel als kennis voor noodzakelijke innovaties.

60 van 68


5.1

(Semi)publieke kennisinstellingen (2010) Energiekennis EV-regio

Publiek

(Semi)publiek

Rijksuniversiteit Groningen

Noordelijke Hogeschool Leeuwarden

InHolland

TNO

Hanzehogeschool Groningen

Van Hall Larenstein

Regionale opleidingscentra

ECN

Stenden hogeschool

Bron: Kennisinstellingen 61 van 68


Hoofdstuk 6 Toegevoegde waarde & Investeringen Naast de werkgelegenheid heeft de energiesector een belangrijke economische waarde door het geld dat er verdiend wordt en de investeringen die worden gedaan. De toegevoegde waarde van de energiesector is hoog in vergelijking tot andere sectoren. Meest in het oog springend voorbeeld hiervan is de delfstoffenwinning. Enkele duizenden arbeidsplaatsen zijn verantwoordelijk voor miljarden euro’s voor de b.v. Nederland. Doordat de energiesector bovendien een kapitaalintensief karakter heeft, zijn de gepleegde investeringen hoog. Momenteel wordt in de energiesector meer geld geïnvesteerd dan in alle andere sectoren in Nederland.

62 van 68


6.1

Toegevoegde waarde in € mld. (2008)

€529.3

Toegevoegde waarde Nederland: Totaal

Toegevoegde waarde Nederland: Energiesector

Toegevoegde waarde EV-regio: Totaal

€70.0 €38.5

55.8 Mld. -

*

€15.6

Toegevoegde waarde EV-regio: Totaal

De totale toegevoegde waarde van de EV-regio bedraagt 13% van de totale Nederlandse toegevoegde waarde. In Nederland komt 7% van de toegevoegde waarde uit de energiesector. In de EV-regio ligt dit aandeel hoger, 22% van de toegevoegde waarde in de EV-regio komt uit de energiesector. De energiesector in de EV-regio heeft een aandeel van 40% in de Nederlandse toegevoegde waarde in de energiesctor. De energiesector in de EV-regio draagt voor 3% bij in de totale Nederlandse toegevoegde waarde. = Er is geen vergelijkbare informatie beschikbaar voor de regio Groningen - Assen

Bron: CBS 63 van 68


6.1.1 Opbouw toegevoegde waarde energiesector (2008) Nederland

EV-regio

€ 1.7 Mld.

€ 9.9 Mld. € 0.52 Mld. € 0.016 Mld.

€ 4.1 Mld.

€ 21.7 Mld.

€ 13.3 Mld.

€ 2.8 Mld.

Delfstoffenwinning

Aardolie-industrie

Energie- en Waterleidingbedrijven

Bron: CBS 64 van 68


Elektrotechnische Industrie

6.1.2 Ontwikkeling toegevoegde waarde (2000 t/m 2008) -

De toegevoegde waarde van de energiesector in de EV-regio is in de periode 2000-2008 met 153% gestegen. Dit is een grotere stijging dan de stijging van de toegevoegde waarde in de Nederlandse energiesector, die in dezelfde periode met 81% is gegroeid.

Geïndexeerde ontwikkeling toegevoegde waarde 2000 = 100 300

EV-regio energiesector 250

200 Nederland energiesector EV-regio totaal Nederland totaal

150

-

Deze groei in de EV-regio komt voornameliijk door de delfstoffenwinning. Door hogere energieprijzen is de toegevoegde waarde in dit onderdeel met 182% gegroeid in de EV-regio. Zonder de delfstoffenwinning was de toegevoegde waarde in de energiesector in de EV-regio met 57% gegroeid en in Nederland met 38%.

100

50

2000

2001

2002 2003

2004

2005 2006

2007 2008

Nederland totaal

EV-regio totaal

Nederland energiesector

EV-regio energiesector

Bron: CBS en Energiemonitor 2011 65 van 68


6.2 -

Aardgasbaten (2010) De aardgasbaten zijn in het laatste decennium toegenomen door een hogere aardgasprijs.

(€ in MLD.) 16 14 12 10

-

De totale Nederlandse aardgasproductie is in deze periode stabiel gebleven en schommelt rond een jaarproductie van 74 miljard m3.

8 6 4 2 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

-

-

De verwachting is dat in de periode 2010-2035 de aardgasproductie uit het Groningenveld afneemt van rond de 53 miljard m3 tot 12 miljard m3 in 2035. Gebaseerd op de gemiddelde producentenprijs voor aardgas in 2011 is een voorspelling gemaakt van de aardgasbaten uit het Groningenveld in deze periode.

(€ in MLD.) 7 6 5 4 3 2 1 2015

2020

2025

Bron: CBS 66 van 68


2030

2035

6.3

Cumulatieve investeringen energiesector EV-regio (2011) (€ in Mld.) 30 25

Middelen t.b.v. investeringen

20

Toekomstige geplande investeringen (p>50%)**

15

Toekomstige geplande investeringen (p>75%)*

10

Gecommitteerde investeringen

5 Uitgevoerde investeringen 2004

2006

2008

2010

2012

2014

2016

2018

-

De investeringen in de EV-regio zijn de afgelopen jaren sterk gestegen. Het investeringsvolume is in de periode 2008-2011 bijna 6 keer groter dan in de periode 2004-2007.

-

Voor de periode 2012-2018 is onderscheid gemaakt tussen de uitgevoerde (€6.2 mld.) en gecommitteerde en geplande investeringen (€19.8 mld.). In de periode 2004-2018 zal uiteindelijk een investeringsvolume van €26 mld. worden bereikt.

*

= Dit zijn concrete investeringsprojecten waarvan de investeringsbeslissing al is genomen en de doorgang relatief zeker is (>75%). In bijzondere omstandigheden, bijvoorbeeld als het economisch klimaat erg ongunstig wordt, bestaat er een kans dat investeringen in deze categorie toch niet doorgaan. ** = Dit zijn concrete investeringsprojecten waarvan de investeringsbeslissing nog niet is genomen, maar de doorgang desondanks relatief zeker is (>50%).

Bron: Energy Delta Institute, EDIaal. 67 van 68


6.3.1 Opbouw investeringen (2011)* (€ in Mld.) 4.0

3.0 Conventionele energie 2.0 Energietransitie Duurzame energie Energiebesparing

1.0

2006

*

2009

2012

2015

2018

-

Het grootste gedeelte van de investeringen in de EV-regio is in conventionele energie, 68% van de investeringen (€17.7 mld.) zijn hieraan gerelateerd. Deze investeringen zijn vooral gericht op energieproductie, balancering en verdere ontwikkeling van de gasrotonde.

-

Ongeveer 31% van het investeringsbedrag (€8.1 mld.) zijn investeringen in energietransitie en energiebesparing. Dit zijn voornamelijk investeringen in windenergie en bio-energie.

-

Het overige deel van de investeringssom richt zich op energiegerelateerd onderzoek en onderwijs.

= In deze investeringen zijn de in 2011 bekende uitgevoerde, gecommitteerde en geplande investeringen opgenomen, zoals weergegeven in figuur 6.3.

Bron: Energy Delta Institute, EDIaal 68 van 68


Bijlage

Begrippenlijst en methodologische verantwoording


75

Begrippenlijst (1) Hoeveelheid energie (H1, H2 en H3) De joule (symbool J) is de internationale eenheid van energie. De joule is gedefinieerd als de energie die nodig is om een object te verplaatsen met een kracht van 1 newton over een afstand van 1 meter. MJ is het symbool voor megajoule, een energie-eenheid van één miljoen joule. PJ is het symbool voor petajoule, een energieeenheid van één miljard megajoule. Elektrische energie wordt meestal gemeten in kilowattuur (KWh). 1 kWh is 3 600 000 J of 3,6 MJ. Primaire energievraag (§1.1, §1.2 en §1.3) De hoeveelheid energie die primair beschikbaar is gekomen voor verbruik in Nederland. Energiedragers komen in eerste instantie beschikbaar door winning, invoer en onttrekking aan de voorraad. Uitvoer, bunkers en voorraadtoevoegingen komen juist niet beschikbaar in Nederland. Energiedragers kunnen ook worden omgezet in andere energiedragers. Dit proces is terug te zien in het energieverbruik. Winning (§1.3) Het onttrekken van energie aan de natuur. Fossiele energiedragers steenkool, aardolie en aardgas worden gewonnen uit de aarde. Hernieuwbare energiedragers zijn onder andere windenergie en biomassa. Andere energiedragers zijn bijvoorbeeld kernenergie en afval. Invoer (§1.3) Aanvoer van energiedragers vanuit het buitenland. Uitvoer (§1.3) Afvoer van energiedragers naar het buitenland. Bunkers (§1.3) De levering van brandstof voor de internationale scheepvaart en luchtvaart. Dit betreft schepen of vliegtuigen die vertrekken uit Nederlandse havens en aankomen in buitenlandse havens. De post bunkers wordt in de energiebalans gezien als een vorm van uitvoer en telt niet mee voor het energieverbruik van Nederland. Voorraadmutatie (§1.3) De verandering van de omvang van de voorraad. Bij energiestatistieken is dit de beginvoorraad minus de eindvoorraad, conform de internationale richtlijnen voor energiestatistieken. Een positief getal betekent dus dat de voorraad is afgenomen en dat het aanbod in Nederland is toegenomen. Voor een negatief getal geldt het omgekeerde (toename van de voorraad en afname van het aanbod). Energieomzetting (§1.3) Het veranderen van de ene energiedrager in de andere. Dit kan de omzetting zijn van een brandstof in elektriciteit of warmte. Het kan ook de omzetting zijn van een brandstof in een andere soort brandstof, zoals de omzetting van ruwe aardolie in benzine. Energetisch finaal verbruik (§1.3) Het door gebruik opmaken van energie voor verwarming, verlichting of als krachtbron voor auto's, machines en andere apparaten. Dit is exclusief verbruik voor energieomzetting.


Begrippenlijst (2) Niet-energetisch finaal verbruik (§1.3) Het gebruiken van een energiedrager voor het maken van een product dat geen energiedrager is. Hierbij blijft de voor het productieproces gebruikte energie in het product aanwezig. Voorbeelden zijn het gebruik van olie als grondstof voor plastic of aardgas voor kunstmest. Dit is exclusief verbruik voor energieomzetting. Finale energievraag (§1.3, §1.4 en §1.5) Energetisch finaal verbruik en niet-energetisch finaal verbruik bij elkaar opgeteld. Finale energievraag energiesector (§1.4) Deze categorie is een samenstelling van categorieën; winning van aardolie en aardgas; cokesfabrieken; aardolie-industrie en energiebedrijven. Het betreft hier het finale energieverbruik van energiebedrijven. Finale energievraag nijverheid (geen energiesector) (§1.4) Dit is de delfstoffenwinning, industrie en bouwnijverheid, behalve de afdelingen die onder de energiesector vallen. Vervoer buiten het eigen bedrijfsterrein valt hier niet onder. Finale energievraag vervoer (§1.4) Alle vervoer van personen en goederen over rail, weg, water en door de lucht. Vervoer op het eigen bedrijfsterrein valt hier niet onder. Finale energievraag particuliere huishoudens (§1.4) Eén of meer personen die samen een woonruimte bewonen en zichzelf daar niet-bedrijfsmatig voorzien in de dagelijkse levensbehoeften. Exclusief energieverbruik voor vervoer. Finale energievraag landbouw, visserij en dienstverlening (§1.4) Deze categorie is een samenstelling van categorieën; landbouw, bosbouw en visserij; waterbedrijven en afvalbeheer; commerciële en niet-commerciële dienstverlening Vervoer buiten het eigen bedrijfsterrein valt hier niet onder. CO2 uitstoot energiesector (§1.6) Deze categorie is een samenstelling van categorieën; winning van aardolie en aardgas; cokesfabrieken; aardolie-industrie en energiebedrijven. Het betreft hier het primaire energieverbruik van energiebedrijven. Doelstelling CO2 uitstoot (§1.6.1) In 2020 is de uitstoot van broeikasgassen met 20% verminderd ten opzichte van 1990. Doelstelling aandeel hernieuwbare energie (§3.1) In 2020 bedraagt het aandeel hernieuwbare energie 14% van het nationale energieverbruik.


Hoofdstuk 1: Energievraag Primaire energievraag - mondiaal en Europa Bron: www.eia.gov Methodologie: De U.S. Energy Information Administration heeft een inschatting gemaakt van de ontwikkeling van de wereldwijde primaire energievraag, waarbij onderscheidt is gemaakt naar diverse regionale schaalniveaus. Er zijn vijf scenario’s op basis waarvan een inschatting is gemaakt, variërend door verschil in mate van economische groei en olieprijs. Gelet op de lange periode waarvoor de inschatting is gemaakt (tot 2035), is voor deze monitor uitgegaan van het referentiescenario. In dit scenario groeit de economie wereldwijd tussen de 3% en 3.5% per jaar en de prijs van olieprijs loopt op tot $135 per vat in 2035. Energie is uitgedrukt in de eenheid Btu (British thermal unit), dit is omgerekend naar petajoules.

Primaire energievraag - Nederland Bron: http://monitweb.energie.nl/.aspx www.cbs.nl Methodologie: Een inschatting van de ontwikkeling van de Nederlandse primaire energievraag is vanwege het te kleine schaalniveau niet te maken op basis van cijfers van de U.S. Energy Information Administration. Cijfers over de Nederlandse energievraag zijn gebaseerd op cijfers van het CBS, echter het CBS heeft geen cijfers beschikbaar over de lange termijn ontwikkeling van de primaire energievraag. Er is daarom gebruik gemaakt van een aanvullende Nederlandse bron (http://monitweb.energie.nl/.aspx), die een inschatting maakt van de ontwikkeling van de primaire energievraag in de periode 2010-2040. Deze bron hanteert echter afwijkende cijfers voor de primaire energievraag in 2010 vergeleken met cijfers van het CBS. Er is daarom gekozen om de indexatie van de cijfers van de aanvullende bron te hanteren. Deze indexcijfers zijn gebruikt om de ontwikkeling van de energievraag op basis van het cijfer van het CBS vast te stellen. Zodoende komt de ontwikkeling van de primaire energievraag overeen met de primaire energievraag die in deze monitor wordt gehanteerd.

Energiebalans - Nederland Bron: www.cbs.nl Methodologie: De energiebalans is direct overgenomen van het CBS. In de bijlage staat een begrippenlijst voor de gehanteerde termen.


Hoofdstuk 1: Energievraag Finale energievraag - Nederland Bron: www.cbs.nl Methodologie: De energievraag is direct overgenomen van het CBS. In de bijlage staat een begrippenlijst voor de gehanteerde termen.

Finale energievraag- Regionaal Bron: www.klimaatmonitor.databank.nl www.cbs.nl Methodologie: CBS heeft geen openbare cijfers over de regionale verdeling van de Nederlandse energievraag. Er is daarom gebruik gemaakt van een aanvullende Nederlandse bron (www.klimaatmonitor.databank.nl), waarin wel cijfers over de regionale verdeling van de energievraag beschikbaar zijn. Deze cijfers zijn echter onvolledig, aangezien de regionale energievraag in de verschillende sectoren niet optelt tot de totale Nederlandse energievraag volgens het CBS. Op basis van cijfers van de klimaatmonitor kan echter wel worden bepaald welk gewicht een regio heeft in de Nederlandse energievraag. Immers de ontbrekende data zijn voor geen enkele regio beschikbaar dus de wijze waarop de regionale energievraag is samengesteld komt voor elke regio overeen. Het regionale gewicht zoals uit de Klimaatmonitor blijkt, is vervolgens toegepast op de landelijke energievraag volgens het CBS om tot een regionale verdeling te komen.

CO2 uitstoot naar herkomst, in Nederland, per provincie en per gemeente Bron: www.klimaatmonitor.databank.nl www.emissieregistratie.nl www.rijksoverheid.nl Methodologie Klimaatmonitor beschikt over cijfers van de Nederlandse CO2 uitstoot tot op gemeenteniveau, waarbij onderscheid is gemaakt naar 12 typen herkomst (zie bijlage). De klimaatmonitor publiceert deze cijfers onder bronvelding van de Nederlandse Emissieregistratie. De CO2 uitstoot is direct overgenomen van de klimaatnonitor. De CO2 doelstelling is gebaseerd op de Nederlandse doelstelling die voorschrijft dat de CO2 uitstoot in 2020 met 20% is verminderd t.o.v. 1990. Voor Nederland is de daadwerkelijke doelstelling benoemd. Voor de andere geografische schaalniveaus is enkel de uitstoot in 1990 en 2009 getoond, zonder hier de term doelstelling aan te verbinden. CO2 doelstellingen op provinciaal en regionaal niveau kunnen namelijk afwijken van de landelijke doelstelling, maar deze doelstellingen zijn vaak gebaseerd op 1990 als basisjaar.


Hoofdstuk 2: Fossiele energieproductie Gaswinning Bron: www.NLOG.nl www.energydelta.org Methodologie: Via de website van het Nederlands olie en gas portaal zijn cijfers verkregen over de winning van aardgas per winlocatie (in normaal kubieke meters). Deze cijfers bevatten zowel off-shore als on-shore winlocaties voor aardgas. Enkel on-shore locaties zijn meegenomen in deze monitor. Op basis van de geproduceerde hoeveelheid aardgas per locatie is een verdeling gemaakt tussen aardgasproductie binnen de EV-regio en in heel Nederland. Het aantal kubieke meters is vervolgens omgezet naar petajoule uitgaande van een verbrandingswaarde van 35.17 MJ per kubieke meter gas. De vergelijking met andere gasproducerende landen in Europa is gemaakt op basis van cijfers van de ‘Interactive World Gas Map’ van het Energy Delta Institute. De verwachte toekomstige aardgasproductie is gebaseerd op cijfers van het Nederlands olie en gas portaal.

Gasopslag Bron: www.NLOG.nl www.nam.nl www.gasuniezuidwending.nl http://www.taqa.ae/nl/PGI.htm www.gie.eu (Duitse gasopslaglocaties voor de Nederlandse aardgasvoorziening). Methodologie: Per bron is onderzocht welk werkvolume de gasopslag heeft en wat de maximale dagelijkse injectie en productie is. Deze cijfers zijn direct overgenomen van de diverse bronnen.


Hoofdstuk 2: Fossiele energieproductie Oliewinning Bron: www.NLOG.nl www.nam.nl Methodologie: Via de website van het Nederlands olie en gas portaal zijn cijfers verkregen over de productie van olie per winlocatie (in standaard kubieke meters). Op basis van de geproduceerde hoeveelheid olie per locatie is een verdeling gemaakt tussen olieproductie binnen de EV-regio en in heel Nederland. Het aantal standaard kubieke meters is vervolgens omgezet naar petajoule. Bij deze berekening zijn de volgende uitgangspunten gehanteerd: - 1 Standaard kubieke meter (1000 Liter) staat gelijk aan 6.29 vaten olie (159 Liter). - 1 liter olie staat gelijk aan 36.67 MJ dus een vat olie staat gelijk aan 5829.6 MJ. Uit de cijfers van het Nederlands olie en gas portaal blijkt dat het veld bij Schoonebeek van de NAM het enige wingebied voor olie in de EV-regio is. De verwachte toekomstige productie is gebaseerd op cijfers van de NAM.

Conventionele stroomproductie Bron: www.productiondata.nl Methodologie: Deze bron bevat informatie over alle elektriciteitscentrales in Nederland, vervolgens is uitgezocht welke centrales in de EV-regio liggen. Per centrale is aan de hand van de jaarverslagen van desbetreffende centrale uitgezocht hoeveel vollasturen gedraaid zijn om zo de daadwerkelijke productie te achterhalen. De daadwerkelijke productie in MWh is vervolgens omgerekend naar petajoule, waarbij 1 PJ gelijk is aan 277.778 MWh. Het aandeel van de EV-regio in het landelijke totaal is gebaseerd op het totale elektrische vermogen en niet op de daadwerkelijke productie. Er wordt dus aangenomen dat het aantal vollasturen in de EV-regio en Nederland hetzelfde is.

Restwarmte Bron: Warmteatlas AgentschapNL Methodologie: De kaart met restwarmtebronnen in Nederland van AgentschapNL is direct overgenomen in deze monitor.


Hoofdstuk 2: Fossiele energieproductie Warmtenetten Bron: Divers Experts Methodologie: Er is geen bron die informatie bevat over alle warmtenetten in Nederland en meer specifiek in de EV-regio. Een marktanalyse van de CE Delft heeft de grootschalige warmtenetten geanalyseerd en benoemd dat er enkele duizenden kleinschalige warmtenetten zijn, deze staan echter niet geregistreerd. Deze monitor bevat de grotere warmtenetten in de EV-regio, die middels deskresearch zijn achterhaald. De uitkomsten van de deskresearch zijn gevalideerd bij experts op het gebied van warmtenetten.


Hoofdstuk 3: Hernieuwbare energieproductie Doelstellingen hernieuwbare energie Bron: Renewable Energy Directive CBS Methodologie: De doelstelling voor het aandeel hernieuwbare energie in Nederland is afgeleid van de doelstelling zoals die in de Renewable Energy Directive voor Nederland benoemd is. Deze doelstelling schrijft voor dat het finaal energetisch verbruik in Nederland in 2020 14% bedraagt. Finaal energetisch gebruik is de energie die wordt gebruikt voor de productie van elektriciteit, warmte en transport. Het huidige aandeel hernieuwbare energie is gebaseerd op cijfers van het CBS.

Bijstook biomassa Bron: www.b-i-o.nl www.cbs.nl Methodologie: De website www.b-i-o.nl geeft een overzicht van de elektriciteitscentrales en afvalverbrandingsinstallaties waar biomassa wordt bijgestookt voor de productie van elektriciteit. Deze bron bevat enkel cijfers over het vermogen van desbetreffende centrales en niet over de mate waarin biomassa bijdraagt aan de elektriciteitsproductie. CBS publiceert wel cijfers over de daadwerkelijke hoeveelheid biomassa die is bijgestookt en de elektriciteit die hieruit is geproduceerd, echter het CBS heeft hiervoor geen regionale cijfers beschikbaar. Het landelijke cijfer van het CBS is geregionaliseerd op basis van de regionale verdeling van het elektrisch vermogen van de centrales volgens www.b-i-o.nl.

Windenergie Bron: www.w-i-n-d.nl www.cbs.nl Methodologie: Via de website www.w-i-n-d.nl zijn cijfers verkregen over de productie van windenergie per geografische locatie. Deze cijfers bevatten zowel off-shore als on-shore locaties waar energie uit wind wordt geproduceerd. Enkel on-shore locaties zijn direct meegenomen in deze monitor.


Hoofdstuk 3: Hernieuwbare energieproductie Zonne-energie Bron: www.cbs.nl Methodologie: Er zijn geen regionale cijfers beschikbaar voor de productie van zonne-energie. Het CBS publiceert enkel de landelijke hoeveelheid geproduceerde zonnestroom. Aangezien er geen betrouwbare bronnen zijn die de regionale productie van zonne-energie registreren, zijn er geen regionale productiegegevens opgenomen in de monitor.

Bio-energie biogas Bron: www.b-i-o.nl ECN (2012) Basisbedragen in de SDE+ 2012 www.cbs.nl Methodologie: De website www.b-i-o.nl geeft een overzicht van alle installaties waar biogas wordt geproduceerd. Deze bron bevat enkel cijfers over het elektrisch vermogen van desbetreffende centrales en niet over de daadwerkelijke biogasproductie. De daadwerkelijke biogasproductie is berekend op basis van het aantal vollasturen zoals gehanteerd door ECN voor vaststelling van de basisbedragen voor de SDE+ 2012. Enkel het elektrisch vermogen per installatie is bekend. Zodoende is alleen biogas dat gebruikt is voor elektriciteitsproductie (en niet de warmteproductie) meegenomen in de monitor. De hoeveelheid nuttig gebruikte warmte geproduceerd uit biogas blijkt uit cijfers van het CBS echter beperkt te zijn.

Bio-energie groen gas Bron: www.b-i-o.nl Divers www.groengasmobiel.nl Methodologie: De website www.b-i-o.nl geeft een overzicht van de installaties waar biogas wordt opgewerkt naar groen gas kwaliteit. Vervolgens is per installatie onderzocht hoeveel groen gas er wordt geproduceerd in kubieke meters. Het aantal kubieke meters is vervolgens omgezet naar petajoule uitgaande van een verbrandingswaarde van 35.17 MJ per kubieke meter gas. Noot: De geproduceerde hoeveelheid groen gas is gebaseerd op de maximale capaciteit van de installaties, vooral voor nieuwe installaties ligt de daadwerkelijke productie lager. Het aantal (groen) gas tankstations is gebaseerd op cijfers van www.groengasmobiel.nl. Vier tankstations zijn nog in aanbouw, deze tankstations zijn wel meegenomen in de monitor.


Hoofdstuk 3: Hernieuwbare energieproductie Bio-energie biofuels Bron: AgentschapNL (2012) Catalogus van Nederlandse biobrandstofinitiatieven divers www.cbs.nl Methodologie: De catalogus van Nederlandse biobrandstofinitiatieven geeft een overzicht van de biofuel fabrieken in Nederland. Per fabriek is vervolgens de productiecapaciteit achterhaald. Al enkele jaren blijft de daadwerkelijke productie ver achter bij de productiecapaciteit. Het CBS heeft cijfers over zowel de landelijke productiecapaciteit van biofuels als de daadwerkelijke productie, er zijn alleen geen regionale cijfers beschikbaar. Om toch tot een regionale verdeling van de biofuelsproductie te komen, is de landelijke verhouding tussen de daadwerkelijke productie en de productiecapaciteit toegepast op de verschillende biofuelsfabrieken. Hieruit is een regionale verdeling gekomen van de Nederlandse biofuelsproductie.


Hoofdstuk 4: Bedrijven en werkgelegenheid Bedrijven en werkgelegenheid Bron: Vestigingenbestand LISA Telefonische enquête Rijksuniversiteit Groningen Methodologie: Definiëring energiesector voor berekening werkgelegenheid In deze monitor is de energiesector onderverdeeld in een kern en twee omliggende schillen. De kern van de werkgelegenheid in de energiesector bestaat uit de productie en levering van energie. Deze kern is nader uitgesplitst in bedrijven die up-, mid- of downstream in de waardeketen van energie opereren. In de eerste schil bevindt zich de energiegerelateerde werkgelegenheid. In deze schil wordt arbeid geleverd gericht op de productie en installatie van energietechnologie. De buitenste schil bestaat uit de dienstverlenende werkgelegenheid. Dit zijn de ontwerp-, advies- en ingenieursbureaus die zich op energiegerelateerde activiteiten richten. SBI categorieën Op basis van de definiëring is onderstaande lijst van 59 SBI categorieën samengesteld die tot de energiesector behoren en die vervolgens zijn aangevraagd bij het LISA. SBI-categorie Winning van aardolie Winning van aardgas Winning van turf Dienstverlening voor de winning van aardolie en aardgas Productie van elektriciteit door thermische, kern- en warmtekrachtcentrales Productie van elektriciteit door windenergie Productie van elektriciteit door zonnecellen, warmtepompen en waterkracht Productie van aardgas Productie en distributie van stoom en gekoelde lucht Afvalwaterinzameling- en behandeling Behandeling van onschadelijk afval Beheer en exploitatie van transportnetten voor elektriciteit, aardgas en warm water Distributie van elektriciteit en gasvormige brandstoffen via leidingen Handel in elektriciteit en gas via leidingen Groothandel in vaste brandstoffen Groothandel in vloeibare en gasvormige brandstoffen Transport via pijpleidingen

Waar in de energiesector Kern upstream Kern upstream Kern upstream Kern upstream Kern upstream Kern upstream Kern upstream Kern upstream Kern upstream Kern upstream Kern upstream Kern Kern Kern Kern Kern Kern

midstream midstream midstream midstream midstream midstream


Hoofdstuk 4: Bedrijven en werkgelegenheid SBI-categorie Vervaardiging van pek en pekcokes Aardolieraffinage Aardolieverwerking (geen raffinage) Vervaardiging van petrochemische producten Benzinestations

Waar in de energiesector Kern downstream Kern downstream Kern downstream Kern downstream Kern downstream

Dienstverlening voor de winning van delfstoffen (geen olie en gas) Vervaardiging van isolatoren en isolatiemateriaal van keramische stoffen Vervaardiging van ketels en radiatoren voor centrale verwarming Vervaardiging van metalen tanks en reservoirs Vervaardiging van elektromotoren, elektrishce generatoren en transformatoren Vervaardiging van schakel- en verdeelinrichtingen Vervaardiging van batterijen en accumulatoren Vervaardiging van windturbines Vervaardiging van motoren en turbines, niet voor vliegtuigen, motorvoertuigen en … Vervaardiging van machines en apparaten voor industriële koeltechniek en … Vervaardiging van machines voor de bouw en winning van delfstoffen Reparatie en onderhoud van machines en apparaten voor industriële klimaatregeling … Reparatie en onderhoud van motoren en turbines, niet voor vliegtuigen… Reparatie en onderhoud van pompen en compressoren Reparatie en onderhoud van machines voor de delfstoffenwinning en bouw Reparatie en onderhoud van elektromotoren, elektrische generatoren … Reparatie en onderhoud van schakel- en verdeelinrichtingen Reparatie en onderhoud van batterijen en accumulatoren Installatie van machines en apparaten voor industriële klimaatregeling en koeltechniek Installatie van motoren en turbines, niet voor vliegtuigen, motorvoertuigen en … Installatie van Reparatie en onderhoud van machines voor de delfstoffenwinning … Installatie van elektromotoren, elektrische generatoren en transformatoren Installatie van schakel- en verdeelinrichtingen Installatie van batterijen en accumulatoren Inzameling van onschadelijk afval Behandeling van kernafval Gesorteerd materiaal voorbereiding tot recycling Sanering en overig afvalbeheer Leggen van elektriciteits- en telecommunicatiekabels Loodgieters en fitterswerk; installatie van sanitair Installatie van verwarmings- en luchtbehandelingsapparatuur Groothandel in machines en apparaten voor warmte- koel- en vriestechniek Groothandel in verbrandingsmotoren, pompen en compressoren


Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil Schil

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

Hoofdstuk 4: Bedrijven en werkgelegenheid SBI-categorie Handelsbemiddeling in brandstoffen, ertsen, metalen en chemische producten Organisatie-adviesbureaus Advisering op het gebied van management en bedrijfsvoering Ingenieurs en overig technisch ontwerpadvies

Waar in de energiesector Schil 2 Schil 2 Schil 2 Schil 2

Indirecte werkgelegenheid Er zijn enkel SBI codes geselecteerd waarvan verondersteld is dat zich binnen deze SBI codering directe werkgelegenheid in de energiesector bevindt. Naast directe werkgelegenheid wordt ook indirecte werkgelegenheid gecreëerd door de energiesector. Er zijn echter geen betrouwbare multipliers voor de energiesector die een accurate inschatting van de indirecte werkgelegenheid mogelijk maken. De energiesector in deze monitor bestaat dus enkel uit de directe werkgelegenheid. Enquête Onder de bedrijven in de SBI-codes in schil 1 en schil 2 is een telefonische enquête gehouden om na te gaan welk deel van de bedrijven binnen de verschillende SBI codes daadwerkelijk actief zijn in de energiesector. De uitkomsten van deze enquête zijn als wegingsfactor in de bepaling van de omvang van de energiesector meegenomen. Toetsing RuG De hiervoor beschreven methode om tot een accurate inschatting van de omvang van het aantal bedrijven en de werkgelegenheid de energiesector te komen, is gevalideerd bij arbeidsmarktspecialisten van de Rijksuniversiteit Groningen.


Hoofdstuk 5: Kennissector Kennissector Bron: Kennisinstellingen Methodologie: Inzicht in de kennissector op het gebied van energie laat zich lastig vangen door secundaire dataverzameling. Voor een gedegen beeld van de kennissector is primaire dataverzameling noodzakelijk. In deze monitor heeft voor de kennissector geen primaire dataverzameling plaatsgevonden. Zodoende beperkt dit hoofdstuk zich enkel tot de belangrijkste kennisinstellingen in de EV-regio op het gebied van energie.


Hoofdstuk 6: Toegevoegde waarde en investeringen Toegevoegde waarde Bron: www.cbs.nl Methodologie: De totale toegevoegde waarde is direct overgenomen van het CBS. De toegevoegde waarde van de energiesector bestaat uit de volgende vier economische activiteiten: - Delfstoffenwinning - Aardolie-industrie - Energie- en waterleidingsbedrijven - Elektrotechnische industrie De ontwikkeling van de toegevoegde waarde is eveneens gebaseerd op cijfers van het CBS.

Aardgasbaten Bron: Energierapport 2011 Methodologie: Voor de bepaling van de toekomstige verwachte aardgasbaten uit het Groningenveld is uitgegaan van toekomstige productiecijfers zoals geschetst in het Energierapport 2011. Er is gerekend met de gemiddelde productentenprijs in de eerste 9 maanden van 2011 (bron: CBS). Door de verwachte productie te vermenigvuldigen met de productenprijs is een inschatting gemaakt van de verwachte toekomstige aardgasbaten uit het Groningenveld.

Investeringen Bron: Energy Delta Institute, EDIaal (2012) Investeringen in de Energy Valley regio Methodologie: Voor de bepaling van de (toekomstige) investeringen in de energiesector in de EV-regio zijn de cijfers uit het onderzoek ‘Investeringen in de Energy Valley regio’ direct overgenomen in de monitor.


Colofon: Project:


Opdrachtgever(s):

Stichting Energy Valley Regio Groningen-Assen

Opdrachtnemer:

E&E advies

Adres:

Laan Corpus den Hoorn 300 9728 JT Groningen www.eeadvies.com

Projectleider E&E advies:

Drs. Jelmer Pijlman

Projectondersteuner E&E advies:

Geert Visser MSc

Datum oplevering:

Mei 2012


Energy Valley is mede mogelijk gemaakt door:


Energiemonitor Energy Valley en Regio Groningen-Assen 2012

Recommend Documents