THEMA ENERGIE
DOOR: ING. M.W. STEERNEMAN, RAADGEVEND INGENIEURSBUREAU ENERGY EXPERTS INTERNATIONAL B.V
FMT- GEZONDHEIDSZORG
16
Energie verdient meer zorg in de zorgsector
nergie is al ruim 25 jaar onderwerp van gesprek. Mede door de stijgende energieprijzen blijft de roep om efficiencyverbetering onverminderd doorgaan. In deze uitgave van FMT gezondheidszorg gaan we uitgebreid in op de diverse relevante energieaspecten. In dit artikel wordt ingegaan op het belang van energiebeleid in de zorgsector.
E
Daar waar ca. 1.000 bedrijven en instellingen verder gingen met de MJA2, is dit vervolg er voor de gezondheidszorg, met uitzondering voor de academische ziekenhuizen, niet gekomen. Energiebesparing is daarmee een item geworden van het lokaal bevoegde gezag dat hiervoor de Wet Milieubeheer gaat hanteren. Inhoudelijk biedt dit geen oplossing. Energiebesparing en continuïteit in energiebesparing vragen om een lange adem, maar vooral om een gestructureerde aanpak. Zorg ervoor dat energiebesparing binnen uw instelling geen project is, maar de status van een traject krijgt. Uiteindelijk zal dit resulteren in procedureel vastgelegde acties binnen de instelling; maar de start is van praktische aard. Een praktische aanpak, handen uit de mouwen en beginnen met de inventarisatie. Voor wie over een lange adem beschikt is succes verzekerd! BELANGRIJKSTE MAATREGELEN In april 1990 heeft de NVTG met medewerking van SenterNovem de “Energiewijzer ziekenhuizen” samengesteld. Bijzonder interessant in deze energiewijzer zijn de kengetallen en het zeer uitgebreide overzicht van besparingsmogelijkheden. Een handzaam boekje voor de technische dienst. Dat was ook de overtuiging tot medio 1995: energiebesparing was een onderdeel dat thuishoorde bij de “technische dienst”. Ook tijdens de periode 1989-2000 waarin een MeerJarenAfspraak met de overheid was gemaakt over de te realiseren energiebesparing lag het accent op de techniek. De maatregelenlijst voor de zorgsector die nog steeds op de site van SenterNovem is te vinden telt maar liefst zo’n 326 maatregelen. Ook de cursus: “Duurzame energie in de
gezondheidszorg” die vier jaar geleden is opgesteld, heeft voornamelijk een informatieve bijdrage geleverd. De belangrijkste maatregelen die in deze periode werden uitgevoerd, zijn als hoofdgroepen in de tabel weergegeven, met per hoofdgroep de belangrijkste maatregel. Op www.kuiperinternetdiensten.nl/kompas is de volledige maatregelenlijst terug te vinden. Kenmerk van deze maatregelen is dat ze technisch van aard zijn en betrekking hebben op het gebouw of de gebouwgebonden installaties. Na uitvoering van deze maatregelen was de energiebesparing gerealiseerd en het project afgerond. Daarnaast is met name in de gezondheidszorg geprobeerd het energiebewustzijn een extra impuls te geven door het uitvoeren van motivatiecampagnes. Dit heeft minder opgeleverd dan ervan werd verwacht. Acties en resultaten konden niet gevisualiseerd worden. En als er geen resultaat zichtbaar is na inspanning; stopt de animo voor verdere energiebesparingsacties. Ondertussen weten we dat motivatiecampagnes alleen zin hebben na een gedegen analyse van de energiesituatie, het analyseren van de beïnvloedingsmogelijkheden en het zichtbaar kunnen maken van de resultaten. IS HET ENERGIEBESPARINGSPROCES IN DE ZORG GESTOPT?
Niet alleen in de zorgsector, maar ook in andere sectoren zien we een stagnatie in het energiebesparingsproces nadat gedurende een aantal jaren veelal technische maatregelen zijn uitgevoerd. De aandacht voor energiebesparing verslapt en nieuwe maatregelen vanuit de eigen organisatie dienen zich niet aan door
het ontbreken van voldoende inzicht in de eigen energiesituatie. Een handleiding, waarin stap voor stap wordt gewerkt aan een energieefficiënte bedrijfsvoering ontbreekt. Niet iets voor op een achternamiddag, geen project dus, maar een traject dat om een gestructureerde en om een vasthoudende aanpak vraagt. Deze gestructureerde aanpak moet resulteren in een energiezorgsysteem, dat is verankerd in de organisatie. Daarnaast was de aanpak in den beginne zeer sterk gericht op het uitvoeren van rendabele maatregelen, waarbij geen fundament is gelegd om na de 1e generatie maatregelen nieuwe maatregelen te genereren. Prima, maar hoe gaan we dan verder of hoe moeten we het dan oppakken? Hier wordt het totale proces in een aantal stappen beschreven en geïllustreerd met praktijkvoorbeelden. Het is belangrijk te realiseren dat: - Energie een vak is en vraagt naast technische kennis ook inzicht in financieel/economische aspecten; - Succes binnen een organisatie vraagt om tenminste één enthousiasteling die in staat is om een team om zich heen te verzamelen; - “al eens gedaan”, “kan niet”, “te duur” niet gelden, tenzij dit duidelijk is onderbouwd. DE AANPAK Er is een methodiek die reeds vele keren zeer succesvol is toegepast, bij zowel non-profit als profit-instellingen. Deze methodiek kan overal toegepast worden, ongeacht de omvang van de instelling. Belangrijk is een persoon die dit proces gedurende langere tijd kan aansturen evenals een team van maximaal 5 personen. Deze methodiek bestaat uit de volgende stappen die moeten worden doorlopen:
17
Tabel I: Overzicht van enkele uitgevoerde en succesvolle maatregelen in de zorgsector periode 1990-2000 bij nieuwbouw/renovatie.
FMT- GEZONDHEIDSZORG
De gezondheidssector heeft deelgenomen aan de zogenaamde MeerJarenAfspraak (MJA) en had de intentie om 30% energie-efficiencyverbetering te realiseren in de periode 19892000. Dit is niet gehaald. Gerealiseerd is een besparing van 10-15%. Als oorzaken voor het achterblijven van de resultaten worden genoemd: - De wijze van monitoring; - Fusies van instellingen met aangepaste planning voor renovatie en nieuwbouw; - Onvoldoende inpassing van de energiebesparingsplannen in de bedrijfsprocessen; - Autonome groei van het elektriciteitsgebruik.
THEMA ENERGIE
FMT- GEZONDHEIDSZORG
18
1 Inventarisatie; 2 Analyse; 3 Besparingsopties; EnergiePotentieelScan (EPS); 4 Monitoring; 5 Plan van Aanpak; 6 Uitvoeringen en evaluatie; 7 Procesbeschrijving: Van zorg voor Energie naar Energiezorgsysteem. De stappen 1 t/m 4 staan ook bekend als “Energie Potentieel Scan” (EPS). Een in de 90er jaren van de vorige eeuw ontwikkelde participatieve methodiek om te komen tot een volledig overzicht van maatregelen, waarbij tevens gewerkt wordt aan bewustwording en draagvlak binnen de instelling. In dit artikel wordt deze aanpak stap voor stap doorlopen en toegelicht. 1 Inventarisatie De basis voor energiebesparing begint bij het inventariseren van de energiegebruikers die aanwezig zijn in de eigen organisatie en de factoren die van invloed zijn op dat energiegebruik. Omdat dit bijzonder omvangrijk kan zijn en veel gegevens oplevert moet, alvorens te starten, nagedacht worden over:
Tabel 2: Voorbeeld van te inventariseren gegevens.
- De structuur waarin de gegevens bewaard worden; - De wijze waarop de gegevens actueel gehouden worden. Het meest eenvoudig is het opzetten van een spreadsheet in bijvoorbeeld Excel. Maak onderscheid in: - Vaste gegevens (m2 vloeroppervlak en m3 gebouwinhoud, gebouwgebonden installaties); - Variabele gegevens (medische apparatuur); - Contracten (onderhoud, energielevering); - Registraties (energie- en watergebruiken, analyses van stookinrichtingen, aantal medewerkers, patiënten etc.). Ook onderhoudscontracten, analyses van stookinrichtingen en energie-inkoopcontracten dienen geïnventariseerd te worden en vallen onder registraties. In tabel 2 is een voorbeeld gegeven. 2 Analyse De geïnventariseerde gegevens moeten zodanig verwerkt worden dat een helder en duidelijk overzicht ontstaat in de verschillende energiestromen. Bij voorkeur een analyse over
het meest recente jaar. EEI heeft hiervoor een model ontworpen dat reeds door vele bedrijven en instellingen wordt gebruikt. Op de volgende pagina is dit vereenvoudigd weergegeven. Het voordeel van deze presentatie dat het gebruikt kan worden voor elk type bedrijf en instelling en voor elke grootte. Geef in het schema met “pijlen” aan welke energiestromen worden bemeterd. Duidelijk wordt waar zich de grote “onbemeterde” gebruikers bevinden. De ideale volgorde voor het uitvoeren van energiebesparende maatregelen is van rechts naar links. Dus warmteterugwinning uit ventilatielucht (accommodatie) dient eerst in overweging te worden genomen vóór het plaatsen van bijvoorbeeld een WK-installatie of het toepassen van Warmte/koudeopslag in de bodem (beide vallen onder facilities). Dit proces geeft inzicht en bewustwording. De resultaten worden gebruikt om in de volgende fase de opbrengst van besparingsopties in te schatten. Het uitvoeren door een groep is belangrijk voor het inzicht en het bewustwordingsproces. Presenteer de maatregelen aan de afdelingverantwoordelijken en betrokkenen en selecteer gezamenlijk de belangrijkste en grootste energiegebruikers. Deze eerste twee stappen, de inventarisatie en analyse, vragen een doorlooptijd van ca. 10 weken, waarbij het team ca. 5 keer bij elkaar komt gedurende maximaal 2 uur. De bijeenkomsten zijn bedoeld om de voortgang te bespreken en verdere “huiswerkafspraken” te maken. Na 10 weken moet dit afgerond worden. Conclusie kan zijn dat de analyse betrouwbaar is, of onbetrouwbaar door vele aannames. In dat laatste geval zijn aanvullende acties nodig (zie b.v. stap 4). 3 Besparingsopties Uit de analyse volgen de grootste energiegebruikers. Maak een selectie van de vijf belangrijkste en plan 5 bijeenkomsten met het team. Per bijeenkomst wordt één van de 5 gebruikers besproken. Laat de direct verantwoordelijke van het gekozen item uitleg geven over werking en bedrijfsvoering e.d. Dit kan ook een externe (leverancier) zijn. Veelal komen hierdoor al direct besparingsopties aan het licht. Zorg bij de uitleg voor een doelgerichte procesbenadering, zoals onderstaand voor
Toelichting op het schema. Van links naar rechts is het schema als volgt opgebouwd:
Accommodatie Verdeel de instelling in logische gebouweenheden, zoals kantoren, laboratoria, verpleegafdeling, OK's, etc. en ga na welke energievormen gebruikt worden in de diverse gebouwen. Op basis van de inventarisatielijst kunnen de gebruiken gekwantificeerd worden.
b.v. een CV-installatie. Daarnaast kan gebruik gemaakt worden van een standaardlijst met besparingsopties. Ten slotte is er nog een twaalftal “standaard” vragen, die vertaald naar het desbetreffende proces, alle mogelijke besparingsopties naar boven haalt. Dit laatste vergt wel enige ervaring. In onderstaand
kader zijn deze vragen voor een CV-installatie weergegeven. Probeer alle opties van kosten/baten te voorzien. Hiervoor dient het resultaat van de analysestap.
Voorbeeld: Het genereren van besparingsopties voor een CV-installatie.
4 Monitoring Monitoren bestaat uit meten, verwerken en analyseren van de meetresultaten en rapportage daarvan aan verantwoordelijken en betrokkenen. Veelal ligt de nadruk op het meten, waarna er met de meetgegevens onvoldoende gebeurt. Belangrijk is de meetgegevens zodanig te verwerken dat stuurinformatie ontstaat. Begin eenvoudig bij het opzetten van een monitoringsysteem en schaf niet direct meters en software aan. Begin met het inventariseren van alle reeds aanwezige meters, ook urentellers. Gebruik daarvoor ook het analyseschema. Voor wat betreft monitoring kunnen er diverse niveaus onderscheiden worden. Zie bijvoorbeeld ook de onder 2 genoemde analyse; hierin bestaan de niveaus uit: 1 Inkoop; 2 Facility (o.a. CV- en stoomketelinstallatie); 3 Accommodatie (o.a. afzonderlijke meting van gebouwen); 4 Productie (afzonderlijke metingen van productieapparaten). In de figuur zijn deze niveaus horizontaal weergegeven. Verder is monitoring opgebouwd uit: - bemetering en opname; - verwerken meetgegevens; - rapportage; - conclusies en terugkoppeling.
FMT- GEZONDHEIDSZORG
Facility Hierin worden de facilitaire installaties geplaatst. Deze installaties zetten op een centrale plaats de primaire energie om in een andere energievorm die op meerdere plaatsen wordt gebruikt. Denk aan: Stoom- en CV-ketels; koeling; warmtapwatervoorziening; perslucht.
19
Inkoop Geef hierin aan welke energiestromen ingekocht worden, zoals elektriciteit, gas, water, HBO. Ook het gebruik van grondwater kan hierin aangegeven worden. Een pijl betekent dat de energiestroom wordt bemeterd.
THEMA ENERGIE
FMT- GEZONDHEIDSZORG
20
en acties wordt een selectie gemaakt van concreet uit te voeren maatregelen opgesteld. Maak voor deze selectie gebruik van de volgende criteria: - volgorde zie 2; - concrete uitvoerbaarheid; - kosten/baten.
Het verschaft inzicht door in bovenstaande piramide te arceren wat de huidige status van energiemonitoring is. In het voorbeeld is bemetering tot op facilityniveau aanwezig. Alleen de inkoopgegevens worden echter verwerkt. De instelling in dit voorbeeld moet deze starten met niveau 1 compleet te maken; dus rapportage over de energie-inkoopgegevens en zorgen voor conclusies en acties. Wees kritisch in het plaatsen van meters. Bedenk vooraf of de meetgegevens zinvolle informatie kan opleveren en een bijdrage kan leveren in de besparing.
Dit overzicht wordt voorzien van een planning, verantwoordelijkheden en bevoegdheden. Tenzij een maatregel of actie bijzonder eenvoudig, snel en tegen geringe kosten is te realiseren, wordt geadviseerd deze vooraf goed uit te werken op bijvoorbeeld één A4, zoals onderstaand is weergegeven.
- Het projectteam is betrokken en wordt effectief gerapporteerd over de voortgang; - De projectmanager houdt vast aan budget, planning en doelstelling; - Duidelijk en volledig projectplan. 7 Procesbeschrijving: van zorg voor Energie naar Energiezorgsysteem Nadat de stappen 1 t/m 6 succesvol zijn doorlopen, is het de bedoeling dat dit actueel blijft en regelmatig wordt herhaald. Zorg dat het inventarisatieoverzicht en de analyse actueel blijven. Uit een goed werkend monitoringsysteem komen regelmatig nieuwe acties voor verbetering en wensen voor verfijning van de monitoring. Voer regelmatig brainstormses-
Wanneer moet ik een tussenmeter plaatsen? Ervan uitgaande dat ik door een zorgvuldige bemetering het energiegebruik met 2% kan verminderen zal bij een investering van een tussenmeter van €1.000 jaarlijks €200 besparen bij een TVT van 5 jaar. Dit is 2%. Het verbruik achter de tussenmeter moet dan jaarlijks €10.000 zijn. Dit komt overeen met 50.000
Voorbeeld Planning van maatregelen.
kWh of 25.000 m3 gas.
Het verwerken van de meetgegevens vraagt speciale aandacht. Bepaal voor iedere meter waardoor de meterstand wordt beïnvloed en neem deze parameter mee in de monitoring. Bijvoorbeeld: Metingen
Beïnvloed door:
gasverbruik CV-installatie
graaddagen
elektriciteitsverbruik koelers
koeldagen
elektriciteitsverbruik centrale keuken
aantal maaltijden
Verstrek de verwerkte meetgegevens aan diegene die hierop invloed kan uitoefenen en verantwoordelijk zijn. Uiteindelijk moeten de monitoringgegevens telkens tot een conclusie leiden: goed/niet goed. Als het niet goed is moet bekend zijn hoe dan te handelen. 5 Plan van Aanpak Uit de onder 3) en 4) gevonden maatregelen
6 Uitvoering en evaluatie In deze fase worden de onder 5) uitgewerkte maatregelen uitgevoerd. Per maatregel is een verantwoordelijke benoemd. Daarnaast is één persoon belast met controle op voortgang van alle maatregelen. Geen eenvoudige taak, zie kader. Belangrijk is het evalueren van een uitgevoerde maatregel. Waarom mislukken projecten - Onvoldoende technische, menselijk en administratieve vaardigheden van de projectmanager; - Onvoldoende gestructureerd overleg en rapportage met betrokkenen over planning, inhoud, stand van zaken; - Onduidelijk doel; - Onrealistische planning. Wanneer projecten slagen - De organisatie is bekend met projectmatig werken;
sies uit voor andere energiegebruikers; conform stap 3. Selecteer besparingsopties en werk deze weer uit in een Plan van Aanpak. Om dit proces te verankeren in de organisatie is het nodig de stappen 1 t/m 6 te beschrijven en procedureel vast te leggen. Dit vormt de kern van het Energiezorgsysteem. Om het systeem te vervolmaken is commitment van het management benodigd. Ook het energiezorgsysteem kent de eigenschappen van de Deming-cirkel: Plan stap 1. Inventarisatie stap 2. Analyse stap 3. Besparingsopties stap 5. Plan van Aanpak Do stap 6. Uitvoering Check/act stap 4. Monitoring Via www.mijnenergiezorg.nl en het “Dartboard” is de “Basischeck Energiezorg” te downloaden. De structuur en opzet zijn conform de milieunorm ISO 14001.
