Energie Conversie Parken

Energie Conversie Parken Slim benutten van regionaal beschikbare biomassastromen

Voorwoord Biomassa is één van de belangrijkste alternatieven voor het gebruik van fossiele grondstoffen. Maar biomassabronnen zijn ook niet onuitputtelijk en we dienen er efficiënt en duurzaam mee om te gaan. We zien dat ‘laagwaardige’ biomassastromen (zoals GFT, maaisel en snoeisel, bijproducten van landbouw en industrie), die met name regionaal op belangrijke schaal aanwezig zijn, op dit moment niet of weinig efficiënt gebruikt worden. De afzetmogelijkheden zijn beperkt en ook vrij duur. Ze vertegenwoordigen echter een substantiële hoeveelheid grondstoffen en de markt is vragende partij voor oplossingen die een economische meerwaarde genereren voor deze biomassastromen. Nederlandse en Vlaamse kennisinstellingen werken sinds 2010 aan het uitwerken van het concept ‘Energie Conversie Park’ (ECP). Een ECP benut diverse lokale biomassastromen via een combinatie van meerdere verwerkingstechnieken om daaruit energie en andere producten te produceren. Door het maken van combinaties en koppelingen (clustering) willen we komen tot meer efficiënte en kosteneffectieve oplossingen. Het benutten van regionaal beschikbare biomassa voor de productie van energie en biogebaseerde producten biedt evidente voordelen en is theoretisch een mooie gedachte. De kracht van het project is dat er een koppeling wordt gelegd tussen theorie en praktijk. Aan de hand van vijf praktijkcases is het proces van de ontwikkeling van een ECP doorlopen. Twee cases zijn uitgevoerd in Vlaanderen (Beerse/Merksplas en Lommel), drie cases in Nederland (Breda, Moerdijk en Sluiskil). Op basis van de opgedane ervaringen is een kennissysteem uitgebouwd waar stakeholders met plannen voor een ECP vrij gebruik van kunnen maken. Op die manier willen we een hefboom aanreiken voor de verdere uitbouw van lokale initiatieven rond duurzame bio-energie in Vlaanderen en Nederland en voor de krachtenbundeling naar een groene economie. Deze brochure geeft een beknopt overzicht van de projectresultaten en de praktijkcases die ontwikkeld zijn. Meer diepgaande rapporten zijn beschikbaar op de project website www.ecp-biomassa.eu. Wij wensen u veel leesplezier en hopen dat de projectresultaten een inspiratie kunnen zijn voor nieuwe bio-based initiatieven in Nederland en Vlaanderen.

Luc Pelkmans, VITO NV Coördinator van het ECP project

Eindredactie: Luc Pelkmans (VITO N.V.) en Kristian Coppoolse (ERAC B.V.) Ontwerp: Oranje boven grafisch ontwerpers, www.oranjeboven.nl Drukwerk: Dekkers van Gerwen, www.dekkersvangerwen.nl

2

3

Inhoudsopgave 1. Wat is een Energie Conversie Park?

6

2. Het ECP-kennissysteem

10

3. ECP Beerse/Merksplas

14

4. ECP Breda

20

5. ECP Lommel

26

6. ECP Moerdijk

32

7. ECP Sluiskil

38

8. Leerpunten

45

9. Dankwoord

47

De ontwikkeling van de vijf ECP-cases heeft ons veel geleerd voor de toekomst.

4

5

1. Wat is een Energie Conversie Park? Biomassa is één van de belangrijkste alternatieven voor het gebruik van fossiele brandstoffen. De huidige focus voor bio-energieproductie wordt sterk gedreven door beleidsondersteuning en subsidies. De focus ligt daarbij vaak op zuivere biomassastromen zoals hout of voedingsgewassen, die soms vanuit de hele wereld worden ingevoerd. Aan de andere kant zijn er regionale biomassastromen – vaak rest- of afvalstromen - waarvan de afzetmogelijkheden op dit moment beperkt zijn en ook vrij duur.

Het concept ’Energie Conversie Parken’ (ECP) mikt

gieën als met toepassingen kunnen veel combinaties

op een economisch haalbare valorisatie van regionaal

gemaakt worden, die kunnen leiden tot efficiënte

beschikbare biomassa, door gebruik te maken van

en kosteneffectieve oplossingen. Figuur 1 geeft dit

synergieën tussen diverse biomassastromen en con-

schematisch weer.

versietechnieken. Bij klassieke bio-energie productie is de installatie zelf doorgaans ontworpen op maat

Door regionale biomassastromen te benutten en

van één specifieke biomassa, met één conversietech-

deze om te zetten naar energie of producten die di-

nologie, gefocust op één specifieke output (elektri-

rect in de omgeving kunnen worden afgezet, maken

citeit, of warmte, óf biobrandstof). Binnen een ECP

we de logistieke keten ook een stuk duurzamer. De

gaan we uit van een synergetisch, multi-dimensionaal

transportafstanden worden immers aanzienlijk korter,

concept. Zowel met grondstoffen, conversietechnolo-

met minder kosten en minder uitstoot tot gevolg. Daarnaast draagt het lokaal benutten van deze grondstoffen bij aan de verbetering van het regionale econo-

Warmteuitwisseling met omliggende bedrijven / warmtegrids

mische klimaat. Energieconversieparken gaan daarbij niet uit van zuivere biomassastromen, waar ook andere markten gebruik van maken, maar eerder van reststro-

Biomassa 1

Elektriciteitsnet

men zoals GFT (groente-, fruit- en tuinafval), maaisel en snoeisel of bijproducten van landbouw en industrie. Ze vertegenwoordigen een substantiële hoeveelheid die tot

Biomassa is één van

Conversietechniek 1

dat de afzetmogelijkheden beperkt en ook vrij duur zijn. Biomassa 2

de belangrijkste alternatieven voor het gebruik van fossiele brandstoffen. 6

nu toe nauwelijks of weinig efficiënt gebruikt wordt, om-

Conversietechniek 2

Biobrandstoffen

De markt is dan ook vragende partij voor oplossingen die nog een economische meerwaarde genereren voor deze regionaal beschikbare biomassastromen.

Conversietechniek ..

Biomassa ..

Producten, voedingselementen, veevoeding

Doel van het project Het doel van het met Europese Interreg-middelen gefinancierde project Energei Conversie Parken was de mogelijkheden, de voordelen en de haalbaar-

Figuur 1.

7

Een EnergieConversiePark is een synergetisch, multidimensionaal model met volgende kenmerken:

• het vertrekt van meerdere regionaal beschikbare (rest)stromen, met een zekere mate van flexibiliteit gezien de beschikbaarheid van bepaalde stromen tijdsafhankelijk kan zijn; • verschillende conversietechnieken worden met elkaar gecombineerd, onder meer door onderlinge uitwisseling van warmte en reststromen; • het leidt tot diverse toepassingen van output en producten, onder meer elektriciteit, warmte, biobrandstof, grondstoffen en chemicaliën. Voor zover

d. Daarna is een aantal varianten (scenario’s) opge-

Het ontwikkelen van de ECP-cases was samenge-

Uitkomsten casussen

mogelijk wordt clustering met naburige bedrijven nagestreefd (o.m. door

steld voor de concepten, die verder techno-eco-

vat dan ook vaak een proces van ‘trial and error’.

De resultaten van de vijf ECP-casussen zijn via de

warmteuitwisseling). Op die manier probeert een ECP de intrinsieke waarde van de

nomisch geëvalueerd zijn, met een gevoeligheids-

De aldus opgedane inzichten kunnen toekomstige

website van het project voor raadpleging. In een aantal

biomassa maximaal te benutten;

analyse voor de belangrijkste invloedsparameters.

initiatieven helpen met het tot stand brengen van

gevallen heeft nog geen partij zich aan de concretisering

ECP-achtige concepten.

van deze plannen gecommitteerd en zijn de resultaten

• Belangrijk is de regionale aanpak, specifiek rond het gebruik van lokale stromen,

e. Dit resulteerde in een finaal concept. Binnen elke

de aandacht voor een optimale inplanting en bereikbaarheid, en het creëren van

casus werd ook de duurzaamheid van het gekozen

kansen voor de regionale economie.

concept getoetst.

vrij toegankelijk voor verdere uitwerking en realisatie. De resultaten

Al in een vroeg stadium werden lokale stakeholders

Het project heeft verschillende resultaten opgeleverd.

In de hoofdstukken 3 tot en met 7 van deze brochure

Deze resultaten zijn verwerkt in diverse eindproducten.

worden de verschillende casussen nader toegelicht.

heid van een ECP te demonstreren aan de hand

betrokken bij de studies. Dit was in eerste instantie

van een aantal concrete casussen. Een tweede

gericht om partijen te vinden die wilden participeren

Kennissysteem

Andere effecten

doelstelling was te komen tot een kennissysteem

in het lokale ECP, maar ook op de maatschappelijke

Het project heeft een kennissysteem opgeleverd

Naast de tastbare projectresultaten heeft het project

waarin de ontwikkelde kennis en opgedane ervarin-

aanvaarding van de inplanting op de gekozen lokatie

waarin de verzamelde en ontwikkelde kennis en

ook belangrijke neveneffecten gehad. Zo heeft de ont-

gen werden gebundeld. Dit kennissysteem dient als

(via de gemeenten). Elke ECP-ontwikkeling is daarom

de lessen die zijn geleerd bij de uitwerking van de

wikkeling van de casus Beerse/Merksplas het leveren

basis om nieuwe ECP-gerelateerde initiatieven op

opgevat als een participatief proces en voor elke site

casussen zijn gebundeld. Dit kennissysteem is online

van Groen Gas aan het Vlaamse aardgasnetwerk op

weg te helpen. Het kennissysteem is gerealiseerd en

is een klankbordgroep opgericht waaraan alle betrok-

beschikbaar: www.ecp-biomassa.eu. Partijen met

de agenda van de betrokken partijen gezet.

inmiddels voor geïnteresseerden toegankelijk op de

ken partijen hebben kunnen deelnemen.

plannen voor de ontwikkeling van een ECP-concept

Verder zijn er diverse wetenschappelijke publicaties in

projectwebsite (www.ecp-biomassa.eu).

of die meer willen weten over de verwerking van lo-

vakbladen verschenen en hebben de projectpartners ge-

Figuur 2 toont de aanpak schematisch, met een

kaal beschikbare biomassa (rest)stromen, kunnen dit

durende de projectperiode tijdens een tiental congressen

De aanpak

opdeling in een 10-tal stappen. Hoewel elk van de

systeem gebruiken. Het systeem biedt ook een meer

de ruimte gekregen het ECP-concept toe te lichten.

Het project is uitgevoerd aan de hand van verschil-

vijf cases vertrok vanuit een specifieke lokale situatie,

theoretisch kader en verwijzingen naar andere infor-

lende praktijkcasussen; de projectpartners hebben

evalueerde elke case naar deze tien stappen om te

matiebronnen voor partijen die meer informatie nodig

Hoe verder?

samengewerkt aan de ontwikkeling van een vijftal

komen tot een business plan. We merken hierbij op

hebben over specifieke onderdelen van de benutting

De uitkomsten van de meeste casussen zijn beschik-

ECP-concepten die gesitueerd zijn in Sluiskil, Breda

dat het voorgestelde proces eveneens toegepast kan

van biomassa.

baar voor partijen die aan de slag willen met de realisatie

en Moerdijk in Nederland, en Beerse/Merksplas en

worden in andere projecten met een lokaal karakter.

van een ECP-concept op één van de locaties waarvoor

Lommel in Vlaanderen. De belangrijkste stappen in

In deel 2 van deze brochure wordt het kennissysteem

zich nog geen ontwikkelaar heeft gemeld. Het ken-

nader toegelicht.

nissysteem biedt partijen uit verschillende domeinen

de ontwikkeling van een ECP-concept zijn binnen

Omdat de casussen vanuit verschillende uitgangspo-

elke casus doorlopen. Op die manier konden resulta-

sities werden ontwikkeld, verschilde per fase vaak de

(overheden, wetenschappers, commerciële partijen)

ten worden vergeleken en werd het mogelijk te leren

diepgang en de tijd die er voor nodig was. Zo was er

uitgebreide informatie over de mogelijkheden van het

van elkaars ervaringen. Deze stappen waren:

bv. binnen Belgisch Limburg nog geen voor de hand

benutten van lokaal beschikbare biomassa(rest)stromen.

liggende vestigingslocatie van een ECP. Deze casus

Het ECP-project is daarmee beëindigd, de ontwikke-

werd dan ook gestart met een onderzoek naar een

ling op het gebied van de benutting van biomassa blijft

goede vestigingslocatie binnen de provincie. Omdat

echter volop in ontwikkeling.

a. Selectie van de locatie (voor zover dit al niet vooraf was vastgelegd). b. In kaart brengen van de lokale situatie, op gebied

er geen pasklare methodiek voor de locatiebepa-

Het kennissysteem zal verder beheerd worden door

van beschikbare biomassa in de regio, andere

ling van een ECP bestond, is deze aan de hand van

VITO; daar waar middelen het mogelijk maken zal ver-

bestaande biomassaverwerkende installaties en de

actuele wetenschappelijke inzichten binnen het project

dere ontwikkeling en actualisatie plaats hebben. Partijen

lokale behoefte aan energieproducten.

ontwikkeld.

die aanvullingen op het kennissysteem hebben, worden

c. Via matchmaking tussen vraag en aanbod werden

In andere gevallen bleek het van belang verschillende

dan ook van harte uitgenodigd deze kennis met de

technologisch haalbare concepten opgesteld

ondernemersbelangen te verenigen. Dat lukte soms

projectpartners te delen, zodat de weg naar de realisatie

waarin de beschikbare reststromen zouden kun-

wel en soms ook niet. De leereffecten van deze exer-

van een ECP nog beter kan worden gefaciliteerd dan nu

nen worden verwerkt.

cities zijn opgenomen in het kennissysteem.

al wordt gedaan met het beschikbare kennissysteem. Figuur 2.

8

9

2. Het ECP-kennissysteem Het ontwikkelen en bundelen van kennis over het ECP-concept vormde een centrale doelstelling van het ECP-project. De uitwerking van vijf ECP-modellen op verschillende locaties in Nederland en Vlaanderen heeft wat dat betreft veel opgeleverd. Via het online toegankelijke ECP-kennissysteem is de kennis en ervaring die binnen het project is opgedaan beschikbaar voor iedereen die meer wil weten over de optimale benutting van lokaal beschikbare biomassa (rest)stromen.

Doel

Vorm

Een verdere verspreiding van het ECP-concept

De kennis die is opgebouwd in het ECP-project

vormde een belangrijk doelstelling van het ECP-

is vastgelegd als een interactief systeem, dat via

project. Het ontwikkelde ECP-kennisplatform

de ECP-website geraadpleegd kan worden. De

(www.ecp-biomassa.eu) kan dienen als basis om

structuur van de kennis is een boekvorm, waarin

nieuwe initiatieven op weg te helpen. Het biedt uitge-

naar behoefte gezocht en gebladerd kan worden.

breide handvatten en informatie voor de ontwikkeling

Men kan de hoofdstukken volgens een vastgelegde

van een ECP. Hiermee kan men de slaagkans van

volgorde doorlopen maar men kan ook via hyperlinks

een nieuw project verhogen. Het gebruik van het

van onderwerp naar onderwerp springen. Verder

kennisplatform stimuleert duurzame ontwikkelings-

bevat het systeem een handige zoekfunctie om direct

mogelijkheden in een regio. Het kennisplatform voor-

informatie over een bepaald onderwerp te kunnen

ziet in de belangrijkste basisgegevens en levert een

vinden. Het kennisplatform is dynamisch en kan op

optimale stapsgewijze aanpak, rekening houdend

elk moment worden aangepast door kennisleveran-

met de specifieke lokale situatie rond een op te zet-

ciers, zodat nieuwe informatie snel beschikbaar is.

ten ECP. Het bevat daarnaast de belangrijkste lessen uit het leerproces van de eerste vijf ECP-pilots. Het

Inhoud

kennisplatform is opgezet en gevuld door de ECP

Het kennisplatform bevat zowel algemene informatie

partners en wordt beheerd en gehost door VITO.

als verdere detailinformatie over een veelheid van onderwerpen die van belang zijn bij het opzetten van een ECP (Figuur 1). Het bevat informatie en kentallen over onder meer biomassa, processen en toepassing van outputs (zie inhoudsopgave). Het kennisplatform

Het ECP-platform dient

geeft daarnaast informatie over simulatiemodellen voor synergie en optimalisatie. Ook biedt het kennisplatform de best practices uit de vijf ECP cases.

om nieuwe initiatieven op weg te helpen. 10

Figuur 1: Ontwikkelingsprofiel van een ECP.

11

Het kennissysteem kent, naast een overzicht van

geven in de effecten van de clustering van processen

achtereenvolgens duurzame energiebronnen, duurzame

leerpunten, de volgende inhoudsopgave:

binnen een ECP.

bedrijventerreinen en duurzame regionale ontwikkeling.

2. Biomassa beschikbaarheid

Het onderdeel Economische evaluatie (6) geeft eerst

Tools / sjablonen (12) geeft een handzaam overzicht

3. Mogelijke producten op basis van biomassa

een overzicht van mogelijke economische evalua-

van de tools en sjablonen die binnen het project zijn

4. Overzicht mogelijke processen

tiecriteria. Daarna wordt een techno-economisch

ontwikkeld en verzameld. Hiermee wordt partijen

5. Genereren van synergie in een ECP

evaluatiemodel beschreven waarmee een ECP kan

met plannen voor het realiseren van een ECP op een

6. Economische evaluatie

worden doorgerekend. Hierbij komen ook gevoelig-

praktische manier ondersteund.

7. Logistiek van de biomassaketen

heids- en scenarioanalyse aan de orde.

1. Routekaart voor ECP ontwikkeling

8. Organisatie en financieringsmodellen

Leerpunten tot slot, is een verzameling van de be-

9. Maatschappij, wet- en regelgeving

De Logistiek van de biomassaketen (7) is één van de

langrijkste lessen die de uitvoering van het ECP-pro-

10. Duurzaamheid van biomassabenutting

aspecten waarmee rekening gehouden moet worden bij

ject heeft opgeleverd.

11. Duurzame ontwikkeling

een ECP. De specifieke karakteristieken van biomassa in

12. Tools / sjablonen

relatie tot logistiek en de afzonderlijke componenten van

Website

Figuur 4: Voorbeeld van hoofdstuk 10 Duurzaamheid binnen het ECP kennisplatform.

een logistieke keten worden beschreven. Verder komen

De inhoudsopgave is steeds te zien in de linkerkolom

De Routekaart voor ECP ontwikkeling (1) beschrijft de

zaken als het biomassawerf-concept, biocommodities en

van de website, zodat men het overzicht behoud van

Het ECP kennisplatform geeft mogelijkheden om

belangrijke factoren bij de ontwikkeling van een ECP

de ondersteuningsmethode Bioloco aan de orde. Ook de

waar men zich bevind in de structuur (Figuur 3).

verder te navigeren via interne en externe verwijzingen,

(Figuur 1). Het verschil tussen een blueprint en een

randvoorwaarden aan grensoverschrijdend vervoer van

via hyperlinks in de tekst als in grafische figuren (Fi-

stapsgewijze ontwikkeling wordt aangegeven. Hierbij

biomassastromen zijn op een rij gezet.

guur 5). De links leiden naar andere hoofstukken van

spelen de stappen in de zogenaamde ‘vis-figuur’ een centrale rol (zie Figuur 2 op pagina 9).

het kennissysteem, documenten en externe websites. Het onderdeel Organisatie en financieringsmodellen (8)

Links worden zo veel mogelijk geopend in een nieuw

bevat onder meer een checklist voor het duurzaam

tabblad van de internetverkenner, zodat men het con-

Het hoofdstuk Biomassa beschikbaarheid (2) gaat

aanbesteden van biomassareststromen en een juridi-

tact met het kennisplatform niet verliest.

in op de bronnen en karakteristieken van biomassa.

sche kijk op samenwerkingsverbanden en contracten

Verder wordt het belang beschreven van een goede

die bij het opzetten van een ECP moeten worden

inventarisatie vooraf. De markt van biomassa komt

afgesloten.

kort aan de orde. Maatschappij, wet- en regelgeving (9) gaat in op In Mogelijke producten op basis van biomassa (3) wordt

belangrijke wet- en regelgeving die raakt aan een ECP,

een indeling gemaakt naar biomassa voor energie, che-

ervaringen met de maatschappelijke acceptatie van

mie en materialen, voeding en gezondheid en life style.

biomassacentrales en de mogelijkheden om de maat-

Verder worden de keuze voor bepaalde producten

schappelijke acceptatie van een ECP te vergroten.

Figuur 3: Overzicht van de boekstructuur van het ECP kennisplatform.

binnen een ECP en overige marktaspecten behandeld. In Duurzaamheid van biomassabenutting (10) wordt

Het kennisplatform is als boek door te bladeren via de

In Overzicht mogelijke processen (4) kan de gebrui-

ingegaan op de rol en het belang van duurzaamheid

links onderaan de pagina. Bovenaan de pagina blijft

ker factsheets vinden over mogelijke processen die

binnen het ontwikkelen van een ECP. Hierbij worden

zichtbaar waar men zich bevindt in het kennisplatform

binnen een ECP-concept worden gebruikt.

methoden geschetst om duurzaamheid van een ECP

(Figuur 4). De hoofdstukken zijn tot op maximaal drie

goed in beeld te brengen.

niveau’s ingedeeld, daarbinnen is het nog mogelijk om

Het Genereren van synergie in een ECP (5) is een

12

met steekwoorden te werken.

belangrijk onderdeel van een ECP. Dit onderdeel

Duurzame ontwikkeling (11) biedt, als breder perspectief

beschrijft het ECP stofstromenmodel dat inzicht kan

waarbinnen een ECP geplaatst kan worden, inzicht in

Figuur 5: Interne en externe links vanuit het ECP kennisplatform.

13

3. ECP Beerse/Merksplas Het samenvallen van de ontwikkeling van het ECP als theoretisch concept en de plannen van IOK Afvalbeheer in Beerse/Merksplas boden een ideale kans: wetenschappelijke inzichten en bedrijfseconomische realiteit ontmoetten elkaar, wat tot zeer nuttige inzichten en ontwikkelingen heeft geleid.

IOK Afvalbeheer verwerkt jaarlijks een 60.000 ton GFT- en groenafval afkomstig van een 29-tal Kempense gemeenten.

Reeds bij de uitwerking van het projectvoorstel

Voor dit regionaal bedrijventerrein ‘Milieubedrijf

Energie Conversie Parken in 2009, toonde IOK (de

Beerse/Merksplas’ werd een Gewestelijk Ruimtelijk

Intercommunale Ontwikkelingsmaatschappij voor de

Uitvoeringsplan (GRUP) ontwikkeld. IOK Afvalbe-

Kempen) zeer veel interesse voor het ECP-concept.

heer wilde in dit GRUP de mogelijkheid creëren om

IOK Afvalbeheer, een werkmaatschappij van IOK,

toekomstgerichte en innovatieve toepassingen aan

verwerkt jaarlijks een 60.000 ton GFT- en groenafval

hun composteringinstallatie toe te voegen. Zelf had

afkomstig van een 29-tal Kempense gemeenten in

IOK Afvalbeheer al studies laten uitvoeren om de

een eigen composteringsinstallatie, gesitueerd op de

site aan te passen. Aanknopingspunten die uit deze

grens van de gemeenten Beerse en Merksplas.

studies naar voren kwamen, waren de integratie van de groen- en GFT-compostering, een bijkomende energetische benutting van de aanwezige stromen, de bouw van een administratief gebouw en de uitbreiding van het containerpark. Deze visie en het momentum waren volledig in lijn met de weg die het ECP-project wilde bewandelen, namelijk lokale biomassa verwerken in een geïntegreerd energieconversie concept met verschillende outputs. De IOK site in Beerse/Merskplas lag dan ook van in het begin vast als locatie voor de ECPcase in de Antwerpse Kempen. Proces Het eerste jaar van het project werd benut om een omgevingsanalyse rond de site uit te voeren en een biomassa-inventaris op te stellen van mogelijk bijkomende lokale biomassastromen, naast het GFT en het groenafval waar IOK Afvalbeheer al over beschikt. In overleg met IOK Afvalbeheer werd bij de inventarisatie voornamelijk gezocht naar biomassastromen die contractueel kunnen vastgelegd worden. De inventarisatie werd uitgevoerd binnen een straal

Figuur 1: Werkingsgebied van Intercommunale Ontwikkelingsmaatschappij van de Kempen - IOK.

14

15

van een 30-tal km rond de ECP-locatie (zoals bij de

Technische concepten

andere ECP-cases); dit komt ongeveer overeen met

In 2011 verschoof de focus naar de meer technische

Op basis van de economische evaluatiecriteria werd

de 29 gemeentes die onder IOK Afvalbeheer vallen

kant met de uitwerking van mogelijke concepten en

duidelijk dat het klassieke scenario met een WKK

(= Arrondissement Turnhout, aangevuld met de ge-

scenario’s. IOK Afvalbeheer heeft bij aanvang van

op dit moment economisch het meest interessan-

meenten Heist o.d. Berg en Nijlen).

het project steeds als basisconcept een deelstroom-

te is. De meest beïnvloedende parameter voor de

vergister met nacompostering voor ogen gehad.

netto-actuele-waarde of terugverdientijd van de

Door in een ECP-concept mee te stappen, wilde IOK

investering in dit scenario was, evanals in andere

Afvalbeheer verkennen of andere technieken hierbij

scenario’s, de gate-fee voor GFT. Daarnaast heeft

geïntegreerd zouden kunnen worden, wat ze best

het systeem van Groene Stroom Certificaten nog een

met het geproduceerde biogas zouden doen, en

grote invloed.

welke dimensionering het beste zou aansluiten op de beschikbare stromen uit de inventarisatie.

Het scenario waarbij het biogas naar een derde partij getransporteerd wordt, lijkt daarentegen minder in-

De output van het ECP zou een combinatie zijn van

teressant. Er wordt op dit moment nog geen hogere

elektriciteit, warmte, biogas of bio-methaan, compost en houtsnippers.

prijs betaald voor biogas dan voor aardgas. Indien Figuur 3: Scenario van biogas tot biomethaan.

dit wel het geval zou zijn, kan dit scenario positiever uitvallen. Vooral als de afnemer een belangrijke

In de verschillende scenario’s om het biogas te

Het scenario waarbij het biogas in een biogasleiding

warmtevraag heeft, ook in de zomer – wat voor de

benutten, zijn drie opties uitgewerkt: een klassieke

wordt getransporteerd naar een site waar de de

Kolonie in Merksplas zeker het geval bleek.

warmte-kracht koppeling (WKK) met zo veel mogelijk

warmte en elektriciteit optimaal kan benut worden,

Het ‘opschoning’ scenario blijkt momenteel econo-

benutting van de warmte op de site, daarnaast trans-

werd geconcretiseerd met de Kolonie van Merksplas

misch het minst interessant te zijn. Opschoning van

port van het biogas in een biogasleiding naar een

(gelegen op 5 km van de IOK-site). In overleg met

het biogas vraagt bijkomende investeringen, terwijl

nabij gelegen verbruiker, en tenslotte injectie van op-

de gemeente Merksplas werd de Kolonie gekozen,

er voor het bio-methaan op dit moment, als gevolg

geschoond biogas (bio-methaan) in het aardgasnet

gezien de grote warmte- en elektriciteitsvraag van

van de afwezigheid van een ondersteuningssys-

In totaal is ongeveer 100.000 ton biomassarest-

en eventueel gebruik als transportbrandstof in hun

het totale gebouwencomplex (de Kolonie omvat een

teem, nog geen hogere prijs betaald wordt dan voor

stromen per jaar geïdentificeerd, de helft bestaande

vuilniswagens. Het was samengevat voornamelijk de

grote strafinrichting, een centrum voor illegalen, een

aardgas.

uit GFT, een vijfde uit maaisel, een ander vijfde uit

zoektocht naar een optimale energetische benutting

hoeve, een kapel en cipierswoningen).

snoeisel. Hout maakt maar 2 à 3 procent uit van het

van de biomassastromen die VITO voorop stelt en

aanbod. De rest wordt bestaat uit industriële biolo-

waar IOK Afvalbeheer zich in zou kunnen vinden.

Figuur 2: Lokatie van aanbod biomassareststromen.

gisch afbreekbare reststromen, waaronder slib. Mest

16

Bij de aftoetsing van het juridische kader van de Een opschoning van het biogas tot biomethaan, gevolgd

verschillende scenario’s bleken nog heel wat onze-

door injectie in het aardgasnet en eventueel gebruik als

kerheden te bestaan, met name rond de aanleg van

werd niet meegenomen in de inventarisatie, gezien

In het klassieke scenario wordt er uitgegaan van de be-

transportbrandstof, werd door IOK Afvalbeheer ook als

een biogasleiding, kwaliteitsvereisten voor het opge-

IOK Afvalbeheer het niet als zijn taak ziet om mest te

nutting van het biogas in een gasmotor waarbij IOK op

een interessant scenario beschouwd. IOK Afvalbeheer

schoonde biogas en de mogelijkheden van injectie

verwerken.

de site zelf een deel van de warmte gebruikt, deels om

ziet in het gebruik als transportbrandstof op termijn

in het bestaande aardgasnetwerk. Een belangrijke

de warmtebehoefte van de vergister in te vullen, maar

zeker opportuniteiten voor hun eigen vuilniswagens.

hindernis is dat er bijvoorbeeld nog geen systeem

Niet alle opgelijste stromen bleken realistisch

ook voor de verwarming van het nieuw te realiseren

Richting business case

van toepassing is voor de garantie van oorsprong

beschikbaar voor een ECP in Beerse/Merksplas.

personeelsgebouw. Een inkoppeling zou kunnen ge-

De uitgevoerde technische analyse werd gekoppeld

voor groen gas, waardoor groen gas via het aard-

Ongeveer 15.000 ton/jaar kan met reële kans

beuren tussen het warmte-afgiftesysteem in de nieuwe

aan een economische evaluatie en een aftoetsing van

gasnet verhandeld kan worden. Ook is het gebruik

gecontracteerd worden voor verwerking in Beerse/

gebouwen en de mogelijk toekomstige biogasmotor.

andere randvoorwaarden: beleid, juridische context,

van groen gas als transportbrandstof voorlopig nog

Merksplas: biomassareststromen van de tuinbouw

Hierbij blijft er evenwel nog warmte over die zou kunnen

mogelijk financiële ondersteuning, lokaal draagvlak.

niet opgenomen in het Belgische ondersteunings-

rond Hoogstraten en maaisels en snoeisels van infra-

benut worden door nabijgelegen warmte afnemers

Dit alles moest uiteindelijk resulteren in een definitieve

beleid rond biobrandstoffen – iets wat in Nederland

structuurbeheerders.

(zoals landbouwbedrijven voor de indroging van mest).

business case.

trouwens al wel geregeld is.

17

De keuze voor een definitieve business case bij IOK

productie. Het ECP-concept resulteert in een een

Afvalbeheer ligt nog open: het basisconcept voor

emissiereductiepotentieel meer dan 80%, afhankelijk

een droge vergisting met productie van biogas en

van het gekozen scenario. De biogas- en houtchip-

nacompostering blijft overeind; voor de benutting van

productie in het ECP-systeem zou ongeveer 2.500

het biogas zijn nog geen definitieve keuzes gemaakt.

gezinnen kunnen voorzien van warmte voor 1 jaar in

Zowel de conventionele optie (benutting in een WKK),

het geval dat de biogasleiding naar een andere ge-

transport via een biogasleiding naar een derde partij, of

bruiker zou gestuurd worden. Met het ECP systeem

opschoning met netinjectie, liggen nog op tafel. De con-

wordt ongeveer 7.150 ton CO2eq. per jaar bespaard.

ventionele opzet met WKK krijgt momenteel de voor-

De hoeveelheid compost wordt ongeveer behouden

keur omwille van juridische duidelijkheid en de beste

(15% reductie), wat dus leidt tot gelijkaardige opslag

economisch evaluatie. Toch wordt op lange termijn de

van stabiele koolstof in de bodem en vervanging van

optie voor een biogasleiding of voor opschoning van het

compost veen of kunstmeststof. De productie van

biogas en benutting van het biomethaan in IOK-vuilnis-

biogas verhoogt tevens de waarde van huishoudelijke

wagens nog steeds in overweging genomen, eventueel

en agrarische biomassaresiduen.

via een gefaseerde uitbouw van het ECP concept (in afwachting van ondersteunend beleid).

Impressie milieubedrijf IOK Beerse/Merksplas.

Deze duurzaamheidsaspecten zijn, naast de technische en economische argumenten, belangrijke

Duurzaamheid

redenen om lokale partijen (potentiële leveranciers

Leerpunten

De belangrijkste meerwaarde van het vergisten van

van biomassa, afnemers van output) te betrekken in

De uitwerking van de case van Beerse/Merksplas

heel belangrijke invloedsfactor. Duidelijkheid over

GFT tot biogas ten opzichte van het alleen com-

het project. De lokale partners hebben gedurende

heeft een aantal belangrijke inzichten in de ontwikke-

de juridische context waarin een innovatief concept

posteren van GFT is de besparing van het winnen/

het traject mee de bovenstaande weg afgelegd en

ling van een ECP opgeleverd:

moet worden geplaatst en zekerheid over het

gebruik van fossiele brandstoffen door de biogas-

meegedacht in de vorm van klankbordgroepen.

• Het snel vinden van een gemotiveerde trekker of

financieel ondersteuningsmechanisme spelen zeer

ankerpunt, in deze case IOK Afvalbeheer, helpt

sterk bij het kunnen nemen van een investeringsbe-

de ontwikkeling van een ECP enorm vooruit. Het

slissing. In de case Beerse/Merksplas zijn alle rand-

ankerpunt geeft een duidelijke richting aan en zorgt

voorwaarden (technisch, economisch) afgetoetst

voor zeer concrete en praktische vraagstelling en

maar blijft de investeringbeslissing hangen op de

bijgevolg ook een praktische invulling. Door de

vraag welke richting het beleid zal uitgaan.

• Het beleid, als randvoorwaarde van een ECP, is een

sterke realiteit en het concrete cijfermateriaal is het makkelijker om met stakeholders en betrokken

IOK Afvalbeheer blijft achter het concept van droge

partijen in overleg en discussie te gaan.

vergisting met productie van biogas en nacompos-

• Bij de biomassa inventaris is heel duidelijk geble-

tering staan. Voor de benutting van het biogas heeft

ken dat er een zeer groot verschil is tussen een

het ECP-project de organisatie geholpen om verder

theoretisch/technisch potentieel en de uiteindelijk

te kijken dan enkel het gebruik in een WKK. Door de

contracteerbare hoeveelheden biomassa die ter

inzet vanuit het ECP-concept neemt IOK Afvalbeheer

beschikking staan.

de benutting door een derde partij, via in een biogas-

• De doelstelling van het ECP-project was om tot

leiding, injectie in het aardgasnet en/of het gebruik

economisch rendabele concepten te komen die

als transportbrandstof voor hun vuilniswagens mee

zelfs zonder overheidsondersteuning financieel

als gelijkwaardige opties.

overeind blijven. Dit blijkt echter zeer moeilijk te zijn, zeker voor de meer innovatieve scenario’s die werden doorgerekend.

18

19

4. ECP Breda De gemeente Breda heeft ambitieuze doelstellingen met betrekking tot duurzaamheid en CO2-reductie. Eén van de mogelijkheden om de gestelde doelen te bereiken is verduurzaming van het bestaande stadsverwarmingsnet. De realisatie van een ECP zou dan ook goed kunnen aansluiten op de gemeentelijke doelstellingen.

Het proces

opties en de bijpassende organisatiestructuren. Tot slot

Het ECP Breda is ontwikkeld in samenspraak met

werd met de sessies van de klankbordgroep beoogd

de gemeente Breda. Gedurende het project is echter

een partij te vinden die het voortouw zou willen nemen

ook steeds afstemming gezocht met andere relevan-

richting de daadwerkelijke realisatie van het ECP.

te partijen (potentiële leveranciers van inputstromen,

Omdat een dergelijke partij niet uit de klankbordgroep

exploitanten en afnemers van producten). Daar is al

is voortgekomen, heeft de gemeente Breda gefun-

in een vroeg stadium mee begonnen; bij aanvang

geerd als primair belanghebbende (ankerpunt) van het

van het project, in het voorjaar van 2010, is een

uiteindelijk gerealiseerde concept. De blijvende belang-

klankbordgroep geformeerd, bestaande uit verte-

stelling van de gemeente Breda voor het ECP-concept

genwoordigers van diverse geïnteresseerde partijen

maakte dit mogelijk. De keuze om de gemeente als

uit de regio (leveranciers van biomassa, potentiële

primair belanghebbende centraal te stellen, leidde tot

exploitanten, overheden).

een duidelijk afgebakende ontwikkelrichting.

De klankbordgroep is gedurende de projectperiode

Beschikbare biomassa (rest)stromen

benut voor het toetsen van de resultaten van de uitge-

De feitelijke ontwikkeling van deze casus is gestart

voerde onderzoeken. Verder werd de klankbordgroep

met het inventariseren van de regionaal beschikbare

betrokken bij de beoordeling van verschillende ECP-

biomassa (rest)stromen. Op basis van een enquête, gehouden onder mogelijke leveranciers van biomassa (rest)stromen en literatuurstudie is het technisch potentieel van de in West-Brabant beschikbare biomassa in kaart gebracht. Het resultaat van dit onderzoek is - op energiebasis - weergegeven in Figuur 1. Mogelijkheden output De inventarisatie wees uit dat de beschikbare energie voornamelijk kon komen uit varkens- en rundermest. Daarnaast werden GFT en knip- en snoeihout als po-

De gemeente Breda heeft de ambitie om in 2044 CO2 neutraal te zijn. 20

tentiële input van het ECP geïdentificeerd. Ook A- en B-hout en natuurgras waren beschikbaar, maar deze stromen bleken beter te benutten in het - eveneens binnen dit project ontwikkelde - ECP Moerdijk. Figuur 1: Energiepotentieel van de beschikbare biomassa in West-Brabant.

21

Mogelijkheden output

Technisch concept

Parallel aan het onderzoeken van de inputmoge-

In de loop van het project zijn verschillende ECP-concep-

lijkheden, was er ook aandacht voor de afzetmo-

ten ontwikkeld. Alle concepten zijn besproken met de

gelijkheden van een te ontwikkelen ECP. Afzet van

klankbordgroep, zodat een gefundeerd inzicht ontstond

warmte aan het Bredase stadsverwarmingsnet

in de haalbaarheid van de verschillende opties. Het defi-

was vanaf het begin al een belangrijk uitgangspunt.

nitieve ontwerp dat uit dit proces is voortgekomen, gaat

Door het bedrijfsleven werd tijdens de uitvoering

uit van de volgende drie (conversie)technologieën:

van het ECP-project belangstelling getoond voor

• vergisting;

het realiseren van opwekkings- en afnamecapaciteit

• verbranding;

van vloeibaar gas, gemaakt uit biogas (bio-LNG).

• opwerking van biogas tot bio-LNG.

Bio-LNG kan ingezet worden als hoogwaardige transportbrandstof voor vrachtwagens, bussen en

In het ECP-ontwerp Breda worden drie laagwaardige

De te leveren producten zijn elektriciteit, warmte,

binnenvaartschepen. Naast de afzet van warmte is

biomassastromen - mest, GFT en knip- en snoeihout

compost, bio-LNG en CO2. De vraag naar warmte zal

de productie van deze duurzame transportbrandstof

- in één vergister verwerkt. Deze biomassastromen

met name in de winterperiode groot zijn. In de zomer

daarom een tweede belangrijke outputoptie van het

zijn alle beschikbaar in en rondom Breda. Het con-

ligt een concentratie op de productie van bio-LNG

ECP Breda geworden.

cept is schematisch weergegeven in Figuur 2.

voor de hand. Met de jaarlijkse productie van het ECP kunnen ruim tweeduizend huishoudens worden verwarmd, 161 huishoudens worden voorzien van elektriciteit en 47 vrachtwagens rijden op bio-LNG. Economische analyse van het concept Het ontwikkelde concept is bedrijfseconomisch geanalyseerd. De realisatie van het voorgestelde ECP vergt een investering van ongeveer € 25 miljoen. Aan de kostenkant van de exploitatiebegroting is rekening gehouden met jaarlijkse kosten voor operatie en onderhoud, kapitaalkosten en kosten voor de inkoop van bepaalde grondstoffen (zoals knip- en snoeihout). Inkomsten worden gegenereerd door de verkoop van Figuur 3: Financieel resultaat ECP Breda. In de grafiek is de invloed van veranderingen op de interne rentevoet te zien.

warmte, elektriciteit en bio-LNG. Het financiële resultaat van het ontwikkelde concept is weergegeven in Figuur 3. Uit deze grafiek is op te

De vernieuwende aspecten van dit ECP zijn de com-

maken dat voor de base case de interne rentevoet

binatie van diverse laagwaardige biomassastromen in

iets minder dan 4% bedraagt. Tevens is de invloed

één vergister en de combinatie van het gebruik van

van prijsfluctuaties en variaties in overige parameters

biogas voor warmte/elektriciteit en bio-LNG. Verder

(investeringen, kosten onderhoud) zichtbaar gemaakt.

combineert het ECP Breda vergisting en verbranding, zodat zowel natte als droge grondstoffen op een zo

Uit de grafiek blijkt dat de investeringen een gro-

hoogwaardig mogelijke wijze benut worden.

te invloed hebben op de financiële haalbaarheid.

Figuur 2: Schema van het ECP-concept Breda.

22

23

Prijzen voor GFT, bio-LNG en warmte spelen ook een

voor cultivatie - en omdat de voor productie benodig-

groothandelsprijs voor gas). Het is dus van belang

duidelijke rol. De prijs (gate fee) van mest is minder

de elektriciteit en warmte binnen het ECP zelf worden

om warmtegebruikers te identificeren die nog niet

potentieel aan duurzame energie. In West-Brabant is

van belang. De prijs voor levering van warmte aan

opgewekt, wat de fossiele energie-input tot een

op het warmtenet zijn aangesloten, om zo de lage

het aantal co-vergistingsinstallaties betrekkelijk klein,

het stadsverwarmingsnet waar realistisch rekening

minimum beperkt.

prijsstelling van warmtelevering aan het warmtenet

wat resulteert in een zeer grote hoeveelheid onbe-

zoveel mogelijk te voorkomen.

nutte bio-energie uit mest. Uit de diverse scenario’s

mee gehouden kan worden is 60% van de groothandelsprijs voor aardgas. Een belangrijk gegeven, want

Locatie

de prijs van de te leveren warmte heeft een sterke

Er is nog geen exacte locatie bepaald waar het

baar aardgas (LNG) of bio-LNG wordt toegepast,

door het hoge vochtgehalte en de lage energie-in-

invloed op het totale financiële resultaat.

ECP-ontwerp zou kunnen worden gerealiseerd, maar

waarbij ook aan de infrastructuur voor het rijden

houd, relatief duur is, wat een negatief effect heeft

plaatsing van het ECP zal logischerwijs op een indus-

op LNG of bio-LNG wordt gewerkt, bijvoorbeeld

op de economische rentabiliteit. Qua potentieel is

Duurzaamheid

trieterrein aan de rand van de stad Breda zijn. Emis-

door de realisatie van LNG tankstations. Zo zal er

mest echter de grootste bron van lokaal beschik-

De duurzaamheid van het ECP-concept Breda is

sies, risico’s en transportbewegingen zorgen ervoor

ervaring worden opgedaan met het rijden op deze

bare, ongebruikte, biomassa. Het zoeken naar

bepaald aan de hand van de standaarden van het EU

dat plaatsing in de stad – wellicht met uitzondering

brandstoffen. Wellicht is het rijden op bio-LNG nog

een economisch rendabele benutting van mest als

Renewable Energy Directive (RED). Uit deze duur-

van plaatsing op het industrieterrein De Krochten -

een stap te ver, in dat geval is rijden op LNG voor

biomassa blijft dan ook een uitdaging in deze regio.

zaamheidsanalyse is naar voren gekomen dat de be-

niet reëel is.

de korte termijn een goed alternatief.

• Stimuleer proefprojecten waarbij rijden op vloei-

sparing op broeikasgassen aanzienlijk is. De balans

blijkt echter dat conversie van mest, onder andere

• Invoeding van warmte in het stadsverwarmingsnet van Breda heeft voordelen ten opzichte van andere

voor het ECP geeft een emissie van 3,15 g CO2-eq.

Aanbevelingen voor verdere ontwikkeling:

Om tot de realisatie van het ontwikkelde ECP te

vormen van energiebenutting - als aangenomen

per MJ energiedrager. Dit resulteert in een jaarlijkse

stapsgewijze uitwerking

komen, is coördinatie van de twee genoemde sporen

wordt dat vervanging van restwarmte door duur-

besparing van ruim 15.000 ton CO2-eq. of 96% ten

Realisatie van het gepresenteerde ECP-concept

van groot belang. Als er bijvoorbeeld op twee ver-

zame warmte een wens is. Toepassing van deze

opzichte van de huidige referentiesituatie. Deze grote

is een majeure onderneming en vraagt om een

schillende locaties infrastructuur wordt aangelegd,

duurzame warmte is bovendien relatief eenvoudig

broeikasgassenbesparing wordt gerealiseerd door

forse investering. Bovendien zal de exploitatie een

worden de mogelijkheden voor synergie en integratie

te realiseren. Om het project economisch rendabel

het benutten van residuen - er is geen CO2 benodigd

behoorlijke impact hebben op de biomassamarkt,

(kenmerken van een ECP) sterk verminderd. Bij de

te maken is het wel van belang om additionele

de markt voor energiedragers en de omgeving waar

locatiekeuze tot slot, is het van belang rekening te

warmteafzet te identificeren en te realiseren. Dit

deze installatie gerealiseerd zal worden. Het op korte

houden met zowel de mogelijkheid van biomassaver-

vanwege de beperkte inkomsten die met warmteaf-

termijn realiseren van de ontwikkelde installatie is dan

branding als een optimale mogelijkheid om bio-LNG

ook niet direct te verwachten. Het onderzoek heeft

af te leveren.

echter aangetoond dat de benutting van residu-

zet behaald kunnen worden, • De inzet van biogas - zowel voor stadsverwarming als voor transport in de vorm van bio-LNG - biedt

en in het ontwikkelde ECP-concept zal leiden tot

Leerpunten case Breda

de mogelijkheid te kunnen schakelen naar de

meer duurzame energieproductie en een zeer forse

Uitvoering van de ECP-case Breda heeft op diverse

meest gewenste toepassing, afhankelijk van de

reductie in de uitstoot van broeikasgassen. De daad-

terreinen leerpunten opgeleverd die zijn verwerkt in

(seizoensgebonden) behoefte. Een goed gepositi-

werkelijke realisatie van het ECP-plan zou aldus een

het ECP-kennissysteem. Daarnaast is ook een aantal

oneerd ECP, met koppelingen aan andere biogas-

belangrijke bijdrage kunnen leveren aan het realiseren

case-specifieke leerpunten te benoemen:

producenten, leidt tot economy-of-scale voordelen

van de duurzaamheidsdoelstellingen van de gemeen-

• Een belangrijk leerpunt van de ontwikkeling van het

en flexibiliteit. Deze flexibiliteit is een belangrijke

te Breda.

ECP-concept Breda is, dat het wenselijk is om in een vroeg stadium één partij als centrale belang-

24

• Mest vertegenwoordigt in West-Brabant een groot

stap naar optimale benutting van biomassa zoals genoemd in het gemeentelijk klimaatbeleid.

Om realisatie van een ECP Breda dichterbij te bren-

hebbende te identificeren. Deze partij kan fungeren

• De duurzaamheidsanalyse laat zien dat het ont-

gen, wordt een tweetal aanbevelingen gedaan:

als ankerpunt wat de afbakening van belangen

wikkelde ECP-concept een CO2-eq-emissiereductie

• Continueer de ontwikkeling van biomassaverbran-

vergemakkelijkt en duidelijk richting geeft aan de

oplevert die de vanaf 2018 geldende EU RED-norm

ding in de gemeente Breda, waarbij gezocht dient

ontwikkelrichting. De keuze om de gemeente Breda

(60% emissiereductie voor nieuwe installaties) ruim-

te worden naar een rendabele business case.

als centrale belanghebbende te beschouwen, heeft

schoots overschrijdt. Aan het bereiken van doelen

Levering van warmte aan het stadsverwarmings-

de ontwikkeling van het concept een duidelijke

op het vlak van duurzaamheid kan de realisatie van

net kan alleen tegen een lage prijs (60% van de

richting gegeven.

een ECP dus een grote bijdrage leveren.

25

5. ECP Lommel Bij de start van het ECP-project was nog niet duidelijk waar een ECP in Belgisch Limburg het best kon worden gevestigd. Deze uitgangssituatie leidde tot de ontwikkeling van het instrument ‘macro-screening’.

ECP-Lommel Voor het ontwikkelen van een ECP-business case in Belgisch-Limburg (Figuur 1) waren Universiteit Hasselt (coördinator en economisch luik) en VITO (technisch luik) verantwoordelijk. Bij de start van deze case was, in tegenstelling tot de andere cases, nog geen exacte locatie vastgelegd. Een ander kenmerkend element voor deze case is de aandacht voor eventuele valorisatie van biomassa afkomstig van fytoremediatie (i.e. het gebruik van planten om vervuilde gronden te saneren). In deze case werd de tien stappen-procedure (volgens de ‘vis’-figuur, zie hoofdstuk 1) nauwlettend gevolgd.

Figuur 2: Macro-screening.

door de goede beoordeling van Lommel, het potentieel aan bosgebied, en de nabijheid van landelijke en bosrijke gebieden net over de grens met Nederland. Binnen de regio van Lommel werd volgens een micro-screening uitgevoerd. Eerst werden lokale belanghebbenden zoals lokale overheden en industrie geconsulteerd. Op deze manier werd een participatief proces opgestart om de lokale acceptatie en het vertrouwen te kunnen vergroten. Als specifieke locatie werd gekozen Figuur 1: Locatie Belgisch-Limburg.

voor het nieuw te ontwikkelen bedrijventerrein Kristalpark III in Lommel. Rond dit bedrijventerrein werd een

Een ander kenmerkend element voor deze case is de aandacht voor eventuele valorisatie van biomassa afkomstig van fytoremediatie. 26

Aan de hand van een ‘macro-screening’ werd het

inventarisatie van de biomassa uitgevoerd in een straal

aantal potentieel interessante locaties in Limburg

van ca. 30 km (Tabel 1). Er werd ook een inventarisatie

gereduceerd. De Limburgse gemeentes werden

gemaakt van de hoeveelheid mest. De lokale stake-

beoordeeld op basis van meer dan twintig criteria.

holders gaven echter aan dat de verwerking van mest

Het resultaat wordt visueel voorgesteld in Figuur 2.

in de regio niet gewenst werd. Naast de beschikbare

Op basis van de macro-screening werd gekozen om

hoeveelheid biomassa, werd ook een inventaris ge-

verder te gaan in de regio van Lommel (zie rode cirkel

maakt van de vraag naar en het aanbod van warmte in

Figuur 2). Deze keuze werd onder andere gemaakt

de directe omgeving van het bedrijventerrein.

27

Stroom

ton

Hout bosland

4.052

Hout Sibelco

4.173

ECP concept Lommel

25.000

Uit dit concept werden verschillende scenario’s ge-

In het gekozen concept wordt de verbranding van

500

definieerd die onderling verschilden in de keuze van

houtachtige materialen (korte-omloop hout (KOH) uit

15.000

input- en outputstromen en conversietechnologieën.

fytoremediatie, kroon- en takhout van Bosland en

9.000

Om de haalbaarheid van deze scenario’s te kunnen

resthout uit de industrie), gecombineerd met droge

evalueren werd een techno-economische evaluatie-

vergisting van GFT-afval en maaisel. Het digestaat uit

methode uitgewerkt. Het schema van de methode is

de vergister wordt na vergisting gemengd met groen-

voorgesteld in Figuur 4. Het technische en economi-

afval en verder gecomposteerd. Het biogas wordt op

sche evaluatiemodel zijn rechtstreeks met elkaar ge-

de site verwerkt in een WKK installatie tot warmte en

koppeld. Op die manier is het mogelijk om de impact

elektriciteit. De geproduceerde warmte en elektriciteit

van beide types parameters tegelijkertijd te evalue-

worden eerst in de interne processen gebruikt. De

Op basis van de inventarisatie en gesprekken met de

ren. Belangrijk is om voldoende inzicht te hebben in

restfracties worden respectievelijk op het warmte- en

lokale stakeholders (in de vorm van een klankbord-

de gebruikte parameters gezien de complexiteit van

elektriciteitsnet geïnjecteerd. In de case is aange-

groep) werd een eerste algemeen concept opgesteld

het model en de nauwe samenhang. De wijziging

toond dat door het combineren van de afzonderlijke

waarin een match gezocht werd tussen de beide

van één parameter (technisch of economisch) kan de

inventarisaties, rekening houdend met de wensen

economische haalbaarheid van een scenario immers

van de stakeholders (Figuur 3).

sterk beïnvloeden.

Maïsstro Hout industrie GFT Groenafval Maaisel

1.114 + bermmaaisel

a

Voor de hoeveelheid in de uitgewerkte ECP concepten is minder dan 1% van de beschikbare hoeveelheid in Vlaanderen nodig.

a

Tabel 1: Inventarisatie biomassa.

processen in een geclusterd ECP economische Figuur 4: Techno-economisch evaluatiemodel.

synergieën gerealiseerd kunnen worden. Deze synergieën zijn echter beperkt in grootte. De berekende netto actuele waarde (NAW) bedraagt ongeveer -€ 10 miljoen onder de assumptie dat het volledige

De techno-economische haalbaarheid van de ver-

ECP nog geïmplementeerd moet worden. Met andere

schillende scenario’s werd geëvalueerd. Hieruit werd

woorden, dat er nog geen enkele installatie aanwezig

uiteindelijk één specifieke bedrijfscase gekozen (Fi-

is en dat ook het warmtenet nog aangelegd moet

guur 5). Dit technisch concept leek, op basis van de

worden. Bovendien wordt hierbij verondersteld dat

resultaten, het meest realistisch om op korte termijn

alles op hetzelfde tijdstip en door dezelfde investeer-

te implementeren.

der geplaatst wordt. Dat dit zich in de praktijk zo zal voordoen, is weinig waarschijnlijk. Daarom veronderstellen we dat het ECP de helft van de kosten van het warmtenet moet dragen en nemen we aan dat de compostering kan gebeuren in een bestaande composteringsinstallatie (die reeds afgeschreven is), stijgt de NAW tot ca. € 2,2 miljoen. Uit de sensitiviteitsanalyse blijkt verder dat een verandering in één van de opgenomen parameters (bijvoorbeeld de hoeveelheid afgezette warmte en de gate fee van GFT) een grote impact kan hebben op het totale project. Het is dan ook belangrijk om een goed inzicht te verwerven in de gebruikte parameters alvorens de economische resultaten te interpreteren. Een sensitiviteitsanalyse is onmisbaar in de analyse om een inschatting te krijgen van mogelijke risico’s

Figuur 3: Algemeen ECP concept.

28

Figuur 5: Bedrijfscase.

29

Toekomst Door het kiezen voor de integratie waarbij het biogas verwerkt kan worden in een WKK installatie, blijven alle opties voor alternatieve verwerking van het biogas open voor de toekomst. Dit hoort tot de optie die wij noemen ‘gefaseerde investering’. Een WKK-installatie heeft een levensduur van ongeveer 10 jaar (maximum). Daarna moet deze installatie vervangen worden door een nieuwe WKK installatie of een alternatieve verwerkingsinstallatie. Mogelijk heeft het klimaat in Vlaanderen zich tegen die tijd verder ontwikkeld in de richting van biogas upgrading en is het interessant om te investeren in een dergelijke installatie. Dit geeft dan de mogelijkheid aan stadsdiensten of andere partijen om op lokaal geproduceerd biogas te gaan rijden. De belangrijkste leerpunten uit de case worden weergegeven in de onderstaande SWOT-analyse (Tabel 2). Vergistingsinstallatie van Biopower, Tongeren.

Sterktes

Zwaktes

Er is voldoende ruimte beschikbaar op Kristalpark III.

Aanwezigheid van gasnet waardoor minder nood aan warmtenetwerk.

Politiek draagvlak voor hernieuwbare energie en biomassa in het bijzonder. (Stad Lommel/Limburg CO2-neutraal)

Afwezigheid van warmtenetwerk.

Industriële ontwikkeling wordt verwacht in de toekomst.

Afwezigheid van (industrieel) ankerpunt.

Fysisch voldoende potentieel aan lokale reststromen.

Onduidelijkheid over het type van industriële ontwikkeling.

Bedrijfscase met positieve NAW.

Potentiële uitsluiting anaerobe verwerkingstechnologieën (vergisting). Lange termijn beschikbaarheid/contracteerbaarheid van biomassa inputstromen.

als gevolg van veranderende marktwaarden. Indien

daalt de NAW tot ca. € 0,35 miljoen. Verder blijkt uit

de restwarmte niet extern afgezet kan worden, daalt

de sensitiviteitsanalyse dat de NAW varieert tussen

de NAW bijvoorbeeld tot ongeveer - € 0,8 miljoen.

-€ 1 miljoen en +€ 4 miljoen wanneer de opgeno-

Ook de gate fee van GFT heeft een grote invloed

men parameters met 10% kunnen variëren. Dit geeft

op de economische haalbaarheid. Momenteel staat

aan dat de case nog verder verfijnd en onderzocht

deze onder druk. Wanneer verondersteld wordt dat

moet worden zodra er meer concrete aanknopings-

de gate fee zou dalen van € 60 tot € 40 per ton, dan

punten zijn.

Opportuniteiten

Bedreigingen

Clusteren van betalende (gate-fee) intergemeentelijke activiteiten (compostering) met andere publieke/private activiteiten waardoor kosten kunnen worden gereduceerd.

Economisch klimaat.

Lange termijn infrastructuur verbeteringswerken (spoorweg, sluizen, ...) maakt het terrein aantrekkelijker in de toekomst.

(Deels) parallelle (confidentiële) initiatieven. Veranderend beleid en ondersteuningssystemen. Ontbreken van ondersteuning voor groene warmte en groen gas. Terreinen worden vaak geselecteerd in een internationale context, te veel randvoorwaarden kunnen ertoe leiden dat een site minder aantrekkelijk is. De be- en verwerking van reststromen ligt verankerd in bestaande structuren (bv. GFT- en groenafval). De structuur om reststromen te verzamelen ontbreekt (bv. tak- en kroonhout, maïsstro, maaisel).

Tabel 2: SWOT-analyse case Lommel.

30

31

6. ECP Moerdijk Het bedrijvenpark Moerdijk is een industrieterrein, gelegen in het westelijk deel van de provincie Noord-Brabant. Gelijksoortige en complementaire bedrijven liggen er dicht bij elkaar, wat de mogelijkheden tot samenwerking bevordert.

Moerdijk beschikt over diverse havens, waaronder

ideale instrument bleek te zijn om richting te geven

een grote zeehaven (Seaport Moerdijk), waar zee-

aan de ontwikkeling van het ECP Moerdijk. Wisselen-

schepen met een diepgang tot 8,40 meter kunnen

de belangstelling van partijen leidde ertoe dat input

aanleggen. Er is een moderne, centrale overslagte-

niet in een logische ontwikkelvolgorde kon worden

rminal aangesloten op een interne spoorbaan naar

verkregen waardoor eerder gemaakte keuzes meer

de achterliggende bedrijven. Ook over de weg is

dan eens moesten worden heroverwogen. De bijdra-

het industrieterrein Moerdijk goed bereikbaar. Mede

gen van de leden van de klankbordgroep zijn zeer

omdat het westen van de provincie Noord-Brabant

waardevol geweest, maar voor het ontwikkelproces

een diversiteit aan initiatieven op het gebied van de

was het ontbreken van een primair belanghebbende

Biobased Economy kent, biedt Moerdijk dan ook de

partij een belemmerende factor.

nodige aanknopingspunten voor de inpassing van een ECP.

Omdat het niet is gelukt om tijdig het commitment van één of meer potentiële investeerders te verkrij-

Het proces

gen, is gedurende het project de keuze gemaakt om

Vrij snel na de start van het ECP-project, in het voor-

het ECP Moerdijk te ontwikkelen als “wenkend per-

jaar van 2010, is ten behoeve van de ontwikkeling

spectief”; een concept wat uitdagend is en partijen

van een ECP in Moerdijk een klankbordgroep gefor-

kan laten zien wat er mogelijk is met een combinatie

meerd. Deze klankbordgroep werd samengesteld

van biomassa (rest)stromen en verschillende conver-

uit geïnteresseerde bedrijven en instanties en heeft

sietechnieken. Het ECP-concept Moerdijk is dan ook

een duidelijke stem gekregen bij de ontwikkeling van

beschikbaar voor partijen die geïnteresseerd zijn in

het ECP-concept. In diverse klankbordbijeenkom-

de realisatie of verdere ontwikkeling ervan.

sten zijn mogelijke ECP-concepten en bijbehorende

De combinatie van een goede logistieke ligging met regionale bio-based initiatieven biedt kansen voor een ECP. 32

organisatiestructuren besproken. De reacties die uit

Beschikbare biomassa (rest) stromen

de klankbordgroep naar voren kwamen zijn ver-

De eerste fase in het ontwikkeltraject van de ECP-

volgens meegenomen in de verdere uitwerking en

case Moerdijk was het inventariseren van de regio-

hebben mede geleid tot het definitieve ECP-concept

naal beschikbare biomassa (rest)stromen. Op basis

Moerdijk.

van een enquête, uitgevoerd onder mogelijke leveranciers van biomassa (rest)stromen, en literatuurstudie

Het betrekken van verschillende belanghebbende

is het technisch potentieel van de in West-Brabant

partijen, heeft (nog) niet geleid tot één partij (of een

beschikbare biomassa in kaart gebracht (voor de

consortium van partners) die een stap richting de

resultaten: zie Figuur 1 in het hoofdstuk ECP Breda).

daadwerkelijke realisatie van het ECP wil zetten. Hier-

De inventarisatie wees uit dat de beschikbare energie

door heeft de case geen centraal belang gevonden.

voornamelijk kan komen uit varkens- en rundermest

Dit had tot gevolg dat de klankbordgroep niet het

en houtige biomassa.

33

Vanwege de uitstekende infrastructuur waarover

is praktisch gesproken niet mogelijk. De beschikbare

industrieterrein Moerdijk beschikt – waardoor ook

invoedingscapaciteit van het gasnet wordt in de regio

een relatief duurzame aan- en afvoer van materialen

al volledig benut door Suiker Unie, dat een grote

mogelijk wordt - is er binnen deze case voor gekozen

vergister exploiteert in het nabij gelegen Dinteloord.

om bij de ontwikkeling van het ECP-concept ook

Daarom moest gezocht worden naar andere waar-

biomassa (rest)stromen te betrekken die niet uit de

devolle output waar wel afzetmogelijkheden voor

directe omgeving afkomstig zijn.

bestaan.

Mogelijkheden output

Gedurende de uitvoering van het ECP-project is er

Naast de mogelijk inputstromen is ook de vraagkant

vanuit het bedrijfsleven belangstelling getoond voor

onderzocht: welke producten zou een ECP in Moer-

het realiseren van opwekkings- en afnamecapaciteit

dijk kunnen afzetten? Een kenmerk van het industrie-

van vloeibaar gas, gemaakt uit biogas (bio-LNG, ook

Moerdijk, waar veel transportstromen samenvloeien -

De input van het ECP-concept Moerdijk is divers en

terrein Moerdijk is de potentie om warmte en groen

wel liquid biomethane (LBM) genoemd). Bio-LNG

een kansrijk product voor een ECP. Naast Bio-LNG is

bestaat uit:

gas af te zetten. Uit nadere analyse bleek dat er aan

kan ingezet worden als hoogwaardige brandstof voor

er in meer bredere zin een markt voor hoogwaardige

• natuurgras;

afzet van extra warmte echter nauwelijks behoefte

zwaar wegvervoer (vrachtwagens en bussen) en is

vloeibare (transport)brandstoffen zoals pyrolyse olie

• afvalhout;

bestaat, er is al sprake van een warmteoverschot.

geschikt voor de voortstuwing van (binnenvaart)sche-

en biodiesel. Ook deze producten zullen geprodu-

• berm/slootmaaisel;

Het invoeden van groen gas op het nationale gasnet

pen. De productie van bio-LNG is daarmee – zeker in

ceerd worden in het ECP Moerdijk

• GFT; • schone residuvetten;

Technisch concept

• mest.

De inventarisatie van de beschikbare biomassa (rest) stromen, gecombineerd met de gesignaleerde afzet-

Deze biomassastromen zijn in voldoende mate be-

en transportmogelijkheden, vormden de basis voor

schikbaar om productie met enig volume te kunnen

het binnen deze case ontwikkelde ECP-concept.

realiseren. De kern van het ECP-concept Moerdijk wordt gevormd door de conversietechnologieën vergisting, pyrolyse en grasraffinage. Het digestaat afkomstig van de vergisting wordt – indien nodig gebruik makend van het warmteoverschot in Moerdijk – ingedroogd, waarna het gepyrolyseerd wordt. Pyrolyse wordt in dit verband ook benut als technologie om alle organische stof af te scheiden van de assen (mineralen). Uit deze assen wordt vervolgens fosfaat teruggewonnen. Vergisting is nodig om de residuen van onder andere de grasraffinage verder te verwerken. Naast de reeds genoemde technologieën, is in het conceptontwerp biodieselproductie uit residuvetten opgenomen. Het ECP-concept in Moerdijk biedt een goede mogelijkheid tot verwerking van mest. Eerst wordt via

Figuur 1: Schema van het ECP concept Moerdijk.

34

Figuur 2: Interne rentevoet van ECP Moerdijk, plus de invloed van een procentuele verandering in de prijzen van producten.

vergisting een deel van de organische stof omgezet

35

in biogas. Vervolgens wordt het digestaat inge-

case. Indien biotickets niet kunnen worden verkregen

voor cultivatie. Bovendien worden de binnen het ECP

droogd en gepyrolyseerd. Deze bewerking is normaal

– zoals in België het geval is – dan daalt de interne

benodigde warmte en energie door het systeem zelf

gesproken economisch niet rendabel vanwege de

rentevoet naar 5%. Verder dient opgemerkt te wor-

opgewekt. De fossiele energie-input kan daardoor

grote warmtebehoefte. In Moerdijk, waar relatief veel

den dat prijzen voor producten, zeker de prijs voor

zeer laag blijven. De productie van biodiesel heeft

warmte beschikbaar is, ligt dit anders. Producten zijn

biotickets, aan fluctuatie onderhevig zijn.

uiteindelijk nog de grootste impact op broeikasgase-

voornamelijk eiwitten, bio-olie, bio-LNG, en biodiesel.

missies als gevolg van het gebruik van methanol en Duurzaamheid

zwavelzuur in de veresteringsstap.

Economische analyse van het concept

De duurzaamheid van het ECP concept Moerdijk is

Het financiële resultaat van het ECP Moerdijk is

bepaald aan de hand van de standaarden volgens

Aanbevelingen richting toekomst

weergegeven in Figuur 2. In deze grafiek is te zien

het EU Renewable Energy Directive (RED). Uit deze

Met het ECP Moerdijk is een ‘wenkend perspectief’

dat voor de base case de interne rentevoet ongeveer

berekeningen is naar voren gekomen dat de bespa-

neergezet dat als inspiratie kan dienen en, geheel of

15% bedraagt. Tevens is de invloed van variaties in

ring op broeikasgassen aanzienlijk is. De balans voor

in delen, kan worden gerealiseerd.

de prijzen van producten zichtbaar gemaakt. Bij dit

het ECP geeft een emissie van 3,15 g CO2-eq.per MJ

resultaat moet opgemerkt worden dat is uitgegaan

energiedrager. Dit resulteert in een jaarlijkse bespa-

Een interessante mogelijkheid die deze ECP-case

van de mogelijkheid om zogenaamde ‘biotickets’

ring van ruim 160.000 ton CO2-eq. ten opzichte van

heeft opgeleverd, is dat de verwerking van mest in

te verkrijgen voor de productie van transportbrand-

de huidige referentiesituatie. Dit is een aanzienlijke

Moerdijk om meerdere redenen goed zou passen. Be-

stoffen zoals bio-LNG en biodiesel. Dit uitgangspunt

besparing die mogelijk wordt omdat uitsluitend resi-

langrijkste punt is het warmteoverschot in Moerdijk; de

heeft een grote invloed op de haalbaarheid van de

duen benut worden. Daardoor is geen CO2 benodigd

beschikbaarheid van goedkope warmte is een noodzakelijke voorwaarde om mestverwerking kosteneffec-

Pyrolyse olie

• De economische analyse van het ECP-concept

tief uit te voeren. Het resulterende biogas kan omgezet

laat zien dat het, onder de gegeven aannames van

worden in bio-LNG. Wel vormt de afhankelijkheid van

technologiekenmerken en marktprijzen, een goed

biotickets een wat onzekere basis. Omzetting van

financieel resultaat geeft. De verkoop van pyroly-

biogas in een WKK – een optie die niet nader onder-

se-olie, LBM en biodiesel draagt hier in belangrijke

zocht is binnen het tijdsbestek van het ECP-project – is echter ook een optie. Daarbij wordt de in Moerdijk

mate aan bij. • Bij toepassing van biobrandstoffen voor mobiliteit

beschikbare restwarmte voor de mestverwerking

is het mogelijk om biotickets te verkrijgen. Deze

gebruikt en elektriciteit aan het net geleverd.

biotickets vertegenwoordigen een opbrengst in dit ECP-concept; ze kunnen worden verkocht aan

36

Leerpunten case Moerdijk

partijen die een bijmengverplichting hebben, maar

Uitvoering van deze case heeft op diverse terrei-

aan die verplichting slechts tegen hogere kosten

nen leerpunten opgeleverd die zijn verwerkt in het

kunnen voldoen. Uit de economische gevoelig-

ECP-kennissysteem. De belangrijkste case-specifieke

heidsanalyse is gebleken dat de prijs van biotickets

leerpunten zijn:

een grote invloed heeft op het financiële resultaat.

• Mest vertegenwoordigt in West-Brabant een groot

Dit brengt wel risico met zich mee, omdat de prijs

potentieel aan duurzame energie. De verwerking

van biotickets behoorlijk fluctueert. Wanneer er

van mest past binnen het uitgewerkte ECP-con-

geen inkomsten uit biotickets verkregen kunnen

cept, ondanks het relatief hoge vochtgehalte en

worden (zoals momenteel in Vlaanderen het geval

de lage energie-inhoud. De reden hiervoor is de

is), dan daalt de interne rentevoet tot onder de 5%.

beschikbaarheid van relatief goedkope warmte in

Het leerpunt is hier dat bij ECP-concepten die bio-

Moerdijk, wat een voorwaarde is voor een financieel

brandstoffen maken, gerekend moet worden met

haalbare verwerking van mest.

de (on)zekerheid van de inkomsten uit biotickets.

37

7. ECP Sluiskil Het in Zeeuws-Vlaanderen gelegen Biopark Terneuzen combineert biomassaprocessen met verschillende vormen van benutting van reststromen. De doelstelling van het biopark luidt (www.bioparkterneuzen.nl): “op grote schaal bedrijven samenbrengen die elkaars bijproducten en reststoffen (afval) opnieuw kunnen gebruiken. Dat kan zowel als grondstof of als energiebron. Dat vergroot dus de duurzaamheid van de productie en verkleint daarmee de gevolgen voor het milieu.” Vanuit het ECP-project is onderzocht in hoeverre de verdere benutting van regionaal beschikbare biomassa (rest)stromen in het Biopark Terneuzen zou kunnen worden geïntegreerd. Het Biopark is gelegen in het havengebied van Ter-

stromen. De eerste biomassaprocessen op het park

neuzen/Sluiskil; de locatiekeuze volgt uit de ambitie

zijn een biodieselfabriek (in 2008 ontwikkeld door

om reststromen en faciliteiten van aanwezige be-

Roosendaal Energy, vanaf 2012 in gerund door Elec-

drijven beter te benutten (deze bieden daarmee een

trawinds GreenFuel) en een co-vergistingsinstallatie

‘ankerfunctie’ voor nieuwe bedrijven). Specifiek gaat

(door Lijnco Green Energy ontwikkeld in 2011).

het daarbij om restwarmte en CO2 (van kunstmestfabriek Yara) en de beschikbaarheid van een waterzui-

Deze casus Sluiskil was vanuit het perspectief van

vering met een flinke restcapaciteit. De ontwikkeling

het ECP-project interessant als aanvulling op de

van het biopark is begin deze eeuw gestart door de

andere cases. In tegenstelling tot de vier in eerdere

lokale stakeholders Zeeland Seaports, Heros, Yara,

hoofdstukken beschreven cases, die konden starten

de geïnteresseerde Biomassa Unie en werd gesteund

vanuit de gedachte een nieuw proces op te zetten

door overheden (gemeente, provincie). Binnen het

- al dan niet op een vooraf bepaalde locatie -, bood

ECP-project is gezocht om de reeds aanwezige

de ECP-case Sluiskil de mogelijkheid om aan te

infrastructuur van het biopark aan te vullen met de

haken bij een reeds bestaand uitwisselingsproces. De

benutting van regionaal beschikbare biomassa (rest)

uitdaging was de benutting van aanvullende, lokaal beschikbare biomassa (rest)stromen te integreren in al bestaande verwerkingsprocessen. De uitgangspunten waren bij de start van het project als volgt: • als ‘ankerpunt’ was de locatie van het Heros-terrein beschikbaar (met een grote waterzuivering, haven-

Biopark Terneuzen bood de mogelijkheid aansluiting te zoeken bij bestaande koppelingen. 38

faciliteiten en een ruime milieuvergunning); • de biomassacentrale en biodieselfabriek zijn onafhankelijk van elkaar ontwikkeld, zonder kritische onderlinge afhankelijkheden ten opzichte van elkaar; • de huidige productieprocessen zijn met name gericht op de productie van bio-energie, wat hoofdzaFiguur 1: Gerealiseerde links op Biopark Terneuzen. (bron: brochure van Biopark Terneuzen).

39

kelijk is bepaald door afgegeven SDE-beschikkin-

• winnen van hoogwaardige componenten voor an-

• Verhoging van de biogasproductie (en dus energie-

gen (SDE is een Nederlandse stimuleringssubsidie

dere (niet-energie) toepassing, waarbij het restant

productie) van de bestaande co-vergister. Momenteel

voor de productie van bio-energie);

alsnog vergist kan worden.

wordt reeds relatief hoogwaardige biomassa gebruikt;

•h  erinrichting was niet aan de orde: nieuwe (gezoch-

energierijkere biomassa heeft een relatief hoge

te) installaties zouden moeten voortborduren op de

Beschikbaarheid biomassa

meerprijs. Voorbewerken zou het biomassarendement

bestaande setting.

Het zoeken naar mogelijkheden om Biopark Ter-

kunnen verbeteren voor moeilijkere biomassa (rest)

zeuzen uit te bouwen tot een ECP werd gestart

stromen. De daarmee te behalen winst bleek echter

Proces

met het inventariseren van in de regio beschikbare

beperkt, waardoor deze optie niet verder is uitge-

Het de ontwikkeling van Biopark Terneuzen is een

biomassa (rest)stromen. Het potentieel voor biomas-

typisch voorbeeld van een stapsgewijs ontwikkelings-

saproductie in de regio is, evenals in de rest van de

proces. Zoekprocessen naar nieuwe mogelijkheden

provincie Zeeland, groot. Dit hangt samen met een

verlopen – naast individuele acties door trekkende

aantal regionale kenmerken waaronder een sterk

(van het biodieselproductieproces) in de vergister kan

mestfracties). Door combinatie met voorhandeling

partijen zoals Zeeland Seaports en Heros – via een

ontwikkelde akkerbouw en veehouderij en een focus

worden ingezet. Er is wel interesse in productie van

zou alsnog een redelijk biogasrendement kunnen

‘participantengroep’. Deze komt onder regie van

op groenbeheer en water. Toch wordt voor de op

hoogwaardiger producten (zoals biochemicaliën, bio-

worden gehaald (maar volgens verwachting toch nog

Zeeland Seaports enkele keren per jaar bijeen en

Biopark Terneuzen al gerealiseerde installaties een

materialen of eventueel zelfs food- of feed-produc-

aanzienlijk lager dan de huidige productie per kubieke

bespreekt opties voor nieuwe biobased processen

aanzienlijk deel van de biomassa van elders aange-

ten), maar vanwege huidige stimulerende subsidies

meter reactorvolume). Een analyse van de operatio-

die zouden kunnen aansluiten op de bestaande

voerd. Dit heeft te maken met de toegekende, ruime

en fiscale voordelen is energieproductie momenteel

nele kosten en baten toonde aan dat deze optie heel

bedrijvigheid.

subsidie-beschikkingen voor productie van duurzame

aantrekkelijker dan het zoeken naar mogelijkheden

interessant zou zijn wanneer er geen SDE-vergoeding

energie en (in eerste instantie) een goede markt voor

om tot hoogwaardiger output te komen.

meer werd verkregen. Echter, pas bij een veranderend

werkt.

De biodieselfabriek.

• Gebruik van goedkopere biomassa (waaronder reststromen uit de landbouw en eventueel dikke

Bijdragen vanuit het ECP-project zijn in de partici-

biodiesel.

pantenbijeenkomsten en in individuele bijeenkomsten

Veranderende omstandigheden kunnen echter resul-

Concepten

ondersteuningsbeleid van de overheid, zal deze optie

met partijen (met name Heros, Biomassa Unie en

teren in een grotere interesse voor het benutten van

Binnen de huidige randvoorwaarden liggen op korte ter-

Lijnco) besproken. Hierbij zijn met name ideeën voor

regionale (rest)stromen; de biodieselfabriek produ-

mijn het verder ontwikkelen van bio-energie initiatieven

ECP. Daarbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan

verdere verduurzaming aan de orde gekomen:

ceert momenteel diesel uit restvetten (voorheen op

het meest voor de hand. Er zijn binnen het ECP-project

GFT vergisting in combinatie met compostering. Deze

• v ergisting van regionale reststromen met voorbe-

basis van plantaardige olie) en zonder subsidie op de

verschillende ontwikkelingsrichtingen verkend:

optie werd binnen het project verder uitgewerkt.

serieus kunnen worden overwogen. • Aanvulling met andere bioenergie installaties op het

handeling (waardoor het biogasrendement nog

productie van duurzame energie wordt het gebruik

redelijk op niveau gehouden kan worden);

van reststromen veel interessanter. Uit de studie is

Technisch concept: GFT vergisting en compos-

verder gebleken dat de huidige biomassabeschik-

tering

baarheid in de regio (hoewel groot) onvoldoende is

Het uitgewerkte ECP-concept gaat uit van GFT-ver-

om de grote biomassabehoefte van de aanwezige

gisting, in aanvulling op de bestaande installaties. De

installaties af te dekken. Aanvoer uit andere gebieden

combinatie van een GFT-vergister en een co-vergister

blijft daarom aan de orde voor initiatieven die worden

biedt mogelijkheden omdat dan praktisch al het ver-

gekoppeld aan Biopark Terneuzen.

gistbare materiaal in Zeeland vergist kan worden. De GFT-vergister is verder interessant voor de co-vergis-

Mogelijkheden output

ter aangezien de co-vergister gebruik kan maken van

Hoofdproducten van Biopark Terneuzen zijn duur-

de energieafzetkanalen van de GFT-vergister. Tevens

zame elektriciteit en biobrandstoffen. Deze worden

kan de co-vergister relatief laagwaardige restwarmte

afgezet op het elektriciteitsnet resp. de Nederlandse

leveren aan de GFT-vergister, zodat de meer hoog-

markt. Veel nevenstromen worden lokaal omgezet of afgezet. Het digestaat uit de vergister wordt bijvoorbeeld met restwarmte gedroogd, terwijl glycerine Bestaande co-vergister van Lijnco Green Energy B.V.

40

waardige restwarmte (of eventueel biogas) ingezet Figuur 2: Schematisch overzicht van de combinatie van de huidige vergister (Lijnco) met een GFT-vergister en een composteerder. De aangegeven opties voor benutting van het biogas (stoomlevering voor Yara en afzet als liquid biomethane zijn hieronder vervangen door WKK (elektriciteit en warmteproductie) in verband met de SDE-vergoeding.

kan worden voor hoogwaardige warmtebehoefte van de kunstmestfabriek (Yara).

41

Een ontwerp met een verwerkingscapaciteit van

delen op kan leveren. Praktische haalbaarheid hangt

Andere belangrijke leerpunten:

50.000 ton per jaar is doorgerekend (vergelijkbaar

echter ook af van andere factoren. Bijvoorbeeld

• het systeem van ruime SDE-vergoedingen op

met de huidige hoeveelheid die momenteel in Zee-

subsidies op bioenergie bemoeilijken de haalbaarheid

duurzame energie verkleint de haalbaarheid van

land wordt verwerkt). Op basis van economische

van andere biobased ontwikkelingen. En vanwe-

andere duurzame ontwikkelingen, zoals bioraffinage

kentallen die binnen het ECP-project zijn verzameld,

ge bestaande GFT verwerkingscapaciteit elders is

en benutting van laagwaardige, vaak regionale bio-

worden de investeringen als volgt geschat (in miljoe-

ontwikkeling op het biopark op korte termijn niet te

massastromen. Het huidige Nederlandse stimule-

nen Euro’s):

verwachten.

ringsbeleid voor de productie van bio-energie werkt

- Vergister: € 6,6 miljoen

dus als een belemmering op andere terreinen van

- Gasmotor: € 1,4 miljoen

Aanbevelingen richting toekomst

- Gaszuivering: € 0,3 miljoen

Bij minder ruime SDE-beschikkingen wordt het

- Scheider: € 0,05 miljoen

aantrekkelijker om laagwaardige (regionale) inputstro-

verwerking aantrekkelijk (transportkosten kunnen

- Compostering (350 €/ton input): € 5,1 miljoen

men te verwerken. Ook bioraffinage (scheiden van de

relatief grote impact on de kosten hebben). Hoog-

- Warmte-netwerk (1.000 €/m + 30.000 €/aanslui-

biomassa in verschillende stromen, elk met een eigen

waardige stromen zijn minder regio-gebonden.

ting): € 0,5 miljoen

biomassabenutting; • voor laagwaardige biomassastromen is regionale

toepassing) wordt dan interessanter. Deze opties zijn

- Bouwkundige kosten (10% investering): € 2,0 miljoen

technisch (met eventueel beperkte aanpassingen) te

De schatting van de totale investeringskosten be-

combineren met bestaande installaties op het park.

draagt daarmee circa € 15 miljoen. 1. Specifieke leerpunten van deze case Operationele kosten worden geschat op € 1,45

Een stap-voor-stap ontwikkelingsproces biedt voor-

miljoen per jaar. De jaarlijkse opbrengsten kunnen

en nadelen ten opzichte van een geïntegreerde

tot € 5 miljoen oplopen, mits SDE-subsidie op de

ontwikkeling (dat is: het gelijktijdig ontwikkelen van

bio-energieproductie wordt verkregen en de warmte

verschillende installaties met onderlinge interacties):

tegen marktconforme prijzen wordt afgezet of benut.

• Bij een stapsgewijze ontwikkeling

Daarmee bedraagt de terugverdientijd vierenhalf jaar. Andere opties (zoals stoomproductie voor Yara of het omzetten van het biogas in liquid biomethane) zijn onder de huidige omstandigheden minder interessant vanwege het ontbreken van de SDE-subsidie.

- kan een nieuw proces aangepast worden op de bestaande installaties; - is er geen (of minder) risico wanneer een ander proces alsnog niet gerealiseerd wordt; - zal elk proces geoptimaliseerd worden op basis van de uitgangssituatie; dit betekent niet dat het

Duurzaamheid De duurzaamheidsanalyse laat zien dat het ECP-concept een hoge CO2-eq emissiereductie tot gevolg heeft. De emissiereductie overstijgt de eis van minimaal 60% emissiereductie die per 2018 geldt voor

totaal optimaal is; - blijft de onderlinge interactie beperkter dan bij een volledig geïntegreerd ontwerp. • Bij een geïntegreerde ontwikkeling: - kan het totaal geoptimaliseerd worden (voor

nieuwe installaties (EU RED-norm). De belangrijkste

bioraffinage geldt bijvoorbeeld dat voor een sterke

resterende emissiebronnen zijn lekverliezen bij het

business case meerdere stromen optimaal in een

vergisten en composteren.

toepassing verwaard moeten worden; dat vergt gelijktijdige ontwikkeling van verschillende processen);

Praktische haalbaarheid

42

- is de onderlinge afhankelijkheid (risico’s) groter,

Bovenstaande uitwerking laat zien dat integratie van

wat een ontwikkeling door meerdere partijen met

een nieuwe installatie belangrijke synergetische voor-

eigen (winst)doelstellingen niet stimuleert.

43

8. Leerpunten Theoretisch t.o.v. werkelijk beschikbaar biomassapotentieel

Blueprint benadering vs stapsgewijze uitbouw van een ECP concept

Het feitelijk benutbaar biomassa potentieel is doorgaans slechts een fractie van het theoretisch of technisch

Bij een ‘blueprint’ benadering wordt het concept eerst geheel op papier (theoretisch) uitgewerkt met sterke

potentieel. Vele biomassastromen liggen op één of andere manier al onder contract of er zijn al systemen

onderlinge interacties en optimale synergieën. De realisatie vraagt dan gelijktijdige ontwikkeling van meerdere

opgezet voor de verwerking ervan (bijvoorbeeld via intercommunales). Andere stromen kosten veel moeite om

processen, vaak door verschillende partijen.

bij elkaar te brengen (zoals natuurmaaisels).

In de praktijk wordt vaker vertrokken vanuit bestaande faciliteiten en installaties, die kunnen uitgebreid, omgebouwd of geoptimaliseerd worden met nieuwe technologieën en verwerkingsmogelijkheden (mogelijk stapsgewijs). Hierbij kunnen niet altijd de meest optimale mogelijkheden benut worden, maar is het wel makkelijker om

Onzekere biomassa prijzen en gatefees

effectief zaken te realiseren.

Prijzen of gatefees voor biomassastromen zijn heel onzeker en hangen sterk af van het ondersteuningsbeleid

Rekening houdend met technologische evoluties en beperkingen opgelegd door de huidige wetgevende om-

van de overheid. Dit maakt het moeilijk om lange-termijn contracten af te sluiten of een betrouwbaar business

kadering, zijn de ‘optimale’ oplossingen binnen de huidige randcondities mogelijk niet de finaliteit. Er moeten

plan op te stellen.

in een opzet verschillende opties opengehouden worden zodat er nog enige flexibiliteit is om in te spelen op wijzigende randcondities. Installaties die in 2015 gebouwd worden, kunnen allicht nog in werking zijn in 2030. De uitbouw naar een meer optimale situatie kan dan ook in stappen voorzien worden.

Lokale factoren zijn bepalend voor de technische keuzes in een ECP Lokale externe factoren hangen enerzijds samen met politiek-maatschappelijke randvoorwaarden en regionale inbedding. Anderzijds zijn fysieke uitwisselingsmogelijkheden (van warmte, biomassa, reststromen) van groot

Nood aan een trekker

belang. Het linken aan een infrastructuur (elektriciteit, warmtenet, aardgasnet) geeft een zekere flexibiliteit in

Voor het uitwerken van een ECP concept is behoefte aan een duidelijke en gedreven trekker. Vanuit het project

afzetmogelijkheden waardoor het makkelijker is om te bufferen tussen vraag en aanbod.

zien we dat de meest werkbare situatie voor de ontwikkeling van een ECP optreedt als er een grote partij is

De mogelijkheid voor lokale warmteuitwisseling is een belangrijke factor bij de locatiekeuze voor een ECP.

die zelf al de mogelijkheden heeft om - tenminste deels - een ECP op te zetten. Die partij kan vervolgens zelf

Warmte is moeilijk transporteerbaar en wordt best lokaal benut. Uitwisseling is mogelijk met partijen die warm-

uitbreiden of met kleinere partijen allianties sluiten, dan wel overnemen.

te op overschot hebben, of warmte nodig hebben. Andere outputproducten (zoals elektriciteit of biobrandstoffen) zijn veel makkelijker transporteerbaar. Samenwerking en het creëren van afhankelijkheden tussen partijen is geen evidentie Het is belangrijk een win-win situatie te creëren, maar er dienen ook garanties ingebouwd te worden (via conVerschillende outputs zijn mogelijk (energie, producten), maar niet alles is economisch haalbaar

tracten) en vertrouwen te zijn dat de samenwerking niet plots eenzijdig wordt opgezegd. Samenwerking start

Biomassa vormt een zeer diverse grondstof. Het kan worden ingezet voor het opwekken van energie in

vaak best als het gaat om niet-essentiële onderdelen van de bedrijfsvoering. Dit kan dan dienen als startbasis

allerlei vormen, direct of na omzetting in een praktisch hanteerbare vaste, gasvormige of vloeibare brandstof.

om later rond meer essentiële onderdelen te gaan samenwerken.

Daarnaast kan biomassa gebruikt worden als grondstof voor producten, materialen, complexe organische verbindingen of componenten. Hoewel veel mogelijk is op chemisch en technologisch gebied, is nog niet alles economisch haalbaar en zinvol in de praktijk.

Ondersteuningsbeleid blijft bepalend Het initiële doel binnen het ECP-project was om biomassa initiatieven zonder subsidies rendabel te maken. Dit blijkt in de meeste gevallen nog niet mogelijk. De economische haalbaarheid van dit type projecten staat of valt doorgaans nog met het ondersteuningsbeleid. We hebben wel gezien dat huidige ondersteuningsmechanismen vaak niet leiden tot optimale oplossingen. Er is onvoldoende balans in ondersteuning tussen de verschillende outputmogelijkheden (elektriciteit, warmte, biobrandstoffen, bio-producten). Dit kan ook marktverstorend werken.

Meer uitgebreide leerpunten zijn te vinden in het Kennisplatform op de ECP website.

44

45

9. Dankwoord Wij willen iedereen danken die heeft bijgedragen tot

Financiers:

de realisatie van het ECP-project. In de eerste plaats

• Interreg IVa-programma Grensregio Vlaanderen-

alle medewerkers van de projectpartners en subcontractors, de ontwikkelingsmaatschappijen (BOM,

Nederland (gefinancierd door het Europese EFRO-programma)

REWIN, Impuls Zeeland, SPK, IOK Afvalbeheer, POM

• Ministerie van Economische Zaken (NL)

Limburg) die het projectvoorstel mee ondersteund

• Vlaamse Gewest (BE)

hebben, het Interreg secretariaat, en daarnaast ook

• Provincie Noord-Brabant (NL)

de andere financiers en de leden van de stuurgroep.

• Provincie Zeeland (NL) • Provincie Limburg (BE)

Interactie met belanghebbenden was een cruciaal onderdeel van het project, en verschillende partijen

Stuurgroep:

hebben actief meegedacht of ideeën geformuleerd

Stef Peeters, Ger Becker (Interreg Secretariaat

binnen klankbordgroepen van de vijf cases, via deel-

Grensregio Vlaanderen-Nederland), Bregje van Keu-

name aan workshops of via directe communicatie

len (Agentschap NL), Paul Gosselink (BOM, Brabant-

met projectmedewerkers. Wij hopen dat het project

se Ontwikkelingsmaatschappij), Laurens Meijering,

iets heeft losgemaakt in de regio en dat de perspec-

Gijsbrecht Gunter (Impuls Zeeland), Helen Defever,

tieven van een bio-based economy in Nederland en

Luc Janssens (LNE, Vlaamse Overheid, Dep. Leef-

Vlaanderen stilaan tot stand kunnen komen.

milieu, natuur en Energie), Roeland Engelen (LRM, Limburgse Reconversie Maatschappij), Francies

De belangrijkste partijen en personen die het project

Van Gijzeghem (ODE Vlaanderen, Organisatie voor

hebben vormgegeven:

Duurzame Energie), Ann Braekevelt (OVAM, Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij), Stijn Vercampt

Projectpartners:

(POM Limburg (BE)), Rik Röttger (gedeputeerde,

• VITO N.V. (lead partner): Luc Pelkmans, Nathalie

Provincie Antwerpen), Paulus Woets (Provincie Zee-

Devriendt, Ruben Guisson, Erwin Cornelis, Liesbet

land), Freek van den Heuvel (REWIN West Brabant),

Goovaerts, Hannes Pieper

Johan Verbruggen, Bart Wuyts (SPK, Strategische

• Avans Hogeschool: Jan Venselaar, Nathalie Márquez Luzardo, Reineke Klein-Entink, Johan Raap

Projectenorganisatie Kempen), Henk Wanningen (Staatsbosbeheer Nederland), Ivo Van Vaerenbergh

• Hogeschool Zeeland: Pieter Vollaard, Ger Huisman

(Thenergo), Lieven van Lieshout (VEA, Vlaams

• Wageningen UR Food & Biobased Research: Jan

Energie Agentschap), Wolter Prins (Universiteit Gent,

Broeze, Bert Annevelink, Koen Meesters • Universiteit Hasselt: Miet Van Dael, Steven Van Passel, Eloi Schreurs, Dries Maes

Vakgroep Biosysteemtechniek), Johan Sanders (Wageningen UR, Agrotechnologie & Voedingswetenschappen).

Subcontractors: • BTG Biomass Technology Group B.V.: Patrick Reumerman, Lud Uitdewilligen • ERAC B.V.: Kristian Coppoolse, Han ten Berge

46

47

financiers:

projectpartners:

subcontractors: