Effectief in debat en dialoog

© Noordhoff Uitgevers bv

Effectief in debat en dialoog Peter van der Geer Eerste druk Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten

00_FM.indd 1

3/24/11 5:28 PM


Ontwerp omslag: G2K Designers Groningen/Amsterdam Omslagillustratie: iStockPhoto

Eventuele op- en aanmerkingen over deze of andere uitgaven kunt u richten aan: Noordhoff Uitgevers bv, Afdeling Hoger Onderwijs, Antwoordnummer 13, 9700 VB Groningen, e-mail: [email protected]

0 1 2 3 4 5 / 15 14 13 12 11 © 2011 Noordhoff Uitgevers bv Groningen/Houten, The Netherlands. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Reprorecht (postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-pro.nl). All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior written permission of the publisher. ISBN 978-90-01-80240-0 NUR 810

00_FM.indd 2

3/24/11 5:28 PM


Voorwoord In september 1987 stond ik oog in oog met de befaamde presentator G.B.J. Hiltermann, bekend van het radioprogramma ‘De toestand in de wereld’. Het was mijn eerste publieke debat en ik moest de stelling ‘Europa: derde wereld van de toekomst’ verdedigen. In dat debat ging veel mis. Ik had sterk het gevoel dat we langs elkaar heen spraken, het publiek kreeg niet wat het had verdiend en de voorzitter was de kluts kwijt. Dat was voor mij de reden om mij te gaan inzetten voor meer en beter debat in Nederland. Later kwam daar de dialoog bij, want in veel discussies wordt slecht geluisterd. Jaren later leidde ik een debat met Ben Verwaayen (ceo Alcatel-Lucent), een debater in hart en nieren: ‘Je moet tegengas krijgen. Ik vind het heerlijk om te debatteren en ik vind het prima om te verliezen.’ Wat begon als vrijetijdsbesteding werd een serieus beroep, tegenwoordig vanuit het bureau Debat.NL dat professionele ondersteuning in debat en dialoog biedt. Mijn stelling is dan ook: debat en dialoog horen in het repertoire van elke professional. Vanuit deze overtuiging kun je maar beter zo vroeg mogelijk beginnen om de visie, vormen en vaardigheden die bij debat en dialoog horen jezelf eigen te maken. Het debat leert je overtuigend argumenteren en presenteren en levert je communicatiekracht op. De dialoog leert je goed luisteren en de goede vragen stellen en levert je zelfkennis, begrip en een heldere visie op. Kennis van de vormen van debat en dialoog stelt je in staat om naar gelang de situatie de juiste discussie aan te gaan. In de afgelopen jaren is steeds meer kennis over debat en dialoog naar Nederland overgewaaid. In dit boek heb ik deze kennis willen bundelen tot een handzaam en leerzaam overzicht voor iedereen die als student, professioneel of privé met debat en dialoog aan de slag wil gaan. Een woord van dank is bestemd voor de collega’s en opdrachtgevers van Debat.NL, die een oneindige inspiratiebron zijn voor de toepassing van debat en dialoog. Peter van der Geer Haarlemmermeer, maart 2011

00_FM.indd 3

3/24/11 5:28 PM

00_FM.indd 4

3/24/11 5:28 PM


Inhoud 1

Inleiding

1.1 1.2 1.3 1.4

Waarom debat en dialoog? 10 Overeenkomsten tussen debat en dialoog 11 Verschillen tussen debat en dialoog 11 De opbouw van het boek 13

9

DEEL 1 Debat 15

00_FM.indd 5

2

Introductie in het debat

2.1 2.2 2.3 2.4 2.5

Wat betekent ‘debat’? 18 De voorwaarden voor een debat 20 Doelen van het debat 24 Wat leer je van debatteren? 28 Geschiedenis van het debat 31

3

Hoe bereid je een debat voor? Het vijfstappenmodel

3.1 3.2 3.3 3.4 3.5

Verscherp de stelling 42 Bepaal de geschilpunten 44 Bedenk argumenten 47 Verzorg je presentatie 53 Test je betoog 60

4

Het spel van aanval en verdediging

4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6

Waarom aanvallen en verdedigen? 70 Wie valt aan, wie verdedigt? 71 Wat val je aan, wat verdedig je? 72 De techniek van het weerleggen 85 Interrupties plegen en pareren 87 De presentatie bij aanval en verdediging 90

17

41

69

3/24/11 5:28 PM


5

Debattrucs herkennen en pareren

5.1 5.2 5.3 5.4

Wanneer is er sprake van een debattruc? 100 Vier manieren van reageren op debattrucs 100 Hoe herken en pareer je debattrucs? 101 Grenzen aan debattrucs 116

6

Debatvormen

6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6

Inleiding 124 Beleidsdebat 126 Parlementair debatteren 132 Cambridge- of Oxford-debat 140 Kruisverhoordebat 144 Lagerhuisdebat 148

DEEL 2 Dialoog

99

123

157

7

Introductie in de dialoog

7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6

Wat betekent ‘dialoog’? 160 Het doel van een dialoog 161 De voorwaarden voor een dialoog 163 Kenmerken van dialoogvormen 165 Wat leer je van dialogen voeren? 167 Geschiedenis van de dialoog 172

8

Hoe voer je een dialoog?

8.1 8.2 8.3

Vier stappen in een dialoog 178 Dialoogobstakels vermijden 182 Een dialoog begeleiden 186

9

Dialoogvormen

9.1 9.2 9.3 9.4 9.5 9.6

De dialoog als tweegesprek 194 De 30-minuten dialoog: van onderwerp naar essentie 196 De 60-minuten dialoog: van ervaring naar essentie 197 De socratische methode: van vraag naar principe 199 Dialoog met de talking stick 201 De vrije dialoog: van vraag naar collectief begrip 202

00_FM.indd 6

159

177

193

3/24/11 5:28 PM


DEEL 3 Debat en dialoog in bedrijf 10

207

Het betoog van de directeur

209

Begrippenlijst 222 Literatuur 231 Illustratie verantwoording 233 Register 234 Over de auteur 237

00_FM.indd 7

3/24/11 5:28 PM

8

01_Ch-01.indd 8


3/24/11 5:31 PM


9

1 Inleiding

1.1 1.2 1.3 1.4

1

Waarom debat en dialoog? Overeenkomsten tussen debat en dialoog Verschillen tussen debat en dialoog De opbouw van het boek

Debat en dialoog zijn twee vormen van discussie, die kwaliteit geven aan een gedachtewisseling. Ze vinden hun toepassing niet alleen als methode in het onderwijs, maar ook als veranderinstrument in de praktijk van organisaties. Daarom is het belangrijk om het wat en waarom van debat en dialoog te doorgronden en de overeenkomsten en verschillen te kennen. Ze vergroten de vaardigheden en de kennis van de deelnemers en ondersteunen daarmee een goede besluitvorming.

01_Ch-01.indd 9

3/24/11 5:31 PM


10

§ 1.1

1 Goed spreken

Waarom debat en dialoog? Spreken is de meest voorkomende activiteit onder leidinggevenden, zo blijkt uit diverse onderzoeken. Driekwart van hun tijd besteden ze aan praten met anderen. Voeg daarbij de vergadercultuur die Nederland eigen is en het is duidelijk dat velen van ons vaak moeten spreken voor hun beroep. Goed spreken is meer dan praten. Het vraagt een houding en vaardigheden die in de gemiddelde conversatie vaak ontbreken. Je moet op tijd je mond kunnen houden en kunnen zeggen waar het op staat. Je moet zonder vooroordeel kunnen luisteren en de juiste vragen kunnen stellen. Je moet stelling durven nemen en twijfel durven uiten. Je moet je eigen mening durven loslaten en anderen gelijk durven geven. Het belang van vaardig spreken in de praktijk is groot. Elke organisatie moet voortdurend keuzes maken. Die keuzes zijn allang niet meer het voorrecht van de leidinggevende, die in zijn eentje beslist. Hij – en gelukkig steeds meer zij – zal over belangrijke zaken met anderen moeten communiceren. Dat brengt discussies met zich mee. Geen discussies als oppervlakkige uitwisseling van meningen, maar discussies waarin goed spreken een vereiste is om tot resultaat te komen. Dat zijn discussies in de vorm van debat en dialoog. In zijn bestseller ‘Good to Great’ beschrijft Jim Collins hoe succesvolle organisaties werken met debat en dialoog. Niet als een schaamlap om ieder zijn zegje te laten doen of draagvlak te creëren, maar als een zoektocht naar het beste antwoord op lastige vragen. Beeld je even in dat je in het kabinet zit en beraad hebt met je collegaministers. Naast Ground Zero in New York, de plek waar op 11 september 2001 de Twin Towers door een terroristische aanslag instortten, wordt een protestbijeenkomst georganiseerd tegen de komst van een nieuw te bouwen moskee. Wilders (PVV) is fel anti-islam en heeft aangekondigd daar te gaan spreken. Daarover ontstaat natuurlijk een discussie. Wordt dat een debat over de mogelijkheid om Wilders niet te laten spreken? In Amerika kunnen ze namelijk denken dat hij namens Nederland spreekt. Als je zo’n verbod verdedigt moet je aantonen wat het probleem is, hoe zo’n verbod dat probleem oplost en of er geen grote nadelige consequenties aan vastzitten. Of wordt het een dialoog? Dan ga je bij jezelf en elkaar te rade over de principes die hier in het geding zijn. Wat moet de doorslag geven: de vrijheid van meningsuiting, de vrijheid van godsdienst of het belang en de reputatie van Nederland? Beide discussies zijn nodig, maar ze onderzoeken elk op hun eigen manier het probleem. Het debat onderzoekt door een vergelijking van pro en contra, de dialoog onderzoekt door de persoonlijke vooronderstellingen boven tafel te halen. Als de vergelijking van pro en contra geen grond voor een besluit oplevert, kan de dialoog uitkomst bieden.

Onderwijsmethode

01_Ch-01.indd 10

Debat en dialoog zijn niet van gisteren. Het was bij de Grieken al een onderwijsmethode. Zij oefenden leerlingen op school erin om zich voor te bereiden op de echte wereld. Het woord ‘school’ komt het van het Griekse scholè, dat vrijplaats betekent: je moet er niets en kunt er in alle vrijheid spreken. Aristoteles (384-322 v. Chr.), zelf docent, beschreef in zijn Retorica welke middelen je kunt inzetten om in debatten te overtuigen.

3/24/11 5:32 PM


INLEIDING

11

Het is de tegenhanger van de Dialectica, die de regels beschrijft die je bij dialogen dient te volgen. Eeuwenlang waren debat en dialoog vanzelfsprekende onderdelen in het curriculum. Ze waren onderdeel van de artes liberales, vrije kunsten, die vooral gaan over de vorm waarin je spreekt en niet over de inhoud. Deze scholing in debat en dialoog raakte in verval met de opkomst van de natuurwetenschappen in de zeventiende eeuw. In de afgelopen jaren zien we in het onderwijs de aandacht voor communicatie weer toenemen. Het debat en in mindere mate de dialoog krijgen een vaste plek. Debat en dialoog zijn echter meer dan een onderwijsmethode, ze zijn ook een veranderinstrument in de praktijk van organisaties. In veel moderne managementliteratuur (Senge, Trompenaars, Swieringa) hebben debat en dialoog een plaats gekregen. Ze bieden een vrijplaats voor discussies, die niet direct beïnvloed worden door macht, belangen en de dagelijkse drang tot actie en leveren inzicht op in wat er werkelijk toe doet om als persoon of organisatie succes te hebben. Een andere trend is dat organisaties steeds meer met hun stakeholders (medewerkers, klanten, leveranciers, overheden, aandeelhouders, omwonenden) in gesprek gaan, omdat ze beseffen dat je samen tot betere en duurzamere prestaties komt. Het succes van organisaties hangt dus af van het vermogen om sterk met betrokkenen binnen en buiten de eigen muren te communiceren. Debat en dialoog zijn concrete instrumenten, waardoor we samen een discussie op niveau aangaan als de situatie daarom vraagt. De tijden waaraan Oscar Wilde ons herinnert met zijn uitspraak

1

Veranderinstrument

’Ik ben graag de enige die praat, dat spaart tijd en voorkomt een hoop discussie’,

zijn voorgoed voorbij.

§ 1.2

Overeenkomsten tussen debat en dialoog Debat en dialoog zijn beide een vorm van discussie, die voortkomt uit een verschil van mening of visie. Met twee of meer deelnemers ga je met elkaar in gesprek omdat je een bepaalde kwestie wilt onderzoeken. Een debat of dialoog is dus geen vrijblijvend gesprek, maar een poging om samen te ontdekken hoe iets zit. Daarbij neem je een zekere discipline en houding in acht om tot resultaat te komen. De belangrijkste discipline is dat je bij het onderwerp blijft en een cruciale houding is dat je scherp op elkaar let. Die discipline en houding worden bevorderd door bepaalde principes en regels, waaraan de deelnemers elkaar mogen houden. Bij de meeste debat- en dialoogvormen moet je daarom bepaalde stappen doorlopen. Als je het debat en de dialoog goed voert, leveren ze beide kennis op. Het is kennis die je helpt om bepaalde keuzes te maken. Zo vullen debat en dialoog elkaar aan, maar er zijn ook verschillen.

§ 1.3

Verschillen tussen debat en dialoog Het doel van debat en dialoog verschilt duidelijk. In een debat wil je toetsen wat de beste oplossing voor een probleem is, in een dialoog wil je ontdekken welke visie je samen hebt op een kwestie. Dat brengt een verschillende

01_Ch-01.indd 11

Discipline en houding

Doel Debat Dialoog

3/24/11 5:32 PM


12

Vaardigheden

1

Kennis

intentie bij de deelnemers met zich mee. In een debat wil je overtuigen, in een dialoog gaat het erom elkaar te begrijpen. Dat zijn twee verschillende vaardigheden. Overtuigingskracht vraagt om een sterke argumentatie en presentatie om elke twijfel weg te nemen. Wederzijds begrip vereist de kunst om heel goed te luisteren en door te vragen om te ontdekken welke visie schuilgaat achter een mening. Een debat begint met een stelling, maar de dialoog begint met een vraag. Het effect daarvan is dat we bij een debat vooral geïnteresseerd zijn of die stelling de toets der kritiek voldoende doorstaat. Bij een dialoog willen we vooral weten waarom we bepaalde standpunten hebben, wat ons drijft. In een debat zullen vooral standpunten en argumenten boven tafel moeten komen, terwijl in een dialoog we bij elkaar de waarden en principes willen achterhalen. Na een debat laat je het oordeel over aan een derde, bijvoorbeeld een jury, terwijl in een dialoog je samen tot een conclusie komt. De kennis die een debat oplevert is vooral praktische en analytische kennis van wat wel of niet werkt om een probleem op te lossen. De kennis die voortkomt uit een dialoog is zelfkennis, het is kennis van onze vooronderstellingen en van wat we werkelijk belangrijk vinden. Een debat mislukt als gelijk krijgen belangrijker wordt dan gelijk hebben, omdat iemand op een punt zijn ongelijk niet wil toegeven. Een dialoog faalt als we het aan de oppervlakte met elkaar eens lijken te zijn, terwijl onderhuids de onbegrepen tegenstellingen wel degelijk nog aanwezig zijn.

FIGUUR 1.1

De verschillen tussen debat en dialoog

Debat

01_Ch-01.indd 12

Dialoog

Onderzoeken wat de beste oplossing voor een probleem is

Doel

Onderzoeken wat de gemeenschappelijke visie is

Overtuigen

Intentie

Begrijpen

Stelling

Uitgangspunt

Vraag

Wat houdt stand? Wat niet?

Kernvraag

Wat drijft ons? Gedeelde en niet-gedeelde overtuigingen?

Standpunten en argumenten

Voorwerp van gesprek

Ervaringen en onderliggende principes, waarden en normen

Oordeel door een derde

Oordeel

Gezamenlijk oordeel van de groep

Meer kennis van de precieze tegenstellingen en de eisen aan een oplossing

Resultaat

Meer zelfkennis Beeld van verschillende vooronderstellingen Prioriteiten

Wie geen gelijk heeft, krijgt toch gelijk Debattrucs en drogredenen

Valkuilen

Schijnconsensus Anti-dialoog gedrag

3/24/11 5:32 PM


INLEIDING

Zonder debat is er geen duidelijkheid, zonder dialoog geen collectief inzicht in wat belangrijk is. Debat en dialoog maken gebruik van verschillende werkvormen. In de beleving van de deelnemers verschillen debat en dialoog echter danig. Zo ervaren deelnemers dat debatteren vooral snel denken en veel energie vraagt, maar dat het ook een ‘kick’ geeft om te merken dat je echt een publiek hebt overtuigd. De dialoog gebaat is bij langzaam denken en stelt je geduld op de proef. Je moet tegen stilte kunnen als iemand bijvoorbeeld niet direct woorden vindt voor wat zijn drijfveren zijn. Als dat lukt, ervaren mensen de dialoog als echt luisteren en verhelderend.

13

1

Het is overigens een misvatting dat debat gelijkstaat aan tegenstelling en dialoog aan consensus. In een sterk debat bestaat over veel zaken consensus, ben je niet geïnteresseerd in nodeloze verschillen en ga je op zoek naar wat de relevante verschillen van inzicht zijn. Je kunt het over het doel van een filevrije Randstad snel eens zijn, maar over de middelen om dat te bereiken ernstig van mening verschillen. In een dialoog kun je ontdekken dat je wezenlijk met iemand van mening verschilt, maar hoeft die tegenstelling het onderling begrip niet in de weg te staan. Je zult misschien niet accepteren dat vrouwen minder betaald krijgen dan mannen, maar de dialoog leert je te begrijpen waarom anderen dat wel acceptabel vinden.

§ 1.4

De opbouw van het boek In dit boek leer je debat en dialoog te onderscheiden en te gebruiken. Deel 1 is gewijd aan het debat, deel 2 aan de dialoog. Je krijgt inzicht in de betekenis en herkomst van debat en dialoog. Je leert welke voorwaarden en doelen je aan een debat of dialoog kunt stellen. Aan de hand van voorbeelden lees je over vaardigheden die je nodigt hebt en op welke trucs en valkuilen je moet letten. Je maakt kennis met de verschillende debat- en dialoogvormen en krijgt talrijke oefeningen aangereikt om je in de diverse onderdelen van debat en dialoog te bekwamen. In deel 3 lees je het betoog van een directeur, gebaseerd op een waargebeurd verhaal in een onderneming, over debat en dialoog in bedrijf.

01_Ch-01.indd 13

3/24/11 5:32 PM

Effectief in debat en dialoog

Recommend Documents