EEN REIS DOOR DE TIJD De gelaagdheid van het kerkcomplex van de Vereenigde Doopsgezinde Gemeente te Haarlem versie 1 – 9 september 2014
Inhoud 1576 – 1700 1700 – 1800 1800 – 1900 1900 – 1938 1938 – 2008
Pagina 2 3 4 8 11
EEN KERK IN DE TUIN ALS BEGIN GEPASTE TOEGANGSPOORTEN ‘KLEINE’ BOUWPROJECTEN GROEI VAN HET COMPLEX PRAKTISCHE WIJZIGINGEN
Plattegrond kerkcomplex
11
Plattegrond nummering: 1 KERKZAAL 2 TOEGANGSPOORT – De Gang 3 OUDE TOEGANGSPOORT – Slachtplaats of Slagregenspoort 4 BIBLIOTHEEK – Anneken Ogierskamer 5 KAMER FONDS WIJLEN DR. JACOBUS VAN ZANTEN 6 KAMER FONDS TOT DEN PREDIKDIENST 7 KERKENRAADSKAMER – Heerenkamer 8 KAMER VOOR HET COLLEGE VAN DAMES DIAKONESSEN – Dameskamer 9 PREDIKANTENKAMER – Joriaen Simonszkamer 10 GEMEENTEZAAL – Van Braghtzaal 11 DE WERELD VAN JANSJE
1
1576 – 1700
EEN KERK IN DE TUIN ALS BEGIN
1682/1683 bouw Kerk (plattegrondnr. 1) De Doopsgezinden, die tot 1795 gedoogd werden in de stad, bouwden hun kerk in 1682/1683 noodgedwongen in de tuinen achter de Peuzelaarsteeg. Het stadsbestuur had hiervoor een vergunning verleend, onder voorwaarde dat de kerk niet “aan de weg mocht timmeren”, dus vanaf de openbare weg niet te zien of te horen mocht zijn, dus geen toren of klokken mocht hebben. De tuinen achter de Peuzelaarsteeg zijn goed te zien op een kaart van de beroemde Haarlemse kunstenaar Romeyn de Hooghe, die in 1688/89 nog de situatie van voor de bouw weergeeft.
Afbeelding: bewerkt fragment van de kaart van Romeyn de Hooghe uit 1688/1689. Peuzelaarsteeg 3 werd door de kerkenraad van de sinds 1672 gefuseerde Doopsgezinde gemeente aangekocht in 1674. Dit in verband met de voorbereidingen voor de bouw van de kerk op het achterliggende terrein. Uit de archiefstukken komt naar voren dat er in 1675 twee kosters in dienst waren, beide kosters komen te wonen in de Peuzelaarsteeg. Zoals op bovenstaande afbeelding is te zien, zijn de tuinen bereikbaar via een poort in de Peuzelaarsteeg bij het nummer 102. Deze ingang blijft tussen 1683 en 1718 de grootste toegang tot de kerkzaal, in 1902 wordt deze doorgang afgesloten (plattegrondnr. 9). Op de blauwe lijn vanuit de Peuzelaarsteeg was ook een klein steegje naar de kerk (boven de blauwe streep is het eerste kosterswoning, Peuzelaarsteeg 3). De kerk van de Vereenigde Doopsgezinde Gemeente Haarlem is gebouwd in 1682/1683 in Hollands classicistische stijl. Een kerk wordt in Doperse terminologie ook wel Vermaning genoemd. De inrichting van de kerk zelf is altijd eenvoudig en sober gebleven. In het archief bevinden zich ontwerptekeningen, sommigen zijn ondertekend door de katholieke Jan de Bray (1627-1697). Het is zijn enige bouwwerk, maar De Bray was door zijn vader Salomon de Bray, universeel kunstenaar en dus ook architect, opgevoed in de architectuurtheorie. Het werk lijkt niet op dat van Van Campen; architectonisch en architectuurtheoretisch gezien vormt de kerk een Doopsgezind antwoord op de Nieuwe Kerk. 2
1700 – 1800
GEPASTE TOEGANGSPOORTEN
1717 bouw nieuwe toegang tot de kerk (plattegrondnr. 3) In 1717 werd een poort gebouwd in de Frankestraat/hoek Witte Poort: de Slagregenspoort (plattegrondnr. 3). Hier stond een huis dat in 1716 te koop stond, eenmaal in bezit van de gemeente besloot men er een toegangspoort naar de kerk van te maken. In de herfst werd de plaats gebruikt als slachtplaats. In de muur zijn nog de ringen te zien waar de koeien aan vast gezet werden. Ze werden ter plekke geslacht, het vlees werd overgebracht naar de spekplaats. Het vlees werd ook wel opgeslagen in de schuur op de spekplaats (nu in gebruik als keuken van Jansje). Het slachten werd afgeschaft in 1898. 1757 bouw voorname toegang tot de kerk (plattegrondnr. 2) Naarmate de 18e eeuw vorderde kregen de Doopsgezinden in Haarlem steeds meer aanzien en in 1757 vond een aantal welgestelde leden, te weten Pieter Teyler van de Hulst, Izaäk Verhamme, Willen van Vollenhoven, de weduwe van Abraham Barnaart, Johanna de Vos (de weduwe van Willem Philip Kops) en Femina Heems (de weduwe van Gerard Hugaart) dat het tijd was voor een deftiger toegang. Zij bekostigden de bouw van een grote en voor Doperse begrippen opvallende poort in de Grote Houtstraat 43. Via een trap komt men op de Verdieping, de zolder waar zich vanaf 1771 de balginstallatie voor het orgel bevond en de orgeltrappers hun werk deden. Via de vide staat De Verdieping in directe verbinding met De Gang. Onder De Gang (plattegrondnr. 2) en ook onder Jansje (plattegrondnr. 11) liggen drie zeer oude kelders. De kelder onder het voorste gedeelte van De Gang heeft graatgewelven en een vloer van rode estrikken (tegels). De kelder dateert uit de 15e/16e eeuw en was de kelder van het woonhuis dat in 1757 gesloopt werd toen de nieuwe ingang tot de kerk gebouwd werd.
3
1800 – 1900
‘KLEINE’ BOUWPROJECTEN
1843 bouw Kerkeraadskamer met brandkast (plattegrondnr. 4) Aan de Peuzelaarsteeg werd een Kerkeraadskamer gebouwd. Dit perceel maakt in 1823 deel uit van het bezit van de VDGH en is samengevoegd met Peuzelaarsteeg 3, zoals onderstaande afbeelding weergeeft, omdat de tussenmuren niet zijn opgetekend.
kerkzaal
Peuzelaarsteeg
Afbeelding: fragment uit de kadastrale minuut uit 1823 (Gemeente Haarlem, sectie D). Het interieur van de Kerkeraadskamer was neo-gotisch. De ruimte is in 1902 verbouwd tot catechisatielokaal, met behoud van de neo-gotische meubels.
4
1868 bouw bakkerij met gang en catechisatielokalen (nu plattegrondnr. 10) Tussen 1868 en 1898 had de Doopsgezinde gemeente een eigen bakkerij. De bakkerij was te bereiken via de woning van de koster (Frankestraat 18) en via een gang die richting de kerk gaat. De bakkerij werd gesloten rond 1898 en in 1902 afgebroken. Naast de bakkerij werden er aan de Peuzelaarsteeg twee catechisatielokalen toegevoegd. Op onderstaande plattegrond uit 1880 zijn beide lokalen duidelijk weergegeven, rechts van de toegangspoort naar de kerk (de open plaats).
Bakkerij
Peuzelaarsteeg
Afbeelding: fragment plattegrond uit 1880 van P. Kleiweg Dyserinck. 1892 installatie brandkast (naast plattegrondnr. 5) Naast de Kerkeraadkamer is besloten om een kluis te plaatsen om archieven en andere waardevolle spullen op te slaan. Op de afbeelding uit 1900 zijn de dikke muren van de kluis zichtbaar.
5
Peuzelaarsteeg
Afbeelding: bewerking van twee fragmenten over elkaar de kadastrale minuut uit 1823 en de plattegrond uit 1880.
Peuzelaarsteeg
Afbeelding: fragment plattegrond kerkcomplex van P. Kleiweg Dyserinck rond 1900. 6
1896 bouw vergaderkamer met brandkast en kantoor en het veranderen van de catechiseerkamer (plattegrondnr. 6) Voor de bouw van deze ruimtes werden twee woonhuizen gesloopt. De architect van het ontwerp is de Doopsgezinde Pieter Kleiweg Dyserinck. De kamer werd op 26 oktober 1896 door het fonds in gebruik genomen. Het kantoor ernaast was oorspronkelijk in gebruik door het Predikfonds, specifieker door de boekhouder van het fonds. Tegenwoordig is het ‘t kantoor van de administrateur van de VDGH. In de afbeelding hierboven liggen twee kaarten over elkaar. Duidelijk is te zien welke twee huizen er zijn gesloopt. In de kaart daaronder van 1900 is de plattegrond van de nieuwe vergaderkamer te zien. Vooral de brandkast met de dikke muren is herkenbaar. Links van de brandkast is de verbouwde catechisatiekamer, rechts is de vergaderkamer. Zoals te zien is op bovenstaande afbeelding, is er tussen 1880 en 1900 een deel van de gang rond de kerk overdekt, incl. een deel van de toegangspoort/open plaats in de Peuzelaarsteeg. Mogelijk is dit in hetzelfde jaar als de verbouwing van het Predikfonds gebeurd, in 1896.
7
1900 – 1938
GROEI VAN HET COMPLEX
1902 bouw nieuwe Kerkeraadskamer, vergaderkamer dames diakonessen, twee catechisatielokalen, nieuwe entree, binnenplaats, lokaal voor brooduitdeling en kantoor voor de koster (plattegrondnummers 7, 8, 9) In juni 1900 werd er een nieuwe catechiseermeester aangenomen, maar op één voorwaarde wilde hij voor de Haarlemmers in dienst, hij eiste een eigen lokaal. Er werd diezelfde vergadering nog een commissie samengesteld die zich ging buigen over een plan. In januari 1902 werd het ontwerp van de katholieke architect J.A.G. van der Steur (1865-1945) goedgekeurd en in november datzelfde jaar werd de Kerkeraadskamer al gebruikt.
kerkzaal
Peuzelaarsteeg
Afbeelding: plattegrond ontwerp bouwplan J.A.G. van der Steur 1902. De oude Kerkeraadskamer werd verbouwd tot één van de catechisatielokalen, alsmede de half open / half gesloten binnenplaats die tot die tijd nog altijd in gebruik was als toegang tot de kerk. 8
De bakkerij die sinds 1898 niet meer werd gebruikt, werd gesloopt. Andere sloopprojecten waren drie woonhuizen aan de Frankestraat (22, 24 en 26) en de toenmalige berg- en stovenhokken gesitueerd aan de reeds overdekte plaats. De Kerkeraadskamer (Heerenkamer) en de vergaderkamer voor de Dames Diakonessen (Dameskamer) zijn gebouwd in ingetogen stijl, waarin meerdere bouwstijlen gebruikt zijn. Moderne Berlagiaanse en Jugendstil elementen worden afgewisseld met het gebruikelijke neo-gotische en neo-renaissance. De glas in lood-ramen zijn vervaardigd door atelier ‘t Prinsenhof te Delft en interieurstukken schakelde Van der Steur o.a. het befaamde kunstnijverheidsatelier Amstelhoek in. Het ontwerp van de lampen is van Jan Eisenloeffel, tot 1901 bedrijfsleider van Amstelhoek, maar het is niet van zijn hand. Meubelmaker Nederkoorn was verantwoordelijk voor de meubels en heeft ook de lijsten van de naamborden gemaakt. De Heerenkamer kan worden geventileerd d.m.v. roosters die in de enkelsteens muren zijn ingebouwd en een luik in het houtenplafond dat bediend wordt met een koord. De wanden zijn betengeld en behangen met een effen bruin papieren wandbehang met langs het plafond een papieren fries met pauwenmotief. In 1985 is deze fries voorzichtig losgemaakt, met witbrood en radeerkruim schoongemaakt en terug geplakt. Het beschilderde stucwerk boven de boog boven de schoorsteen was door lekkages zwaar aangetast met zoutuitvloeiingen en is opnieuw beschilderd. Daarnaast werd een lokaal voor de brooduitdeling gebouwd en ingericht als een soort winkel. Halverwege de ruimte werd een kamerbrede toonbank getimmerd en de kamer had twee deuren naast elkaar, de ingang en de uitgang. Tussen de deuren werd een ijzeren hekje geplaatst, zodat de uitdeling ordelijk kon verlopen. Op de vloer lagen de oude tegels, die afkomstig waren uit de in 1902 afgebroken panden. De functie van de binnenplaats is niet helemaal bekend. Voor de verbouwing was al op deze plek een open plaats aanwezig. De inrichting van de binnenplaats heeft in het verleden heel wat veranderingen ondergaan. Op de binnenplaats in de hoek onder het afdak tegen de Heerenkamer bleef de zich daar bevindende waterpomp staan. Er werd een pompehok omheen gebouwd. De pomp kreeg een grote koperen kraan. Ook werd er op de binnenplaats een berghok gebouwd. De pilaren zijn typerend voor de bouwstijl van Van der Steur, de collonade bij de entree naar de plaats doet denken aan een kloosterhof. Op een fraaie foto die tussen 1912 en 1926 moet zijn genomen is het oorspronkelijke sobere ontwerp te zien: een pleintje van grind met in het midden een kastanjeboompje.
Afbeelding: foto binnenplaats tussen 1912-1926. 9
1903 inrichting kamer Fonds Van Zanten (plattegrondnr. 5) De kamer was oorspronkelijk een catechisatiekamer, maar werd in 1902 toegewezen als vergaderkamer van het fonds Van Zanten. Rond 1903 werd de kamer in de huidige stijl ingericht. In 1990 heeft een restauratie plaatsgevonden. Het eind 19e eeuwse papieren behang werd gerestaureerd met klittenband aan de wand bevestigd. Als men de kamerdeur in een hoek van 90 graden zet is goed te zien hoe scheef het huisje staat. 1912 elektrische verlichting Tot 1815 werd de kerk verlicht met kaarslicht, vanaf 1815 hingen er olielampen en vanaf 1836 was er gasverlichting. Elektrische verlichting kwam er in 1912 toen architect Adriaan Willem Weissman de grote lichtkroon met de vier kleinere kronen ontwierp die in de Kerkzaal hangen.
Peuzelaarsteeg
kerkzaal
Afbeelding: bewerking van twee fragmenten over elkaar. 1880 onder ontwerp plan 1902.
10
1938 – 2008
PRAKTISCHE WIJZIGINGEN
1938 centrale verwarming In 1938 is er door het hele complex centrale verwarming aangelegd. 1939 verbouwing catechisatiekamers tot gemeentezaal (plattegrondnr. 10) In 1939 was het plan opgevat om een nieuwe gemeentezaal te bouwen. Onderstaande afbeelding laat zien dat er meerdere ideeën waren, maar dit ontwerp is niet gekozen. In 1939 is het plan van architect Karel Jonkheid tot uitvoering gebracht. Jonkheid heeft meerdere doopsgezinde gebouwen en verbouwingen in Haarlem ontworpen, o.a. het Doopsgezinde rusthuis Spaar en Hout, het Bruiningshofje aan de Botermarkt en de gemeentezaal. De twee catechisatiekamers uit 1869 werden verbouwd tot multifunctionele gemeentezaal met daarboven drie catechisatielokalen. De entree en de ruimtes van het Predikfonds op de hoek van de Frankestraat/Peuzelaarsteeg zijn door de verbouwing met een brede gang verbonden aan de entree Frankestraat 24.
Afbeelding: plattegrond ontwerp bouwplan nieuwe gemeentezaal 1939. Modernisering Sinds vele jaren is de voormalige catechisatiekamer (plattegrondnr. 9) in gebruik als werkkamer van de predikanten van de Doopsgezinde gemeente. De inrichting is modern. Vanaf ca. 1990 wordt de Gang vrijwel permanent gebruikt voor exposities. De Gang is in 2008 opnieuw ingericht, tegelijkertijd met de totstandkoming van ‘De Wereld van Jansje’. 11
Het winkelpand Grote Houtstraat 45 (plattegrondnr. 11) is sinds lange tijd in gebruik als winkel. Sinds april 2008 is ‘De Wereld van Jansje’, een cadeauwinkel voor eerlijk geproduceerde producten. Gerenommeerde ontwerpers Hugo Timmermans, Lex Reitsma, Menno Vissers en Piet Hein Eek, hebben Jansje een eigentijds uiterlijk gegeven. In 1992 is de oude kerkeraadskamer in gebruik genomen als bibliotheek, juist omdat zich achter een van de deuren nog altijd de kluiskamer bevindt, waar het grootste gedeelte van het archief wordt bewaard. Sinds 2012 is de oude kosterswoning, Peuzelaarsteeg 3, gerestaureerd en in gebruik als webwinkel en rustruimte van ‘De Wereld van Jansje’.
Tekst 2013: Mechteld Gravendeel Aanvullingen na architectuurhistorische studie 2014: Karen Schenk
12
