K e n m e r k e n d voor het w e r k v a n de Italiaanse a r c h i t e c t G i o r g i o G r a s s i (1935) is de v o o r t d u r e n d e en g e d u l d i g e , m a a r s t r e n g e r e f l e c t i e op a r c h i t e c t u u r . D e z e r e f l e c t i e w o r d t g e a c t i v e e r d d o or de m o d e r n e c o n d i t i e en leidt tot e e n o n d u b b e l z i n nige s t e l i i n g n a m e . T e g e n o v e r h e t ' b i j g e l o o f a a n h e t n i e u w e ' b e n a d r u k t Grassi a r c h i t e c t u u r ais vak. D i t v a k b e t r e f t h e t k e n n i s v e l d v a n de a r c h i t e c t u u r d a t g e b a s e e r d is op a r c h i t e c t o n i s c h e e r v a r i n g . D e z e a r c h i t e c t o n i s c h e e r v a r i n g is e e n h i s t o r i s c h e e r v a r i n g v a n ' v a n z e l f s p r e k e n d e ' a r c h i t e c t u u r die i n g e b e d is in het l e v e n v a n a l l e d a g . D e b e g r i p p e n ' a r c h i t e c t u u r ' , ' w e t e n s c h a p ' en ' t r a d i t i e ' zijn e c h t e r niet g e f i x e e r d in een s t a t i s c h e verhouding, maar worden t e l k e n s opnieuw g e f o r m u l e e r d in het o n t w e r p en in de t h e o r e t i s c h e t e k s t : h e t o n t w e r p m a a k t d e e l uit v a n de a n a l y s e v a n de a r c h i t e c t u u r en o m g e k e e r d is de s y s t e m a t i e k v a n de a r c h i t e c t o n i s c h e k e n n i s de e n i g e n o r m v o o r e e n o n t w e r p d a t w i l t o e b e h o r e n a a n de t r a d i t i e v a n de a r c h i t e c t u u r als w e t e n s c h a p . D a a r o m r o e p e n de t e k s t e n en o n t w e r p e n v a n Grassi eerder v r a g e n op, d a n d a t zij e e n a n t w o o r d b i e d e n . O o k de t e k s t d i e w i j hier publiceren biedt geen antwoord, maar stelt de huidige c o n d i t i e s v a n de a r c h i t e c t u u r a a n de h a nd v a n h e t o n d e r w i j s d a a r i n op i n d r i n g e n d e w i j z e a a n de o r d e. D e z e t e k s t is e e n b e w e r k i n g v a n e e n l e z i n g a a n de a r c h i t e c t u u r f a c u l t e i t v a n de u n i v e r s i t e i t v a n F l o r e n c e in d e c e m b e r 1989, en is eerder v e r s c h e n e n in D o m u s , m a a r t 1990.
Giorgio Grassi
Een mening over het onderwijs en over de v o o r w a a r d e n van ons werk Laten we om te b e g i n n en zeggen dat de s c h o o l niet meer dan een fase is, een m o m e n t in het leren v a n het vak a r c h i t e c t u u r (ik denk dat iedereen het hier met mij eens is). Naar mijn mening is dit leren een heel lang proces, veel langer en veel ruimer dan de periode die w o r d t d o o r g e b r a c h t op s c h o o l . (Om eerlijk te zijn, ik denk aan een hele lange t i j d : ik denk dat ons vak bij een lange levensduur past). M i s s c h i e n e i n d i g t het leren pas w a n n e e r er een zekere rijpheid w o r d t bereikt. Het is een proces dat neigt naar een e v e n w i c h t , een s o o r t s t a b i l i t e i t (dit b e t e k e n t niet persé dat het zijn scherpte verliest), die evenwel geen p e r s o o n l i j k e a a n g e l e g e n h e i d is, maar veeleer wezenlijk b e t r e k k i n g h e e f t op de b u i t e n w e r e l d . Het is iets dat de v e r h o u d i n g t o t de b u i t e n w e r e l d b e t r e f t (dat wil zeggen met die s p e c i f i e k e w e r k e l i j k h e i d die de w e r e l d v a n ons werk is). Je zou kunnen zeggen dat ons vak b e s t a a t uit techniek (die meer of m i n d e r e l e m e n t a i r kan zijn) en een bepaalde houding ten opzichte van het ontwerpen , een bepaald u i t g a n g s p u n t voor het werken. En het is duidelijk dat het leren b e s t a a t uit het o n d e r w i j s in t e c h n i e k en het o n t w i k k e l e n v a n een o n t w e r p h o u d i n g . N a t u u r l i j k is er veel te zeggen over het o n d e r w i j s in t e c h n i e k (wat een g r o o t deel van het leren u i t m a a k t en n o o i t u i t s l u i t e n d technisch is). Maar v a n d a a g wil ik het hebben over het t w e e d e punt: dat wil zeggen de h o u d i n g ten o p z i c h t e van het o n t w e r p e n , het u i t g a n g s p u n t voor het w e r k e n . Ik geloof dat di t t w e e d e a s p e c t van het leren v a n d a a g de dag verreweg het b e l a n g r i j k s t e is voor a r c h i t e c t u u r s t u d e n t e n ( o m d a t er veel o p v a t t i n g e n zijn die op hen afkomen: de gelegen h e i d s b o e k e n , de t i j d s c h r i f t e n , e n z o v o o r t s ) . Met a n d e r e w o o r d e n , m o m e n t e e l is voor een s t u d e n t de v o r m i n g v a n een beredeneerde, s a m e n h a n g e n d e o p v a t t i n g over a r c h i t e c t u u r als geheel v a n het a l l e r g r o o t s t e belang (veel b e l a n g r i j k e r dan een mooi project) . Dat wil zeggen de o n t w i k k e l i n g van een b e r e d e n e e r d e o p v a t t i n g over de a r c h i t e c t u u r als vak die kan dienen als v o o r w a a r d e en basis voor een p r a k t i j k (als u i t g a n g s p u n t voor het o n t w e r p en t e g e l i j k e r t i j d als een k r i t i s c h e l e m e n t in het o n t w e r p p r o c e s ) . In die zin is de v o r m i n g v a n een o p v a t t i n g over de h i s t o r i s c h e e r v a r i n g een f u n d a m e n t e e l o n d e r d e e l van het leren (dat wil zeggen, onze p o s i t i e ten o p z i c h t e van de h i s t o r i s c h e e r v a r i n g ) . Ik refereer hier zeker aan de o n t w i k k e l i n g v a n een o n t w e r p t h e o r i e , maar bovenal denk ik aan de d i r e c t e e r v a r i n g van g e s c h i e d e n i s , de d i r e c t e e r v a r i n g v a n de m a t e r i ë l e w e r k e l i j k h e i d v a n (meer of minder) oude a r c h i t e c t u u r die we kunnen en m o e t e n o n d e r g a a n . Ik bedoel de g e b o u w e n die wij bezoeken, b e s t u d e r e n (ook als toeristen, maar wij zijn niet a l l e e n t o e r i s t e n ) . Dit d i r e c t e c o n t a c t met a r c h i t e c t u u r is voor mij e s s e n t i e e l . M i s s c h i e n is dit het enige ware o n d e r w i j s dat s t u d e n t e n nog s t e e d s kunnen krijgen. Het enige o n d e r w i j s v a n d a a g de dag dat niet d u b b e l z i n n i g is. B i j v o o r b e e l d :
(Heinrich
Tessenow,
woonhuis
in tuinwijk
Heilerau
bij Dresden,
1911)
als wij aan een project werken kunnen we eindeloos p r a t e n over zijn relatie met de geschiedenis, over zijn plaats in de a r c h i t e c t u u r geschiedenis, enzovoorts. Maar we hebben voorbeelden nodig om elkaar te kunnen begrijpen. W a t ik wil zeggen is dat in dit geval een bezoek aan de Sint Pieter in Rome of de b e z i c h t i g i ng van de facade van de Santa Maria Novella in Florence veel bruikbaarder is dan allerlei t h e o r e t i s c h e d i s c u s s i e s (en ook veel helderder). Een essentieel s t a d i u m in het leren is wanneer de studen t de oude a r c h i t e c t u u r (die de t r a d i t i e van zijn vak is) uiteindelijk niet alleen ziet als een getuigenis van een ver verleden, maar ook als een concrete b i j d r a g e voor zijn eigen werk, als materiaal voor zijn werk. Igor Stravinsky heeft ooit gezegd: 'alles w a t geen t r a d i t i e is, is plagiaat!'. Dit betekent dat je niets kunt c o n s t r u e r e n wanneer je niet uitgaat van iets anders. Met andere woorden, de verbeelding (die een noodzakelijke b i j d r a g e levert aan ons werk) scherpt zich aan bekende dingen. Bij deze bewering wil ik even opmerken dat er een verschil b e s t a at tusse n het hebben van beelden en het hebben van verbeelding (tussen het vermogen beelden op te roepen en het vermogen om iets met een beeld te doen: dat wil zeggen het beeld en zijn virtualiteit). Mij i n t e r e s s e e r t slecht s de tweede mogelijkheid. Het lijkt mij overbodig te zeggen dat t r a d i t i e niet betekent de herhaling van datgene wat al gedaan is. Integendeel, met t r a d i t i e bedoel ik de realiteit van datgene wat v o o r t d u u r t (iemand die zich hier heel goed bewust van was, was A d o l f Loos toen hij de Weense t r a d i t i e plaatste tegenover folklore en f o r m e e l experimentalisme). V o o r mij is een essentieel s t a d i u m in het leren wanneer de s t u d e n t er in slaagt om de a r c h i t e c t u u r (oud of nieuw, maar v o o r a l oud) die hij bezoekt niet langer te zien door de ogen van een toerist of van een intellectueel, maar door de ogen van een technicus die o b s e r v e e r t en oordeelt, die de a r c h i t e c t u u r op haar bruikbaarheid t o e t s t (het zogenaamde h i s t o r i s c h e g e z i c h t s p u n t is dan niet meer een essentiële f a c t o r in het weten). De studen t kijkt dan niet zozeer naar historische redenen, maar veel meer naar technische redenen om zo het t e c h n i s c h e geheim van die a r c h i t e c t u u r te d o o r g r o n d e n . Hij t o e t s t de a r c h i t e c t u u r op haar bruikbaarheid alsof hij haar zelf heeft gemaakt: hij beoordeelt haar alsof het zijn eigen werk betreft, hij bekijkt haar v a n u i t het o o g p u n t van zijn eigen werk. Paul Valéry heeft ooit een heldere opmerkin g gemaakt over zijn h o u d i n g tegenover werk dat in musea hangt: 'een k u n s t w e r k v o o r z i e t m i j v a n i d e e ë n , lessen, m a a r niet v a n plezier. M i j n plezier is h e t d o e n , n i e t h e t o n d e r g a a n ' . Dit is de manier waarop we werk uit het verleden moeten bezoeken. W i j zouden gedreven moeten zijn door de noodzaak: wij moeten dat werk gaan bekijken dat ons op dat moment noodzakelijk lijkt. Ik doceer architectonische compositie aan een grote s c h o ol met veel s t u d e n t e n , maar t o c h is mijn projectgroe p klein met relatief weinig s t u d e n t e n . Dit zou de indruk kunnen wekken van een elitegroep, maar dat is niet het geval. Het tegenovergesteld e is waar. W i j hebben relatief weinig s t u d e n t e n omdat we geen afdoende a n t w o o r d e n hebben op hun vragen die bijna a l t i j d i r r a t i o n e e l en te gehaast zijn (en waarbij s t u d e n t e n bijna allemaa l langs de k o r t s t e weg r e s u l t a a t willen behalen). Dit hebben s t u d e n t e n al een t i j d j e
geleden begrepen en zij geven het aan elkaar door. Eigenlijk hebben wij van onze kant veel vragen en onzekerheden. W i j vinden dat het vooral onze taak is om s t u d e n t en hierin te laten p a r t i c i p e r en (om v o o r a l twijfel over te brengen: de twijfel is tevens het enige v a s t s t a a n d e punt w a a r v a n kan worden vertrokken). W i j leren s t u d e n t e n niet hoe zij een mooi project kunnen maken, een project dat briljant is, behaagt, en waarmee ze een goede sier kunnen maken. De waarheid is dat wij dat niet eens zouden kunnen. W i j kunnen h o o g s t e n s aan s t u d e n t e n duidelijk maken hoe zij, naar onze mening, een eerlijk project kunnen maken ( ' d e b e d o e l i n g v a n e e n e e r l i j k w e r k ' , om Valéry nog eens aan te halen, 'is s i m p e l e n d u i d e l i j k : het aanzetten tot denken). Eerlijk: dat wil zeggen s a m e n h a n g e n d met de voorwaarden van de hedendaagse a r c h i t e c t u u r en met de t r a d i t i e van het vak. J u i s t opdat men de verankering niet zoekt in iets dat minder is dan het vak. J u i s t opdat een project op zijn minst v a k k u n d i g kan zijn, zoals bij ander werk. W a n t , wat we momenteel heel vaak in a r c h i t e c t u u r zien gebeuren is dat werk verwordt tot een gratuite inspanning. W i j geven s t u d e n t e n geen p r a k t i s c h e raad die meteen te gebruiken is: wij moedigen hen aan met helderheid te werken (in werkelijkheid ontmoedige n wij artiesten en volharden wij in de gedachte dat een goed project a l t i j d zonder moeilijkheden kan worden beschreven). W i j doen het zo, dat s t u d e n t e n worden gedwongen om de voorwaarden van hun werk met helderheid te beschouwen (om de moeilijkheden en begrenzingen d a a r v a n met een heldere blik te beschouwen). Dit lijkt mij t e g e n w o o r d i g heel belangrijk; des te meer o m d a t s t u d e n t e n momenteel l e t t e r l i j k worden belaagd met beelden, met onberedeneerde vormen, enzovoorts. En het eerste dat door deze heldere o b s e r v a t i e naar voren komt, is het onderscheid tusse n het verleden en het heden, tussen de t r a d i t i e en de huidige c o n d i t i e s van de a r c h i t e c t u u r , tusse n de relatieve zekerheid van de voorwaarden uit het verleden en de t o t a l e onzekerheid van de huidige voorwaarden (tussen een verleden gebaseerd op conventies, maar ook op gemeenschappelijke middelen en doeleinden, en een heden gebaseerd op individueel gezoek, op f o r m e e l geëxperimenteer, enzovoorts). Ik heb de indruk dat alles wat ik tot nu toe heb gezegd voor de hand liggend is. Ik voeg daar nu iets anders aan toe: het belangrijkste dat een s t u d e n t moet leren te eisen van zichzelf is dat hij zich bewust is van datgene wat hij doet (hoe eerder, hoe beter, dat bespaart een hoop energie, t i j d en ook desillusies). Formele excercities doen niemand goed, zeker niet degenen die ze uitvoeren. Een o n h a n d i g project, maar gemotiveerd van karakte r is beter dan een mooi project zonder reden (dat is wat iedereen m i s s c h i e n zegt, maar wat moeilijk is om in p r a k t i j k te brengen). En omdat de s a m e n h a n g tusse n datgene wat men maakt in a r c h i t e c t u u r en datgene wat men daarover denkt essentieel is, is het j u i s t van belang om met het tweede te beginnen: het vormen van een mening (vervolgens kan men zich ook vergissen, dat zal iedereen begrijpen, maar met de tij d zal het beter gaan). Het is geen eenvoudige zaak om dit bewustzij n te verwezenlijken (des te meer omdat t e g e n w o o r d i g de s p e c i f i c i t e i t van ons werk t o t a a l n u t t e l o o s geworden lijkt te zijn en het niet langer a a n s l u it
bij c o n c r e t e , c o l l e c t i e v e v e r w a c h t i n g e n ) . Maar s t u d e n t e n moeten het waarom w e t e n v a n de d i n g e n die zij doen, o m d a t dat de enige manier is om tot begrip te komen v a n w a t men a l t i j d het l a a t s t en voor eigen r e k e n i n g leert: dat ons werk geen enkele willekeur toestaat. De e e r s t e c o n s e q u e n t i e v a n dit b e w u s t z i j n is dan ook de c o n t r o l e die men u i t o e f e n t over zijn keuzes: j u i s t dit maakt de s a m e n h a n g v a n het werk uit. Dit b e w u s t z i j n is in w e r k e l i j k h e i d het enige doel dat wij op s c h o o l nastreven (en dat is tevens het b e l a n g r i j k s t e doel in mijn werk als a r c h i t e c t ) . In die zin b e t e k e n t s c h o l i n g de o n t w i k k e l i n g van een g e m e e n s c h a p p e l i j k visie en w o r d t het werk, het onderzoek en experimen t van het p r o j e c t, een g e m e e n s c h a p p e l i j k werk. O n d a n k s deze voorw a a r d e n voor s a m e n w e r k i n g komen de a f z o n d e r l i j k e p r o j e c t e n die in de g r o e p op s c h o o l w o r d e n g e m a a k t t o c h niet tot g e m e e n s c h a p pelijke f o r m e l e keuzes (tot zover is de a r c h i t e c t u u r , een collectief gegeven bij u i t s t e k ! , g e r e d u c e e r d ) . W a n n e e r ik een onderwijzer een projec t v a n een s t u d e n t zie c o r r i g e r e n , p o t l o o d in de hand, moet ik toegeven dat ik een zekere a f g u n s t voel. Ik zou dat niet kunnen, ik zou niet w e t e n waar ik zou m o e t e n beginnen (ik geloof dat ik nog n o o i t een p o t l o o d heb g e b r u i k t bij het b e s p r e k e n v a n een p r o j e c t op s c h o o l ) . Maar ik voel ook een zekere s c h a a m t e voor ons o n d e r w i j s w e r k , w a a r i n het mogelijk is om met zoveel gemak te doen alsof. W a n t , feitelijk verkeren l e r a a r en l e e r l i n g t e g e n w o o r d i g in dezelfde o m s t a n d i g h e d e n als het a a n k o m t op o n t w e r p e n: vol o n z e k e r h e d e n en t w i j f e ls (en vaak met het v e r t r o u w d e gevoel iets o n n u t t i g s en z i n l e d i g s te doen). Het enige verschil is dat de ene een beetje meer e r v a r i n g h e e f t dan de ander; dat hij een beetje meer b e w u s t is van w a t hij doet, dat wil zeggen van de moeilijkhe den en onzekerheden die hij iedere keer het h o o f d moet bieden. T e g e n w o o r d i g is er niets a l g e m e e n s te onderwijzen , ledereen doet wat hij wil. En d a a r o m h e e f t zelfs een atelier in zekere zin vele beperkingen, o m d a t dit in zichzelf is besloten. W e l b e s c h o u w d kan niemand zich t e g e n w o o r d i g meester noemen: n i e m a nd h e e f t een p r a k t i j k om te o n d e r w i j z e n, iets dat b e a n t w o o r d t aan de taak en de v e r w a c h t i n g , iets dat v e r b o n d en is met een gemeenschappelijke grondslag (wat een n o o d z a k e l i j k e v o o r w a a r d e voor de a r c h i t e c t u u r is, zoals wij goed w e t e n ) . T e g e n w o o r d i g zijn er in ons werk geen g e m e e n s c h a p p e l i j k e zekerheden. Het enige dat wij g e m e e n s c h a p pelijk kunnen hebben, is het oordeel over onze i n t e n t i e s met betrekking tot de a r c h i t e c t u u r en over onze taak binnen ons werk in de huidige situatie. Dat is de reden dat wij op s c h o o l nu al v e r s c h i l l e n d e jaren proj e c t e n doen in m o n u m e n t a l e s i t u a t i e s (die vaak ook heel belangrijk zijn, onze a a n p a k is e c h t e r zonder v a l s heilig o n t z a g ) . W i j hebben b i j v o o r b e e l d p r o j e c t e n gedaan in Pavia, V i g e v a n o , M a n t u a en Verona. In deze p r o j e c t e n gaan wij a l t i j d op zoek naar een d i r e c t e relatie met een oud werk, met een m o n u m e n t . De keuze v a l t a l t i j d op m o n u m e n t a l e g e b o u w e n of c o m p l e x e n die om een of a n d e r e reden nog onvoltooid zijn gebleven. Dat b e t e k e n t dat zij hun volt o o i d h e i d in de loop der t i j d hebben verloren, of dat zij o n v o l t o o i d zijn gebleven d o o r specifiek h i s t o r i s c h e g e b e u r t e n i s s e n (dit is vaak het geval met oude g e b o u w e n : de h e r t o g e l i j k e paleizen in V i g e v a n o en M a n t u a, het ' G r a n G u a r d i a ' en het r o m e i ns t h e a t e r in
Verona, e n z o v o o r t s ) . G e b o u w e n en c o m p l e x e n w a a r v a n de v r a g e n nog niet zijn u i t g e p u t , die nog s t e e d s , of o p n i e u w , hun o n o p g e l o s t e p r o b l e m en laten zien; dat wil zeggen die nog s t e e d s projecten zijn. Op die manier gaan de s t u d i e p r o j e c t e n , bij wijze van s p r e k e n , deel uit maken v a n een werk dat al is b e g o n n e n , dat o u d e r en a u t h e n t i e k e r is o m d a t het al vele proeven h e e f t d o o r s t a a n . Een werk dat ons zijn s p e c i f i ek p r a k t i s c h e p r o b l e m e n laat zien: een a r c h i t e c t u u r die haar a n t w o o r d e n al h e e f t gegeven, maar die nog o p e n s t a a t voor nieuwe a n t w o o r d e n . In ieder geval laat een oud p r o j e c t een c o m p l e e t o v e r z i c h t v a n p r o b l e m e n zien w a a r o p een p r o j e c t a l t i j d a n t w o o r d moet geven. Deze p r o b l e m e n zijn in wezen a l t i j d dezelfde. Op deze manier w o r d t v o o r k o men dat in het nieuwe project bepaalde p r o b l e m e n w o r d e n v e r m e d en of w e g g e l a t e n (zoals b i j v o o r b e e l d het p r o b l e e m v a n decoratie). H i e r v o o r moet hoe dan ook in het p r o j e c t openlijk en b e w u s t de v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d worden g e d r a g e n (zoals b i j v o o r b e e l d in het geval v a n het weglaten v a n p r o b l e m e n ) . De a a n w e z i g h e i d van een oud g e b o u w biedt geen v e r o n t s c h u l d i g i n g of g a r a n t i e voor het r e s u l t a a t v a n de s t u d i e p r o j e c t e n , maar o n t h u l t eerder alle t e g e n s t r i j d i g h e d e n daarin. Dit maakt tevens het reële o n d e r s c h e i d t u s s e n oud en nieuw in alle s c h e r p t e z i c h t b a a r , inclusief de o n m o g e l i j k h e i d om de v o r m slaafs te herhalen. De t a a k v a n het p r o j e c t is om precies dit te laten zien en om, in een d i r e c t e c o n f r o n t a t i e , het p r o v i s o r i s c h k a r a k t e r en de o b j e c t i e v e i n c o m p l e e t h e i d v a n het a n t w o o r d te laten zien: zie hier de huidige voorwaarden van de architectuur. In mijn werk als a r c h i t e c t is het niet a n d e r s. A l s ik mijn projecten zou m o e t e n b e s p r e k e n , zou ik dezelfde d i n g en zeggen. Ik kan m i s s c h i e n s l e c h t s een paar o p m e r k i n g e n toevoegen over de specif i e k e r i c h t i n g van mijn werk en de, laten we zeggen, p o s i t i e die het inneemt. Gegeven de s i t u a t i e (en w a a r s c h i j n l i j k ook mijn i n t e r e s s e , mijn v o o r k e u r ) , zie ik al een t i j d j e dat mijn o n d e r z o e k s v e ld zich niet u i t b r e i d t ( b i j v o o r b e e l d naar de vele m o g e l i j ke a n t w o o r d e n die men kan o n t d e k k e n in de h u i d i g e a r c h i t e c t u u r ) , maar zich j u i s t a l t i j d beperkt tot de a n t w o o r d e n die al vaak zijn gegeven, die het meest zijn h e r h a a l d en het meest b r u i k b a a r zijn. Dat wil zeggen, het veld van het gewone, v a n het voor de hand liggende. Precies dit veld heb ik gekozen. Mijn keuze is w a a r s c h i j n l i j k d o o r v e r s c h i l l e n d e m o t i e ven ingegeven, maar in ieder geval d o o r één heel simpel m o t i e f : op de lange d u u r r e a l i s e e r d e ik mij dat di t o n d e r z o e k s v e ld het meest open en veelbeloven d is. Het is in ieder geval het enige w a a r i n de v o o r w a a r d e n voor i n t e l l i g e n t e (en begrijpelijke) a n t w o o r d e n a a n w e zig zijn. Met a n d e r e w o o r d e n , ik ben t o t de c o n c l u s i e g e k o m e n (en d a a r i n ben ik zeker niet de e e r s t e ) dat nauwgezet o n d e r z o ek naar wat men al denkt te w e t e n , naar w a t men g e n e i g d zou zijn links te laten liggen, t o t meer, laten we zeggen, v e r r a s s i n g e n en m o g e l i j k e en o n v e r w a c h t e g e z i c h t s p u n t e n leidt, dan w a n n e e r de z o g e n a a m d e f a n t a s i e de vrije loop krijgt. W a t in w e r k e l i j k h e i d a l t i j d en a l l e e n t e l t is de visie, het oog dat w a a r n e e m t (dit is w a a r s c h i j n l i j k in ieder vak zo, maar zeker in ons vak dat a l t i j d en v o o r a l een zien en transformeren van dingen is). A l s wij er in slagen het o b j e c t van ons werk met heldere ogen te zien, vrij v a n v o o r o o r d e l e n (virtuoos),
dan o n t h u l l e n de t y p i s c h e d i n g e n en de meest n o r m a l e a s p e c t e n , waar wij dat het m i n s t e zouden v e r w a c h t e n , o n v e r a n d e r l i j k hun verbanden en beperkingen (en zijn d a a r o m t e g e l i j k e r t i j d hulp, dat w\\ zeggen a a n m o e d i g i n g en r a a d ) . O m die reden i s m i j n w e r k a l t i j d g e r i c h t op, laten we zeggen, de diepte (en d a a r i n is het v a s t h o u d e n d en z o r g v u l d i g , vindt het zijn i n p e r k i n g e n e n z o v o o r t s ) , en niet op de breedte (dat wil zeggen op e x p e r i m e n t a l i s m e , op het experiment in alle r i c h t i n g e n ) . N a t u u r l i j k h e e f t di t niet o n b e l a n g rijke c o n s e q u e n t i e s v a n p r a k t i s c h e aard ( o p g e l e g d e b e p e r k i n g e n, s i m p l i f i c a t i e s , r i g i d i t e i t , s c h e m a t i s m e , e n z o v o o r t s ) en o o g s t mijn werk zo nu en dan een zekere afkeur. Er w o r d t mij b i j v o o r b e e l d verw e t e n dat mijn werk k u n s t m a t i g , d r o o g , v o o r s p e l b a a r , a r m z a l i g , e n z o v o o r t s is. Maar, zoals ik al heb gezegd, ik s t el de helderheid van het werk boven alles. V o o r mij is v o o r a l v a n belang om mijn visie en het w a a r o m d a a r v a n zoveel mogelijk duidelijk te maken. Een al te g e m a k k e l i j k e en d i r e c t e bijval i n t e r e s s e e r t mij niet; als ik die o o i t krijg, dan h e c h t ik er de v o o r k e u r aan om die met enige m o e i t e te verkrijgen, ook v a n de kant v a n de beoordelaar. D i t alles b e t e k e n t dat, n a a r m a t e de t i j d v e r s t r i j k t , ik mijn werk s t e e d s meer zie v e r w i j d e r e n v a n zaken als s p o n t a n i t e i t en vers c h e i d e n h e i d (volgens een lijn, die quasi o n a f h a n k e l i jk is v a n mijn plannen, of v a n mijn i n t e n t i e s ) . Ik heb d a a r o m geen enkele m o e i t e om te e r k e n n e n dat mijn manier v a n w e r k e n in f e i t e een bewerken is (om eerlijk te zijn denk ik dat dit, meer of m i n d e r b e w u s t , a l t i j d het geval is), een herhalen v a n d i n g e n die al eens zijn gezegd. En ik b e n a d r u k di t pun t (zoals a l t i j d ) , o m d a t ik moet toegeven dat het j u i s t di t bewerken is wat mij a a n t r e k t in mijn werk: namelijk dat men zich meet. Men meet zich aan a n t w o o r d e n die al zijn gegeven. Deze a n t w o o r d e n w o r d e n o p n i e u w i n g e b r a c h t om mijn werk te t o e t s e n , ook om nieuwe p r o b l e m e n te t o e t s e n , maar zonder o o i t af te d w a l e n , zonder o o i t de precieze grenzen of de u i t g e b r e i d h e i d (of de virtualiteit) van zulke a n t w o o r d e n te o n t k e n n e n . Dit lijkt mij de enig overgebleven manier om d i n g en nog in een b e s p r e e k b a r e v o r m aan de orde te s t e l l e n . Dat v e r k l a a r t m i s s c h i e n ook een zekere traagheid (meer of minder p r o g r a m m a t i s c h ) die een c o n s t a n t e is g e w o r d e n in mijn manier v a n w e r k e n . Ik denk e c h t e r dat die t r a a g h e i d niet zo zeer v o o r t k o m t uit mijn v o o r k e u r , maar uit het w e r k e n aan dinge n die a l g e m e e n b e k e n d zijn, d i n g e n die j u i s t grenzen aan het voor de hand liggende, uit het w e r k e n aan g e m e e n p l a a t s e n . Ik denk dat zij v o o r t k o m t uit het feit dat wij ons niet laten w e e r h o u d e n d o o r het b a n a l e o p p e r v l ak dat de m e e s t gewone d i n g e n bedekt, en dat aanvankelijk de w a a r h e i d d a a r v a n , dat wil zeggen de n o o d z a k e l i j k e v o o r w a a r d e n v a n hun v o r m , v e r b o r g e n h o u d t. Gegeven de s i t u a t i e v a n ons werk kost het t i j d o m de w a a r h e i d , de w i j s h e i d en het m e e s t e r s c h a p die zijn o p g e s l o t e n in de m e e s t gewone d i n g e n ( b i j v o o r b e e l d in de e l e m e n t a i r e v o r m van het h u i s of van zijn e l e m e n t e n , dat wil zeggen de v o r m v a n het dak, van de r a m e n , e n z o v o o r t s ) te hervinden. Dit v e r o n d e r s t e l t een s t i l s t a a n , een t i j d e l i j k o p s c h o r t e n v a n een oordeel . Het v e r o n d e r s t e l t een i n t e l l i g e n t e en o n g e h a a s t e a a n d a c h t (zelfs d w a r s d o o r meerder e o p e e n v o l g e n d e p r o j e c t e n heen). Maar wat t e l t is a l t i j d en a l l e e n de visie. U i t e i n d e l i j k geloo f ik dat er geen reëel a l t e r n a t i e f is voor
deze manier van w e r k e n (zeker binnen onze h y p o t h e s e , laten we zo zeggen, b i n n en de continuïteit van het vak), behalve dan een acad e m i s t i s c h e : denk maar aan het huis, dat relatief s i m p e l e voorwerp, dat o n g e d e e rd de eeuwen d o o r k r u i s t (behalve n a t u u r l i j k de laatste, toneel van h a r d n e k k i g e f o r m e l e e x p e r i m e n t e n ) . Laten we nu kijken naar t w e e p a r a l e l l e manieren om een dergelijk experiment a l i s m e het h o o fd te bieden. Beiden v e r z e t t e n zich d a a r t e g e n met dezelfde v e r t r o u w d e verwijzin g naar de c o n s t r u c t i e v e t r a d i t i e , bijv o o r b e e l d de manier van een S c h m i t t h e n n e r of die van een T e s s e now. Laten we h e r k e n n e n dat S c h m i t t h e n n e r , met zijn v o o r n a m e l i jk n o s t a l g i s c h e b e s c h o u w i n g v a n de orde, de r i t u a l i t e i t e n z o v o o r t s van het t r a d i t i o n e l e burgelijk w o o n h u i s , dat wil zeggen met zijn s u b s t a n t i e e l f o r m a l i s m e , zichzelf h e r h a a l t in zijn vele o p e e n v o l gende p r o j e c t e n , t e r w i j l T e s s e n o w , met zijn illusieloze, vrije, j u i s t virtuose b e s c h o u w i n g van dezelfde k e n m e r k e n erin s l a a g t om binnen die t r a d i t i e s c h i j n b a a r vergeten a s p e c t e n z i c h t b a a r te maken: de eerlijkheid, de w a a r h e i d van de v o r m e n , hun r a i s o n d'etre, en iedere keer v e r r a s t het r e s u l t a a t ons d o o r zijn a u t h e n t i c i t e i t . Laat ik nu o v e r s t a p p e n naar een a n d e r e kant v a n mijn werk, die m i s s c h i e n ook in a l g e m e ne zin belangrij k zou kunnen zijn. T e r u g k i j kend op mijn werk, merk ik dat al mijn werk u i t s l u i t e n d a n t w o o r d e n g e e f t op t o e v a l l i g e v r a g e n en o m s t a n d i g h e d e n . En dat zonder die v r a g e n , die o m s t a n d i g h e d e n , zonder die a a n s p o r i n g e n , zulke a n tw o o r d e n (die volgens mij dus met elkaar verbonden en van elkaar a f h a n k e l i j k zijn) niet zouden hebben b e s t a a n (neem b i j v o o r b e e l d het u i t e i n d e l i j k e k a r a k t e r v a n het p r o j e c t voor het kasteel van A b b i a t e g r a s s o , het wezenlijke v a n dat kasteel leidde naar een typologische aanpak die v a n a f dat m o m e n t k e n m e r k e n d is gewor den voor mijn werk). W a t ik wil zeggen, op basis v a n mijn p e r s o o n lijke e r v a r i n g , is dat men niet echt t o t het wezen v a n de dinge n d o o r d r i n g t zolang men niet door de noodzaak is g e d w o n g e n . Ik wil zeggen dat het de noodzaak is die de d i n g e n d o o r z i c h t i g maakt. Maar ook dat het de noodzaak is die onze w e r k e l i j k e i n t e r e s s e in die d i n g e n oproept . De noodzaak r e g u l e e r t onze a a n d a c h t , s t u u r t onze manier v a n kijken en d o et zelfs d i n g e n v e r a n d e r e n (in ieder geval voor ons, o m d a t wij de d i n g e n v a n u i t v e r s c h i l l e n d e g e z i c h t s p u n t e n bekijken). Ik zou v e r s c h i l l e n d e v o o r b e e l d e n uit mijn eigen e r v a r i n g kunnen noemen. B i j v o o r b e e l d de b e s c h o u w i n g v a n de r o m a a n s e a r c h i t e c t u u r (of de manier van werken binnen deze oude architectuur) voor en na het o n t w e r p voor het t h e a t e r van S a g u n t o . Of de r e f l e c t i e op de g o t i s c h e a r c h i t e c t u u r v a n de Europese hand e l s s t a d (een v a n mijn oude liefdes) voor en na de recente projecten voor G r o n i n g e n . Dat wil zeggen het b e s l i s s e n d belang v a n deze m o m e n t e n van v e r p l i c h t e r e f l e c t i e en de v e r r a s s e n d e u i t b r e i d i n g , t r a n s f o r m a t i e van het o n d e r w e r p van reflectie. K o r t o m , ik bedoel dat het werk ons d w i n g t d i n g e n te zien, die wij a n d e r s niet zouden hebben gezien. En dit zou a f d o e n d e m o e t e n zijn t e g e n de i l l u s o i r e betovering v a n de vrijheid in ons werk (ik herhaal: wat in w e r k e l i j k heid a l l e e n maar t e l t is de visie en dat moet v o l d o e n d e zijn voor ieder g e r e c h t i g d v e r l a n g en naar v e r n i e u w i n g ) . Ik denk dat wij eigenlijk alle s zoude n m o e t e n doen om deze vrijheid zo klein mogelijk te houden. De vrijheid b l i j f t namelijk a l t i j d v e r b o n d e n met d a t gene w a t wij al zijn, dat wil zeggen met d a t g e n e wat wij al kunnen
zeggen. Ze b l i j f t a l t i j d verbonden met datgene w a a r v a n wij het m e e s t e houden, dat wil zeggen met d a t g e n e w a a r v a n we ons al eens hebben bediend. Het is j u i s t deze vrijheid die de v o o r t g a n g in de weg s t a a t . Een l a a t s t e o p m e r k i n g . Bij alles wat ik t o t nu toe heb gezegd is er a l t i j d een v e r a n t w o o r d i n g v a n de v o o r w a a r d e n die s a m e n h a n g e n met het werk: v a n de meer specifiek t e c h n i s c h e v o o r w a a r d e n tot en met die van meer a l g e m e ne aard. Dat wil zeggen de v e r h o u d i n g v a n ons werk met zijn omgeving, met zijn milieu (om een onder k u n s t h i s t o r i c i geliefde t e r m te g e b r u i k e n ) . In die zin gaan wij in ons werk om met een bepaalde s i t u a t i e (of milieu) en o n t w i k k e l e n wij op basis d a a r v a n een manier v a n w e r k e n die ons j u i s t lijkt met b e t r e k k i n g tot die s i t u a t i e (een manier van w e r k e n waarover ik al eerder s p r a k en die ons werk in een bepaalde r i c h t i n g duwt) . D a a r d o o r w o r d t die s i t u a t i e e c h t e r niet g e ë l i m i n e e r d. Zij b l i j f t a a n w e z i g t e g e n o v er de a l d u s o n t w i k kelde manier van w e r k e n en schep t v o o r w a a r d e n voor, laten we zeggen, een t w e e d e keer (laten we ook r e k e n i ng houden met het feit dat de d o o r ons o n t w i k k e l d e manier van w e r k e n helemaal niet a l g e m e e n is: er zijn vele a n d e r e manieren, en die zijn ook meer of minder d o e l t r e f f e n d binne n het milieu). En wel in t w e e o p z i c h t e n . In de e e r s t e plaats ten o p z i c h t e v a n wat wij feitelijk doen: ieder p r o j e c t is een e l e m e nt van t r a n s f o r m a t i e , van iets wat er e e r s t was, maar ook van iets wat zich er o m h e e n bevindt, leder p r o j e ct c o n f r o n t e e r t zich b i j v o o r b e e l d met de k e n m e r k e n v a n de locatie, met d a t g e n e wat daar o m h e e n a a n w e z i g is en daar v o o r w a a r d e n aan s t e l t : de positieve kenmerken (ik ga het hier niet hebben over de p r a k t i j k zelf, de c o n s t r u c t i e v a n het b o u w w e r k ) . Maar ieder project c o n f r o n t e e r t zich ook met de negatieve kenmerken van de locatie (datgene w a t j u i s t a a n s p o o r t t o t een k r i t i s c h e rol v a n het project zelf, t o t zijn w e n s / v e r p l i c h t i n g om a l t i j d ook een o o r d e e l te zijn: b i j v o o r b e e l d over hoe de s t a d is, over haar i n h o u d , over de lelijke stad, e n z o v o o r t s . Bij a n d e r e g e l e g e n h e d e n heb ik het hierover gehad: b i j v o o r b e e l d naar a a n l e i d i n g v a n de d o e l s t e l l i n g e n v a n het p r o j e c t voor het s t u d e n t e n h u i s in C h i e t i ten o p z i c h t e v a n haar o m r i n g e n d e s t a d ; ik zou hetzelfde kunnen zeggen naar a a n l e i d i n g van een recent p r o j e c t voor het g e m e e n t e h u i s v a n Gava). In de t w e e d e plaats ten o p z i c h t e v a n w a t de a n d e r en r o n d o m ons heen doen, s a m e n met ons ( b i n n e n ons eigen vak). We zouden dat ook kunnen negeren (dat is wat m e e s t a l g e b e u r t ) , maar ik blijf van mening dat dat verkeerd is. We hebben al g e s p r o k e n over het i n d i v i d u a l i s t i s c h e en u i t g e l e zen e x p e r i m e n t a l i s t i s c h e k a r a k t e r v a n het h u i d i g e a r c h i t e c t o n i s c h onderzoek ( o n d a n k s de g r o t e t r a n s f o r m a t i e s die de p r o d u c t e n in hun geheel hebben o n d e r g a a n ) . D a a r o m maken wij ook een, laten we zeggen, meer radicale keuze. En o m d a t wij ook onze mening als verschil ten o p z i c h t e v a n a n d e r e m e n i n g en w i l l e n u i t s p r e k e n , hameren wij in ons werk op de b e k e n d e d i n g e n , die s c h i j n b a a r het m e e s t voor de hand liggen: o m d a t die d i n g e n zich, in t h e o r i e , niet zouden m o e t e n kunnen lenen voor t e g e n s t r i j d i g e i n t e r p r e t a t i e s . Maar wij doen dat niet o m d a t wij ons w i l l e n o n d e r s c h e i d e n . Integendeel, wij w i l l e n ons j u i s t meten en onze a n t w o o r d e n t e s a m e n met a n d e r e n op de proef s t e l l e n . Zo zie ik de bijzondere s i t u a t i e
van de besloten prijsvraag: daar hebben wij de tamelijk unieke gelegenheid om ons a n t w o o r d te bepalen aan de hand van de andere voorspelbare antwoorden , daar hebben wij de gelegenheid om ons a n t w o o r d meer expliciet te maken in directe c o n f r o n t a t i e met de andere a n t w o o r d e n die wij ons kunnen voorstellen. In die situaties is ons a n t w o o r d a l t i j d radicaler geweest dan in andere, meer open situaties (dat wil zeggen minder p r o g r a m m a t i s c h ) : bewust, maar ook onbewust, kiezen wij a l t i j d het meest i n s t r u c tieve a n t w o o r d , het meest r a d i c a le (ik vraag me af of wij dit woord nog steed s kunnen gebruiken: ik denk bijvoorbeeld aan de groep ' A r c h i t e t t u r a Radicale' en die zijn duidelijk andere dingen van plan). Verleden jaar zijn wij daarin geslaagd met het project voor het M a t t e o t t i plein in Siena en met het paviljoen voor de Biennale in Venetië: in beide gevallen was, volgens mij, niet zozeer het antwoord op zich van belang, maar haar voorbeeldighei d ten o p z i c h t e van datgene wat men wilde bevestigen (voor mij is dat de juiste manier om het thema te begrijpen). Ook met het Boviso project voor de zeventiende T r i e n n a le is het zo gegaan. Hilberseimers t o e l i c h t i n g op zijn project voor de Chicago Tribune (dit is ook een tamelijk r a d i c a a l project, als men zich bijvoorbeeld bedenkt dat hij twee wolkenkrabber s v o o r s t e l t in plaats van één) is mij a l t i j d goed bevallen. Het is een t o e l i c h t i n g die geheel is g e c o n s t r u e e r d v a n u i t de andere p r i j s v r a a g p r o j e c t e n , v a n u i t de meer voorspelbare en voorbeeldige (Gropius, Taut, enzovoorts). Deze t o e l i c h t i n g bevalt me des te meer als ik hem vergelijk met bijvoorbeeld de a u t o b i o g r a f i s c h e , poëtische m o t i v a t i e s van projecten die we gewoonlijk in onze t i j d s c h r i f t e n kunnen lezen. De huidige s i t u a t i e laat ons een rijke keuze aan f o r m e l e slogans zien. De geschiedenis herhaalt zich: g i s t e r e n was het het platte dak (de beroemde daken-strijd), v a n d a a g is de keuze veel ruimer: het overdreven gebruik van techniek of het lompe gebruik van klassieke orden, de a c t u a l i s e r i n g van de stijl van de Moderne Beweging of puntdaken en vlaggetjes, enzovoorts, enzovoorts (aangezien v a n d a a g de dag alleen de a a n s p r a a k op o r i g i n a l i t e i t het debat doet ontvlammen, zouden we ons moeten herinneren dat die slogans r e c h t m a t i g kunnen toebehoren aan zowel diegenen die ze hebben bedacht als aan hun epigonen. W a n t , zoals Karl Kraus zei, 'er zijn o n d e r de v o o r l o p e r s n a v o l g e r s v a n d e o r i g i n e l e n : als t w e e e e n g e d a c h t e h e b b e n , b e h o o r t die n i e t t o e a a n d e g e n e die h e m h e t eerste h e e f t g e h a d , m a a r a a n d e g e n e die h e m h e t b e s t e h e e f t g e h a d ). Uiteindelijk moet men niet vergeten dat, zoals Kraus a l t i j d zei, ' m o d e r n e a r c h i t e c t u u r een o v e r b o d i g h e i d is, g e c r e ë e r d o p basis v a n e e n j u i s t e h e r k e n n i n g v a n e e n g e b r e k a a n n o o d z a a k ' en daarom kan alles t e r u g k o m e n en doen alsof het een doel heeft, ook de experimenten die het meest s t o m p z i n n i g en n u t t e l o o s lijken. Dit alles kan ons deprimeren, ergeren of onverschillig laten (zoals bijvoorbeeld bij het publiek), maar feit blijft dat voor degenen die nu een mening hebben gevormd over het nut van een dergelijke t e g e n s t e l l i n g van k o r t s t o n d i g e slogans en niet van plan zijn zichzelf mee te laten slepen, m i s s c h i e n alleen de negatie (de oude, ongevaarlijk e negatie) als enige uitweg overblijft ( m i s s c h i e n is er nooit zo'n geschikt moment geweest om de volgende opmerking van Kraus te herhalen: 'als er i e m a n d is die iets h e e f t te z e g g e n , laat h e m v o o r w a a r t s tre-
d e n en zwijgen!') . En laat ik daarom met die beperkte middelen mijn jacht op het normale vervolgen, dat a l t i j d moeilijk te herkennen is tussen de vele dingen die afleiden. N i e t t e m i n , als wij geen rekening houden met dit aspect van de uitoefening van ons vak, een aspect dat ons d w i n g t om mee te doen aan die absurde t e g e n s t e l l i n g van vormen, dan zouden wij t e g e l i j k e r t i j d de voorwaarden ontkennen waarop wij in ons werk het meest zijn gesteld. De voorwaarden die zeker verloren maar t o c h noodzakelijk zijn: een begrijpelijke taal, een gewone, gemeenschappelijke taal voor de a r c h i t e c t u u r (dat is haar feitelijke definitie). Ik denk dat we daarom geen a f s t a n d kunnen nemen van datgene wat anderen binnen ons vak doen, dat we het daarom nooit op moeten geven om ons te meten, om iedere keer met ons eigen werk een oordeel uit te spreken (ook de negatie moet a l t i j d de betekenis van v e r w a c h t i n g , van een opening tot vergelijk aannemen). Daarom is dit in werkelijkheid ook de enige verbinding die overblijft. Het is het enige mogelijke v e r t r e k p u n t dat overblijft om te proberen een gemeenschappelijke betekenis voor ons werk t e r u g te vinden. Vertaling:
Endry van Velzen.
