EEN LANDSCHAP VAN HERINNERINGEN Snipperberichten voor landschap-schrijvers 6 ONDERWEG ONTDEK IK STUKJES WAARHEID, KLEINE BROKJES KRISTAL Motieven voor en betekenis van het schrijven van het eigen levensverhaal Schrijven is langdurig je blik naar binnen richten, een reis naar de donkerste holen in jezelf, een langzame overpeinzing. Ik schrijf in stilte, tastend in het duister, en onderweg ontdek ik stukjes waarheid, kleine brokjes kristal die je met één hand kunt omsluiten en die mijn bestaan op deze wereld rechtvaardigen. Isabel Allende1
Waarom? Een paar eeuwen pas zijn wij mensen ons ervan bewust, dat wij individuen zijn, met een persoonlijk lot en levensloop. Het idee dat we ons leven zelf mee vorm kunnen geven en dat het boeiend is terug te blikken op het unieke leven dat achter ons ligt, is betrekkelijk nieuw. En hoewel de geschiedenis van het levensverhaal begint in de oudheid, zijn autobiografieën eeuwenlang vooral geschreven als gedenkschriften2, memoires3 en geloofsbelijdenissen. De autobiografie zoals we die nu kennen, heeft zich vanaf de renaissance ontwikkeld en is in de negentiende en twintigste eeuw uitgegroeid tot een volwaardig genre in de literatuur.4 Het bewustzijn van het belang van het eigen levensverhaal buiten het domein van de literatuur, in het leven van alledag, is nog jonger. Hoewel mensen al heel erg lang zelfstandig hun geschiedenis opschrijven, komen ze pas sinds enkele tientallen jaren in groepen bijeen, in educatieve centra, hulpverleningsinstellingen, creativiteitscentra en ruimten van kerken en religieuze organisaties, om hun levensverhaal vast te leggen en te delen met anderen. Nog jonger en nieuwer is het besef, dat het levensverhaal van mensen niet alleen voor henzelf iets toe kan voegen, maar dat het ook van belang is voor de mensen die met hen te maken hebben. In de ouderenzorg kan het weet hebben van het verhaal van een oudere bijvoorbeeld veel toevoegen aan de kwaliteit van de zorg. In deze bijdrage over motieven voor het schrijven van het eigen verhaal en het effect daarvan op het leven van ouderen, zijn ouderen aan het woord, die in een groep fragmenten 1
Isabel Allende: Paula. Wereldbibliotheek, Amsterdam, 1994, blz. 17 Gedenkschriften: kronieken en annalen, redes voor het gerecht, openbare levensbeschrijvingen, waarin vooral feiten en daden opgetekend werden 3 Memoires: levensherinneringen van de handelende mens of drager van een sociale rol 4 Zie o.a. P. Spigt: Het ontstaan van de autobiografie in Nederland. G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1985; G. Misch: Geschichte der Autobiographie (8 banden). Bern, 1949-1969; José Franssen: Van vroeger. Levensverhalen schrijven met ouderen. Bohn Stafleu Van Loghum, Houten, 1995, blz. 116 e.v. 2
1
uit hun levensverhaal schreven, en die via het voorlezen van die fragmenten met elkaar geschreven en ongeschreven verhalen uitwisselden en deelden. Waarom schreven deze mensen hun levensverhaal? Wat bezielde hen om juist over zichzelf, over het eigen leven te willen vertellen op papier? Waarom kwamen ze naar een cursus levensverhalen schrijven? Wat bewoog hen dat verhaal dan ook nog eens te willen delen met anderen? Hoe kijken ze terug op dit vastleggen van het eigen verhaal en wat is voor hen achteraf de betekenis van het delen van dat verhaal met anderen? Ik was benieuwd nar de antwoorden op deze vragen en ik zocht ouderen op die in het verleden deelnamen aan mijn cursussen om hun antwoorden te horen. Tijdens de gesprekken maakte ik notities: ik noteerde hun woorden zo letterlijk mogelijk. Het was een veelkleurig feest: alle ouderen die ik benaderde waren bereid tot een interview, en elke schrijver gaf andere antwoorden op mijn vragen. De meeste mensen schrijven niet om hun verhalen bij een uitgever aan te bieden. Integendeel zelfs. Ze komen omdat de kinderen of kleinkinderen hen hebben gevraagd hun verhaal op te tekenen, omdat ze willen terugblikken, op een kruispunt staan in hun leven, orde willen scheppen, willen ontdekken wie ze zijn en geweest zijn, omdat ze graag schrijven, of omdat ze andere mensen willen ontmoeten. En wat meestal ongezegd blijft: ze komen omdat ze zichzelf willen bevestigen, op onderzoek willen in hun eigen leven tegen de achtergrond van de levens van anderen en de tijd waarin ze dat leven leefden. Ze willen ontdekken hoe het ook alweer was, gebeurtenissen en situaties nog eens herleven om te ontdekken of ze een antwoord kunnen vinden op de vraag ‘waarom?’. Ze willen oude pijn verwerken en met zichzelf in het reine komen. Ze willen bevestigen dat ze bestaan, hebben bestaan, dat ze iemand zijn met een heel eigen verhaal, dat hun leven zinvol was en er toe deed. Vaak spelen verschillende beweegredenen een rol en soms veranderen die ook tijdens de cursus. Motieven voor het bezig willen zijn met het eigen verhaal zijn veelvormig en individueel. Door mijn leven te vertellen krijgt het vorm, en door mijn herinneringen op te schrijven fixeer ik ze; wat ik niet op papier verwoord, zal uitgewist worden door de tijd. Isabel Allende5 Waartoe? Zo verschillend als de motieven zijn voor het vastleggen van het eigen levensverhaal, zo verschillend zijn dan ook de effecten daarvan. Als ik ouderen, soms jaren na deelname aan een cursus, vraag: ‘Wat heeft het schrijven van het levensverhaal en het delen van dat verhaal met anderen voor u betekend?’, is dat vaak het begin van een gesprek over de belangrijke dingen in het leven. Een gesprek dat nogal eens vraagt om een vervolggesprek, want het aangaan van het avontuur met het eigen verhaal heeft soms verstrekkende en diepgaande gevolgen in de levens van mensen. Ontdekkingstochten zijn het: sommigen komen er achter dat hun leven toch meer mooie verhalen herbergt dan ze van te voren wisten, schatkisten worden opengebroken, talenten herontdekt, vroegere beslissingen en keuzes herleefd en bakens uitgezet voor de tijd die nog volgt. Een stimulans om het leven dat komt in eigen hand te nemen. Verhalen zijn 5
Isabel Allende: Paula. Wereldbibliotheek, Amsterdam, 1994, blz. 16
2
opgetekend, uitgewerkt en aangevuld, vormgegeven en doorgegeven aan kinderen en kleinkinderen: de gespreksstof veranderde, want de verhalen zorgden voor meer begrip, meer respect, meer vragen, en door dat alles voor een rijkere communicatie: de erfenis bij leven doorgeven kan intergenerationele relaties verrijken. Schrijven was voor sommigen een openbaring: de gereedschapskist van de taal werd geopend, boeken gelezen, oefeningen stimuleerden de eigen stijl te ontdekken en te slijpen: het schrijfplezier stimuleerde enkelen meer te doen met hun verhalen, een enkel levensverhaal werd gedrukt en uitgegeven. Nooit waren boekpresentaties feestelijker! Verbazing was er, over de onuitputtelijke mogelijkheden van de herinnering, over toegenomen belangstelling voor de verhalen van anderen, over de mogelijkheden van verhalen om bruggen te slaan tussen mensen die zó verschillend zijn dat ze elkaar in het dagelijkse bestaan nooit zouden hebben ontmoet, over de ontdekking dat ieder verhaal volkomen uniek is en dat desondanks verhalen van anderen herkenbaar zijn en dat ze daarmee ook zeer troostrijk kunnen zijn. Verbazing was er over het functioneren in een groep met andere ouderen, mensen leerden anderen te accepteren in hun anders-zijn, zichzelf te accepteren in hun eigenheid: het delen van de verhalen met anderen maakte vaak diepe indruk, liet de verhalen een plek krijgen tegen de achtergrond van een groter verhaal van tijd en ruimte in de ons omringende wereld, was aanleiding tot diepgaande gesprekken over levensproblemen, zingevingsvragen, geloofsvragen, opvattingen en actuele gebeurtenissen. Voor sommigen groeide het verlangen actief te worden in een nooit gedachte nieuwe tijdsbesteding: ouderen gingen bij een koor, bij het toneel, begonnen met voorlezen aan andere ouderen, ontmoetten elkaar in een leesclub, wilden leren schilderen of volgden specifieke schrijfcursussen. Nieuwe paden werden betreden, nieuwe mogelijkheden verkend. Wat ik leerde uit de gesprekken met ouderen: over de betekenis en de zin van het bezig zijn met het eigen verhaal, heeft iedereen iets anders te vertellen.
Terugblikken en betekenis geven Veel mensen schrijven hun verhaal vanuit een behoefte om terug te kijken op het leven dat ze geleefd hebben. Zij vinden het leuk om te vertellen over het leven van vroeger, herinneren zich graag hoe het was. Ik vond het wel interessant om in de cursus terug te kijken naar mijn eigen levensverhaal. Er kwamen herinneringen terug die ik niet meer wist, bijvoorbeeld door te schrijven over foto’s. Dat ik vroeger koffie maakte voor mijn moeder als die boodschappen ging doen: ik was nog klein en hoorde pas later van mijn moeder hoe vies die koffie was. Ook wist ik weer hoe ik uit de school gehouden werd op maandag wasdag, dan moest ik helpen. En ik beleefde weer hoe ik op amper 15-jarige leeftijd thuis moest blijven toen mijn moeder stierf, om voor het gezin te zorgen, en dat ik dan soms de hele dag zat te lezen in een bibliotheekboek. Het huishouden deed ik heel snel tussendoor. Als ik daar nog op terugkijk en zie wat we toen allemaal deden… je móest bijvoorbeeld op zaterdag poetsen omdat het huis op zondag schoon moest zijn. Een vrouw die op donderdag poetste werd door iedereen, ook door mij, veroordeeld: dat kon toch absoluut niet. We poetsten dan de blankhouten stoelen met vim, alles schuurden we, de tafel ook, en we hadden helemaal niet in de gaten dat alle naden 3
rot werden door dat vele poetsen. Ik was gedwongen terecht gekomen in deze situatie en vervolgens ben ik getrouwd om daaruit weg te zijn. Toen ik getrouwd was hoefde ik er niet meer voor iedereen altijd te zijn. In de cursus was ik met mezelf bezig: ik blikte terug op mijn leven en dat vond ik fijn. Ik was nog nooit met mezelf bezig geweest. Ik vond het allemaal even leuk. Ik genoot. Maria Peerboom6 Ouderen willen de gebeurtenissen nog eens de revue laten passeren en op een rij zetten en ze willen zicht krijgen op de rode draad in het eigen levensverhaal. Zingevingsvragen spelen een rol: men wil inzicht krijgen in de eigen levensloop, begrijpen hoe men geworden is wie men is. De balans wordt opgemaakt om met zichzelf in het reine te komen. Het eigen leven wordt geordend en de ordening helpt de betekenis ervan te doorgronden. Mensen zijn op zoek naar samenhang, ingrijpende ervaringen krijgen een plaats in het grotere geheel, in het verhaal laten ze zien hoe relaties met familie en anderen het levensverhaal mee hebben gevormd. Deze familierelaties spelen vaak een rol bij het willen opschrijven van het eigen verhaal. Veel mensen nemen deel aan een cursus levensverhalen schrijven, omdat ze hun geschiedenis willen doorgeven aan degenen die na hen komen: aan kinderen of kleinkinderen willen ze vertellen wie ze zijn en wie ze waren, en hoe hun leven eruitzag. Zij zijn zich bewust van hun eigen sterfelijkheid en ze weten dat hun verhalen verloren kunnen gaan. Het verhaal willen vastleggen kan elementen in zich dragen van het willen vasthouden van het voorbijgaande leven, van voort willen leven in de toekomst (tot over de dood heen) en van zelfrechtvaardiging. Omdat het voor mij motiverender is om voor een speciaal iemand te schrijven, wil ik een boekje schrijven voor mijn kleindochter. Mijn levensverhaal is voor haar als ze volwassen is, niet voor nu, misschien krijgt ze het pas na mijn dood. Dat ik wil schrijven heeft pretenties: ik wil eerlijk over mijn leven vertellen. Het lijkt me fijn als kleinkind zo’n geschenk van je grootmoeder te krijgen. Ik wil ook graag iets doorgeven over de tijd, een hele eeuw: mijn vader was van 1887, ik ben van 1936, mijn kleindochter werd in de jaren tachtig van de vorige eeuw geboren. Ik wil opschrijven hoe ik ben geworden wie ik nu ben. Reflecties over mijn leven, de lijn die ik erin zie, mijn verbondenheid met mijn wortels, dat wil ik in een vorm gieten. En hoewel ik veel in mijn leven wel op een rij heb, vind ik het toch ook moeilijk bepaalde dingen op te schrijven, bijvoorbeeld over de periode van weggaan bij mijn man en het aangaan van een nieuwe relatie. Toch wil ik laten zien: zo gebeurt dat. Ik wil schrijven over alles, over gemis en verdriet, maar ook over de dingen die me gelukkig maakten. Over de twee mannen in mijn leven, over hoe verschrikkelijk belangrijk ze voor me waren. Ik zou mijn kleindochter graag de liefde voor de natuur en voor de literatuur willen meegeven. Ik vind het belangrijk is dat ouders aan hun kinderen hun eigen geschiedenis vertellen en dat familietradities worden doorgegeven. Er is een kern die blijft en het is goed dat een kind weet waar zijn wortels liggen, zeker in deze tijd van vluchtigheid en snelheid. Ook voor mezelf schrijf ik, dit kleinkind is mijn alter ego: ik wil mezelf troosten en met mezelf in het reine komen. 6
Maria Peerboom, deelneemster cursus levensverhalen schrijven, in een interview met José Franssen.
4
Ineke Herberichs7 Het gaat hierbij om meer dan een individueel proces, ouderen zijn zich vaak bewust van het belang dat de jongere generatie heeft bij hun geschiedenis en verhalen. Zij geven hun eigen verworvenheden door, willen hun ‘erfenis’ achterlaten.
Verwerking en zicht krijgen op nieuwe perspectieven ‘Hoe kunnen we het heden en onze toekomst juist beoordelen als we het verleden niet begrijpen?’ Gail Tsukiyama8 Terugblikken op het tot dan toe geleefde leven kan ook een therapeutische functie hebben. Veel mensen schrijven hun eigen geschiedenis op het moment dat er veel is veranderd of verandert in hun leven. Ze staan op een keerpunt. Dat kan het verlies van werk zijn, de confrontatie met werkloosheid of pensionering. Het kan het moment zijn dat de kinderen uit huis gaan of het moment van verhuizing naar een aanleunwoning of zorgcentrum. Maar ook het overlijden van de partner, van een ouder of kind, een echtscheiding, en de confrontatie met een ziekte, depressie of met invaliditeit kunnen aanleiding zijn tot bezinning.9 Tijdens de tweeëneenhalf jaar durende ziekte van ons dochtertje, was er een moment waarop ik letterlijk met mijn kop tegen de muur liep. Ik kon niet meer, toch moest ik doorgaan. Dit was het moment waarop ik naar de pen greep. Het was de enige manier om uiting te geven aan mijn gevoelens van wanhoop, onmacht, angst en verdriet. Mieke van Vlaardingen10 Sommige mensen willen hun verhaal vertellen omdat ze (eindelijk) hun eigen verhaal eens kwijt willen. Een verhaal dat tot dan toe vaak nog niet verteld of gehoord is. Door het aanbrengen van een ordening en het zicht krijgen op het voorbije leven vallen dingen op hun plaats. Het zien van gebeurtenissen in een bepaalde volgorde tegen de achtergrond van maatschappelijke gebeurtenissen en ontwikkelingen en van een afstand ernaar kijken, geeft inzicht en verheldering. Als ik thuis kwam, las ik altijd voor wat ik geschreven had. Door het schrijven kwam ik terug bij de basis: ik zag hoe ik me had ontwikkeld. Ik werd me bewust van hoe ik geleefd heb, ik werd geconfronteerd met mijn eigen ontwikkeling. Voor mij was dat heel positief, omdat de balans naar de positieve kant 7
Ineke Herberichs, deelneemster aan een cursus levensverhalen schrijven, in: José Franssen: Als een bord dat aan scherven is gevallen. Het schrijfproces en het levensverhaal. In: Fascinaties, Starten, schrijven en herschrijven. Stichting Schrijven, Amsterdam, 1998 8 Gail Tsukiyama: Dromend van water. Atlas, Amsterdam, 2003, blz. 126 9 Zo bestaat sinds 1996 de driejarige stimuleringsprijs De pen als lotgenoot, een initiatief van het Fonds voor Chronisch Zieken. 10 Fonds voor Chronisch Zieken: De pen als lotgenoot. Ervaringen over het leven met een ziekte. SWP, Utrecht, 1997, blz. 19
5
uitsloeg. Het is een leerzaam proces geweest. Want via mijn jeugd kwam ik natuurlijk toch weer bij mijn heden uit. Ik begrijp nu weer een beetje beter hoe alle stukjes in elkaar passen, hoe ik in elkaar zit, wat ik kan en wat ik niet kan en ook wat ik wil en niet (meer) wil. Josephine Dubois11 Mensen kunnen ervan leren, oude dingen opruimen. Onvoltooide conflicten uit het verleden kunnen misschien worden opgelost, oude pijn kan worden verwerkt. De balans wordt opgemaakt. De terugblik op het leven helpt om de nieuwe situatie onder ogen te zien en deze, in contact met anderen, te aanvaarden en vorm te geven. Nieuwe stappen kunnen worden gezet. Voor sommigen helpt het schrijven van het levensverhaal het rouwproces waarin ze zitten, vorm te geven, de relatie met de overledene te overzien, ervaringen en gevoelens te verwoorden. Ben was net drie weken geleden gestorven, plotseling. Hij was acht jaar mijn vriend. Voor ik hem leerde kennen had ik al een keer een rouwproces achter de rug. Ik wilde de dingen die me overkomen waren, verwoorden. De nood was hoog en ik schreef altijd al in dat soort situaties, ik wist dat ik al schrijvend ontdekkingen deed en helderheid kreeg. Een andere bedoeling had ik niet dan alleen mijn eigen gevoelens onder woorden te brengen. Ik was me ervan bewust dat de cursus niet als therapie bedoeld was, maar dat werd het uiteindelijk wel voor me. Ik zocht vooral naar de mooie momenten die we gedeeld hadden in ons gezamenlijke leven, het hielp me weer terug te komen bij mijn eigen kracht. Ik deed de inspiratie op die ik nodig had om verder te kunnen. Ik realiseerde me tijdens de cursus dat ik veel geleerd had in het eerdere rouwproces, ik ontdekte dat me dat veel goeds had opgeleverd. Dat ik vaardigheden had ontwikkeld om dingen los te laten, om vooruit te kijken en niet steeds achteruit te zien. Ik ben ook wel iemand die de schouders eronder zet, die de ellende het liefste als een lastige vlieg wil wegvagen. Dat is ook een verworven eigenschap, natuurlijk, ik heb dat ook geleerd. Je kunt met de genade meewerken, of de genade tegenwerken. Als je wat overkomt, kun je er in meegaan, er aan meewerken en je overlevingsdrift gebruiken, of je kunt er tegenin gaan. Veel mensen blijven in dat laatste steken, dat is jammer. Jeanne Feijts12 Ouderen leren tijdens een cursus levensverhalen schrijven aandacht te hebben voor de positieve ervaringen, belevenissen en beslissingen in hun leven. Zij leren de mooie verhalen te verwoorden en zich niet te fixeren op de verdrietige verhalen, die vaak gemakkelijker bereikbaar zijn in de herinnering. Sommigen leren het eigen verhaal waar te nemen zoals het is. Het heeft veel voor mij betekend, het opschrijven van mijn levensverhalen. Ik vond het vooral heel fijn om me ook de leuke dingen te herinneren en die op te schrijven. Ik zag 11 12
Josephine Dubois, deelneemster in een cursus levensverhalen, in een interview met José Franssen. Jeanne Feijts, deelneemster cursus levensverhalen, in een interview met José Franssen
6
het weer vóór me, ik beleefde het weer. Nooit de verdrietige dingen, ik wilde de positieve dingen opschrijven. We hadden me toch een armoe, maar we hebben toch ook wel veel plezier gehad. Het was vlak na de oorlog. Ik vond het leuk, alles nog eens te bedenken en te beschrijven. Jopie Tilly13
De eigen creativiteit ontwikkelen en leren over het schrijven zelf Ik kwam naar de schrijfcursus omdat ik wilde schrijven. Ik schrijf graag en veel: brieven, kaarten, een dagboek. Thuis komt er niets van en de cursus gaf mij een duwtje in de rug. Toen ik eenmaal verhalen begon te schrijven, merkte ik dat ik nooit iets verzon: altijd putte ik uit mijn herinneringen en ik schreef stukjes van mijn eigen verhaal. Ik ontdekte dat ik altijd autobiografisch schreef en dat ik dat ook wilde: mijn levensverhaal vastleggen. Daarom deed ik mee in een cursus levensverhalen schrijven. Niet voor de kinderen en niet om van jaar tot jaar mijn verhaal op te schrijven en het hoofd te pijnigen. Nee, vooral omdat het zo heerlijk was om associatief op pad te gaan, mijn gevoel achterna, op ontdekkingsreis in de herinneringen. Ik schreef verhalen als puzzelstukjes, leerde over mijn eigen schrijven, en schreef nog meer verhalen. En hoewel ik nooit behoefte had aan volledigheid, wilde ik na verloop van tijd toch de puzzel ineen leggen, kijken waar nog gaten zaten, lege plekken die misschien ook nog verhalen herbergden. Ik legde mijn verhalen in een volgorde en zag dat er al veel van de puzzel gevuld was. Ik wist dat het levensverhaal nooit af is. Het leven zelf gaat door en er komen nieuwe verhalen. En: ik ontdekte dat ik verhalen wilde herschrijven. Sommige oude verhalen vond ik niet meer goed, ik had veel geleerd over verhaaltechniek en opbouw. Als ik nu kijk naar het schrijfproces en wat mij dat heeft opgeleverd, is dat veel. De verhalen zelf, het plezier van het schrijven en herschrijven, het leren over de taal en het delen van de verhalen in familiekring en soms met vriendinnen. Het schrijfproces was voor mij een bewustwordingsproces. Ik kwam er achter dat ik een bevoorrecht mens ben, dat ik zoveel positieve herinneringen heb. Ria Vernooij14 Er zijn mensen die graag schrijven, maar die het niet lukt dat in hun eentje te doen. Zij nemen deel aan een cursus levensverhalen schrijven om het schrijfplezier. Ze zijn op zoek naar aanwijzingen en tips: Waar begin je? Wat kies je? Hoe doe je dat, je verhaal opschrijven? Wat vertel je en wat laat je weg in je verhalen? Moet je de ‘waarheid’ schrijven? Een cursus biedt net dat steuntje in de rug dat ze nodig hebben, en ze leren er ook nog iets over het schrijven zelf. Wat het mij gebracht heeft, het bezig zijn met mijn eigen levensverhaal? Het plezier in het schrijven vooral, veel voldoening. Maar ook kennis over schrijven en de taal. 13 14
Jopie Tilly, deelneemster cursus levensverhalen, in een interview met José Franssen. Ria Vernooij, deelneemster aan een cursus levensverhalen schrijven, in een interview met José Franssen.
7
Zelfbevestiging: ik heb ontdekt dat je met taal gevoelens kunt verwoorden op papier. Wonderlijk eigenlijk, ik vind dat heel mooi en ik ben er heel blij mee. Ik ben niet iemand die gemakkelijk haar gevoelens uit, zelden of nooit, dat zit niet in mijn aard. Maar ik heb gezien dat het wel wat oplevert als je dat doet en het ook deelt met anderen. Maar ik kan of wil niet alles delen met iedereen. Ik kan bijvoorbeeld wel mijn verhaal voorlezen aan anderen, maar ik zou datzelfde verhaal, dat anderen aanspreekt, niet aan iedereen kunnen weggeven. Het roept zoveel gevoelens in mezelf op, die ik voor mezelf wil houden. Ik kan in gedichten veel beter mijn gevoelens delen dan in een verhaal. Ik vind dat heel boeiend. Ook heb ik geleerd, dat mooi taalgebruik prettig is, maar niet persé noodzakelijk. Veel metaforen gebruiken kan bijvoorbeeld teveel van het goede zijn. Je voelt of taal mooi is. Het hoeft geen prachtige woordkeuze te zijn, het gaat meer om eigenheid, een eigen stijl. Wat een ander doet is vaak práchtig, maar dat is niet zoals ik wil of kan schrijven. Ik kan het uitproberen, te schrijven zoals een ander het doet en dan leer ik daaruit hoe en of ik het zelf kan gebruiken, dat is zinvol. Klari Boer15 De gereedschapskist van de taal wordt geopend: het spelen met de taal, met woorden, met klanken, en het zoeken naar de eigen verbeeldingsmogelijkheden staat voorop. Ervaringen, gedachten, gevoelens worden omgezet in woorden, de zintuigen worden ingeschakeld en de mogelijkheden van de fantasie worden verkend. Ook wordt geoefend in het opbouwen en schrijven van het korte verhaal: personages worden uitgewerkt, het decor en de situatie worden bekeken, men leert over het opbouwen van spanning en het schrijven van dialogen, tijdsaspecten en het perspectief van waaruit het verhaal wordt verteld, krijgen aandacht. Veel ouderen willen graag hun eigen creativiteit in taal verder ontwikkelen en sommigen willen leren hoe ze hun verhalen voor een publiek kunnen schrijven. Tijdens de cursus wordt de eigen schrijfstijl bekeken en benoemd. Doordat de opdrachten begrensd zijn, vind ik het leuker om te schrijven dan vroeger. Ik kan het beter behappen. Steeds opnieuw doe ik ontdekkingen, ook tijdens het schrijven zelf: als je maar schrijft, stimuleer je ook je eigen creativiteit, het ene woord roept het andere op. Onderwerpen waar ik al vaker over geschreven had, worden nu op een andere manier belicht. Ik kan soms fragmenten met elkaar verbinden die belangrijk zijn en die goed bij elkaar passen. Vorm en inhoud kloppen beter. Ik schrijf gemakkelijk, maar het vinden van de vorm vind ik moeilijk. In de cursus leer ik de kernvraag voor elke tekst te benoemen, een rode draad, en die vraag is dan de leidraad in mijn verhaal. Ik schreef bijvoorbeeld over tuinen in mijn leven; de kernvraag daarbij bleek te zijn: waarom mis ik een tuin zo? En dan gebeurt het soms dat er een tekst ontstaat waarin verzoening of vitaliteit tot uitdrukking komt, en dan weet ik: ja, zo is het. Dit zijn de goede woorden voor dit verhaal. Daarvoor ben ik op ontdekkingstocht, daarvoor schrijf ik. Ik wil mijn levensverhaal in een acceptabele vorm gieten, het schrijven moet tot een resultaat leiden. Niet alleen wat ik door wil geven, maar ook het product is belangrijk.
15
Klari Boer, deelneemster aan een cursus levensverhalen schrijven, in een interview met José Franssen
8
Iets dat af is, vind ik heel bevredigend. Eigenlijk zou ik graag iets schrijven, dat wordt uitgegeven. Maar dat durf ik niet hardop te zeggen. Ineke Herberichs16 Mensen die schrijven om het schrijfplezier, en die graag iets willen leren over publieksgerichtheid en compositie van de verhalen, hebben soms ook een verlangen hun verhalen in bredere kring onder de aandacht te brengen. Zij volgen vaak meerdere cursussen en werken daarna met elkaar door in kleine schrijf- en feedbackgroepen. Technische verdieping wordt dan steeds belangrijker en sommigen hebben (geheime) professionele ambities. Zij komen soms terecht in het amateurschrijfcircuit en publiceren af en toe in eigen kring of in tijdschriften. Het schrijven heeft een nieuwe dimensie in mijn bestaan gebracht. Ik ben doorgegaan met schrijven, heb mijn verhalen gebundeld en opgestuurd naar een uitgever. Daar gaven ze me te kennen dat ik er beslist iets mee moest doen, met mijn verhalen, maar dat ze niet geschikt waren voor hun fonds of voor een grote uitgeverij. Ik ben ook naar Bureau Script gegaan, een bureau voor tekstredactie. Een redacteur heeft alles nagekeken en becommentarieerd en het commentaar heb ik verwerkt. De mensen van Script vonden het manuscript publicabel en ze gaven me namen van uitgeverijen. De tocht langs uitgeverijen was een heel gedoe. De Arbeiderspers, Donker, ik moest overal eindeloos wachten. Uiteindelijk ben ik terecht gekomen bij Bergboek: daar is mijn boek uitgegeven en later nog een. 17 Sinds de schrijfcursussen doe ik ook regelmatig mee aan schrijfwedstrijden, bijvoorbeeld van het blad Elle, en ik heb me geabonneerd op het tijdschrift Schrijven.18 Cécile Kruiniger19
Verschillen in motivatie en het probleem van de waarheid Mensen die hun levensverhaal willen opschrijven, of mensen die autobiografisch willen schrijven (want lang niet iedereen heeft de blik gericht op het hele verhaal), willen dat dus vanuit geheel verschillende beweegredenen. Bijna allemaal willen ze hun verhaal ‘naar waarheid’ optekenen en tijdens het verzamelen van fragmenten van het levensverhaal, tijdens het schrijven van verhalen, ontdekken ze dat het geheugen een onbetrouwbare partner is, dat er gaten zitten in de verhalen, dat schijnbaar onbelangrijke gebeurtenissen opgeslagen zijn ten koste van belangrijk geachte ervaringen. Het geheugen is een eigenzinnige verzamelaar, die zijn collectie slordig beheert. Wat werd opgeslagen is niet gerangschikt in volgorde van belangrijkheid, met oog voor 16
Ineke Herberichs, deelneemster aan een cursus levensverhalen schrijven, in: José Franssen: Als een bord dat aan scherven is gevallen. Het schrijfproces en het levensverhaal. In: Fascinaties, Starten, schrijven en herschrijven. Stichting Schrijven, Amsterdam, 1998 17 Lily Malherbe: Processie en Operette. Impressies uit een meisjesleven van 1931 – 1945. Bergboek.nl, 2001; De resocialisatiekliniek. …. Bergboek.nl, 200. 18 Schrijven; Club Schrijven Magazine, Uitgeverij Virtùmedia in samenwerking met Stichting Schrijven, Zeist/Amsterdam 19 Cécile Kruiniger, deelneemster aan een cursus levensverhalen schrijven, in een interview met José Franssen.
9
fraaie samenhang. Loze kreten zijn nauwkeuriger gearchiveerd dan dure eden. Onbeduidende ontmoetingen zijn zorgvuldiger bewaard dan gebeurtenissen die keerpunten bleken te zijn. Helga Ruebsamen20 Tijdens het schrijven groeit het besef dat dé waarheid niet bestaat, en dat er alleen zoiets is als een persoonlijke waarheid. Het schrijven van verhalen over gebeurtenissen en ervaringen uit het eigen leven betekent daardoor altijd experimenteren met de brokstukken van de herinnering. De gaten worden gedicht, er wordt geselecteerd en geschoven, de samenhang wordt door de schrijver achteraf aangebracht, en het verhaal wordt op die manier opnieuw vormgegeven. Wanneer schrijvers zich bewust zijn van de vertekening van de herinnering, en bereid zijn het idee van ‘de waarheid’ voor een deel los te laten, kan het verhaal bewust worden gemanipuleerd, ter wille van vorm en schoonheid. Het levensverhaal is dan resultaat van een poëtische zelfexpressie, en de creatieve aspecten, die ook het schrijfplezier voor een groot deel bepalen, krijgen dan meer ruimte.21 Niet alleen verschillen autobiografen dus in hun motivatie voor het schrijven van het eigen verhaal, ook de omgang met ‘de waarheid’ bewerkstelligt een grote verscheidenheid in vorm en inhoud van de uiteindelijke ego-documenten.
Andere effecten Er zijn door het schrijven ook andere dingen in beweging gekomen. Schrijvend over mijn jeugd kwam ik weer uit bij Mirjam, een vriendinnetje waarvan ik had aangenomen dat ze, net als de andere joodse kinderen uit onze straat en van mijn school, was omgekomen tijdens de holocaust. Ik begaf me naar de herdenkingsplaatsen en documentatiecentra en kwam er tenslotte achter dat zij de oorlog had overleefd. Ik heb haar teruggevonden in België. Ik beleefde dat als een groot wonder. Ik heb haar mijn verhalen gegeven en haar daarmee een stukje jeugd teruggegeven. We zijn samen teruggegaan naar Zandvoort en we hebben daar het verleden gereconstrueerd. Dat kwam door de cursus: ik ging op zoek naar allerlei gegevens om mijn verhalen te reconstrueren, als een geschiedschrijver, ik wilde dat mijn bronnen klopten, en zo kwam ik er ook toe haar te gaan zoeken. Ik wilde weten of ze nog leefde. Ik heb nu met haar een heel bijzonder contact, zie haar en haar familie regelmatig. Ik heb niet alleen over mijn eigen verleden geschreven, ik ben daardoor ook meer geïnteresseerd geraakt in de levens van anderen. Ik ben gaan voorlezen aan de broeders van de Beiaard, en met hen praat ik na het voorlezen veel over vroeger. Gisteren las ik Repelsteeltje voor en dat leidde tot een gesprek over de zin van sprookjes en gewetensvorming, een gesprek ook over hoe dat vroeger ging. Veel 60-plussers vinden het prettig om naar hun jeugd terug te gaan en terug te kijken en misschien is het voor 80-plussers ook wel een steunpunt in deze jachtige tijd, als ze de wereld zoals die is niet meer kunnen behappen. Je verhalen zíjn zoals ze zijn, 20
Helga Ruebsamen: Het lied van de waarheid. Contact, Amsterdam, 1997, blz. 195 Zie ook: José Franssen: Van vroeger. Levensverhalen schrijven met ouderen. Bohn Stafleu Van Loghum, 1995, blz. 51 e.v. 21
10
je verleden verandert niet meer. Het zijn stabiele factoren in je leven. Je kunt je verhalen ook keer op keer vertellen en op het moment van vertellen ervaar je soms een geluksgevoel. Dat verdwijnt ook weer, maar je kunt rustig opnieuw beginnen en het nog een keer vertellen. Ik merk dat nu ook bij de broeders. Sommige mensen vragen ook: vertel nog eens over vroeger. Ik vertel ook graag. Ik ben ook gevoeliger geworden voor de verhalen van anderen, ook van bijvoorbeeld ‘verwarde ouderen’. Zo las ik een keer voor aan een Indonesische broeder uit een boekje met Maleise verhalen, een boekje met een batikkaft, dat ik hem uitgebreid liet zien. In de week erna vertelden de zusters, dat de broeder de hele week Maleis had gesproken! Ik zing ook steeds vaker met de mensen. Bijvoorbeeld uit het boekje Kun je nog zingen, zing dan mee.22 Toen het een keer warm was en er ijsjes werden gebracht, begon ik een oud liedje te zingen over een ijsman: een zuster die anders nooit een woord zei, zong de rest van het liedje zonder mankeren mee. Zo ben ik dus door mijn eigen levensverhaal actief geworden. Geestelijk voedsel is belangrijk voor iedereen. Ik ga nu elke woensdagmiddag naar de broeders en ik heb van het personeel geëist dat ze niet door het voorlezen heen kwekken. Cécile Kruiniger23
Tenslotte Gisteren is geschiedenis. Morgen is een geheim. Vandaag is een geschenk. Eleanor Roosevelt24 Misschien vertellen mensen elkaar, als ze bijeen zijn, verhalen om zich niet alleen te voelen. Onze levensverhalen zijn uniek en onvervangbaar. We moeten allemaal onze eigen weg gaan, ons persoonlijk verhaal leven en vormgeven. Toch hebben verhalen ook verbindende kracht, door elkaar over onze levens te vertellen, ontdekken we, dat onze verhalen helemaal niet zo uniek zijn, onze verhalen worden herkend en wij herkennen ons in de verhalen van anderen. Het delen van onze levensverhalen met elkaar maakt ons ervan bewust dat we helemaal niet zo uniek en bijzonder zijn als we vaak denken. Door onze verhalen op te schrijven, te vertellen, uit te beelden en voor te lezen, opnieuw te vertellen, door ons verhalen in de kleinste details voor te stellen, en vorm te geven, nemen we er ook afstand van. Terwijl we het verhaal vormgeven, zijn we al weer verder, we zijn niet meer die we waren in het verhaal, en door op die wijze afstand te nemen van ons verleden, scheppen we ruimte voor het heden en voor de toekomst. En hoewel iedereen andere motieven heeft voor het schrijven en vertellen van het eigen verhaal, hoewel voor iedereen het proces van het weergeven van het verhaal anders is, is dat misschien het gemeenschappelijke: wij herinneren ons, vertellen, schrijven onze levensverhalen om ze los te laten en om zo ruimte te scheppen voor nieuwe verhalen, voor nieuwe ervaringen en belevenissen. Het zich herinneren van het levensverhaal wordt zo een 22
Wieteke van Dort (samenst.): Kun je nog zingen, zing dan mee: de mooiste liedjes uit tachtig jaar. Tekeningen Cornelis Jetses, Wolters-Noordhoff, Groningen, 1990 23 Cécile Kruiniger, deelneemster cursus levensverhalen, in een interview met José Franssen. 24 Eleanor Roosevelt. Citaat in Gail Tsukiyama: Dromend van water. Atlas, Amsterdam, 2003, blz. 8
11
activiteit die zin heeft voor het heden en de toekomst: het eigen verhaal helpt de toekomst vorm te geven en de vreugde en zin van de laatste levensfase te ontdekken en ervaren. Het werken aan het eigen levensverhaal is altijd een proces dat zich afspeelt in het hier en nu, dat steeds nieuwe vormen aanneemt en dat op heel verschillende manieren de weg wijst naar wat nog komt. Und dies waren die glücklichsten Momente seines Lebens, wo sein eigenes Dasein erst anfing, ihn zu interessieren, weil er es in einem gewissen Zusammenhange und nicht einzeln und zerstückt betrachtete. (…) Wer auf sein vergangenes Leben aufmerksam wird, der glaubt zunächst nichts als Zwecklosigkeit, abgerissene Fäden, Verwirrung, Nacht und Dunkelheit zu sehen; je mehr sich aber sein Blick darauf heftet, desto mehr verschwindet die Dunkelheit, die Zwecklosigkeit verliert sich allmählich, die abgerissenen Fäden knüpfen sich wieder an, das Untereinandergeworfene und Verwirrte ordnet sich – und das Misstönende löset sich unvermerkt in Harmonie und Wohlklang auf. Carl Philipp Moritz25
José Franssen 4 december 201226
25
Carl Philipp Moritz: Anton Reiser. Frankfurt, 1979, blz. 432 en 482 Dit is een licht gewijzigde versie van een artikel dat ik schreef voor het boek De betekenis van levensverhalen. Theoretische beschouwingen en toepassingen in onderzoek en praktijk. Het boek werd samengesteld door Ernst Bohlmeijer, Lausanne Mies en Gerben Westerhof en verscheen bij Bohn Stafleu van Loghum (Houten, 2007). In dat prachtige, rijke en informatieve boek heet mijn bijdrage: Onderweg ontdek ik stukjes waarheid. Motieven voor en betekenis van het schrijven van het eigen levensverhaal. Voor dit Snipperbericht heb ik mijn originele versie nog eens vergeleken met de geredigeerde versie en de tekst hier en daar nog een beetje bijgewerkt. 26
12
