een internationale vergelijking tussen krimpregio s

een internationale vergelijking tussen krimpregio’s Aalborg Denemarken

Neue Stadt Wulfen Duitsland

Klitmøller Denemarken

Marxloh Duitsland

Powiat Braniewski Polen

Superlandsbyen Denemarken

Charleroi België

Kreis Borken Duitsland

een internationale vergelijking tussen krimp regio’s voorbij het Nederlands voorstellingsvermogen

inspiratiedocument oktober 2014

INHOUD 1

Voorwoord

een internationale vergelijking tussen krimpregio’s

2

Bottom up : Top down

op zoek naar een nieuwe balans

3

Internationale krimp regio’s

Kreis Borken (D): Groeien in een krimpregio Charleroi (B): Een krimpend stadshart Superlandsbyen (DK): Voorzieningen weg uit krimpende dorpen Powiat Braniewski (PL): Een krimpende grensregio Marxloh (D): Winkelleegstand door krimp Klitmøller (DK): Een krimpend vissersdorp Neue Stadt Wulfen (D): Een krimpende groeikern Aalborg (DK): De gelukkigste stad van Europa ligt in een krimpregio

4

Conclusie

5

Colofon

de consequenties van andere verhoudingen

Voorwoord Een internationale vergelijking tussen krimpregio’s Nederland wordt in toenemende mate geconfronWHHUGPHWGHPRJUD¿VFKHNULPSHQWUDQVLWLH2QVODQG VWDDWKLHULQQLHWDOOHHQ,QGHPHHVWH(XURSHVHODQGHQ is sprake van een krimpende bevolking op nationaal RIUHJLRQDDOQLYHDX:DW]LMQGHYHUVFKLOOHQHQRYHUeenkomsten met de situatie in Nederland? Welke OHVVHQYDOOHQKLHUWHOHUHQ"2SEDVLVYDQGH]HYUDJHQ KHEEHQZLMHHQDDQWDONULPSHQGHUHJLR¶VRQGHU]RFKW LQ%HOJLs'HQHPDUNHQ'XLWVODQGHQ3ROHQ ,QWHUHVVDQWLVGDWVRPPLJHUHJLR¶VLQGH]HODQGHQ DOODQJHUHWLMGDDQNULPSRQGHUKHYLJ]LMQ'HJHYROJHQRSWHUPLMQ]LMQKLHUYDDNDOEHWHU]LFKWEDDU+RH wordt daar mee omgegaan? Daarnaast hebben we LQRQ]HYHUJHOLMNLQJQLHWDOOHHQEXLWHQODQGVHUHJLR¶V bestudeerd die op dit moment krimpen, maar ook UHJLR¶VGLHQDGHFHQQLDYDQNULPSZHHUOLFKW JURHLHQ +RHNRPWGDW",QppQJHYDONLMNHQZH]HOIVQDDUHHQ gemeente die überhaupt niet krimpt, maar interesVDQWLVRPGDW]LMMXLVWJURHLWWHUZLMO]HRPJHYHQLVGRRU NULPSUHJLR¶V:DDURPLVGDW]R" Bij het beschrijven van de buitenlandse krimpreJLR¶VEHJLQQHQZHWHONHQVPHWKHWXLWHHQ]HWWHQYDQ GHUHJLRQDOHDFKWHUJURQGHQ'DDUQD]HWWHQZHHHQ voorbeeld van een lokaal bottom-up initiatief naast HHQORNDDOWRSGRZQLQLWLDWLHI7HQVORWWHEHVSUHNHQZH de wisselwerking tussen die twee en leggen we ver-

EDQGHQPHW1HGHUODQGVHNULPSUHJLR¶V'H(XURSHVH referenties worden ingeleid door een tekst over de 1HGHUODQGVH]RHNWRFKWQDDUHHQQLHXZHYHQZLFKW tussen de overheid en instituties aan de ene kant en burgers, ondernemers en initiatiefnemers aan de DQGHUH:HEHVOXLWHQGHUHHNVPHWHHQFRQFOXGHUHQG betoog: wat kunnen we in Nederland leren van de reeks buitenlandse voorbeelden? 0HWGLWLQWHUQDWLRQDDOYHUJHOLMNHQGRQGHU]RHNZLOOHQ ZHLQVSLUDWLHELHGHQDDQGH1HGHUODQGVH]RHNWRFKW naar nieuwe verhoudingen en samenwerkingsvormen WXVVHQWRSGRZQHQERWWRPXSSDUWLMHQ+HWRQGHU]RHNLVRQGHUGHHOYDQHHQJURWHURQGHU]RHNVSURMHFW QDDU(XURSHVHVWDGVUHJLR¶VXLWPRQGHQGLQGHLQWHUQDtionale publicatie “the Flexible City, sustainable soluWLRQVIRUD(XURSHLQWUDQVLWLRQ´GDWLQVHSWHPEHU XLWNRPWELM1$LSXEOLVKHUV'H]HSXEOLFDWLH]DOHHQ DJHQGHUHQGHUROVSHOHQELMKHW1HGHUODQGVHYRRU]LWWHUVFKDSYDQGH(XURSHVH8QLHLQGHHHUVWHKHOIWYDQ  Maarten van Tuijl & Tom Bergevoet WHPSDUFKLWHFWXUH

(per 1 000 inhabitants) EU-27 = 2.7 <= -8

0–2

-8 – -4

2–4

-4 – -2

4–8

-2 – 0

>8

Data not available

0

200

400

600

800km

GHPRJUD¿VFKHWUDQVLWLHLQSURPLOOHV bron: Eurostat

Bottom up : Top down Op zoek naar nieuwe verhoudingen ,QHHQUHJLRGLHNDPSWPHWGHPRJUD¿VFKHNULPS neemt niet alleen de bevolking af, maar verdwijnt RRNNDSLWDDO%HGULMYLJKHLGYHUPLQGHUWLQYHVWHULQJHQ lopen terug, de beroepsbevolking krimpt en vastJRHGZDDUGHQGDOHQ9RRUGHRYHUKHLG±KRHGHUYDQ OHHIEDDUKHLGLQRQ]H(XURSHVHVRFLDDOGHPRFUDWLH± ZRUGWKHWPRHLOLMNHUKHWYRRU]LHQLQJHQDDQERGRSSHLO te houden wanneer de gebruiksintensiteit afneemt en HUPLQGHUEHODVWLQJHQLQNRPVWHQ]LMQ2SGLYHUVHSOHNken in Nederland hebben besluiten van overheden om ELMYRRUEHHOG]ZHPEDGHQWHVOXLWHQRIVFKROHQVDPHQ WHYRHJHQDOJHOHLGWRWHHQDIQDPHYDQKHWYRRU]LHQLQJHQDDQERGYRRUGHRYHUJHEOHYHQEHZRQHUV Als reactie op dit terugtrekken van publieke midGHOHQQHPHQORNDOHEHZRQHUVHQEHGULMYHQVRPV]HOI het initiatief om de leefbaarheid in eigen buurt, plaats RIVWUHHNRSSHLOWHKRXGHQ7HUZLMOGHRYHUKHLG]LFKLQ toenemende mate terugtrekt uit het openbare domein PDNHQ]LMJHEUXLNYDQKXQ]HOIEHVFKLNNLQJVUHFKW =LMEHSDOHQ]HOIKRH]LMGHRPJHYLQJOHHIEDDUZLOOHQ houden en plukken vervolgens direct de vruchten van KXQHLJHQLQYHVWHULQJHQHQLQVSDQQLQJHQ Dit verschuiven van publieke verantwoordelijkheden QDDUORNDOHSDUWLMHQLVPHHVWDOQLHWVWUDNJHUHJLVVHHUG $OVKHWJHEHXUWJHEHXUWKHWVSRQWDDQHQ]RQGHU

YHHOUHJLH'HNDQVRSVSDQQLQJHQWXVVHQYHUWHJHQwoordigers van instituties en lokale actoren is vervolJHQVJURRW:DQWURXZHQPLVYHUVWDQGHQYHUNHHUGH YHUZDFKWLQJHQRIWHJHQJHVWHOGHEHODQJHQ]RUJHQ HUYRRUGDWWLMGHQHQHUJLHYHUGZLMQW +RHZHOLQ1HGHUODQGKHWEHVHIJURHLWGDWKHW overhevelen van taken van overheid naar burgers kan bijdragen aan de leefbaarheid in krimpgebieden, groeit ook de overtuiging dat dit overhevelen niet op ]LMQEHORRSNDQZRUGHQJHODWHQ+HWPRHWEHZXVW HQ]RUJYXOGLJSODDWVYLQGHQ'DWYHUWURXZGHNDGHUV processen en samenwerkingsvormen hiervoor moeten YHUDQGHUHQLVRQYHUPLMGHOLMN In de troonrede van 17 september 2013 stelt het NDELQHWGDWGHNODVVLHNHYHU]RUJLQJVVWDDWPRHWYHUDQGHUHQLQHHQSDUWLFLSDWLHVDPHQOHYLQJ'DDUPHHJHHIW KHWDDQGDWHU±QLHWDOOHHQLQNULPSJHELHGHQPDDU PDDWVFKDSSLMEUHHG±HHQYHUVFKXLYLQJJHZHQVWLV LQLQLWLDWLHIHQYHUDQWZRRUGHOLMNKHLGYDQ]RJHQDDPGH WRSGRZQSDUWLMHQ]RDOVRYHUKHGHQHQLQVWLWXWLHVQDDU ERWWRPXSSDUWLMHQ]RDOVEXUJHUVHQEHGULMYHQ'H WURRQUHGHVWHOWGDW³ZDQQHHUPHQVHQ]HOIYRUPJHYHQ DDQKXQWRHNRPVW]LMQLHWDOOHHQZDDUGHWRHYRHJHQ aan hun eigen leven, maar ook aan de samenleving DOVJHKHHO´'HRYHUKHLGSDVWGDDUELMHHQEHVFKHLGH

QHUURO=LMPRHWKDDUURORPYRUPHQYDQµ]RUJHQYRRU¶ QDDUµ]RUJHQGDW¶ 0HWGH]HWURRQUHGHJHHIWKHWNDELQHWLPSOLFLHWDDQ EHUHLGWH]LMQSURFHVVHQDQGHUVLQWHULFKWHQ]RGDW de in-vloed van de burger op het ontwikkelen van UXLPWHJURWHUNDQZRUGHQ,QUHDFWLHGDDURSEDUVWHU een maatschappelijk debat los, waarbij allerhande deskundigen en belangenbehartigers hun kennis en KXQVWDQGSXQWHQLQVWHOOLQJEUHQJHQ'H]HLQVSDQningen ten spijt, wordt al snel duidelijk dat er een hiaat is tussen de papieren wereld van vooronderstelOLQJHQHQDGYLH]HQHQGHHUYDULQJ]pOI+RHZHOKLHU en daar natuurlijk best geëxperimenteerd wordt, is er in Nederland gewoonweg nog weinig ervaring met GH³SDUWLFLSDWLHVDPHQOHYLQJ´2PWHZHWHQPHWZHON instrumentarium een ander evenwicht kan worden aangebracht tussen burger en overheid, kunnen we QLHWDQGHUVGDQH[SHULPHQWHUHQ'RRUDQDO\VHYDQ GH]HH[SHULPHQWHQPRHWHQZHRQWGHNNHQKRHLQRQ]H cultuur meer burgerparticipatie kan ontstaan en welke FRQVHTXHQWLHVGLWKHHIW'DWGLWWLMGNRVWPRHWHQZH GDDUELMDFFHSWHUHQ Toch is er een mogelijkheid dit ontdekken te versnelOHQ,QGHRQVRPULQJHQGHODQGHQLVDOODQJHUHHQYHUschuiving gaande naar van een top-down gestuurde

QDDUHHQERWWRPXSJHGUDJHQPDDWVFKDSSLM2YHUGH JUHQVLV]HNHULQNULPSUHJLR¶VDOYHHOHUYDULQJPHW afnemende overheidsbemoeienis ten gunste van een JURWHUHEXUJHUSDUWLFLSDWLH'HFXOWXXURPVODJGLHZLMLQ Nederland voor ogen hebben, heeft daar op uiteenloSHQGHPDQLHUHQDOSODDWVJHYRQGHQ'RRUJRHGQDDU GH]HEXLWHQODQGVHSUDNWLMNYRRUEHHOGHQWHNLMNHQNDQ ELMRQVPHHULQ]LFKWRQWVWDDQLQGHFRQVHTXHQWLHVYDQ EHSDDOGHNHX]HV:HONHUROKHHIWGHRYHUKHLGGDDU LQJHQRPHQ"+RHNULMJHQLQLWLDWLHIQHPHUVHU succesvolle initiatieven van de grond? Door, aan de KDQGYDQLQWHUQDWLRQDOHYRRUEHHOGHQGH]HYUDJHQWH EHKDQGHOHQEHRRJWGH]HSXEOLFDWLHHHQELMGUDJHWH OHYHUHQDDQGHFXOWXXURPVODJLQ1HGHUODQG

Kreis Borken (D) Groeien in een krimpregio 'HGHHOVWDDW1RRUGUKHLQ:HVWIDOHQ15: NULPSW :RRQGHQHULQQRJUXLPPLOMRHQPHQVHQ in 2030 is de verwachting dat dit er nog slechts 17,2 PLOMRHQ]LMQ9RRUGH]HWHUXJYDOLVKHWYHUGZLMQHQYDQ werkgelegenheid, in de jaren 60 van de vorige eeuw LQJH]HWPHWGHVOXLWLQJYDQGHHHUVWHPLMQHQHHQ EHODQJULMNHRRU]DDN6WHHGVPHHUMRQJHUHQWUHNNHQ ZHJRS]RHNQDDUZHUNHQLQNRPHQHOGHUV'HUHJLR YHUJULMVW In de Achterhoek, net over de grens bij Nederland, LVHYHQHHQVVSUDNHYDQNULPSHQYHUJULM]LQJ=RLVHU een groot, aaneengesloten gebied, ten dele in Duitsland en ten dele in Nederland gelegen, onderhevig DDQNULPS7RFKNULPSHQQLHWDOOHSODDWVHQLQGH]H (XUHJLR,QKHWLQ1RRUGUKHLQ:HVWIDOHQJHOHJHQGLVtrict Borken, tegen de Nederlandse grens, is juist de YHUZDFKWLQJGDWHUWRWJURHLLV%RUNHQLV GDDUPHHHHQYDQGHVOHFKWV]HVGLVWULFWHQYDQLQ totaal) in de deelstaat Noordrhein Westfalen, die nog VWHHGVNDQUHNHQHQRSJURHLYDQGHEHYRONLQJ +HWLVLQWHUHVVDQWLQWH]RRPHQRSGLWNOHLQHGLVWULFW Waarom groeit Borken, tegen de regionale trend in, nog wel? PHHULQIRKWWSZZZNUHLVERUNHQGH

GHPRJUD¿H LQZRQHUV JURRWWH 

  NP

380.000 360.000 340.000 320.000 300.000 280.000 260.000

1974

1990

1997

2011

2013

het dorp Borken en omgeving

Kreis Borken Bottom up

Een gesloten gemeenschap

Handwerkschloss Raesfeld

Traditioneel is het district Borken een regio van ERHUHQHQKDQGZHUNVOLHGHQ2RNQXQRJ]LMQHUYHHO NOHLQHRQGHUQHPHUV'HJURRWVFKDOLJHLQGXVWULsOH ontwikkelingen in het Ruhrgebied van de laatste 150 MDDU]LMQODQJV%RUNHQKHHQJHJDDQ De omgang met schaarste in het van oorsprong arme gebied komt nog steeds tot uitdrukking in lokale YRONVDDUG+RHZHOWDFKWLJSURFHQWYDQGHJURQGHQ KHWYDVWJRHGHULQSULYDDWEH]LWLVLVPHQYRRU]LFKWLJ met investeren, is de bankafhankelijkheid klein en is ]HOIUHG]DDPKHLGHUGHQRUP 'H]HHLJHQFXOWXXUYDQNOHLQVFKDOLJEH]LWHQVSDDU]DDPKHLGZRUGWLQVWDQGJHKRXGHQGRRUHHQHLJHQ dialect, een sterk verenigingsleven en het belang GDWHUDDQIDPLOLHEDQGHQZRUGWJHKHFKW'HORNDOH JHPHHQVFKDSVWDDWEHNHQGDOVJHVORWHQ+HWLVYRRU EXLWHQVWDDQGHUVODVWLJRPLQGHUHJLRWHDDUGHQ'RRU sterke eigen cultuur keren de meeste jongeren hier na KXQVWXGLHWHUXJ In het aanliggende Ruhrgebied is door jarenlange schaalvergroting de kleinschalige bedrijvigheid volleGLJYHUGZHQHQ'HNOHLQHEHGULMIMHVXLW%RUNHQKDOHQ GDDURPYHHOZHUNXLWKHW5XKUJHELHG PHHULQIRZZZDNDGHPLHGHVKDQGZHUNVGH

Schutzenfeste Borken

Kreis Borken Top down

Sparsamkeit In de jaren 70 fuseren de dorpen Raesfelt, BoFKROW$DUKDXVHQ%RUNHQWRW*URVVNUHLV%RUNHQ'H fusie geeft de regio een betere positie in regionale VSHHOYHOGWXVVHQJURWHVSHOHUV]RDOVKHW5XKUJHELHG HQ1HGHUODQG+HWYHUODWHQYDQKHW³NHUNWRUHQGHQNHQ´ maakt het politici bovendien gemakkelijker het lokale DGDJLXPYDQ³6SDUVDPNHLW´WHSUDNWLVHUHQ 'RRUGDWGHYRONVDDUGYDQ]XLQLJGRHQVWHYLJLV verankerd in openbaar bestuur, is de Kreis al decenQLDODQJVFKXOGHQYULMJHPHHQWHQLQ1RUGUKHLQ :HVWIDKOHQKHHIWVFKXOGHQ 0RPHQWHHONDQKHW GLVWULFW]HOIVH[WUDLQYHVWHUHQLQGHJHPHHQVFKDSHQ wil dit doen door de aanschaf van aandelen in lokale, GXXU]DPHHQHUJLH 'RHOEHZXVWZRUGWQLHWLQJH]HWRSKHWELQQHQKDOHQ van grootkapitaal, maar op het versterken van lokale QHWZHUNHQYDQNOHLQHRQGHUQHPHUV(ULVJHwQYHVteerd in een goede basisstructuur voor onderwijs en JH]RQGKHLGV]RUJHQQLHWLQOX[H]RDOVWKHDWHUV(HQ mooi voorbeeld hiervan is het bewust niet bouwen van HHQ]ZHPEDGLQ5DHVIHOGZDDUYRRUOHQLQJHQ EHVFKLNEDDU]LMQYDQXLWKHW%XQGHVODQG,QSODDWV daarvan is een nieuwe busoverstapplaats gemaakt QDDUHHQEHVWDDQG]ZHPEDGLQHHQQDEXULJHSODDWV PHHULQIRKWWSZZZVSLHJHOGHZLUWVFKDIWVR]LDOHVUDHVIHOGZLH HLQHJHPHLQGHGLHVFKXOGHQDEWUXJDKWPO

transferium Raesfeld

zwembad in omgeving

De lessen van Kreis Borken

Wanneer is het genoeg? Grosskreis Borken is op velerlei manieren inspiUHUHQG=RNDQGHEHVWXXUOLMNHVFKDDOYHUJURWLQJXLW GHMDUHQVXFFHVYROZRUGHQJHQRHPGJH]LHQGH JRHGH¿QDQFLsOHXLWJDQJVSRVLWLHYDQKHWGLVWULFW2RN valt het vertrouwen op van de bevolking in de lokale overheid, die de volksmentaliteit van Sparsamkeit tot EHVWXXUOLMNGRJPDKHHIWYHUKHYHQ Toch wordt in Grosskreis Borken vooral een ander, YRRUNULPSUHJLR¶VZH]HQOLMNYUDDJVWXNGXLGHOLMNppQ waar elders nog wel eens te gemakkelijk over wordt JHGDDQ9yyUGDWKHWRSHQEDDUEHVWXXUEHVOXLWWRW KHWDOGDQQLHWERXZHQYDQHHQQLHXZ]ZHPEDG het aantrekken van grootkapitaal of het investeren LQGXXU]DPHHQHUJLHZRUGWGHYUDDJJHVWHOGZDW hebben we hier eigenlijk nodig? Wanneer is het voor ons genoeg? Dat daarbij de kosten beperkt blijven en schulden worden vermeden, is vanuit de lokale WUDGLWLHYDQ]HOIVSUHNHQG%HZXVWYDQGHEHSHUNWH PRJHOLMNKHGHQZRUGHQ]RUJYXOGLJNHX]HVJHPDDNW die eerder boerenslimheid verraden dan bestuurlijke JUHWLJKHLG :DWZH]LHQLVLQHHQYRXGVSHFWDFXODLU*HOHJHQ onder de rook van het Ruhrgebied, waar, om te NRPHQWRWQyJPHHUZLQVWKHWDDQJDDQYDQKRJH leningen volstrekt normaal is, weet het district decen-

nialang de verleidingen van grote voorinvesteringen WHZHHUVWDDQ0HWGHPLGGHOHQGLHKHWKHHIWEOLMIW KHWYRRU]LHQLQEDVLVEHKRHIWHQ]RDOVRQGHUZLMVHQ JH]RQGKHLGV]RUJ2PGDW]RJURWHYHUDQGHULQJHQ uitblijven, houdt de lokale identiteit van kleinschalige, IDPLOLDLUHEHGULMYLJKHLGVWDQG1DKXQVWXGLHHOGHUV keren jongeren graag terug naar hun geboortestreek, RPGDW]H]LFKHUQRJDOWLMGWKXLVYRHOHQ In maakbaarheidland Nederland is het uitblijven van groei dikwijls aanleiding om van hogerhand in WHJULMSHQ(UZRUGWIRUVJHwQYHVWHHUGHQHHQQLHXZH NRHUVLQJHVODJHQ'HQNGDDUELMDDQKHW0DDQNZDUWLHU LQ+HHUOHQGHVWHGHOLMNHYHUQLHXZLQJLQ'HQ+HOGHU RIGH'58FXOWXXUIDEULHNLQ8OIWSURMHFWHQPHWIRUVH voorinvesteringen waarvan onduidelijk is wat de HIIHFWHQ]XOOHQ]LMQHQRIGH]HRRLWWHUXJYHUGLHQG ZRUGHQ*URVVNUHLV%RUNHQODDW]LHQGDWMXLVWPHW het vasthouden aan bestaande waarden krimp kan ZRUGHQYRRUNRPHQ

Charleroi (B) Een krimpend stadshart 'H:DDOVHJHPHHQWH&KDUOHURLWHOWUXLP inwoners en is daarmee naar inwonertal de grootste LQ:DOORQLs'HVWDGEHVWDDWXLWGHNOHLQHNHUQVWDG &KDUOHURLHQYHHUWLHQYRRUVWHGHQ2PGDWERGHPVDQHULQJHQUHQRYDWLHWHGXXU]LMQNHQWGHVWDGYHHO OHHJVWDDQGHLQGXVWULHFRPSOH[HQ&KDUOHURLEH]LWJHHQ universiteit, waardoor veel jongeren de stad verlaten HQQLHWPHHUWHUXJNHUHQ 1DGHFHQQLDYDQNULPSJURHLWGHJHPHHQWHQXZHHU 'H]HJURHLYLQGWYRRUDOSODDWVLQGHYRRUVWHGHQ1HW DOVLQGHUHVWYDQ%HOJLsLVRRNLQ&KDUOHURLKHWµTXDWUH fassades maison’ (vrijstaande woning met tuin) de IDYRULHWHZRRQYRUP+LHUGRRUNULPSWKHWVWDGVKDUW QRJVWHHGV+HWLQZRQHUDDQWDOLVYDQPHQVHQ LQWHUXJJHORSHQQDDUVOHFKWV9RRUDOGH NDQVOR]HQEOLMYHQLQKHWVWDGVKDUWDFKWHUPHWOHHJVWDQGHQYHUYDOWRWJHYROJ Zowel in de stadsregio als in geheel België heeft de QDDP&KDUOHURLHHQQHJDWLHYHUHSXWDWLH,HPDQGNRPW uit Marcinelle of Moncau (namen van voorsteden), PDDUYRRUDOQLHWXLW&KDUOHURL,VKHWPRJHOLMNGHQDDP &KDUOHURLYDQHHQQLHXZHODQWHYRRU]LHQHQ]RKHW stadshart een nieuwe toekomst te geven?

GHPRJUD¿H LQZRQHUV grootte:

  102 km2

LQRQGHUVWDDQGHJUD¿HNLVLQURRG GHGHPRJUD¿VFKHRQWZLNNHOLQJYDQ het stadshart aangegeven

255.000 240.000 225.000 210.000 195.000 180.000 175.000

meer info : www.nl.wikipedia.org/wiki/Charleroi

2012

leegstand en verval in het stadshart

Charleroi Bottom up

Illegaliteit loont

exterieur Rockerill

Door de overmaat biedt de leegstand van oude industriegebouwen allerlei mogelijkheden aan creatieve RQGHUQHPHUV=RLV&KDUOHURLppQYDQGHJURRWVWH RSHQOXFKWJUDI¿WLPXVHDWHUZHUHOGPHWHQRUPH YRRUVWHOOLQJHQRSEOLQGHPXUHQYDQIDEULHNVSDQGHQ (QNHOHJHERXZHQ]LMQLQPLGGHOVJHWUDQVIRUPHHUGWRW FHQWUDYRRUFXOWXXU In 2005 begint een collectief van kunstenaars in HHQOHHJVWDDQGHIDEULHNKHW5RFNHULOO5HFRUGVODEHO +RHZHOKHWIRUVDIJHZDDUGHHUGHJHERXZGRRUGH initiatiefnemers is aangekocht, is het gebruik ervan DOVFRQFHUW]DDOHQLM]HUZHUNSODDWVLOOHJDDO+LHUYRRULV QRRLWHHQYHUJXQQLQJDIJHJHYHQ7HUZLMOVDPHQPHW de lokale brandweer wordt geprobeerd het gebouw EUDQGYHLOLJHUWHPDNHQJURHLWKHWDDQWDOEH]RHNHUV H[SORVLHI5RFNHULOOWUHNWLQPLGGHOVPHHUGDQ PHQVHQSHUMDDUXLWKHHO(XURSD Met culturele initiatieven als Rockerill lijkt de alternatieve cultuur het nieuwe vlaggenschip van de Stad &KDUOHURLWHZRUGHQ

meer info: www.rockerill.com

Charleroi Top down

Shortcuts en zichtlijnen 'RRUGURQJHQYDQGHQRRG]DDNGHUXLPWHOLMNH kwaliteit in de stad te vergroten, stelt het gemeenWHEHVWXXUYDQ&KDUOHURLHHQ6WDGVERXZPHHVWHUDDQ 'H]HZLODOVHHUVWHGHRSHQEDUHUXLPWHLQKHWVWDGVKDUWDDQSDNNHQ2PGDWMXLVWGLWGHHOHHQVOHFKWH UHSXWDWLHKHHIWLVKLHULVKHWPHHVWHZLQVWWHEHKDOHQ Door het opkopen en slopen van leegstaande gebouwen en het vervangen van verouderde bebouwing ZLOGH6WDGVERXZPHHVWHUVKRUWFXWVHQ]LFKWOLMQHQ FUHsUHQ=RNXQQHQRXGHYHUEDQGHQZRUGHQKHUVWHOG of nieuwe verbanden ontstaan tussen betekenisvolle SOHNNHQ:DDUPRJHOLMNYHUGZLMQWKHWSDUNHUHQYDQGH SOHLQHQQDDUJDUDJHVRQGHUGHJURQG (pQYDQGHJURWHUHSURMHFWHQLQGHRSHQEDUHUXLPWH vindt plaats tegenover het station, waar de rivier de 6DPEHUORRSW+RHZHOGHLQGXVWULsOHDFWLYLWHLWHQLQGH VWDG]LMQDIJHQRPHQGLHQWGH]HZDWHUZHJQRJVWHHGV DOOHHQYRRUJRHGHUHQWUDQVSRUWHQNRHOLQJ0HWDDQJHSDVWHDÀRSHQGHNDGHSUR¿HOHQHQHHQDDQWDOQLHXZH EUXJJHQZRUGWKHW]LFKWRSGHULYLHUWHUXJJHEUDFKW HQNULMJWGH]HRRNHHQUHFUHDWLHYHIXQFWLH=RZRUGW de entree vanuit het station naar de stad veel repreVHQWDWLHYHU+HWSURMHFWLVPHGHJH¿QDQFLHUGGRRUGH (XURSHVH8QLH(8)('(5SURMHFW  PHHULQIRZZZFKDUOHURLERXZPHHVWHUEH

opwaardering openbare ruimte langs rivier

De lessen van Charleroi

Top down en bottom up zonder elkaar +RHZHOGH6WDGVERXZPHHVWHUHQGHQRJDOLQIRUmeel opererende creatieve ondernemers beiden werken aan een nieuwe toekomst voor Charleroi, is er tussen hen nauwelijks tot geen sprake van toenaderLQJRIVDPHQZHUNLQJ,HGHUZHUNWRS]LMQHLJHQPDQLHUHQKHHIWHHQHLJHQZHUHOGEHHOG'H]HZHUHOGHQ OLJJHQ]RYHUYDQHONDDUGDWEHLGHQHHQVDPHQZHU NLQJYRRUDOVQRJQLHWDOVYHUULMNHQGHUYDUHQ=LMYRHJHQ LHGHUGDWJHQHWRHDDQGHVWDGZDDULQ]LMJHORYHQHQ ZHUNHQGDDUELMYRRUDOODQJVHONDDUKHHQ,QGH]HVWDG met een enorm arsenaal aan leeg vastgoed en ongeEUXLNWHERXZJURQGLVGDDUYRRUDOOHUXLPWH +HWUHVXOWDDWYDQGH]HSDUDOOHOOHH[HUFLWLHVLVHHQ aantal autonome experimenten die allen recht doen DDQHHQSRWHQWLHOHNZDOLWHLWYDQGHVWDG=RDOVELMHON experiment is het een kwestie van tijd om te kunnen beoordelen welke het meest kan betekenen voor de WRHNRPVWYDQGHVWDG+RHZHOQLHWJHUHJLVVHHUGLV GH]HDDQSDNNDQVULMN%LMKHW]RHNHQQDDUHHQQLHXZH toekomst voor een stad of streek, is het soms beter een aantal radicale experimenten te laten lopen dan GLUHFWWH]RHNHQQDDUHHQJHGHHOGHDDQSDN%LMKHW ]RHNHQQDDUHHQQLHXZ³YHUKDDO´LVKHWEHWHUGDWWRS GRZQHQERWWRPXSHONDDUHYHQQLHWWUHIIHQ$QGHUV bestaat het gevaar van een ingewikkeld compromis, een verhaal dat te complex is om goed te kunnen

GRRUYHUWHOOHQ Daarmee is dit voorbeeld relevant voor NederODQG,QRQ]HFXOWXXUYDQFRPSURPLVVHQVOXLWHQLVGH neiging sterk om voorstellen en ideeën al bij aanvang van scherpte te ontdoen en, in een poging draagvlak WHFUHsUHQQDDUKHWPLGGHQWHEHZHJHQ(HQH[SHULPHQWHFKWHULVSUHFLH]HUZDQQHHUQLHWWHYHHOZRUGW EHPLGGHOGHQVDPHQJHZHUNW7HJHQGH]HDFKWHUJURQG]LMQ]HOIVLOOHJDOHQLHWGRRUGHLQVWDQWLHVJHFRQWUROHHUGHLQLWLDWLHYHQLQWHUHVVDQW=LMNXQQHQWRQHQ ZHONSRWHQWLHHOQLHXZOHYHQ]LFKVFKXLOKRXGWRQGHU KHWRSSHUYODN De neiging van Nederlandse instanties als gemeenten, provincies, woningcorporaties en het Rijk om ³ERWWRPXS´LQLWLDWLHYHQRSEDVLVYDQEHOHLGVVWXNNHQ te selecteren en af te stemmen, verdient daarom een NDQWWHNHQLQJ1DWXXUOLMNLVKHWJRHGRPJURWHRQWZLNkelingen uiteindelijk af te stemmen, maar wanneer het JDDWRPKHW]RHNHQQDDUHHQDQGHUOHYHQVYDWEDDU verhaal, om het vinden van een nieuw begin, kan VRPVEHWHURSLQWXwWLHYHHQUDGLFDOHH[SHULPHQWHQ ZRUGHQYHUWURXZG

JUDI¿WLLQKHWVWDGVKDUW

Superlandsbyen (DK) Voorzieningen weg uit krimpende dorpen

  NP

22.500 22.250 22.000

21.500

21.474

21.000

21.833

21.250

2006

2008

2010

2012

21.003

21.750

22.091

Meer info: www.morsoe.dk

GHPRJUD¿H LQZRQHUV JURRWWH 

22.333

In plattelandsgemeenten in Noord Jutland is sprake van bevolkingskrimp: er vindt een trek plaats van kleine naar grotere dorpen en van dorpen naar VWHGHQ+LHUGRRUYHUGZLMQWXLWHLQGHOLMNHHQDDQWDO YDQGHNOHLQVWHGRUSHQ'LWZRUGWYRRUDIJHJDDQGRRU KHWVOXLWHQYDQSXEOLHNHYRRU]LHQLQJHQ:HONHYRRU]LHQLQJHQHQZHONHGRUSHQ]XOOHQYHUGZLMQHQLVRS YRRUKDQGQLHWSUHFLHVWH]HJJHQ9RRUEHZRQHUVGLH ]LFKRSWLMGYHUHQLJHQHQPHWHHQSODQNRPHQ]LMQHU mogelijkheden voor hulp, bijvoorbeeld van het private fonds Real Dania, dat bij wil dragen aan de leefbaarKHLGRSKHWSODWWHODQG In de gemeente Morsø, bestaande uit een aantal JHwVROHHUGJHOHJHQGRUSHQLVKHW]RYHUYRRUWVFKULMGHQGHNULPSGZLQJWGHJHPHHQWHHHQDDQWDOYRRU]LHQLQJHQWHVOXLWHQ1DODQJZLNNHQHQZHJHQEHSDDOW GHJHPHHQWHZHONHGDW]LMQ'DDUELMKHHIW]LMHHQ EHSDDOGHYHUGHOLQJYDQGHYRRU]LHQLQJHQRYHUGHGRUpen voor ogen, waarbij in elk dorp wat achterblijft en PHQYDQHONDDUVYRRU]LHQLQJHQJHEUXLNPDDNW+RH JRHGGRRUGDFKWGLWSODQRRNLVGHEHZRQHUV]LMQKHW HUQLHWPHHHHQVHQKDGGHQKHWJUDDJDQGHUVJH]LHQ 2SZHONHPDQLHULVKHWZpOPRJHOLMNKHWYRRU]LHningenpeil op een voor de achterbleven bewoners acceptabele manier terug te brengen?

2014

een schoolgebouw in de gemeente Morsø

Superlandsbyen Bottom up

Initiatief tot een superdorp 8LWRQYUHGHPHWGHPDQLHUZDDURSNULPSJHPHHQWH 0RUV¡SXEOLHNHYRRU]LHQLQJHQZLOVOXLWHQQHPHQ bewoners van de parochiedorpen Karby, Redsted, +YLGEMHUJ7 EULQJ2XWUXS5DNNHE\)MDOOHUVOHY Frøslev en Mollerup (elk ongeveer 200-400 inwoners) KHWKHIWLQHLJHQKDQGHQ%LMµ/DQGRI3RVVLELOLWLHV¶ een programma van de Deense Rijksoverheid en het SULYDWHIRQGV5HDOGDQLDGLHQHQ]LMHHQSODQLQYRRU HHQVXSHUGRUS³VXSHUODQGVE\HQ´ +XQSODQYLQGHQ ]LMVOXLWEHWHUDDQRSORNDOHEHKRHIWHQRQGHUDQGHUHQ RPGDWKHWEHWHUUHNHQLQJKRXGWPHWGHLQ]HWYDQYULM ZLOOLJHUV&RQFUHHWVWHOOHQ]LMYRRURPHHQVFKRROHHQ ¿WQHVVFHQWUXPHHQVSRUWKDOHQNLQGHURSYDQJRQGHU WHEUHQJHQLQHHQDDQWDOOHHJJHNRPHQSDQGHQ +XQSODQZRUGWGRRU³ODQGRISRVVLELOLWLHV´JHKRQRUHHUGZDDUQDHHQELM]RQGHUHVLWXDWLHRQWVWDDW+HW plan van de initiatiefnemers, dat nu doorgang kan vinden door de steun van het private fonds en de Rijksoverheid, is duidelijk anders dan dat van de JHPHHQWH'HEHZRQHUV]HWWHQKXQSODQQHQNUDFKWELM GRRUDOYDVWGHVFKRRORSWHULFKWHQZDDUELM]LMJHEUXLN PDNHQYDQKHW'HHQVHEXUJHUUHFKW]HOIHHQVFKRRORS WHULFKWHQ'HZHWVFKULMIWJHPHHQWHQYHUYROJHQVYRRU GLWVFKRROLQLWLDWLHIWHRQGHUVWHXQHQ kinderdagverblijf

Meer info: www.superlandsbyen.dk

Superlandsbyen Top down

Een wederzijdse afhankelijkheid +RHZHOGHLQLWLDWLHIQHPHUVMXULGLVFKHLJHQDDU]LMQ YDQKHWSURMHFWLGHH]LMQ]LMQLHWLQVWDDWKHW]HOIVWDQGLJ ]RQGHUPHGHZHUNLQJYDQGHJHPHHQWHXLWWHYRHUHQ 'HJHPHHQWHEHJULMSWGDWKHW]LMQHLJHQSODQQHQRRN QLHWODQJHU]RPDDUNDQGRRU]HWWHQ(ULVHHQZHGHU ]LMGVHDIKDQNHOLMNKHLGRQWVWDDQ 2SXLWQRGLJLQJYDQGHLQLWLDWLHIQHPHUVVOXLWGH gemeente aan bij het projectteam van het Superdorp HQODDWGHHLJHQYRRUQHPHQVYDUHQ(UZRUGWHHQ JH]DPHQOLMNSURFHVLQJHULFKWZDDUELMRSKHWMXLVWH PRPHQWGHMXLVWHYHUJXQQLQJHQZRUGHQYHUNUHJHQ 2PWHYROGRHQDDQGHXLWYRHULQJVHLVHQYDQ5HDOGDnia adviseert de gemeente de initiatiefnemers een SURIHVVLRQHOHODQGVFKDSVDUFKLWHFWDDQWHVWHOOHQ2S YHU]RHNYDQGHLQLWLDWLHIQHPHUVEOLMIWGHJHPHHQWH EHWURNNHQELMGHI\VLHNHLPSOHPHQWDWLHYDQKHWSODQ +RHZHOGHJDQJYDQ]DNHQGHJHPHHQWHXLWHLQGHOLMN PHHUNRVWGDQDDQYDQNHOLMNJHSODQG±GXEEHOHRSstartkosten, verplichte medewerking aan de oprichting YDQHHQQLHXZHVFKRRO±LV]LMWRFKWHYUHGHQRYHUGH UHVXOWDWHQ+HWSURMHFWSDVWJRHGLQKHWEHOHLGYDQGH gemeente het landelijk gebied aantrekkelijk te houden YRRUGHJHQHQGLHHUYRRUNLH]HQKLHUWHEOLMYHQZRQHQ PHHULQIRZZZZZZVXSHUODQGVE\HQGNUHDOGDQLDUDSSRUWHU

sportzaal

De lessen van Superlandsbyen

Niet rechtvaardig maar slagvaardig Natuurlijk is bij de totstandkoming van het SuperGRUSGHUROYDQGHJHPHHQWHYRRUEHHOGLJ:DQQHHU EHZRQHUVDDQJHYHQKHWDQGHUVWHZLOOHQLV]LMEHUHLG DIWH]LHQYDQKDDUHHUGHUHYRRUQHPHQVIDDONRVWHQ voor haar rekening te nemen en constructief bij te GUDJHQDDQKHWUHDOLVHUHQYDQKHWEHZRQHUVLQLWLDWLHI Daaraan kunnen bestuurders in Nederland en elders LQ(XURSDHHQYRRUEHHOGQHPHQ Toch is er ook een ander aspect dat bij dit voorbeeld RQ]HDDQGDFKWYHUGLHQW9HUXLWKHWJURRWVWHGHHOYDQ GH¿QDQFLHULQJYDQKHWSURJUDPPD³ODQGRISRVVLELOLWLHV´LVDINRPVWLJYDQKHWIRQGV5HDOGDQLD'LWSULYDWH fonds is ontstaan na de verkoop, in 2001, van Realkredit Danmark aan de Danske Bank, waarna een UHVHUYHYDQPLOLDUGHXURRQWVWRQG+RHZHOKHW fonds glashelder omschreven heeft waar dit geld voor EHVWHPGLV]RDOVKHWEHKRXGYDQFXOWXUHHOHUIJRHG KHWYLWDDOKRXGHQYDQKHWSODWWHODQGHQGHLQ]HWYDQ architectuur daarbij, beslist slechts een klein groepje mensen aan welke projecten een bijdrage wordt JHOHYHUG8LWHUDDUGZRUGHQGH]HEHVOLVVLQJHQJHmotiveerd maar, in tegenstelling tot het democratisch JHNR]HQRYHUKHLGVEHVWXXUKRHIWKHWIRQGVQHUJHQV YHUDQWZRRUGLQJDIWHOHJJHQ 2PGDWKHWIRQGVHLJHQDIZHJLQJHQNDQPDNHQHQ

JHHQRI¿FLsOHSXEOLHNHUROKHHIWLVHUEHVOLVVLQJVVQHOKHLGNXQQHQUDGLFDOHNHX]HVZRUGHQJHPDDNWNDQ maatwerk ontstaan en kan overheidsbeleid worden GRRUNUXLVW+HWJHOGNRPWELMGLHJHQHQWHUHFKWGLHGH selectiecommissie op dát moment het meest overtuiJHQGYLQGW+RHZHOHULQ'HQHPDUNHQNULWLHNLVRSKHW JHEUHNDDQWUDQVSDUDQWLHELMKHWPDFKWLJHIRQGV± VRPPLJHQ]RXGHQOLHYHU]LHQGDWKHWIRQGVRQGHUJHEUDFKWZRUGWELMGHRYHUKHLG±VWDDWGHVODJYDDUGLJKHLGHUYDQEXLWHQNLMI 'HZHUNZLM]HYDQ5HDOGDQLDODDW]LHQGDWKHW1HGHUlandse verlangen naar volledige transparantie en het belang dat gehecht wordt aan het gelijkheidsprincipe LQRQ]HDDQEHVWHGLQJVFXOWXXURRNHHQNHHU]LMGH KHEEHQ+HWJDDWWHQNRVWHYDQGHVODJYDDUGLJKHLG YDQRQ]HRYHUKHLG,QGH]HG\QDPLVFKHWLMGLVKHWYDQ EHODQJGDWEHVOXLWHQLQKHWSXEOLHNHGRPHLQRRNVQpO JHQRPHQNXQQHQZRUGHQ'DWGDWVRPVWHQNRVWH gaat van transparantie, en volledige rechtvaardigheid PRHWPLVVFKLHQYRRUOLHIZRUGHQJHQRPHQ

FDUGLRUXLPWH

Powiat Braniewski (PL) Een krimpende grensregio In het Noordwesten van de Poolse provincie (UPODQG0D]XULsDDQGH%DOWLVFKH=HHHQWHJHQ de grens met de Russische exclave Kaliningrad, ligt Powiat Braniewski (een Powiat is een Pools district EHVWDDQGHXLWYHUVFKLOOHQGHJHPHHQWHQ +HWGLVWULFW KHHIWRQJHYHHULQZRQHUVHQEHYDWRQGHU DQGHUHQGHVWDG%UDQLHZRFDLQZRQHUV  'HUHJLRNDPSWPHWYHUJULM]LQJEHYRONLQJVNULPSHQ HHQZHUNORRVKHLGVSHUFHQWDJHYDQ,QGHDIJHORSHQMDDU]LMQDFKWHUHHQYROJHQVGHLQGXVWULHGH reparatiewerkplaatsen van de spoorwegen, een grote bierbrouwer alsmede defensie als grote werkgevers XLWKHWGLVWULFWYHUGZHQHQ /DJGHUHJLRYURHJHUUHGHOLMNFHQWUDDOWHQRS]LFKWH van de andere landen van het Warschaupact, sinds KHWWRHWUHGHQYDQ3ROHQWRWGH(8 OLJWGHUHJLR QLHWDOOHHQDDQGHUDQGYDQKHWODQGPDDU]HOIVDDQ GHUDQGYDQGH(XURSHVH8QLH2QGDQNVYHUZRHGH pogingen de regio van een nieuwe reputatie te voor]LHQ±LQZDV%UDQLHZRGHVWDUWSODDWVYDQGH 5RQGHYDQ3ROHQ±EOLMIWKHWZHUNORRVKHLGVSHUFHQWDJH LQGHUHJLRYRRUDOVQRJRQYHUPLQGHUGKRRJ ,VKHWLQGH]HJHwVROHHUGH(XURSHVHJUHQVUHJLR mogelijk de krimp een halt toe te roepen?

GHPRJUD¿H LQZRQHUV JURRWWH 

52.000 50.000 48.000 46.000 44.000 42.000 40.000

1939

meer info: www.braniewo.wm.pl

  NP

2000

2005

2010

2013

gesloten brouwerij in Braniewo weseler strasse in marxloh

Powiat Braniewski Bottom up

Ondernemers leren Russisch

reclame in Cyrillisch schrift

Sinds 2012 is het bij Powiat Braniewski mogelijk de grens tussen Kaliningrad (onderdeel van de RusVLVFKH)HGHUDWLH HQ3ROHQRQGHUGHHOYDQGH(8  ]yQGHUYLVXPRYHUWHVWHNHQ6LQGVGLHQLVKHWYRRU EXUJHUVDDQEHLGH]LMGHQYDQGHJUHQVHHQYRXGLJRP HYHQKHWEXXUODQGDDQWHGRHQ $DQ3RROVH]LMGHZRUGWDOVQHOGXLGHOLMNGDWGH 5XVVHQYDQZHJHGHJURWHYHUVFKLOOHQLQSULM]HQHQ kwaliteiten, graag de grens oversteken voor recreatie HQLQNRSHQ.OHLQH3RROVHRQGHUQHPHUV]RDOVZLQNHliers, hotelexploitanten en autoreparateurs springen hier snel op in met aanbiedingen op uithangborden en OLFKWNUDQWHQODQJVGHZHJLQF\ULOOLVFKVFKULIW2QGHU QHPHUVPDNHQ]LFKGH5XVVLVFKHWDDOHLJHQHQDGYHUWHUHQRS5XVVLVFKHLQWHUQHWSRUWDOV Momenteel ontdekken ook grotere onderneminJHQ]RDOVVXSHUPDUNWNHWHQVGHJURHLPDUNWLQ3RZLDW %UDQLHZVNL/DQJVGHXLWYDOVZHJQDDU%UDQLHZRYODN over de grens, worden naast elkaar enkele megasWRUHVJHERXZG'H]HLQYHVWHULQJHQKHEEHQHHQJXQstige invloed op de werkgelegenheid, die in een paar MDDUWLMG]LFKWEDDULVWRHJHQRPHQ

meer info: www.braniewo.wm.pl

Russen doen inkopen in Polen een bruid past haar jurk

Powiat Braniewski Top down

Lokale burgers mogen zonder visum 9DQRXGVKHU]LMQGHUHODWLHVKHFKWWXVVHQ3ROHQHQ .DOLQLQJUDGWRWHHQ'XLWVHVWDGPHWGHQDDP .RHQLQJVEHUJ'DWGHJUHQVYDQGH(XURSHVH8QLH YDQDIWXVVHQGH]HODQGHQORRSWEHWHNHQWGDW GH]HDOOHHQQRJPHWHHQYLVXPNDQZRUGHQRYHUJHVWRNHQ5HL]HQWXVVHQGH(8HQ5XVODQGNDQ LPPHUVDOOHHQPHWHHQYLVXP2PGHEXUHDXFUDWLHLQ te perken sluiten de Poolse Republiek en Russische Federatie op 14 december 2011 een overeenkomst die stelt dat Russische burgers woonachtig in Kaliningrad en Poolse burgers uit de grensprovincies (UPODQG0D]XULsHQ3RPPHUHQ]RQGHUYLVXPGH JUHQVRYHUPRJHQYRRUELMYRRUEHHOGIDPLOLHEH]RHNRI HHQFXOWXUHOHXLWZLVVHOLQJ2SGHDFKWHUJURQGVSHHOW GH±GDQQRJ±5XVVLVFKHDPELWLHWRWPHHUWRHQDGHULQJWRW(XURSDHQKHW3RROVHVWUHYHQQDDUHHQHFRQRPLVFKYHHUNUDFKWLJHUJUHQVVWUHHN +RHZHOGHUHODWLHWXVVHQ5XVODQGHQGH(8PRmenteel verslechtert, is de grens tussen Powiat %UDQLHZVNLHQ.DOLQLQJUDGQRJRSHQ'LWOHLGWWRWHHQ ELM]RQGHUHVLWXDWLH*RHGHUHQGLHGH(8GRRUHHQ ER\FRWQLHWPHHUOHYHUWDDQ5XVODQG]LMQYRRU.DOLQLQgrad-Russen vlak over de grens in Polen nog gewoon WHYHUNULMJHQ meer info: www.braniewo.wm.pl

de grens tussen de EU en Kaliningrad

De lessen van Powiat Braniewski

grensregio’s zijn kansregio’s +HWYRRUEHHOGYDQ3RZLDW%UDQLHZVNLWRRQWGDWHHQ JUHQVVWUHHNRSWZHHPDQLHUHQNDQZRUGHQEH]LHQ als probleemgebied aan de rand van de nationale VWDDWZDDULQYHVWHULQJHQJHGRHPG]LMQWHPLVOXNNHQ of als gebied waar juist de relatie met het buurland WHQJHOGHNDQZRUGHQJHPDDNW,Q3RZLDW%UDQLHZVNL LVXLWHLQGHOLMNGLWODDWVWHJHEHXUG1LHWDOOHHQZDVGLW vanuit Polen voordelig, ook vanuit de Russische FeGHUDWLHOHLGGHKHWWRWZLQVW2PGDW.DOLQLQJUDGVLQGV XLWHHQYDOOHQYDQJURWH5XVVLVFKHULMNHHQJHwVROHHUG stukje Rusland is, biedt het openstellen van de grens WRHJDQJWRWKHWZHOYDDUWVQLYHDXYDQGH(8'LWPDDNW GHJHwVROHHUGHH[FODYHYRRU5XVVHQDDQWUHNNHOLMNHU ,Q1HGHUODQG]LMQDQWLFLSHHURINULPSUHJLR¶VYHHODO RRNJUHQVUHJLR¶V=HHXZV9ODDQGHUHQ1RRUGRRVW *URQLQJHQGH$FKWHUKRHNHQ=XLG/LPEXUJ]LMQ± YDQXLWGH5DQGVWDGJH]LHQ±XLWKRHNHQYDQKHWODQG 2RNLQGH]HUHJLR¶VOLJJHQYHHONDQVHQZDQQHHU ]HEHNHNHQZRUGHQLQUHODWLHWRWGHUHJLR¶VDDQGH RYHU]LMGHYDQGHJUHQV=RKHHIWGH'HVLJQHU2XWOHWLQ Roermond het grootste outletcenter van de Benelux en Duitsland kunnen worden door de enorme aantrekNLQJVNUDFKWRS'XLWVHFRQVXPHQWHQ2RNDQGHUH plaatsen in Limburg hebben soms een sterkere sociale en economische relatie met dorpen en steden in

omliggende Duitse en Belgische regio’s, dan met de 5DQGVWDG,Q=HHODQGLV=HHXZV9ODDQGHUHQNDQVULMN ZDQQHHUMHNLMNWQDDUGHOLJJLQJWHQRS]LFKWHYDQ$QWZHUSHQZDDUHHQJURWHEHYRONLQJVJURHLLVYRRUVSHOG (pQYDQGHRRU]DNHQYDQNULPSLVGHWRHQHPHQGH JOREDOLVHULQJ'RRUJURHLHQGHPRELOLWHLWHQVFKDDOYHUgroting verschuiven economische centra, verschuift ZHUNJHOHJHQKHLGPHHHQNRPWPLJUDWLHRSJDQJ'H RQ]HNHUKHLGGLHKLHUGRRURQWVWDDWGRHWELMVRPPLJHQ WHUXJYHUODQJHQQDDU³RXGH´]HNHUKHGHQDOVGHQDWLRQDOHVWDDW+RHZHOGLWWHEHJULMSHQLVOHLGWYRRUNULPSUHJLR¶VKHWYHUVWHUNHQYDQQDWLRQDOHJUHQ]HQWRWPHHU LVROHPHQW-XLVWKHWORVODWHQYDQQDWLRQDOHJUHQ]HQ OHLGW±SDUDGR[DDOJHQRHJWRWNDQVHQYRRUNULPS UHJLR¶V+HWLVQLHWYRRUQLHWVGDWGH(XURSHVH8QLH YDQXLWSURJUDPPD¶V]RDOV,17(55(*GHJUHQ]HQ WXVVHQQDWLRQDOHVWDWHQSUREHHUWWHUHODWLYHUHQ 8LWKHWRQGHU]RHNµ*URHLHQDDQGHJUHQV¶YHUULFKW door onder anderen de Rijksuniversiteit Groningen, $WODV1HGHUODQGVH*HPHHQWHQHQGH98$PVWHUGDP blijkt dat vooral de arbeidsmarkt in Nederlandse JUHQVUHJLR¶VNDQSUR¿WHUHQYDQKHWRSKHIIHQYDQ JUHQVEDUULqUHV'RRUELMYRRUEHHOGKHWJHOLMNVFKDNHOHQ YDQGLSORPD¶VHQKHWDIVWHPPHQYDQ¿VFDOHHQDGPL QLVWUDWLHYHUHJHOJHYLQJRQWVWDDQQLHXZHNDQVHQ

%UDQLHZRPHWRSGHDFKWHUJURQGGH%DOWLVFKH]HHHQde Russische grens

Neue Stadt Wulfen (D) Een krimpende groeikern ,QGH]HVWLJHUMDUHQYDQGHHHHXZZRUGWLQKHW Ruhrgebied, naast de oude stad Wulfen, een nieuwe VWDGYRRULQZRQHUVJHSODQG'H]HQLHXZH stad is bedoeld om voor de nabijgelegen nieuwe PLMQPLMQZHUNHUVHQKXQIDPLOLHVWHNXQQHQ KXLVYHVWHQ'HPLMQKHHIWHFKWHUQRRLWPHHUGDQ EDQHQRSJHOHYHUG,QUHDFWLHRSGH]HWHJHQYDOOHQGH ZHUNJHOHJHQKHLG]LMQGHRRUVSURQNHOLMNHSODQQHQQRJ tijdens de uitvoering aangepast en slechts gedeeltelijk XLWJHYRHUG ,QEHUHLNW%DUNHQEHUJ]RDOVKHWGDQLQPLGGHOV KHHWKDDUKRRJWHSXQWPHWVOHFKWVLQZR QHUV'DWDDQWDOLVQXYHUGHUJH]DNWWRWNUDS Vanwege het gebrekkige aanbod aan werk in de RPJHYLQJEOLMYHQJH]LQQHQHQMRQJHUHQZHJWUHNNHQ HQYHUJULMVWGHVWDGZDDUGRRUYRRU]LHQLQJHQ]RDOV KHWJHPHHQVFKDSVKXLVKHW]ZHPEDGGHELEOLRWKHHN de school, de artsenpost en de winkels onder druk VWDDQ:RQLQJHQVWDDQRSJURWHVFKDDOOHHJGHVWDG LVRYHUYHUWHJHQZRRUGLJGGRRUVRFLDDO]ZDNNHUHQPHW DOOHVRFLDOHSUREOHPHQYDQGLHQ

GHPRJUD¿H LQZRQHUV grootte:

  20,6 km2

14.000 13.000 12.000 11.000 10.000 9.000 8.000

PHHULQIRZZZZXOIHQZLNLGH

1990

1995

2000

2005

2010

caravans geparkeerd op de overbemeten ringweg van Barkenberg

Barkenberg Bottom up

Burgers redden zwembad Door het afnemende inwoneraantal kan de gePHHQWHGHSXEOLHNHYRRU]LHQLQJHQ]RDOVGHELEOLRtheek en het gemeenschapshuis, die toch al waren gedimensioneerd op een grotere bevolking, niet ODQJHUEHNRVWLJHQ'H]HZRUGHQppQYRRUppQJH VORWHQ9RRUHHQDDQWDOYRRU]LHQLQJHQRUJDQLVHUHQ EXUJHUV]LFKRPGH]HGUDDLHQGHJHKRXGHQ =RNDQRRNKHW+DOOHQEDGGDQN]LMHHQEXUJHULQLWLDWLHIYDQHHQRXG]ZHPOHUDUHVRSHQEOLMYHQ0HWHHQ NOHLQWHDPYDQPHGHVWDQGHUVKHHIW]LMELMZLQNHOVHQ op markten medeburgers gevraagd om lid te worden YDQHHQYHUHQLJLQJGRRUHHQELMGUDJHWHVWRUWHQ*H steund door een bijval lukt het haar met de gemeente HHQVOLPPHDIVSUDDNWHPDNHQ9DQDIEHWDDOWGH stad alleen nog maar de energie en technische kosten en neemt een door burgers opgerichte vereniging de RYHULJHEHGULMIVNRVWHQYRRUKDDUUHNHQLQJ'RRUGH LQ]HWYDQYULMZLOOLJHUVNXQQHQGH]HRYHULJHEHGULMIVNRVWHQODDJEOLMYHQ 0HWHHQHHQPDOLJHELMGUDJHYDQHXURYDQ de stad heeft de vereniging (meer dan 1000 leden) op MXOLKHWJHKHOH]ZHPEDGRYHUJHQRPHQ

PHHULQIRZZZZXOIHQZLNLGHLQGH[SKS+DOOHQEDG

reddingsactie

Barkenberg Top down

Woningen slopen Als reactie op de grootschalige woningleegstand en de daaruit volgende sociale problematiek wordt in 2005 vanuit het Nationaal Programma “StadtumEDX:HVW´PLOMRHQHXUREHVFKLNEDDUJHVWHOG YRRUVORRS³5XHFNEDX´ YDQKRRJERXZZRQLQJHQ LQ%DUNHQEHUJ,QGHSODDWVZRUGWHHQSODQJHELHG DDQJHZH]HQGDWppQYDQGHLQKHWYRRUPDOLJH West Duitsland gelegen, pilot projecten vormt in het 3URJUDPPD9DQGHZRQLQJHQLQKHWSODQJHELHGZRUGHQHUJHVORRSW2RNZRUGHQHUHHQ DDQWDOKRJHZRRQJHERXZHQYDQYHUGLHSLQJHQWHUXJ JHEUDFKWQDDU,QGHRYHUJHEOHYHQYHUGLHSLQgen worden woningen soms samengevoegd om te YROGRHQDDQGHKXLGLJHZRRQVWDQGDDUG1DDVWGH]H sloop worden er ook woningen gemoderniseerd en JHSULYDWLVHHUG 1DGDWGHZRQLQJHQ]LMQDDQJHSDVWZRUGWGHRSHQbare ruimte verbeterd door onder anderen de straatSUR¿HOHQWHYHUVWHUNHQPHWQLHXZHEHVWUDWLQJRIH[WUD JURHQ

oorspronkelijk woongebouw

PHHULQIRZZZVWDGWXPEDXEDUNHQEHUJGH

woongebouw na ‘ruckbau’

De lessen van Barkenberg

Op zoek naar een andere schaal Sinds de aanleg, in de jaren 60 van de vorige eeuw, LVVFKDDOYHUNOHLQLQJHHQWKHPDLQ1HX:XOIHQ1RJ tijdens de realisatie werd het stedenbouwkundig plan aangepast, waardoor slechts een deel van het RRUVSURQNHOLMNHSODQLVXLWJHYRHUG7RWYDQGDDJLVHHQ EHODQJULMNHYUDDJKRHRPWHJDDQPHWRYHUPDDW 'HEXUJHUVYHUHQLJHQ]LFKGRHQYULMZLOOLJHUVZHUNHQ GRQHUHQDDQJHOGZDW]HNXQQHQPLVVHQ=RKRXGHQ ]LMRQGDQNVHHQVOLQNHQGEXGJHWGHRYHUEHPHWHQ YRRU]LHQLQJHQ]RDOVKHW]ZHPEDGHQKHWWKHDWHU RSHQ'DQN]LMKXQLQVSDQQLQJHQEOLMIWGHOHHIEDDUKHLG RSQLYHDX'H]HRSORVVLQJLVHFKWHUQLHWVWUXFWXUHHO %DUNHQEHUJYHUJULMVWMRQJHJH]LQQHQWUHNNHQZHJ $OVGHGHPRJUD¿VFKHWUHQGQLHWJHNHHUGZRUGWLVHU VWUDNVRSQLHXZHHQVFKDDOVSURQJQRGLJ De overheid werkt mee aan de schaalverkleining GRRUKHWLQYHVWHUHQLQGHVORRSYDQZRQLQJHQ+RHZHO GLWHHQ]ZDDUYHUOLHVJHYHQGHDDQJHOHJHQKHLGLVLV GLWZpOHHQGXXU]DPHRSORVVLQJYRRUJHELHGHQPHW VWUXFWXUHOHEHYRONLQJVNULPS9HUORHGHULQJNDQXLWHLQdelijk het best worden voorkomen door het opruimen YDQKHWYDVWJRHGGDWJHHQWRHNRPVWKHHIW ,Q1HGHUODQG]LMQZHRRNEHNHQGPHWEXUJHULQLWLDWLHYHQRPKHWYRRU]LHQLQJHQQLYHDXRSSHLOWHKRXGHQ 'RUSVEHZRQHUVRUJDQLVHUHQKXQHLJHQ]RUJRI YHUSODDWVHQKHWEXXUWKXLVQDDUGHORNDOHVXSHUPDUNW

0HWVWUXFWXUHOHVORRSELMNULPS]LMQZHPLQGHUHUYDUHQ Komt dit door het ontbreken van een Nederlands equivalent van het Duitse overheidsprogramma StadtXPEDXRIKHW'HHQVHSULYDWHIRQGV5HDOGDQLD"'H]H YRRU]LHQLQJHQ]LMQQLHWDOOHHQNDSLWDDONUDFKWLJPDDU hebben ook voldoende afstand tot de lokale situatie RPWHNXQQHQDGYLVHUHQRYHUGHWHPDNHQNHX]HV Zo ligt de sloopopgave in Nederland vooral bij lokale SDUWLMHQ'H]H]LMQRQYROGRHQGHNDSLWDDONUDFKWLJRP VWUXFWXUHHOWHNXQQHQVORSHQHQERYHQGLHQ]R]HHULQJHEHGLQKHWORNDOHNUDFKWHQYHOGGDWJHGUDJHQNHX]HV ODVWLJ]LMQ+RHZHOORNDOHSDUWLMHQVOLPPHDOWHUQDWLHYHQRQWZLNNHOHQ]RDOVKHWVDPHQYRHJHQYDQNOHLQH arbeiderswoningen tot grotere (corporatie Weller in Zuid-Limburg) of het opknappen van lege woningen WHQHLQGHYHUNURWWLQJWHYRRUNRPHQ³.URWRI.DQV"´LQ 6FKRXZHQ'XLYHODQGHQ³.RRSHHQ.URW´LQ)ULHVODQG  EOLMIWGHVWUXFWXUHOHVORRSRSJDYH±WRFKHHQQRRG]DNHOLMNNZDDGELMNULPSVLWXDWLHVRQRQWJRQQHQ De vraag is of de structurele sloop in Nederland op JDQJNDQNRPHQ]RQGHUHHQVWUXFWXUHOHYRRU]LHQLQJ RSHHQJURWHUVFKDDOQLYHDX]RDOVLQ'XLWVODQGHQRRN 'HQHPDUNHQ:DQQHHUNULPSLQRPYDQJHQLPSDFW WRHQHHPW]RXKLHUYRRUYROGRHQGHSROLWLHNGUDDJYODN NXQQHQRQWVWDDQ

OHHJVWDDQGZRRQJHERXZ³+DELÀH[´

Klitmøller (DK) Een krimpend vissersdorp

JHPHHQWH7KLVWHG  NP

45.750 45.500 45.250 45.000

44.908

44.250

45.297

44.500

2006

2008

2010

2012

44.230

44.750

45.549

ZZZHQZLNLSHGLDRUJZLNL.OLWP&%OOHU

GHPRJUD¿H LQZRQHUV JURRWWH 

45.910

,QEHWHNHQWGHERXZYDQHHQPRGHUQHKDYHQ LQKHWJXQVWLJHUJHOHJHQ+DQVWKROPGHJHQDGHNODS voor het afgelegen vissersdorp Klittmøller (gemeente 7KLVWHG1RRUG-XWODQG (HQJURRWGHHOYDQGHYLVVHULMYHUKXLVWQDDUGH]HJURWHYLVVHUVKDYHQ2PGH getroffen lokale economie te ondersteunen neemt de gemeente het eigendom van de bootloodsen langs KHWVWUDQGRYHUHQYHUKXXUWGH]HDDQGH.OLWWP¡OOHU Fishing Association, een verbond van overgebleven lokale vissers die met kleine bootjes op kreeften YLVVHQ+RHZHONUHHIWNODXZHQHHQSODDWVHOLMNHOHNNHUQLM]LMQOXNWKHWQLHWPHWGH]HQLFKHPDUNWGHORNDOH HFRQRPLHXLWKHWVOREWHWUHNNHQ 6LQGVGLHQYHUKXL]HQYHHOMRQJH'HQHQQDDUGHJURWH VWHGHQLQKHWRRVWHQZDDUPHHUZHUNJHOHJHQKHLGLV +HWZHJWUHNNHQYDQGH]HMRQJHUHQZDDUGRRUHFRQRPLVFKHLQQRYDWLHHQRQGHUQHPHUV]LQXLWEOLMIWJHHIWGH ORNDOHHFRQRPLHVWHHGVPLQGHUSHUVSHFWLHI %HJLQMDUHQZRUGWGHNXVWYRRU.OLWWP¡OOHUZHJHQVGHJXQVWLJHJROIVODJRQWGHNWGRRUVXUIHUV$OVQHO ]LMQHUFRQÀLFWHQWXVVHQORNDOHYLVVHUVHQGH]HVXUIHUV 2SKHWVWUDQGELMYRRUEHHOGOLJJHQKHWYLVWXLJHQGH VXUIVSXOOHQHONDDULQGHZHJ,VGHNRPVWYDQGHVXUIers een verdere bedreiging van de broos geworden lokale economie of juist een nieuwe kans?

2014

surfer met op de achtergrond een vissersboot -RKQ&DUWHU&ROG+DZDLL

Klitmøller Bottom up

Cold Hawaii 2QGHUZHJQDDUGHYHHUERRWGLHKHPYDQKHW YHUGHURSJHOHJHQ+DQVWKROPQDDU1RRUZHJHQPRHW brengen, ontdekt de Duitse windsurfer Christian Dach RSHHQKHUIVWGDJLQGHELM]RQGHUHJROIVODJYRRU GHNXVWYDQ.OLWWP¡OOHU(HQMDDUODWHUVFKULMIWHHQHU kend Duitse surftijdschrift over dit Walhala voor surfers, met een golfslag die het hele jaar door sterk en FRQVWDQWLVELM]RQGHUYRRU1RRUG(XURSD9DQKHLQGH HQYHUUHNRPHQVXUÀLHIKHEEHUVRSGHSOHNDIHQSDU NHUHQKXQDXWR¶VHQFDUDYDQVOXNUDDNLQGHGXLQHQ Inmiddels staat de kust wereldwijd bekend onder de QDDPµ&ROG+DZDLL¶HQKHEEHQYHUVFKLOOHQGHVXUI OLHIKHEEHUV]LFKLQOHHJVWDDQGHSDQGHQLQKHWGRUS JHYHVWLJG2QJHYHHUYDQGHLQZRQHUVYDQ Klitmøller is speciaal voor de goede surfcondities LQKHWGRUSNRPHQZRQHQ'H]H³VWD\HUV´KHEEHQ ]LFKJHRUJDQLVHHUGLQGHYHUHQLJLQJ³&ROG+DZDLL´ en halen in 2010 en 2011 de World Cup surfen naar .OLWP¡OOHU'LWHYHQHPHQWOHLGWDDQYDQNHOLMNWRWVFHSVLV ELMGHORNDOHEHZRQHUVWRWGDWEOLMNWGDWRRN]LMDDQKHW evenement kunnen verdienen door bijvoorbeeld akNHUVEHVFKLNEDDUWHVWHOOHQYRRUSDUNHUHQ 'HVXUIHUVPHWEHURHSHQDOVJUD¿VFKRQWZHUSHU websitebouwer of communicatiedeskundige, starten in HHQOHHJVWDDQGSDQGHHQSOHNYRRUFRZRUNLQJ het lukraak parkeren van surfers in de duinen &ROG+DZDLL

meer info: www.coldhawaiisurfcamp.com

Klitmøller Top down

Het pad der verzoening Samen met het Deense particulier fonds RealdaQLDZLOGHJHPHHQWH7KLVWHGPHWKHWSURMHFWµ/DQGRI 2SSRUWXQLWLHV¶ELMGUDJHQDDQGHOHHIEDDUKHLGRSKHW SODWWHODQG%XUJHUVZRUGWJHYUDDJGRPLGHHsQRP YRRU]LHQLQJHQWHYHUEHWHUHQHQODQGVFKDSSHOLMNHRI LQIUDVWUXFWXUHOHVWUXFWXUHQWHYHUVWHUNHQ Suggesties van natuurliefhebbers, vissers en de lokale surfvereniging worden in combinatie met elkaar JHVHOHFWHHUGOHLGHQGWRWHHQµ.UHHIWHQKXLV¶+XPPHUKXV GDWYRRU]LHQLQJHQYRRUVXUIHUVFRPELQHHUWPHW HHQUHVWDXUDQWYRRUGHORNDDOJHOLHIGHµ.UHHIWNODXZHQ¶ Vervolgens wordt het strand met een 400 meter lang EHWRQQHQSDGWRHJDQNHOLMNHUJHPDDNW'LWSDG±PHW GHELMQDDPKHW³SDGGHUYHU]RHQLQJ´PDDNWKHW]RZHO voor surfers als voor vissers gemakkelijker om hun ZHUN]DDPKHGHQRSKHWVWUDQGJRHGXLWWHYRHUHQ KHWJHHQHUWRHOHLGWGDW]LMYDNHUPHWHONDDULQJHVSUHN UDNHQ=RYHUEHWHUWGHUHODWLHWXVVHQVXUIHUVHQGH RRUVSURQNHOLMNHYLVVHUV EHYRONLQJVWHUN+HWSDG maakt de kust voor Klittmøller tot een van de weinige SODDWVHQLQKHWODQGGLHEHUHLNEDDU]LMQYRRUJHKDQGLFDSWHQHQPHQVHQPHWNLQGHUZDJHQVHQLV]RRQWZRUSHQGDWGH]HRRNDDQWUHNNHOLMNLVYRRUVNDWHUV PHHULQIRZZZZZZUHDOGDQLDGN¿ODQWURSLVNHSURJUDPPHUVDPOHW SURMHNWOLVWHPXOLJKHGHUQHVODQGQ\KHGHUPXOLJKHGHUQHVODQG

het Hummerhus

het pad der verzoening &ROG+DZDLL

De lessen van Klitmøller

Serendipiteit en krimp ,Q.LWP¡OOHULVGHGHPRJUD¿VFKHNULPSLQJH]HWGRRU PDODLVHLQGHYLVVHULM6LQGVGLHQKHOSWGHRYHUKHLGGH lokale bevolking met het herstel van de sector door bijdragen aan bijvoorbeeld kosten voor de botenhui]HQ2PGDWKLHUGRRUHHQHFRQRPLVFKHRSOHYLQJXLWblijft, raakt de lokale bevolking nog meer gebrand op EHWHUHFRQGLWLHVYRRUYLVVHULM1LHXZNRPHUVZRUGHQ JH]LHQDOVEHGUHLJLQJYRRUGHEUR]HORNDOHHFRQRPLH µ/DQGRI2SSRUWXQLWLHV¶ZHHWGHVSDQQLQJHQWXVVHQ autochtonen en nieuwkomers te verminderen door LQLWLDWLHYHQWHFRPELQHUHQLQKHW+XPPHUKXV +HWYRRUEHHOG.LWP¡OOHUODDW]LHQGDWQLHXZOHYHQ XLWYROVWUHNWRQYHUZDFKWHKRHNNDQNRPHQ1LHPDQG had in de jaren tachtig gedacht dat de marginale ontwikkeling van vrijbuiters, vakantievierders en surfHUVWRWHHQQLHXZHWRHNRPVWNRQOLMGHQ7RFKNXQQHQ PDUJLQDOHJHEHXUWHQLVVHQLQNULPSJHELHGHQZLM]HQ RSJURWHQLHXZHSRWHQWLHV:LOOHQZHGHWRHNRPVW YDQRQ]HNULPSUHJLR¶VYHLOLJVWHOOHQPRHWHQZHRQ]H RJHQGXVRSHQKRXGHQYRRU]RJHQDDPGH³VHUHQGL SLWHLW´RQYHUZDFKWHRQWZLNNHOLQJHQWHUZLMOZHHLJHQOLMN GUXNEH]LJ]LMQLHWVDQGHUVYRRUHONDDUWHNULMJHQ,Q NULPSUHJLR¶VNXQQHQNDQVHQ]LFKLQHHUVWHLQVWDQWLH YRRUGRHQDOVSUREOHPHQ +HW=ZDUWH&URVVIHVWLYDOLQ/LFKWHQYRRUGH$FKWHUhoek) is hiervan een interessant Nederlands voor-

EHHOG'LWJURRWVWHPRWRUFURVVIHVWLYDOWHUZHUHOGGDW LQEHJRQPHWHHQNOHLQHFURVVZHGVWULMGLQHHQ ZHLWMH]RUJWLQPLGGHOVYRRUYHHOORNDOHZHUNJHOHJHQKHLG,Q5XLJRRUGELM$PVWHUGDPOXNWHKHWHHQVWHOOHWMH dwarsliggende krakers begin jaren 70 het dorpje Ruigoord, middenin het havengebied, van de sloophamer WHUHGGHQ,QPLGGHOV]LMQGHRXGNUDNHUVEHODQJULMNH ambassadeurs van het Amsterdamse havenbedrijf, GDW]LFKSUR¿OHHUWDOVHHQPRQGLDDORSHUHUHQGHRUJDQLVDWLHPHWRRJYRRUORNDOHEHODQJHQ%HLGHLQLWLDWLHYHQ OLHWHQ]LFKLQHHUVWHLQVWDQWLHQLHWGLUHFWNHQVFKHWVHQ als oplossingen voor lokale problemen, maar bleken GDWXLWHLQGHOLMNZHOWH]LMQ 1XGHVXUIJHPHHQVFKDS]LFKLQ.OLWPROOHUKHHIW gevestigd, wordt stapje voor stapje gewerkt aan YRRU]LHQLQJHQHQHHQQLHXZSUR¿HO'DDUELM]HWWHQGH initiatiefnemers met de invoerring van een “matching]RQH´QDGUXNNHOLMNLQRSVHUHQGLSLWHLW'H³PDWFKLQJ]RQH´EHVWDDWXLWHHQFRZHUNSOHNZDDU==3HUVVXUIers met een eigen bedrijfje) kunnen werken en elkaar kunnen ontmoeten, een website, waarop eenieder die dat wil vragen kan stellen of blogs kan posten en KHWSDGGHUYHU]RHQLQJGDW]RLVLQJHULFKWGDWKHW JHVFKLNWLVYRRU]RZHOYLVVHUVVXUIHUVUROVWRHOHUV NLQGHUZDJHQVVNDWHUVHQ¿HWVHUV2QYHUZDFKWHRQWPRHWLQJHQNXQQHQ]RJHPDNNHOLMNSODDWVYLQGHQ

FRZHUNSODDWVLQHHQOHHJVWDDQGSDQG 0HWWH-RKQVHQ&RZRUN.OLWP¡OOHU

Marxloh (D) Winkelleegstand door krimp +HWRXGHGRUS0DU[ORKZRUGWURQGLQJHOLMIG GRRUGHVQHOJURHLHQGHLQGXVWULHVWDG'XLVEXUJ7RW KDOYHUZHJHGHMDUHQ]HYHQWLJIXQFWLRQHHUWKHWGRUSDOV HHQYLWDOHVWDGVZLMNZDDUQDHHQDDQ]LHQOLMNHGDOLQJ YDQGHEHYRONLQJLQ]HWLQJHJHYHQGRRUKHWJURWHYHUOLHVYDQEDQHQLQGH]ZDUHLQGXVWULH'RRUKHWDIQHPHQYDQNODQGL]LHQHHPWGHZLQNHOOHHJVWDQGWRH$DQ de belangrijkste winkelstraat in het gebied, de WeseOHU6WUD‰HGDDOWGHZDDUGHYDQKHWYDVWJRHG Parallel aan het dalen van de bevolking, stijgt het DDQGHHOEXLWHQODQGHUVLQGHZLMNLQQDDU LQ $DQJHWURNNHQGRRUGHODJHUHSULM]HQ voor woon- en werkruimte, vestigen vooral veel 7XUNVHLPPLJUDQWHQ]LFKKLHU ,VKHWRQWVWDDQYDQGH]H7XUNVHPRQRFXOWXUHOH ³HQFODYH´HHQYHUGHUHEHGUHLJLQJYDQGHOHHIEDDUKHLG van het oude dorp of ligt hier juist een kans?

GHPRJUD¿H LQZRQHUV JURRWWH 

  NP

40.000 35.000 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000

http://de.wikipedia.org/wiki/Marxloh

1925

1964

1990

2009

2013

Weseler strasse in Marxloh

Marxloh Bottom up

Romantischste Straße Europas 1DGHIDEULHNVVOXLWLQJHQLQGHMDUHQ]HYHQWLJYHVWLJHQVWHHGVPHHU7XUNVHRQGHUQHPHUV]LFKLQGHOHJH ZLQNHOSDQGHQDDQGH:HVHOHU6WUD‰H9RRUDOGHZLQNHOVLQEUXLGVPRGHEOLMNHQKHWJRHGWHGRHQDDQGH]H doorgaande straat: getrouwd wordt er immers altijd in GHWUDGLWLRQHOH7XUNVHFXOWXXU Daardoor aangemoedigd, gesteund door de lage KXUHQJHULQJHSHUVRQHHOVNRVWHQHQGHDDQZH]LJKHLG van voldoende startkapitaal, specialiseren in de jaren VWHHGVPHHURQGHUQHPHUV]LFKLQEUXLGVNOHGLQJ DYRQGNOHGLQJHQVLHUDGHQ'HVWUDDWNULMJWHHQVWHHGV VWHUNHUSUR¿HO0RPHQWHHO]LMQLQ0DU[ORKPHHUGDQ 70 gespecialiseerde winkels te vinden, van bruidsmoGH]DNHQWRWMXZHOLHUVYDQNDSSHUVWRWEUXLGVIRWRJUDIHQ'H:HVHOHU6WUD‰HKHHIWHHQDDQWDOELM]RQGHUHELMQDPHQJHNUHJHQ]RDOVGH+RFK]HLWVPHLOH 'HXWVFKODQGVRIGH5RPDQWLVFKVWH6WUD‰H(XURSDV 9DQXLWKHHO1RRUG:HVW(XURSDNRPHQYRRUDOMRQJH 7XUNHQKLHUWHUYRRUEHUHLGLQJYDQKXQWURXZIHHVW Inmiddels is het lastig geworden om een winkel in GH:HVVHOHU6WUDVVHWHEHPDFKWLJHQ9HHOMXZHOLHUV HQNOHGLQJVEHGULMYHQLQ7XUNLMH]LHQ0DU[ORKDOVGH SRRUWQDDUGH:HVW(XURSHVHPDUNW1DGHFHQQLD van krimp neemt de bevolking de laatste jaren weer ODQJ]DDPWRH meer info: www.madeinmarxloh.com

een bruid past haar jurk

Marxloh Top down

Het wonder van Marxloh 2PGDWKHWDDQWDOYHUPRJHQGH7XUNHQLQ0DU[ORK toeneemt, ontstaat het plan voor een nieuwe mosNHH7RHQDGHULQJWXVVHQGH7XUNVH,VODPLWLVFKH8QLH (DITIB), en de overheid leidt tot de ontwikkeling van een breed gedragen nieuwbouwplan en een gedeelde EHJURWLQJZDDUELM1RUGUKHLQ:HVWIDOHQHQGH(8 samen een derde van de kosten voor hun rekening QHPHQWRWDDOFDPLOMRHQHXUR 'HRYHUKHGHQVWHOlen daarbij als voorwaarde dat het gebouw niet alleen YRRU7XUNV'XLWVHEXUJHUVLVPDDUYRRULHGHUHHQ In de moskee, met een capaciteit voor 1000 gelovigen, worden daarom boogramen aangebracht, een UHIHUHQWLHDDQGH&KULVWHOLMNHNHUNDUFKLWHFWXXU'H]H UDPHQ]LMQEHGRHOGRPRRNQLHWPRVOLPVXLWWHQRGLJHQELQQHQWHNRPHQ'HPRVNHHZRUGWRQGHUGHHO van een religieus uitwisselingsprogramma, waarbij ELMEHOOH]LQJHQLQGHPRVNHHZRUGHQDIJHZLVVHOGGRRU NRUDQOH]LQJHQLQHHQQDELMJHOHJHQ3URWHVWDQWVHNHUN De moskee wordt door de snelle realisatie bekend DOVKHWZRQGHUYDQ0DU[ORK0DDWVFKDSSHOLMNHFRQÀLFWHQEOLMYHQXLWGRRUQDXZHVDPHQZHUNLQJWXVVHQ het moskeebestuur, de stad en christelijke gemeenVFKDSSHQ'H]HVDPHQZHUNLQJVWDDWLQPLGGHOV EHNHQGDOVKHW³'XLVEXUJV0RGHO´ PHHULQIRZZZZZZJRHWKHGHJHVSKLGRVKHUUHQGH html

de moskee van Marxloh

De lessen van Marxloh

Monocultuur als oplossing ,Q:HVW(XURSD]LHWGHRYHUKHLGKHWDOVKDDU WDDNRPGHVDPHQOHYLQJJHwQWHJUHHUGHQLQFOXVLHI te houden: het is niet de bedoeling dat bevolkingsJURHSHQJHwVROHHUGUDNHQ:DDUHWQLVFKHVSDQQLQgen tussen nieuwkomers en autochtonen oplopen, VWLPXOHUHQRYHUKHGHQLQWHJUDWLHHQWROHUDQWLH+RHZHO de overheden in Marxloh erkend hebben dat de lokale EHKRHIWHYRRUDOHHQ7XUNVHLVKHEEHQ]LMPHWKXQ bijdrage toch geprobeerd integratie tussen de Turkse HQGHDXWRFKWRQHJHPHHQVFKDSWHEHYRUGHUHQ'DW het gelukt is om in goede samenwerking tussen burgers, ondernemers en verschillende overheden LQNRUWHWLMGHHQQLHXZHPRVNHHWHERXZHQLVNQDS In Keulen, bijvoorbeeld, liep tegelijkertijd een initiaWLHIYRRUHHQQLHXZHPRVNHHLQGHZLMN(KUHQIHOG vast door de radicale, opruiende standpunten van de UHFKWVSRSXOLVWLVFKHSDUWLM3UR.|OQ Toch is het verhaal van Marxloh vooral het succesYHUKDDOYDQHHQPRQRFXOWXXU'HKRJHGLFKWKHLGDDQ 7XUNHQGRRUVRPPLJHQJH]LHQDOVHHQEURQYDQ problemen, droeg uiteindelijk in belangrijke mate bij DDQGHUHGGLQJYDQGHZLMN+LHUGRRUNRQHHQHFRQRmische revival ontstaan en een nichemarkt tot bloei komen op een manier die vooraf niemand had voor]LHQ+RHZHOGHORNDOHRYHUKHGHQRQJHWZLMIHOGYHUJXOG

]LMQPHWGH]HHFRQRPLVFKHRQWZLNNHOLQJHQGH7XUNVH HPDQFLSDWLHKDG]LMGH]HRQWZLNNHOLQJQRRLW]HOINXQQHQEHGHQNHQRIVWLPXOHUHQ'DDUYRRUOLJWGH]HWHYHU DIYDQKHWGRJPDYDQGHJHwQWHJUHHUGHVDPHQOHYLQJ Tegen de achtergrond van de krimpproblematiek is het streven naar bevolkingsdifferentiatie niet altijd YDQ]HOIVSUHNHQG8LWGHYHUVFKLOOHQGHYRRUEHHOGHQ blijkt dat, om de leefbaarheid in krimpregio’s op peil te houden, er een intensieve samenwerking nodig is tusVHQ³DFKWHUEOLMYHUV´6DPHQZHUNHQOXNWEHWHUWXVVHQ gelijkgestemden, tussen mensen met een gedeelde FXOWXUHOHRIHWQLVFKHDFKWHUJURQG(HQPRQRFXOWXXU NDQHHQNUDFKWLJHYRHGLQJVERGHP]LMQYRRUKHOGHUH initiatieven, een kordate aanpak en goed gebundelde HQHUJLH

event ‘made in marxloh’

Aalborg (DK) De gelukkigste stad van Europa ligt in een krimpregio

 VWDG NPVWDG

140.000 130.000 120.000 110.000

130.853

80.000

122.461

90.000

114.302

100.000

94.994

Meer info: www.aalborg.dk

GHPRJUD¿H LQZRQHUV JURRWWH 

100.587

2QODQJVULHSGH(XURSHVH&RPPLVVLHGH'HHQVH VWDG$DOERUJXLWWRW(XURSHVHVWDGPHWGHPHHVW WHYUHGHQVWDGVEHZRQHUV'DWLVRRLWDQGHUVJHZHHVW ,QGHMDUHQQRJZRUGW$DOERUJLQZRQHUV  GH³VWDGYDQGHURNHQGHVFKRRUVWHQHQ´JHQRHPGPHW YDQGHEDQHQLQGH]ZDUHLQGXVWULH$OVQD GH]HLQGXVWULHZHJWUHNWHQKHWEHYRONLQJVWDOGDDOW]HW KHWJHPHHQWHEHVWXXUHHQDQGHUHNRHUVXLW,Q ZRUGWPHWGHRSULFKWLQJYDQGH$DOERUJ8QLYHUVLWHLW JHSRRJGHHQHLJHQNHQQLVHFRQRPLHWHRQWZLNNHOHQ 3DVURQGVWRSWGHEHYRONLQJVGDOLQJ5RQG ZHUNWLQGHGLHQVWHQVHFWRU 'RRUGHÀRUHUHQGHORNDOHHFRQRPLHOXNWKHWGHVWDG om de openbare ruimte te verbeteren en leegstaand YDVWJRHGWHWUDQVIRUPHUHQ0RPHQWHHOYHUZDFKW GHVWDGHHQEHYRONLQJVDDQZDVYDQELMQDWZHH NHHU]RYHHODOVKHW'HHQVHJHPLGGHOGH2QGHUWXVsen kampt Noord Jutland, het uitgestrekte agrarisch gebied rondom Aalborg, met een dramatische beYRONLQJVNULPSYDQVRPVZHOJHPHHQWH/DHVRH  Door de groei van Aalborg echter is de totale bevolkLQJVRQWZLNNHOLQJYDQ1RRUG-XWODQGVWDELHO  In hoeverre lukt het om het platteland ondanks de krimp leefbaar te houden?

1970

1976

1981

2009

2014

Aalborg en omgeving

Aalborg Bottom up

Zelf slopen

sloop van ‘rotte kies’

³YDQOHHJQDDUJURHQ´LQ9HVWHUYLJ

In Noord Jutland lukt het niet langer de structurele GHPRJUD¿VFKHYHUVFKXLYLQJYDQGHGRUSHQQDDUGH VWDGWHVWRSSHQ'RRUGHORNDOHEHYRONLQJZRUGHQ initiatieven genomen om de symptomen van de demoJUD¿VFKHNULPS]RDOVDIQDPHYDQKHWYRRU]LHQLQJHQniveau, leegstand, waardedaling in de dorpen onder KDQGHQWHQHPHQ ,QKHWGRUS9HVWHUYLJLQZRQHUV YHU]DPHOHQ bewoners privaat kapitaal, verhoogd met geld uit fondVHQRIYDQJHPHHQWHZDDUPHH³URWWHNLH]HQ´DDQGH hoofdstraat van het dorp worden opgekocht en geVORRSW3DQGHQGLHOLMGHQDDQYHUYDOHQQLHWEHHOGEHSDOHQG]LMQYHUGZLMQHQ'HDIJHORSHQMDUHQ]LMQLQKHW GRUSDOKXL]HQDIJHEURNHQ2QGHUKHWPRWWR³YDQ OHHJQDDUJURHQ´NRPHQLQSODDWVGDDUYDQFROOHFWLHYH WXLQHQRIGRRU]LFKWHQQDDUKHWRPOLJJHQGHODQGVFKDS Naast sloop wordt er in het dorp ook incidenteel ELMJHERXZG'LWGRHWPHQJUDDJGXXU]DDPRQODQJV LVHHQÀH[LEHOJHERXZRSJHOHYHUG,QDIZDFKWLQJYDQ een toekomstige gebruiker, die het casco naar eigen smaak kan afmaken, is het in gebruik als exposiWLHUXLPWHYRRUKHWSURMHFW³YDQOHHJQDDUJURHQ´

0HHULQIRZZZUHDOGDQLDGN¿ODQWURSLVNHSURJUDPPHUVDPOHW SURMHNWOLVWHIUDWRPWWLOJU&%QWLYHVWHUYLJ

Aalborg Top down

Een sterke stadsregio 2QGHUGHHOYDQGHKHUVWUXFWXUHULQJYDQKHWKDYHQIURQWYDQ$DOERUJLVKHWSUHVWLJLHX]H+RXVHRI0XVLF $OYDQDIOHHIWKHWLGHHRPLQGHVWDGHHQFRQFHUW]DDOWHERXZHQPHWHHQUHJLRQDOHEHWHNHQLVHQ XLWVWUDOLQJ0DDULQZDQQHHUGHSODQQHQJHUHHG ]LMQEOLMNWKHWEXGJHWWHODDJRPKHWJHERXZWHUHDOL VHUHQ +HWODQGHOLMNRSHUHUHQGHIRQGV5HDOGDQLDZLOHHQ¿nanciële bijdrage leveren onder voorwaarden dat een GHHOYDQGHNRVWHQyyNZRUGWJHGUDJHQGRRUUHJLR QDOHSDUWQHUV'HSURYLQFLH1RRUG-XWODQGEHVWDDQGH WRWGDDUQDJHIXVHHUG GLH]LFKRRNJHFRPmitteerd heeft aan het project, komt met omliggende SODWWHODQGVJHPHHQWHQRYHUHHQGDWRRN]LMPHHEHWDOHQ DDQGHUHJLRQDOHYRRU]LHQLQJ1XNDQGHYRRU]LHQLQJ HUNRPHQHQSUR¿WHUHQRRNGHRPOLJJHQGHSODWWHODQGJHPHHQWHQYDQKHWQLHXZH0X]LHNKXLV 0HWJHPHHQWHJHOGHQZRUGW]RQLHWDOOHHQORNDDO JHwQYHVWHHUGPDDUPHWGHSURYLQFLH1RRUG-XWland als bemiddelaar - ook in nieuwe ontwikkelingen HOGHUVLQGHVWDG$DOERUJ

Meer info: www.musikkenshus.dk

House of Music

De lessen van Aalborg

If you can’t beat them: join them! +RHZHOHURSKHWSODWWHODQGYDQ1RRUG-XWODQGLQWH UHVVDQWHLQLWLDWLHYHQ]LMQRPHUGHOHHIEDDUKHLGRSSHLO WHKRXGHQEOLMIWGHYUDDJRIGHGRUSHQRSWHUPLMQ]LMQ RSJHZDVVHQWHJHQGHVWHYLJHEHYRONLQJVNULPS:HOlicht vertragen de initiatieven de neergaande demoJUD¿VFKHWUHQGPDDURPWHNRPHQWRWVWDELOLVDWLHRI QLHXZHJURHL]LMQHFKWDQGHUHFRQGLWLHVQRGLJ +HWLVGDDURPLQWHUHVVDQWGDWGHJHPHHQWHQLQ1RRUG -XWODQGKXQEOLNYHOGGXUYHQ³RSVFKDOHQ´HQELMYRRUEHHOGPHHLQYHVWHUHQLQKHW0X]LHNKXLVLQ$DOERUJ de regionale hoofdstad en de op vier na grootste stad YDQ'HQHPDUNHQ'DDUPHHVWDDQ]LMPDFKWHQPLGdelen af ten koste van directe lokale behoeften, maar WHQJXQVWHYDQHHQVWHUNHUHUHJLR Denemarken heeft een traditie van bestuurlijke VFKDDOYHUJURWLQJ$OLQLVGHKRHYHHOKHLGJHmeenten teruggebracht van 1300 naar 275 en het DDQWDOSURYLQFLHVYDQQDDU,QOHLGGH de wens tot kostenbesparing en meer bestuurlijke slagvaardigheid opnieuw tot een ingrijpende bestuurlijke hervorming, die leidde tot 5 provincies en JHPHHQWHQDOOHQPHWWHQPLQVWHLQZRQHUV Tegelijk met de herindeling van de gemeenten werden taken herverdeeld, waarbij vooral de taken van de provincies werden gereduceerd ten gunste van de WDNHQYDQ±JURWHUJHZRUGHQJHPHHQWHQ

9RRUGHDDQSDNYDQGHNULPSSUREOHPDWLHNZDVGH]H EHVWXXUOLMNHVFKDDOYHUJURWLQJJXQVWLJ'HFRQFXUUHQWLH tussen direct naast elkaar gelegen dorpen verstomde, besluiten over investeringen konden worden genomen op een hoger schaalniveau, de gelden werden beter verdeeld en konden daar terecht komen waar de NDQVHQHFKWOLJJHQ7XVVHQGRUSHQNRQGLIIHUHQWLDWLHRQWVWDDQLQYRRU]LHQLQJHQKHWJHHQGHNZDOLWHLW YDQKHWYRRU]LHQLQJHQDDQERGRSUHJLRQDOHVFKDDO WHQJRHGHNZDP+HWYRRUEHHOGWRRQWGHSRVLWLHYH effecten van vergaande regionale samenwerking ten NRVWHYDQORNDOHPDFKW2QGHUKHWPRWWR³LI\RXFDQ¶W EHDWWKHPMRLQWKHP´NDQHHQNUDFKWLJHUHJLRQDOH FRQFXUUHQWLHSRVLWLHRQWVWDDQ Daarmee is dit voorbeeld relevant voor de NederODQGVHVLWXDWLH,Q1HGHUODQGLVKHWORVODWHQYDQORNDOH EHVWXXUOLMNHPDFKWODVWLJ]REOLMNWELMYRRUEHHOGXLWGH mislukte fusie tussen acht gemeenten in de Limburgse 2RVWHOLMNH0LMQVWUHHNWRWGHJHPHHQWH3DUNVWDG2S een ander schaalniveau geeft ook de discussie over VXSHUSURYLQFLHVKLHUYDQEOLMN6RPVPRHWHQEHVWXXUders accepteren dat het effectiever is de eigen functie en verantwoordelijkheid af te staan ten gunste van die YDQHHQFROOHJD

publiekstoegankelijk waterfront in Aalborg

Conclusie De consequenties van andere verhoudingen (HQDQGHUHYHUKRXGLQJWXVVHQEXUJHUVHQRYHUKHLG waarbij de invloed van de burger op het ontwikkelen van ruimte groter wordt, draagt bij aan de leefbaarheid LQNULPSJHELHGHQ+HWNDELQHWJHHIWDDQEHUHLGWH]LMQ de nationale kaders en processen hiertoe aan te wilOHQSDVVHQ'HFXOWXXURPVODJGLHGDDUPHHJHSDDUG JDDWKHHIWLQEXXUODQGHQ]RDOV%HOJLs'XLWVODQG Denemarken en Polen al op verschillende manieren SODDWVJHYRQGHQ'RRUJRHGQDDUEXLWHQODQGVHSUDN WLMNYRRUEHHOGHQWHNLMNHQNDQEHWHULQ]LFKWRQWVWDDQ in de mogelijke consequenties ervan voor de NederODQGVHVLWXDWLH Afzwakken bestuurlijke regie ,QRQ]HSROGHUVKHEEHQEHVWXXUGHUVGHQHLJLQJRP LQPRHLOLMNHVLWXDWLHV]RDOVELMRSNRPHQGHEHYRONLQJV NULPSGHWRFKDOVWHYLJHUHJLHQRJZDWWHYHUVWHYLJHQ 8LWGHLQWHUQDWLRQDOHYRRUEHHOGHQEOLMNWHFKWHUGDWMXLVW KHWORVODWHQYDQUHJLHKHOSWLQNULPSVLWXDWLHV2SORV VLQJHQOLJJHQYDDNDOLQKHWJHELHG]HOIYHUERUJHQRI krijgen vorm onder het oppervlak, buiten het beVWXXUOLMNEOLNYHOG Zo is Charleroi na de sluiting van de industrie op ]RHNQDDUHHQQLHXZHUHSXWDWLH+HWYLQGHQYDQ]R¶Q HHQ³QLHXZYHUKDDO´OXNWEHWHUPHWRQDIKDQNHOLMNHLQWXwWLHYHHQUDGLFDOHH[SHULPHQWHQHQ]RQGHUDOWHYHHO

EHVWXXUOLMNHEHPLGGHOLQJ+HWYRRUEHHOG.OLWP¡OOHUODDW ]LHQGDWQLHXZOHYHQXLWYROVWUHNWRQYHUZDFKWHKRHN NDQNRPHQ1LHPDQGKDGLQGHMDUHQWDFKWLJJHGDFKW dat de marginale ontwikkeling van vrijbuiters, vakantievierders en surfers tot een nieuwe toekomst kon OLMGHQ+HWYRRUEHHOG*URVVNUHLV%RUNHQODDW]LHQGDW juist door het uitblijven van bestuurlijke geldingsdrang en het vasthouden aan bestaande waarden krimp kan ZRUGHQYRRUNRPHQ Heroverwegen sociale conventies 8LWGHLQWHUQDWLRQDOHYHUJHOLMNLQJEOLMNWGDWHHQDDQWDO sociale conventies in Nederland op gespannen voet VWDDQPHWRSORVVLQJHQYRRUEHYRONLQJVNULPS =R]LMQZLMJHZHQGGDWRQ]HVDPHQOHYLQJJHwQWHJUHHUGLV%HYRONLQJVJURHSHQKRUHQQLHWJHwVROHHUG UDNHQ%LMNULPSLVKHWVWUHYHQQDDUEHYRONLQJVGLIIHUHQWLDWLHHFKWHUQLHWYDQ]HOIVSUHNHQG(HQPRQRFXOWXXU NDQHHQNUDFKWLJHYRHGLQJVERGHP]LMQYRRUKHOGHUH LQLWLDWLHYHQHQJHEXQGHOGHHQHUJLH0DU[ORKLV]R¶Q VXFFHVYHUKDDOYDQHHQPRQRFXOWXXU'HKRJHGLFKWKHLGDDQ7XUNHQGRRUVRPPLJHQJH]LHQDOVHHQEURQ van problemen, droeg uiteindelijk in belangrijke mate ELMDDQGHUHGGLQJYDQGHZLMN De plicht van overheden om de besteding van publieke gelden te verantwoorden en de complexe

SURFHGXUHVGLHKLHUQRRG]DNHOLMNHUZLM]HXLWYROJHQ PDDNWGHLQ]HWYDQSXEOLHNHJHOGHQVRPVWUDDJ%Hleid kan hierdoor het beoogde effect missen, omdat er in sommige gevallen simpelweg snel gehandeld moet ZRUGHQRPHHQRQYHUZDFKWHNDQVWHJULMSHQ+HW Deense particuliere fonds Realdania, dat investeert in NULPSJHELHGHQLVLQVWDDWRPVQHOWHEHVOLVVHQ+HW IRQGVKHHIWJHHQRI¿FLsOHSXEOLHNHUROPDDUPDDNW HLJHQDIZHJLQJHQ Regionaal maatwerk .ULPSLVHHQUHJLRQDOHDDQJHOHJHQKHLG2SORVVLQJHQPRHWHQZRUGHQJHJHQHUHHUGpQZHUNHQRSGH UHJLRQDOHVFKDDO'HFRQWRXUHQYDQHHQNULPSUHJLR vallen doorgaans niet precies samen met bestuurlijke JUHQ]HQZDDUGRRUUHJLRQDDOPDDWZHUNODVWLJLV +HW3RROVHYRRUEHHOGLQ3RZLDW%UDQLHZVNLODDW]LHQ GDWUHJLRQDDOPDDWZHUNEXLWHQGHEHVWXXUOLMNHJUHQ]HQ YDQJHPHHQWHQSURYLQFLHVKHWULMNHQ]HOIVGH(8 NDQOHLGHQWRWIRUVHHFRQRPLVFKHYRRUVSRHG,Q1RRUG Jutland durven gemeenten lokale macht en middelen DIWHVWDDQWHQJXQVWHYDQHHQVWHUNHUHUHJLR In Nederland is het vinden van het juiste schaalQLYHDXELMGHDDQSDNYDQNULPSODVWLJ]REOLMNWELMYRRUbeeld uit mislukte fusieprocessen tussen verschillende JHPHHQWHQLQKHWODQG8LWUHFHQWRQGHU]RHNEOLMNW

ERYHQGLHQGDWNULPSHQGHJUHQVUHJLR¶VJHEDDW]LMQELM KHWYHU]DFKWHQYDQQDWLRQDOHJUHQVEDUULqUHV Bij de sloopopgave is het juist gewenst dat het schaalniveau van de krimpaanpak verschilt van dat YDQGHUHJLR(URQWEUHHNWHHQ1HGHUODQGVHTXLYDOHQW van het Duitse overheidsprogramma Stadtumbau of KHW'HHQVHSULYDWHIRQGV5HDOGDQLD'H]HYRRU]LHQLQJHQ]LMQQLHWDOOHHQYROGRHQGHNDSLWDDONUDFKWLJPDDU hebben ook genoeg afstand tot de lokale situatie om effecten op de langere termijn en een grotere schaal PHHWHZHJHQ 'HEXLWHQODQGVHYRRUEHHOGHQLQGH]HVWXGLHODWHQ ]LHQGDWZDQQHHU1HGHUODQGWRWHHQGXXU]DPH omgang met de gevolgen van krimp wil komen, het onvermijdelijk is dat een aantal maatschappelijke geZRRQWHQYHUDQGHUHQ'DDUELMJDDWKHWYRRUDORPKHW DI]ZDNNHQYDQEHVWXXUOLMNHUHJLHKHWKHURYHUZHJHQ sociale conventies en het realiseren van regionaal PDDWZHUN:LOLQ1HGHUODQGGHNULPSRSJDYHVODJHQ PRHWHQZHGXUYHQNLH]HQYRRUHHQVDPHQOHYLQJPHW DQGHUHYHUKRXGLQJHQ

Colofon 'H]HSXEOLFDWLHLVJHPDDNWGRRUWHPSDUFKLWHFWXUH'H inhoud ervan valt onder de verantwoordelijkheid van GHDXWHXUV De publicatie is mede mogelijk gemaakt door het ministerie van Infrastructuur & Milieu, het ministerie van Binnenlandse Zaken, de provincie Drenthe, de SURYLQFLH)ULHVODQGHQGHSURYLQFLH*URQLQJHQ +HWRQGHU]RHNPDDNWGHHOXLWYDQGHSXEOLFDWLHµ7KH ÀH[LEOHFLW\VXVWDLQDEOHVROXWLRQVIRU(XURSHLQWUDQVLWLRQ¶GLHLQKHWQDMDDUYDQ]DOYHUVFKLMQHQ 0HWGDQNDDQ+DQV-XQJHULXVVSHFLDOLVW5XKUJHbied), Roland Guenter (Deutsche Werkbund NRW), Georgios Maillis (stadsbouwmeester Charleroi), Nicolas Buissant (Charleroi safari), Ann-Sophie Øberg (gemeente Morsoe), Platform 31, Rasmus Johnsen (Cold +DZDLL %XUNKDUGYDQ*HPEHU/DQGHVEHWULHE:DOG XQG+RO]15: -DNXE'UHV]OHUWHPSDUFKLWHFWXUH  Niet alle rechthebbenden van de gebruikte illustraties NRQGHQZRUGHQDFKWHUKDDOG%HODQJKHEEHQGHQZRUGW YHU]RFKWFRQWDFWRSWHQHPHQPHWWHPSDUFKLWHFWXUH

WHPSDUFKLWHFWXUHXUEDQLVP Baarsjesweg 224 $$$PVWHUGDP   ZZZWHPSDUFKLWHFWXUHFRP

7HPSDUFKLWHFWXUHHHQEXUHDXYRRU DUFKLWHFWXXUVWHGHQERXZHQRQGHU]RHN GDW]LFKULFKWRSVWHGHOLMNHWUDQVIRUPDWLHV ZHUGLQGRRU0DDUWHQYDQ7XLMOHQ Tom Bergevoet opgericht. De naam van het bureau is afgeleid van het begrip tijd. Het bureau werkt vanuit de overtuiging dat tijd een cruciale factor is om tot duurzame oplossingen te komen. Temp.architecture onderzoekt en ontwerpt aan de ruimtelijke opgave van de toe NRPVWZDDUELMQDDVWWUDQVIRUPDWLHRRN het gebruik en onvoorspelbaarheid een centrale rol spelen. Het bureau werkt mo menteel onder andere aan de verbouwing en renovatie van het Reddingmuseum 'RUXV5LMNHUVLQ'HQ+HOGHUHQLQHHQ LQWHUQDWLRQDDOWHDPYDQRQWZHUSHUVDDQ de transformatie van een glasfabriek in Shenzen.

0DDUWHQYDQ7XLMO LVDIJHVWXGHHUG in advanced architectural design aan Co OXPELD8QLYHUVLW\1HZ
7RP%HUJHYRHW ZRRQGHQD]LMQ VWXGLH$UFKLWHFWXXUDDQGH78'HOIWLQ-D pan en onderzocht daar het razendsnelle YHUDQGHUYHUPRJHQYDQ-DSDQVHVWHGHQ 7RPZHUNWHYRRU6$1$$7RNLR 20$ architectenbureau Koen van Velsen en architectuurstudio Herman Hertzberger. Voor dit laatste bureau was hij onder andere projectleider voor het Muziekpaleis in Utrecht. Met Tom Bergevoet Architec WXUHGDWLQZHUGRSJHULFKWZRQKLM de prijsvraag voor een horecavoorziening aan de Noordoever van de Amsterdamse Sloterplas en realiseerde hij enkele par ticuliere woonhuizen en zorgvoorzienin JHQ7RPLVQDDVWDUFKLWHFWRRNSXEOLFLVW onderzoeker en docent aan onder meer de faculteit Bouwkunde van de TU Delft en de Academie van Bouwkunst in Am sterdam.

een internationale vergelijking tussen krimpregio’s

Kreis Borken Duitsland Charleroi België Superlandsbyen Denemarken Powiat Braniewski Polen Marxloh Duitsland Klitmøller Denemarken Neue Stadt Wulfen Duitsland Aalborg Denemarken