Help!
r e b u Pin de klas
een
handleiding voor leerkrachten van groep 7 en 8 bij de Pubergids voor jongens en meisjes ’Als er een groepje zit te gniffelen achterin de klas, weet ik al waar het over gaat’ ’Laatst riep er een: Juf, hoeveel kost een condoom eigenlijk?’ ’Pubers in de klas? Soms heel vermoeiend, maar meestal erg leuk’ ’Als je hoort wat ze allemaal op ’Vergeleken met vijftien jaar geleden televisie te zien krijgen...’ zijn de meesten al zo snel rijp’
Inhoud
b u P Hoe is dit boekje in de klas te gebruiken? Wat gebeurt er in de puberteit: bij jongens en bij meisjes Seksuele voorlichting? 10 tips! Veel gestelde vragen en antwoorden Adressen, telefoonnummers en websites
Mascha
‘Kinderen zijn zo veranderd in de afgelopen 15 jaar. Toen had ik nauwelijks een puber in groep 8. Nu zit je met een klas waarin de hormonen alle kanten opschieten.’
3 4/5 6 7 8
leerkracht groep 7
‘Ze doen allemaal net alsof ze alles al weten,
maar als je een beetje doorvraagt weten
ze eigenlijk nog heel weinig... Vaak komen
ze ook nog even na de les een vraag stellen.
Berend
leerkracht in groep 8
Sommige kinderen hebben grote behoefte aan informatie over dit onderwerp.’
Waarover gaat dit boekje?
De meeste kinderen beginnen tussen de 10 en 12 jaar met de puberteit. Sommigen misschien wat eerder en anderen wat later. Elke leerkracht in de bovenbouw wordt, hoe dan ook, geconfronteerd met leerlingen die aan het begin staan van een belangrijke periode in hun leven. Kinderen kunnen vragen hebben over de lichamelijke en geestelijke veranderingen die hen te wachten staan. Ze horen en lezen erover, maar desondanks is lang niet alles duidelijk. Ze kunnen vragen hebben waar u misschien niet meteen een antwoord op heeft. Kinderen kunnen ook lastige vragen stellen. Bijvoorbeeld over uw eigen seksualiteit. Waar legt u dan de grens tussen educatie en privé? Sommige leerkrachten willen wat met het onderwerp doen maar weten niet goed hoe. Of willen gewoon extra lessuggesties. Dat is allemaal te vinden in dit boekje.
De pubergids voor meisjes...
...en voor jongens.
Uw leerlingen hebben ook een boekje gekregen over de puberteit. Daarin wordt uitgelegd welke lichamelijke en geestelijke veranderingen hen te wachten staan vanaf het begin van de puberteit. Meisjes en jongens hebben ieder een apart boekje gekregen, maar in elk boekje is ook informatie over het andere geslacht opgenomen. Voor de ouders is eveneens een boekje geschreven, omdat ook ouders informatie willen hebben over deze periode in het leven van hun kind.
s r e b Seksuele voorlichting: een taak voor de ouders én voor de school Een aantal leerkrachten, maar ook ouders meent dat het geven van seksuele voorlichting bij uitstek een taak voor de ouders is. Toch zijn er genoeg redenen te bedenken waarom de onderwerpen ´relaties en seksualiteit´ ook op school thuis horen. Kinderen stellen immers ook op school vragen over dit onderwerp. Leerkrachten kunnen deze vragen niet altijd blijven negeren. Maar ook als kinderen geen vragen stellen,
kunnen ouders en school dit onderwerp niet verzwijgen. Kinderen die geen informatie krijgen, thuis noch op school, halen hun informatie ergens anders vandaan; van televisieprogramma´s of via vriendjes bijvoorbeeld. De school en ouders kunnen daarom deze taak verdelen en sámen, ieder op hun eigen manier, de seksuele voorlichting geven. Kortom, seksuele voorlichting is een taak voor zowel
3
ouders als school. De voorlichting thuis en op school kunnen aanvullend zijn. Een belangrijke (en unieke) taak voor de ouders ligt in het overbrengen van de gezinswaarden en –normen. De school is er vooral voor het overbrengen van correcte informatie en maakt het onderwerp bespreekbaar met behulp van lesmateriaal. Op school kunnen kinderen met leeftijdgenoten over het onderwerp praten.
Annelies
leerkracht groep 7/8
‘Als ik merk dat sommige ouders moeite hebben met het onderwerp, vertel ik dat we dit jaar bijvoorbeeld met de meisjes gaan praten omdat ze ‘een groot
‘Ik vind het belangrijk om over dit onder-
meisje’ zijn geworden, of binnenkort worden. En dat
werp op een gewone manier met ze te
we de jongens ook vertellen over de puberteit.’
praten. Je merkt dat als jij gewoon doet, de kinderen al snel ook serieus worden.’
Erika
leerkracht groep 8
Hoe is dit boekje in de klas te gebruiken? lessuggestie 1
lessuggestie 2
´Leg eens uit…´
Schuttingwoorden-Spel
De leerlingen krijgen de gelegenheid om het boekje te lezen. Moedig ze daarna aan om er eens met zijn allen over te praten. Omdat het misschien niet voor alle kinderen een gemakkelijk onderwerp is, kunt u beginnen te vragen wat ze zelf al weten over de puberteit. Hoe kijken ze zelf tegen de puberteit aan? Vinden ze het spannend of zien ze er juist tegenop? Wat horen en lezen ze er al over? Of laat een van de video´s zien die achterin dit boekje worden genoemd. Vermijd dat bepaalde kinderen (die al enkele puberteitsverschijnselen hebben) nu ineens volop aandacht krijgen (terwijl zij die aandacht misschien helemaal niet willen).
Een leuke manier om alle spanning en onrust te verminderen wanneer de onderwerpen ´puberteit, relaties en seksualiteit´ aan de orde komen, is het schuttingwoordenspel. Laat de kinderen op het bord alle woorden opschrijven die ze kennen voor de verschillende geslachtsdelen. Als er eerst even flink is gelachen kunnen ze daarna serieus verder gaan met de les. Maak duidelijk dat er ´dokterswoorden´ zijn en woorden die je privé kunt gebruiken. Spreek tenslotte af welke woorden u wel en welke u niet meer in de klas wilt horen.
NB Niet alle kinderen durven in het bijzijn van hun klasgenoten zomaar een vraag te stellen over seks. Voor dit soort vragen kunt u tijdens de lessen een speciale doos (met deksel) achterin de klas zetten zodat kinderen vragen in de doos kunnen doen. Deze vragen behandelt u de volgende les of dag.
4
bij jongens...
Elk kind verandert in zijn eigen tempo. Dat betekent dat de leeftijden die hier worden aangegeven slechts gemiddelden zijn.
Elk kind is verschillend. Dat betekent dat niet elk kind in hetzelfde tempo verandert in de puberteit. Waar kun je aan zien dat een kind met de puberteit is begonnen?
Wat gebeurt er 11 12 S-M13 L-XL-XXL 14 15 11-12 jaar: voeten en handen gaan groeien
12 jaar: de eerste haartjes op de ballen
12 jaar: geslachtsdeel wordt groter
en onder de oksels
13-14 jaar: de groeispurt gaat beginnen
14 jaar: vanaf nu kunnen ze puistjes krijgen
14 jaar: de stem verandert
141/2 jaar: de eerste zaadlozing, maar dat kan ook
14-15 jaar: de eerste (zachte) snor-
eerder of later zijn
en baardharen
Geen enkele jongen is hetzelfde. Dat betekent dat de ene jongen eerder begint dan de andere jongen. En niemand verandert in het hetzelfde tempo...
Meisjes beginnen ongeveer 1,5 à 2 jaar eerder met de puberteit dan jongens. Bij meisjes begint de puberteit gemiddeld op tienjarige leeftijd. Het eerste teken is het groeien van de borsten. Jongens beginnen gemiddeld rond hun twaalfde jaar met de puberteit. Het eerste wat ze merken is dat de handen en voeten beginnen te groeien. Maar ook de geslachtsdelen van een jongen, zijn piemel en ballen, worden nu groter. Sommige jongens merken dat ze ineens borstjes krijgen. Veel jongens hebben er last van aan het begin van de puberteit. Maar na verloop van tijd gaat het vanzelf weer over. Al snel begint nu de groeispurt waarin kinderen in korte tijd centimeters langer worden. Ze worden niet alleen langer, maar ook de rest van hun lichaam gaat groeien. Bij meisjes gaan de heupen veranderen, deze worden wat breder en hun billen worden wat voller. Maar ook de dijbenen krijgen meer vorm. Jongens worden niet alleen groter, maar ook sterker en breder. Jongen en meisjes krijgen haartjes onder de armen en rond de geslachtsdelen. Eerst dunne, later donkere haartjes. Sommige meisjes krijgen ook meer haren op hun benen of wat donkere haartjes op hun bovenlip. Jongens krijgen meer haren op hun benen en armen. De borstharen komen pas veel later. De eerste haartjes in het gezicht (meestal op de kin en slapen) verschijnen bij jongens rond de tijd dat ze de baard in de keel krijgen.
5
10 jaar: de tepels beginnen te groeien, de borsten worden groter
10 11 S-M12 L-XL-XXL 13
11 jaar: het eerste schaamhaar en okselhaar is te zien
12 jaar: de meeste meisjes gaan nu groeien
12/13 jaar: vanaf nu kunnen ze puistjes krijgen
13 jaar: de schaamlippen worden langer en misschien ongelijk van lengte
13 jaar: eerste menstruatie, 13 jaar: heupen, billen en dijbenen worden breder en voller
maar deze kan ook eerder of later komen
Geen enkel meisje is hetzelfde. Dat betekent dat het ene meisje eerder met de puberteit begint dan het andere meisje. En niemand verandert in het hetzelfde tempo...
Jongens en meisjes op deze leeftijd gaan meer zweten en dat ruik je soms. Het betekent dat ze nu op hun hygiëne moeten letten: dagelijks wassen en een deodorant gebruiken. Jongens en meisjes krijgen de eerste pukkels. In de puberteit gaan de talgkliertjes meer vet produceren. Het haar wordt vetter dan vroeger. Maar ook de huid van het gezicht wordt vetter. De talgkliertjes raken verstopt en er verschijnt een pukkel of mee-eter. De eerste pukkels verschijnen meestal rond een jaar of 12. Bij een meisje worden de lichamelijke veranderingen uiteindelijk afgesloten met de eerste menstruatie. Gemiddeld vindt die op 13-jarige leeftijd plaats. Maar het is niet uitzonderlijk als een meisje al eerder ongesteld wordt. Ongeveer een jaar voor haar eerste menstruatie verliest ze wat kleurloze afscheiding uit haar vagina. Vaak is dit het signaal dat haar eerste menstruatie niet lang meer op zich zal laten wachten. Als een meisje eenmaal ongesteld is geweest, is ook haar groeispurt voorbij en zal zij minder snel doorgroeien tot ze ongeveer zeventien of achttien jaar oud is. Bij een jongen worden de lichamelijke veranderingen afgesloten met de eerste zaadlozing. Deze vindt plaats op een gemiddelde leeftijd van veertien jaar. Daarna is zijn groeispurt voorbij en zal hij nog slechts enkele centimeters doorgroeien tot zijn zeventiende of achttiende jaar.
... bij meisjes
in de puberteit?
Er verandert nog meer in de puberteit ·
Vrienden worden steeds belangrijker
·
Confrontatie aangaan met ouders
·
Discussie zoeken
·
Zelfstandig worden
·
Op zoek naar zichzelf
·
Verliefd worden
(dat kan ook op iemand van hetzelfde geslacht)
·
Aan seks denken
·
Behoefte aan informatie over seks
·
Eenzaam zijn
·
Ongelukkig zijn
·
Weinig zelfvertrouwen
6
Tips bij het geven van seksuele voorlichting 1
Als u begint met seksuele voorlichting is het belangrijk eerst een aantal basisafspraken te maken. Zoals: Elkaar niet uitlachen. Je mag over jezelf vertellen, maar je hoeft niet. Wat hier in vertrouwen verteld wordt, vertel je niet door. Respecteer de mening en opvatting van een ander, ook al ben je het er niet mee eens.
2
Stel uw eigen grenzen. Ook al is de sfeer nog zo vertrouwelijk, iedereen moet elkaars grenzen leren respecteren. Door niet op alle vragen in te gaan over uw privé-leven, geeft u het voorbeeld aan de kinderen dat zij ook niet alles hoeven te vertellen als ze dat niet willen.
3
Pas op voor subjectieve waardeoordelen. Bij een onderwerp als seksualiteit loopt men snel het risico om de eigen mening als enige waarheid te poneren. Natuurlijk mag u best uw eigen mening geven, maar maak tegelijk duidelijk dat anderen er anders over kunnen denken.
4
Splits desnoods (als dat organisatorisch mogelijk is) de groep in jongens- en meisjesgroepen. Bijvoorbeeld als u merkt dat sommige meisjes het niet prettig vinden hierover in het bijzijn van jongens te praten.
5
Sommige leerkrachten vinden het (om wat voor reden dan ook) te moeilijk om over seksualiteit te praten. Forceer dan niets. Kinderen zien die spanning en een gewone ongedwongen les zal het zo nooit worden. Laat het onderwerp dan over aan een collega.
6
Zelf bent u een voorbeeld. Vaak vergeten volwassenen dat ze ook met hun non-verbale gedrag boodschappen geven over relaties en seksualiteit aan kinderen. Soms bent u zich als leerkracht niet bewust van het feit dat u op deze manier wel eens dubbele of tegenstrijdige boodschappen uitzendt.
7 8
Vergelijk uw jeugd niet met de ´jeugd van tegenwoordig´. Kinderen hebben niets aan deze vergelijking, ze leven in deze tijd. Tijden zijn nu eenmaal veranderd, sommige regels ook. Neem kinderen serieus. Als kinderen regelmatig te horen krijgen dat ze nog niet weten waar ze het over hebben of dat ze nog veel te jong zijn voor deze onderwerpen, haken ze op een gegeven moment af.
9 .
Bescherm ook de grenzen van het kind. Soms kunnen ze, zonder zich bewust te zijn van de consequenties, allerlei intimiteiten over huisgenoten of familieleden eruit flappen. Maak het onderwerp niet te serieus. Bedenk dat humor, juist bij dit onderwerp, de spanning in de klas kan verminderen en het onderwerp weer wat relativeert.
7
Veel gestelde vragen en antwoorden Ik zou best wat seksuele
Mijn groep 7 bestaat uit
Enkele ouders willen
Mijn klas is een
voorlichting willen geven,
kinderen die erg van elkaar
dat binnen de
samenstelling van kinderen
maar ik weet niet of
verschillen qua niveau.
voorlichtingslessen hun (in
uit verschillende culturen.
er lesmateriaal is. Hoe kom
Sommige kinderen zijn al zo
mijn ogen strenge) seksuele
Binnen die culturen
ik daarachter?
ver, die hoef je nauwelijks
normen en waarden worden
wordt verschillend over
nog iets te vertellen.
overgebracht.
seksualiteit gedacht. Soms
Andere kinderen zijn nog
Eerlijk gezegd voel ik daar
mogen ze er zelfs niet over
heel kinderlijk. Hoe ga ik
weinig voor.
praten. Hoe kan ik in zo’n
Er zijn instanties in Nederland die zich bezighouden met seksuele voorlichting. De GGD (afdeling GVO) in uw regio heeft meestal een leskist samengesteld met allerlei verschillende materialen die in het basisonderwijs te gebruiken zijn bij seksuele voorlichting. Bovendien kunnen de GGD-medewerkers u ook adviseren. Of informeer bijvoorbeeld bij het NIGZ te Woerden. Kijk eens op de website (zie adressenlijst hieronder) naar het materiaal dat zij aanbieden. Ook geven zij trainingen en workshops aan scholen over dit onderwerp.
met deze verschillen in de klas om bij seksuele voorlichting? Op deze leeftijd kunnen kinderen erg verschillen, niet alleen in hun lichamelijke ontwikkeling maar ook wat betreft hun kennis van seksualiteit. Daarom is het goed van te voren voor u zelf te bepalen welke doelen m.b.t. kennis en vaardigheden u met uw kinderen zou willen bereiken in dit jaar. Natuurlijk zullen daar onderwerpen bij zijn die sommige kinderen al kennen. Maar we weten uit onderzoek, dat die kennis vaak gaten bevat. Al lijkt het soms dat kinderen al heel wat weten, vaak ontbreekt juist die basisinformatie bij de kinderen. Als u bang bent dat u sommige kinderen schokt met de informatie dan kunt u bijvoorbeeld de volgorde van de onderwerpen wisselen, meer individuele opdrachten invoegen of de kinderen in groepjes laten werken.
In sommige gevallen is het beter om eerst met ouders (bijvoorbeeld op een algemene ouderavond) of met een oudercommissie te bespreken welke onderwerpen er tijdens de seksuele voorlichting op school aan de orde komen. Vaak zijn ouders dan al voldoende gerustgesteld. Daarnaast is het goed om duidelijk te maken dat ouders vrij zijn in het overbrengen van hun eigen normen en waarden aan hun kinderen. Binnen seksuele voorlichting op school is het zeker niet de bedoeling dat u als leerkracht uw individuele normen en waarden overbrengt als enige waarheid. Op school gaat seksuele voorlichting toch vooral om informatie verstrekken en vaardigheden aanleren.
klas seksuele voorlichting geven? Ook al wordt er thuis verschillend over seksualiteit gedacht, kinderen met een verschillende culturele achtergrond leven wel in dezelfde maatschappij waarin ze allemaal geconfronteerd worden met seksuele beelden en informatie. Al deze kinderen hebben recht op goede, correcte en respectvolle seksuele voorlichting. Ook in zo’n klas is het belangrijk vooraf voor uzelf leerdoelen vast te stellen. Dat geeft houvast. Inhoudelijk hoeft er dus geen verschil te zijn met elke andere klas. Misschien wel in de methodiek. Soms is het beter de groep in jongens en meisjes te splitsen. Ook is het soms beter in zo’n klas niet meteen over seksualiteit te beginnen maar eerst over de toekomst, trouwen, relaties, lichamelijke veranderingen in de puberteit, enz. te praten.
8 Adressen + websites + telefoonnummers De GGD in uw regio
De GGD in uw regio heeft leskisten te leen met materialen die in de klas gebruikt kunnen worden bij seksuele voorlichting.
Rutgers Nisso Groep
De Rutgers Nisso Groep ontwikkelt lesmateriaal voor seksuele en relationele vorming en biedt ondersteuning en advies. www.rutgersnissogroep.nl 030-2313431
Kindertelefoon
www.kindertelefoon.nl 0800-0432 (gratis)
Aids en Soa infolijn
www.soa.nl 0900-2042040 (24 uur per dag)
Infolijn Seksualiteit, Anticonceptie en Abortus www.rng.nl 0900-9398, 24 uur per dag
COC (homoseksualiteit) www.coc.nl 020-6234596 / 020-6207541
websites www.seksuelevorming.nl www.seksualiteit.nl www.kennisnet.nl www.oudersonline.nl www.slo.nl www.weekvandelentekriebels.nl
Nog meer lezen? · · · · · · · · · · · ·
Praten met je kind over relaties & seksualiteit, brochure door Sanderijn van der Doef en Silvia de Ruiter, NIGZ 2006. Verkrijgbaar bij de Rutgers Nisso Groep (www.rng.nl) Kinderen en seksualiteit, door Sanderijn van der Doef, Uitgeverij Lifetime, Utrecht 2004 Pubers en seks. Handige tips voor ouders, folder van de Rutgers Nisso Groep, Utrecht 2007. 101 Vragen over jongeren en seks, Soa Aids Nederland/Rutgers Nisso Groep 2007 Het Puberboek, door Sanderijn van der Doef, Uitgeverij Ploegsma, Amsterdam 2004 Feiten en fabels over het maagdenvlies, folder uitgegeven bij de Rutgers Nisso Groep, Utrecht 2007 ALLES over Seks, Liefde en Relaties, door de Rutgers Nisso Groep, Uitgeverij Lifetime, 2004 Seks, puberteit en al dat gedoe, door Jacqui Bailey & Jan Mc Cafferty, Uitgeverij Van Goor, Amsterdam 2004 Lesmap Relaties & Seksualiteit (hernieuwde uitgave 2004), Uitgeverij Thieme Meulenhoff (in samenwerking met NIGZ en SLO) Multicultureel leskatern Relaties & Seksualiteit, Rutgers Nisso Groep/NIGZ 2008 Video ´Het Liefdespaleis´ voor groep 7 en 8. Verkrijgbaar bij Teleac/NOT Video ´Wat gebeurt er nu weer met me?´, verkrijgbaar bij de videotheek
Colofon © Uitgave: Rutgers Nisso Groep, Utrecht, 2008 | Tekst: Sanderijn van der Doef (NIGZ) | Idee, coördinatie en eindredactie: Suzanne Meijer, Monique Werlich (GGD Nieuwe Waterweg Noord, Vlaardingen) | Illustraties: Marian Latour | Vormgeving: Hoogteyling BNO, Schiedam | Drukwerk: Printpartners Ipskamp, Enschede | Met dank aan alle leerkrachten van basisscholen uit de regio Nieuwe Waterweg Noord die meegewerkt hebben aan het tot stand komen van de brochures | Deze brochure is tot stand gekomen dankzij een financiële bijdrage van het Stimuleringsfonds Openbare Gezondheidszorg.
