Een explosie van klankkleuren 1. Historische achtergrond Hieronder staan enkele stellingen over eigenschappen van instrumenten of bezettingen. Wat zijn de gevolgen voor de componist? a. Op een klavecimbel kan je geen lange, aangehouden noten spelen. Gevolg:
b. Hector Berlioz wil een symfonie schrijven met veel verschillende koperblazerklanken. Maar als al die koperblazers tegelijk spelen, hoor je de violen niet meer ... Gevolg:
c. Instrumentenbouwer Adolphe Sax experimenteert graag. Op een dag maakt hij een koperen instrument met het mondstuk van een klarinet. Gevolg:
En nu omgekeerd: d. Beethoven componeert pianosonates die alsmaar expressiever en zwaarder worden, tot hij de snaren van zijn pianoforte breekt en noten nodigt heeft die hoger of lader zijn dan het klavier. Gevolg:
e. Op een natuurhoorn (zoals die voorkwam in de orkesten waar Haydn voor schreef) kan je niet makkelijk alle tonen van de toonladder spelen. Maar in de romantiek willen componisten die tonen net wél gebruiken én moeilijke partijen schrijven voor hoorn. Gevolg:
1
Tegen het begin van de twintigste eeuw had het romantisch symfonieorkest gigantische afmetingen aangenomen. Terwijl een orkest in de achttiende eeuw vaak niet meer dan 40 muzikanten telde, schreef Mahler voor orkesten die makkelijk uit een honderdtal muzikanten bestonden. In die orkesten waren bovendien talloze timbres aanwezig waar Haydn alleen maar kon van dromen: klarinetten in verschillende formaten (bvb. altklarinet, basklarinet), verschillende slagwerkinstrumenten, contrafagot, althobo, ... Maar voor sommige componisten rees nu een nieuw probleem: welke manieren waren er nog om klankkleuren te gebruiken die anders waren dan die van alle klassieke instrumenten?
2. Het futurisme - Begin van de 20ste eeuw, Italië - theater, beeldende kunst en muziek - Voortrekker van het muzikale futurisme: Luigi Russolo (1885-1947). - In 1913 schreef hij zijn voornaamste ideeën over muziek neer in het manifest L'Arte dei Rumori; De Kunst van de Geluiden. Russolo vind dat componisten zich niet langer mogen beperken tot de gebruikelijke muzikale klanken van klassieke instrumenten, maar zouden moeten componeren met de geluiden die typisch zijn voor het moderne leven van die tijd. - De eerste theorieën over muziek stelden dat er maar een beperkt aantal consonante intervallen gebruikt kon worden. Op die manier werd het muzikale materiaal sterk ingeperkt. In de loop van de Middeleeuwen werd de muziek complexer. Doorheen de muziekgeschiedenis werden akkoorden complexer en werden meer en meer dissonanten mogelijk. Doorheen de muziekgeschiedenis zijn componisten steeds verder en verder gegaan om het publiek te prikkelen: steeds complexere polyfonie, zoveel mogelijk variatie, ingewikkelde en dissonante akkoorden, ... Voor Russolo zijn de mogelijkheden van de evolutie uitgeput, want onze oren zijn gevormd door het lawaai van het moderne leven, waardoor ze niet meer tevreden zijn met de al bij al vrij beperkte klankmogelijkheden van klassieke instrumenten. "De kleine cirkel van pure klanken moet doorbroken worden, en we moeten het oneindig aantal soorten "lawaai-geluiden" veroveren." "Jarenlang beroerden Beethoven en Wagner onze zenuwen en ons hart. Nu zijn we verzadigd van die klanken en vinden we meer vreugde in de combinatie (in onze gedachten) van de geluiden van trams, optrekkende motoren, rijtuigen en de lawaaierige massa dan in het herbeluisteren van bijvoorbeeld de Eroica of de Pastorale." - Luigi Russolo stelt voor om muziek te componeren met lawaai, alledaagse geluiden.
2
- Russolo ontwierp speciale lawaai-instrumenten, die hij 'Intonarumori' noemt. Helaas zijn al zijn instrumenten verloren gegaan, maar er zijn wel schetsen en prenten bewaard:
3. Pierre Schaeffer (1910-1995) - Franse Radio in Parijs - opnametechnieken: plaat, bandopnemer. - geïnteresseerd in nieuwe klanken om een nieuwe, moderne muzikale taal mee te ontwikkelen - vanaf 1948: experimenten met geluidsopnames, bewerken van openomen klanken (bvb. plaat of band achterstevoren, versneld of vertraagd afspelen) → tijdrovend knutselwerk! - Eerste belangrijk werk: Etude aux Chemins de Fer, gemaakt met o.a. opnames van geluiden van treinen - Nog heel moeilijk met platen, maar alles wordt makkelijker wanneer Schaeffer met toonbanden en bandopnemers kan werken. Luistervoorbeeld: Pierre Schaeffer - Etude Violette - Andere werkwijze hangt samen met een andere manier van nadenken over muziek! Denk even na over deze vragen: 1. Hoe ontstaat een nieuw werk bij een 'klassieke' componist? Wat is er vóór de componist aan de partituur begint? ............................................................................................................. 3
2. Hoe legt een componist als Beethoven vast hoe zijn werk moet klinken? .....................................................................................................................
3. Wat is de 'kiem' van een nieuw werk bij Schaeffer? .................................................................................................................... 4. Hoe legt Schaeffer vast hoe zijn muziek klinkt? .....................................................................................................................
Klassieke muziek
Pierre Schaeffer
Stap 1
...................................................
......................................................
Stap 2
...................................................
.......................................................
Stap 3
...................................................
.......................................................
Pierre Schaeffer was lang niet de enige die inzag dat het gebruik van klankbanden ongeziene mogelijkheden met zich meebracht. Ook in Duitsland, meer bepaald in de radiostudio in Keulen, werd vanaf de jaren 1950 geëxperimenteerd met klankbanden. De componisten die daar werkten, hadden wel een volledig ander uitgangspunt dan Schaeffer.
4
4. Karel Goeyvaerts (1923 - 1993) Luistervoorbeelden: Karel Goeyvaerts - Nummer 4 met dode tonen Karel Goeyvaerts - Nummer 7 met convergerende en divergerende klankniveaus. Om te onthouden: - deze werken zijn volledig op klankband gemaakt. - de klanken zijn niet afkomstig van instrumenten, maar van machines die klanken produceren. Deze machines zijn zo gemaakt dat de componist alle kenmerken van de klank kan bepalen (toonhoogte, klankkleur, klanksterkte). - Karel Goeyvaerts onderzoekt in enkele werken hoe hij kan componeren met deze nieuwe techniek. In het tweede luisterfragment, Nummer 7, kunnen we horen hoe hij klanken naar elkaar toe en van elkaar weg laat bewegen. - Een andere grote naam uit de muziek van de 20ste eeuw is Iannis Xenakis. Luisterfragment: Iannis Xenakis - Concret Ph (1958) Denk even na over deze vragen: 1. Wat voor klanken hoor je in dit stuk? Is dit volgens jou concrete of elektronische muziek? ........................................................................................................................................... 2. Welke klanken zou Xenakis gebruikt kunnen hebben om dit stuk te maken? Waaraan doen de klanken je denken? ........................................................................................................................................... We horen goed hoe snel de elektronische muziek evolueerde van een tijdrovend knutselwerk naar een werkwijze met eindeloos veel mogelijkheden. In de loop van de jaren 1950 en 1960 werden er tal van apparaten en technieken ontwikkeld om klanken te bewerken. Goed om weten: - Ook vandaag maken veel componisten nog gebruik van elektronische klanken. De uitvinding van de computer heeft er bovendien voor gezorgd dat iedereen over zijn eigen materiaal kan beschikken en niet meer aangewezen is op elektronische studio's. - Elektronische muziek wordt vaak gecombineerd met instrumenten. Met moderne middelen kunnen de klanken die een muzikant voortbrengt zelf live bewerkt en afgespeeld worden met de computer. In dit laatste geval spreken we van live-electronics. 5
