EEN ECONOMIE IN 3D: DEBTS, DEFICITS AND DEMOCRACY

2011/OKTOBER

Analyses 01 FINANCIEEL & LIFESTYLE MAGAZINE

OKTOBER 2011

EEN ECONOMIE IN 3D: DEBTS, DEFICITS AND DEMOCRACY ANALYSES 01

JÉRÔME TRUYENS: ONZE MAN VOOR DE OLYMPISCHE SPELEN VAN 2012

HET BELGISCH HOCKEY VIERT HOOGTIJ FINANCIEEL ADVIES BIJ PUILAETCO DEWAAY: VOLLEDIG EN HELEMAAL OP UW MAAT

HET OPTIMALE PLAN VOOR UW VERMOGEN

PUILAETCO DEWAAY PRIVATE BANKERS

INHOUDSTAFEL

INHOUD ÿ p. 10

ÿ p. 22

ÿ p. 72

ÿ p. 32

FINANCE

fabric n°702806

and

www.scabal.com

mr. natural

04 08 10 22 32 35 38 44 50 54 60 64

Voorwoord | Charles Velge, CEO Editoriaal | Het einde van een tijdperk Financiële kroniek | A sad summer story

LIFESTYLE

Sectorale analyse | Energie, Telecomsector, Luxe Onze diensten | Huisfondsen

66 70 72 76

Onze diensten | Open architectuur Onze diensten | Financial Planning Onze diensten | Kunstbeheer en -advies Successieplanning | Bescherming langstlevende Successieplanning | De restschenking Partnership | Olivier Marquet, Triodos Bank Kantoren | Véronique Grisard de la Rochette, kantoor Namen-Luik

Realisatie Roularta Custom Media Concept Ben Herremans & Kaat Kerkhove Hoofdredactie Ben Herremans Lay-out Marie Vannesche, Isabelle Meurisse Coördinatie Pieter Taelman Teksten Puilaetco Dewaay, Cantilis, Roularta Custom Media Mediaregie Custom Regie Druk Roularta Printing Verantwoordelijke uitgever: Dominiek Vanwynsberghe Herrmann Debrouxlaan 46 1160 Brussel.

Business Ventures | John-Alexander Bogaerts Sport | Golf, Puilaetco Dewaay Cup Sport | Hockey, Jérôme Truyens Kunst | Architectuur, Francis Metzger en de renovatie van Villa Empain

80 82 86

Kunst | Tentoonstelling, Félicien Rops en Auguste Rodin in Namen Cultuur | Agenda Genieten | Wijn, Fiona Morrison, Master of wine

Green label Dit magazine is CO2-neutraal geproduceerd. Het papier en drukwerk zijn duurzaam ingekocht en de CO2-uitstoot die toch nog bij de productie van dit magazine vrijgekomen is, is gecompenseerd. Het magazine is CO2-neutraal gedrukt waarbij gebruikgemaakt is van FSC gecertificeerd papier.

Analyses is een financieel en lifestyle magazine uitgegeven onder de verantwoordelijkheid van Danny Wittenberg, Chief Investment Officer en Christophe Van Canneyt, Head of Fixed Income & Structured Products van Puilaetco Dewaay Private Bankers NV waarvan de maatschappelijke zetel gevestigd is Herrmann Debrouxlaan 46 te 1160 Brussel. R.P.R. BE 403.236.126.

Wenst u te reageren? Puilaetco Dewaay Herrmann Debrouxlaan 46, 1160 Brussel E-mail : [email protected] – www.pldw.be Facebook : www.facebook.com/puilaetcodewaay

De verstrekte informatie mag niet worden beschouwd als een aanbod of een verzoek tot aan- of verkoop van om het even welk financieel instrument. De redactie van het magazine werd afgesloten op 16 september 2011.

www.pldw.be Brussel 02/679 80 00 | Antwerpen 03/248 59 10 | Hasselt 011/28 48 90 | Luik 04/340 46 00 Namen 081/32 63 00 | Sint-Martens-Latem 09/235 23 80 | Waregem 056/62 51 30

Oktober 2011 | Analyses | 3

CHARLES VELGE | VOORWOORD

CHARLES VELGE, GEDELEGEERD BESTUURDER

VERMOGENSBEHEER IN ZIJN TOTALITEIT TEKST JEAN-JAQUES DURÉ - FOTO’S SOFIE VAN HOOF

ÿ CHARLES VELGE.

Gedelegeerd Bestuurder en Voorzitter van het Directiecomité van Puilaetco Dewaay.

10 | Analyses

Naar aanleiding van de lancering van het nieuwe financiële en lifestyle magazine van Puilaetco Dewaay heeft Charles Velge, Gedelegeerd Bestuurder en Voorzitter van het Directiecomité, de ontwikkelingspijlers van de bank op een rijtje gezet. Meer dan ooit vormt gepersonaliseerd advies in alle onafhankelijkheid de basis van de door Puilaetco Dewaay gevolgde benadering. Maar in een snel evoluerende financiële wereld vindt de Gedelegeerd Bestuurder het eveneens noodzakelijk om het dienstenaanbod uit te breiden en een complete benadering aan te bieden die het begrip vermogensbeheer in zijn totaliteit dekt.

H

et gebeurt tegenwoordig zeer vaak dat de evolutie van de financiële markten en beurzen tal van beleggers en spaarders, zelfs de meest geharde, van hun stuk brengt. Aan het begin van de zomer waren we trouwens opnieuw getuige van de volatiliteit van de beurzen, die dikwijls oppervlakkig op gebeurtenissen reageren. In dit opzicht was het decennium 2000-2010 één van de slechtste ooit. Charles Velge aarzelt trouwens niet om het een ‘bezoeldeld decennium’ te noemen. “De aandelenmarkten registreerden over een periode van tien jaar een negatieve return, wat ongezien is. Activabeheer mag dus niet meer de enige taak van de private banker zijn. Dat is in elk geval onze analyse. In een moeilijke omgeving willen wij ons dienstenpakket uitbreiden”, legt hij uit. Voor Mr. Velge bestaat de missie van een bank als Puilaetco Dewaay erin om zich voortdurend aan te passen teneinde aan de behoeften van de cliënten tegemoet te komen. “Vandaag evolueert de financiële wereld in snel tempo. De veranderingen zijn recurrent en vluchtig. Het begrip vermogensbeheer dient in zijn totaliteit te worden beschouwd en we mogen ons dus niet uitsluitend tot activabeheer beperken”, preciseert Charles Velge, die erop wijst dat Puilaetco Dewaay meer dan ooit een gepersonaliseerde en gerichte benadering verkiest die gepaard gaat met luisterbereidheid en discretie uiteraard.

TWEE NIEUWE DEPARTEMENTEN Deze analyse bracht de private bank ertoe om nieuwe diensten in het leven te roepen, zoals kunstbeheer en -advies en financial planning. Innovaties die gebaseerd zijn op de benadering die Puilaetco Dewaay reeds jaren toepast en die leidde tot de invoering van de open architectuur en de oprichting van het departement Estate Planning. De open architectuur geeft de cliënten toegang tot het beste dat er op de markt bestaat, zelfs bij de concurrenten, terwijl ze kunnen blijven rekenen op de kwaliteitsdienstverlening waarvoor de bank garant staat. Het departement Estate Planning heeft als doel om de cliënten te helpen bij de planning van hun nalatenschap en de overdracht van hun vermogen aan hun erfgenamen.

“MEER DAN OOIT VERKIEST PUILAETCO DEWAAY EEN GEPERSONALISEERDE EN GERICHTE BENADERING.” Oktober 2011 | Analyses | 5

Jaeger-LeCoultre Duomètre à Quantième Lunaire

Hublot Aero Bang Chronograph Limited Edition 500 pieces

ÿ PUILAETCO DEWAAY.

Permanent aanpassen om tegemoet te komen aan de behoeften van de cliënten.

Waarom een departement Kunstbeheer en -advies in het leven roepen? Charles Velge: “Wij zijn van mening dat zelfs een grote kunstliefhebber gebaat is bij professioneel en objectief advies. Deze dienstverlening maakt integraal deel uit van het aanbod van onze bank. Kunst kan soms een belangrijk onderdeel van een vermogen vormen. Onze benadering kadert in een globaal perspectief dat rekening houdt met alle vermogensaspecten. Dankzij het vertrouwen dat onze cliënten in ons stellen, kunnen wij hen kwaliteitsadvies aanbieden via de knowhow van onze deskundigen. Om deze nieuwe dienstverlening te kunnen aanbieden, hebben wij een specialiste aangeworven die 18 jaar bij Christie’s gewerkt heeft, Christine Mostert. Ze kan de cliënten eveneens adviseren op het vlak van verzekeringen. Al deze kleine extra’s geven toegevoegde waarde aan onze benadering en aan onze activiteiten. En net dat onderscheidt ons van onze concurrenten: wij verkopen geen producten, maar advies. Dat is de evolutie in het metier van private banker.” Wat doet het departement Financial Planning precies ? CV: “Dit departement, onder leiding van Anouck Lejeune, heeft als doel om de cliënten te helpen bij de planning van hun financiële behoeften doorheen hun leven, opdat ze hun toekomstige behoeften beter kunnen inschatten en tegelijkertijd hun vermogen kunnen behouden. Hiermee kunnen we eveneens nieuwe cliënten aanspreken die nog geen groot vermogen hebben.” ONZE STRATEGIE VAN RELATIONELE NABIJHEID Twee nieuwe departementen, met allebei een vrouw aan het hoofd. Is de bank aan het vervrouwelijken? CV: “Wij hadden de wetgeving niet nodig

om ons vertrouwen in vrouwen uit te drukken. Wij zijn de bank met het grootste proportionele aantal vrouwen in België. Ze zijn vertegenwoordigd in ons Directiecomité, evenals in de directie van sommige van onze kantoren en van tal van onze diensten. Voor mij spelen ze een essentiële rol, wat niet verwonderlijk is aangezien het relationele aspect bij ons zeer belangrijk is. In ons metier waarin vertrouwen primordiaal is, bezitten vrouwen geweldige kwaliteiten. In onze commerciële speerpunten bekleden vrouwen een centrale positie.” De bank heeft een kantoor in Namen geopend. Gaat de expansie verder? CV: “Dat is een kwestie van opportuniteiten. Wij openen kantoren met professionals uit de buurt, dat wil zeggen mensen die het sociale en stedelijke weefsel van hun regio kennen. Op die manier werd er in 2007 een kantoor in Hasselt geopend en in 2008 in Waregem. Ons kantoor van Gent is naar Sint-MartensLatem verhuisd en uitgebreid. Tot slot werd in 2011 het kantoor in Namen geopend. Dit past in het kader van onze strategie van relationele nabijheid. En we hebben eveneens plannen voor de Brugse regio.” DE BESTE LEERLING VAN DE KLAS Wat leeft er momenteel bij Puilaetco Dewaay ? CV: “In het kader van de hulp die aan de banken verstrekt werd na de crisis van 2008 heeft KBC de groep KBL epb, waarvan wij deel uitmaken, in de etalage moeten zetten. Na de weigering van een eerste Indiase koper door de controleautoriteiten werd er een nieuwe ronde voor kandidaat-kopers georganiseerd. Op 30 juni hadden zich 25 geïnteresseerden bij KBL gemeld, tegenover 14 bij de overnameronde in 2009. Niet al deze kandidaten zullen echter een bod doen. KBC moet een

selectie van de weerhouden kandidaten maken. Eind september zouden we de naam van de overnemer moeten kennen en hij zal moeten worden goedgekeurd door de controleautoriteiten. Maar ik ben niet bezorgd voor Puilaetco Dewaay, die het zeer goed doet binnen de KBL-groep. Voor onze cliënten zal er dus niets veranderen.” Dit nieuwe magazine behoort eveneens tot de actualiteit. Wat is de bedoeling ervan? CV: “We hebben gekozen voor een nieuw communicatiemiddel, een halfjaarlijks magazine dat ons toelaat om met onze cliënten te communiceren over talrijke gemeenschappelijke interesses die een meer tijdloos karakter hebben. We laten al onze diensten aan bod komen, maar er is ook ruimte voor meer algemene interessepunten zoals cultuur, kunst en lifestyle. Het magazine wordt aangevuld met een maandelijkse newsletter die de vinger aan de pols houdt van de financiële actualiteit.”

“MET DIT MAGAZINE COMMUNICEREN WE MET ONZE CLIËNTEN OVER ONZE GEMEENSCHAPPELIJKE INTERESSES.”

Cartier Calibre de Cartier

IWC Schaffhausen Portuguese Chronograph

.&&45&36638&3,.",&344*/%4

%&,&:4&3-&* "/58&31&/5&- 4$)655&34)0'453""5CJ T "/58&31&/5&- 8884-"&54&6 #"6.& .&3$*&3 t #&-- 3044 t #3&(6&5 t #3&*5-*/( t $"35*&3 t $)"/&- t $)01"3% t &#&- t )6#-05 t *8$

6 | Analyses | Oktober 2011

+"&(&3-&$06-53&t-0/(*/&4t0.&("t1"/&3"*t1*"(&5t1034$)&%&4*(/t3"%0t3":.0/%8&*-t5"()&6&3t5*''"/:$0

CHARLES VELGE | DIRECTIF

ÿ ANGELA MERKEL – NICOLAS SARKOZY. Er zijn geen staatshoofden meer.

ÿ BARACK OBAMA. Een historische krediet-

ÿ RELLEN IN BIRMINGHAM. Prelude van de revolutie?

ratingverlaging voor de VS.

EDITORIAAL

HET EINDE VAN EEN TIJDPERK? TEKST DANNY WITTENBERG - FOTO’S ROULARTA/REPORTERS

De financiële markten stonden deze zomer opnieuw in vuur en vlam en nog lijkt het leed niet geleden. Aan de basis van de turbulenties lag ongetwijfeld de uitbreiding van de Europese overheidsschuldencrisis naar grotere landen als Italië en Spanje.

De halfslachtige oplossingen die door onze Europese leiders in volle verlofperiode naar voren werden geschoven, konden de financiële markten niet lang bekoren. De meeste voorstellen zijn trouwens tot op vandaag niet uitvoerbaar en lijken opnieuw al achterhaald door de feiten. Bovendien blijven politici, in het zicht van verkiezingen, de nationale belangen van hun thuiselectoraat verkiezen boven echte Europese solidariteit, wat de markten regelmatig de gordijnen injaagt. Sire, er zijn geen staatshoofden meer, enkel nog (slechte) brandblussers. ER IS GEEN GELD MEER Europa had trouwens geen patent op het gebrek aan politiek leiderschap, want ook in de USA slaagden Republikeinen en Democraten er niet in om een duurzaam compromis uit te dokteren in verband met de verhoging van hun schuldplafond en de vooropgestelde daling van het overheidstekort, wat uiteindelijk leidde tot de eerste kredietratingverlaging in de geschiedenis van de Verenigde Staten.


Een waarschuwing die kon tellen. De problemen met de overheidsschulden in Europa en de aanmodderende hypothecaire leningen in de USA dreigen intussen een nieuwe bankencrisis te veroorzaken, met dit verschil dat de overheden nu niet meer in staat lijken te zijn om “redder in laatste nood” te spelen. Het geld is gewoon op en de markten eisen reducties, zeker geen extensies, van de budgettaire tekorten. In dergelijke omstandigheden rust er een zware last op de schouders van de monetaire overheden, maar ook die staan met de rug tegen de muur. Hun balansen bereiken nu al historische recordniveaus, de rentetarieven staan al dicht bij een historisch minimum en de niet-conventionele maatregelen, zoals QE 2.0, hebben bewezen geen effect te ressorteren bij het aanzwengelen van de economische activiteit. Het besef van de onmacht van alle interveniënten doet de financiële markten huiveren. Gedurende 30 jaar, sedert het presidentschap van Reagan, werden crisissen in de kiem gesmoord door er pak-

ken (overheids)geld tegenaan te gooien (de keynesiaanse aanpak). Ook Greenspan en Bernanke hielpen het financiële systeem opblazen met schulden dankzij hun lage monetaire rentepolitiek. NAAR EEN SOCIALE CRISIS? De limieten van het haalbare lijken stilaan bereikt, net op een moment dat de economische activiteit wereldwijd vertraagt. Het is nog geen uitgemaakte zaak, maar de recentste economische indicatoren wijzen allemaal in de richting van een economische stagnatie in de tweede jaarhelft van 2011. Vooral de snelheid van de achteruitgang van die indicatoren baart onrust en doet de waarschijnlijkheid van een recessie toenemen. De noodzakelijke besparingsdrift zal zwaar wegen op de eindconsument en belastingbetaler. Het zou niet verwonderlijk zijn dat ergens in de toekomst de bankencrisis (2008) en overheidscrisis (2011) ultiem uitmonden in een sociale crisis. De Arabische lente illustreert waartoe het kan leiden wanneer een bevolking genoeg

heeft van zijn politieke leiders. Voorlopig hebben we het in het Westen waarschijnlijk nog iets te goed voor dit soort revoluties, maar laat eens de Europese Unie in haar voegen kraken en de 50 miljoen Amerikanen, die op voedselbonnen leven, op straat komen en we krijgen misschien een ander verhaal. Was de recente oproer in enkele UK-steden misschien een prelude van wat we ook elders kunnen verwachten? Het is duidelijk dat we moeten terugkeren naar fiscale en financiële orthodoxie, maar het zal tijd vragen om de excessen uit het verleden weg te werken, tijd die de financiële markten ons misschien niet zullen gunnen. In een dergelijke turbulente context blijft het zaak zich defensief op te stellen, waakzaam te blijven en vooral voldoende diversificatie in een beleggingsportefeuille in te bouwen. We denken bij Puilaetco Dewaay over de middelen te beschikken om dit te kunnen realiseren.

IN EEN DERGELIJKE TURBULENTE CONTEXT IS HET ZAAK ZICH DEFENSIEF OP TE STELLEN EN WAAKZAAM TE BLIJVEN.

Danny Wittenberg, Chief Investment Officer


MACRO-ECONOMIE | FINANCIELE KRONIEK

FINANCIELE KRONIEK | MACRO-ECONOMIE

FINANCIELE KRONIEK

A SAD

SUMMER STORY TEKST © CHRISTOPHE VAN CANNEYT - FOTO’S © ROULARTA/REPORTERS

De zomer van 2011 zal niet licht worden vergeten: grijs, somber en met aanhoudende buien, zonder ook maar één zonnestraaltje dat enige hoop op beterschap kwam brengen. Het leidde bijna tot een collectieve depressie bij de bevolking. De situatie op de financiële markten leek wel de directe weerspiegeling van deze intrieste meteorologische zomer, met markten die inmiddels ook een depressie nabij lijken te zijn. Hoofdoorzaak hiervan is dat de al lang aanslepende internationale schuldenproblematiek in de vakantieperiode helemaal uit de hand begon te lopen.


In Europa kwamen na Griekenland, Ierland en Portugal nu ook de veel grotere en systeembelangrijkere landen als Italië, Spanje en zelfs Frankrijk onder vuur te liggen. In de VS bracht de aanslepende discussie rond het plafond op de overheidsschuld het land op de rand van de wanbetaling. De oorzaak van dit alles was tweeledig. In eerste instantie deden de zwakke economische cijfers over het tweede kwartaal twijfel rijzen over de kracht van het wereldwijde economische herstel. Een tragere groei bemoeilijkt het budgettaire saneringsproces waar veel westerse landen voor staan, wat op zich al voor toenemende zenuwachtigheid op de markten zorgde. FALEND BELEID IN EUROPA EN DE VS Erger was dat het beleid niet in staat bleek een passend antwoord op deze verslechterende situatie te formuleren. Het beleid gaf eerder de indruk de ernst van de situatie niet te vatten en leek voortdurend achter de feiten aan te hollen. Tot overmaat van ramp verschilde men op diverse beleidsniveaus zelfs openlijk van mening over de te volgen aanpak. Dat leidde ertoe dat de zenuwachtig geworden markten, die bij het beleid in plaats van richting en duidelijkheid alleen twijfel en tweedracht vonden, hun vertrouwen in het saneringsproces compleet opzegden. De kapitaalmarkten raakten in paniek, waardoor de schulden van Italië en Spanje niet langer tegen een aanvaardbare rentevoet gefinan-

cierd konden worden en deze landen in een liquiditeitscrisis dreigden te vallen. Het politieke antwoord dat de Europese beleidsmakers op hun top van 21/7 formuleerden, werd door de markt als onvoldoende beoordeeld, waardoor de Europese Centrale Bank (ECB) gedwongen werd haar orthodoxe aanpak te laten varen door opnieuw over te gaan tot rechtstreekse aankopen van overheidsobligaties van de zwakkere landen. De ECB lijkt hierdoor de laatste defensielijn tegen de om zich heen grijpende Europese crisis te zijn geworden.

ÿ PROTEST IN PORTUGAL. De publieke opinie rebelleert tegen het europroject.

DE ZWAKKE CIJFERS OVER HET TWEEDE KWARTAAL ZAAIEN TWIJFEL OVER HET WERELDWIJDE ECONOMISCHE HERSTEL.

In de VS werd een situatie van wanbetaling nipt vermeden. Enkele uren voor het verstrijken van de deadline op het verhogen van het maximale schuldenplafond werd een mager pakket van maatregelen aangekondigd, dat trouwens ook nog verder moet worden uitgewerkt. Het land werd dan ook nauwelijks enkele dagen later getrakteerd op een ratingverlaging door S&P, waarbij het ratingbureau expliciet het toenemende risico van het politieke proces als negatieve factor naar voren schoof. Dat de ratingverlaging door dezelfde politici die het land (en de wereldeconomie?) nauwelijks enkele uren eerder op de rand van de financiële chaos gebracht hadden, luidkeels veroordeeld werd, bewijst vooral dat S&P daar een niet te missen punt had.

GROEIVERTRAGING EN GEEN HERSTEL IN DE VS In de loop van het tweede kwartaal waren er duidelijke tekenen van een vertragende economische groei merkbaar in de VS. Die waren het duidelijkst in het meest conjunctuurgevoelige deel van de economie, de verwerkende nijverheid. Deze vertraging kwam niet geheel onverwacht na het zeer krachtige herstel dat de verwerkende nijverheid in het voorgaande jaar al had doorgemaakt. Wat de vertraging echter moeilijk te duiden maakte, was de impact van de aardbeving in Japan. Die had grote problemen met zich meegebracht in de bevoorradingsketting in onderdelen voor erg

belangrijke sectoren als de automobielnijverheid en de consumentenelektonica, met een noodgedwongen daling van de productie tot gevolg. De meeste economen gingen er dan ook van uit dat deze groeivertraging tijdelijk van aard zou zijn en dat er zich dus vrij snel weer een herstel zou inzetten. Het was juist het uitblijven van dit herstel dat de markten in verwarring bracht en aanleiding gaf tot een groeiende twijfel over de kracht van het verdere herstel. Na een daling van de industriële productie in april volgde er maar een zeer matig herstel in mei en juni, en ook cijfers over de orders evolueerden ongunstig. Verschillende regionale productie-indicatoren doken onOktober 2011 | Analyses | 11


meer duurzaam budgettair traject te zetten. REPUBLIKEINEN VERSUS DEMOCRATEN: EEN PATSTELLING Naarmate de uiterste datum voor het verhogen van het schuldenplafond dichterbij kwam, leken de onderhandelingen helaas meer en meer te verzanden in een politieke patstelling. De Republikeinen, die sinds de mid-term elections opnieuw de controle over het Huis van Afgevaardigden veroverd hebben, wilden de deadline aangrijpen om zware toegevingen in het terugschroeven van de overheidsuitgaven af te dwingen en verwierpen elke vorm van hogere belastingen. Deze strakke positie werd vooral ingenomen onder druk van de sterk aan invloed winnende ultraconservatieve vleugel van de partij (de Tea Party).

ER DIENDE DRINGEND IETS TE GEBEUREN OM DE ONTSPORENDE AMERIKAANSE BEGROTING ONDER CONTROLE TE KRIJGEN.

ÿ OBAMA EN HET SCHULDPLAFOND. De moeilijke beslissingen werden uitgesteld.

rustwekkend snel naar beneden: zo ging de Philadelphia FED-index van een niveau van +43.4 in maart naar –30.7 in augustus, een niveau dat laatst gezien werd in het sombere eerste kwartaal van 2009. Ook de veelgevolgde ISM-index van de verwerkende nijverheid gleed terug af naar een niveau net boven 50.0 (een niveau onder de grens van 50.0 geeft in principe een contractie van de industriële activiteit weer).

INDICATOREN VERWERKENDE NIJVERHEID VS 03/11

4/11

05/11

06/11

07/11

Industriële productie

0.68

-0.34

0.22

0.37

0.91

ISM-index

61.2

60.4

53.5

55.3

50.9

Richmond FED

16.0

9.0

-5.0

3.0

-1.0

Durable goods orders

4.6

-2.5

2.0

-1.3

4.0


Waar de markt zich vooral zorgen over maakte, is dat deze vertragende activiteit ook de groei van de werkgelegenheid begon aan te tasten. In mei en juni samen werden nauwelijks 100.000 nieuwe banen gecreëerd. Om de slabakkende Amerikaanse economie terug op de rails te krijgen, is een toenemende werkgelegenheid echter een absolute noodzaak. Wil men immers enige kans maken om de schuldenberg te verminderen zonder terug in recessie te geraken, dan is het van cruciaal belang dat het inkomen van de bevolking blijft toenemen. In de actuele situatie van stagnerende reële lonen kan dat alleen maar door een toename van de werkgelegenheid. DE VERHOGING VAN HET SCHULDENPLAFOND De vraag die zich meer en meer opdrong, was of de vertragende activiteit in de VS niet mede het gevolg was van de onzekerheid die voortvloeide uit het heftige debat over het verhogen van het schuldenplafond van de federale overheid. Dit debat ging steeds meer de actualiteit beheersen en de daaruit voortvloeiende politieke impasse leidde uiteindelijk bijna tot een situatie van wanbetaling van de VS.

De Amerikaanse schatkist had al in maart aangekondigd dat het wettelijk plafond van maximaal USD 14.3 triljoen aan overheidsschuld in de zomermaanden bereikt zou worden. De oorspronkelijke datum lag zelfs op eind mei, maar door enkele besparende maatregelen in de manier van werken van de overheid kon de uiterste datum voor het verhogen van dit plafond tot 2 augustus worden gerokken. Op economische gronden was het in ieder geval duidelijk dat er dringend iets diende te gebeuren om de ontsporende Amerikaanse begroting onder controle te krijgen. De schuldgraad van de Amerikaanse overheid is inmiddels opgelopen tot bijna 100% van het BNP en met een begrotingstekort van ruim 10% van het BNP is de schuld nog zeer sterk stijgende. Bovendien dreigt er ook een door de vergrijzing van de bevolking ingegeven ontsporing in de niet-gebudgetteerde uitgaven voor gezondheidszorg en sociale zekerheid. Het tekort op deze posten zou bij ongewijzigd beleid op middellange termijn zelfs kunnen oplopen tot een veelvoud van het begrotingstekort. Hoog tijd dus voor de beleidsmakers om in te grijpen en de VS op een

President Barack Obama en de Democraten wilden hier echter niet van weten. Ze wilden het begrotingsgat ook voor een deel terugdringen door nieuwe belastingen op te leggen, vooral voor de rijkere bevolking. De hardnekkigheid waarmee de ganse discussie werd gevoerd, kan ten dele worden verklaard door de groeiende ideologische kloof tussen de beide strekkingen, dit tegen de achtergrond van de naderende presidentsverkiezingen. Evengoed kan worden aangevoerd dat de beslissingen die dienen te worden genomen, uiterst moeilijk zijn en dat ze enorme economische en maatschappelijke implicaties op langere termijn hebben. Het is misschien logisch dat het heel moeilijk is om deze beslissingen te nemen onder druk van de tikkende tijdbom die de deadline op het opheffen van het schuldenplafond vormde. De uiteindelijke oplossing die vlak voor het verstrijken van de deadline uit de politieke hoed werd getoverd, bestond dan ook meer uit een vaag compromis, waardoor de VS nipt wanbetaling kon vermijden, maar waardoor ook de moeilijke beslissingen naar de toekomst werden doorgeschoven. DE RATING VAN DE VS: VAN AAA NAAR AA+ Het schuldenplafond wordt in eerste instantie met USD 900 miljard opgetrokken in ruil voor USD 1 triljoen aan besparingen. Daarmee kan de VS in principe zijn rekeningen blijven betalen tot na de komende presidentsverkiezingen, wat de politieke druk op het proces wat hanteerbaarder kan maken. In een tweede fase zou de schuldenlimiet met

nog eens USD 1.2 triljoen worden opgetrokken, maar dit is afhankelijk van een akkoord tussen Republikeinen en Democraten over bijkomende besparingen van USD 1.5 triljoen dat uiterlijk tegen 23 oktober moet worden gevonden. Het akkoord voldeed in elk geval niet aan de verwachtingen van de markten, omdat het zeker niet de aanzet heeft gegeven om de financiën van de VS op weg naar een meer duurzaam herstel te zetten. De besparingen van USD 2.5 triljoen zijn maar een peulenschil van wat nodig is om op langere termijn tot een evenwichtige begroting te komen (bij ongewijzigd beleid zouden de overheidsuitgaven de komende 10 jaar met USD 46 triljoen toenemen) en vielen ook onder de eis van S&P van minimum USD 4 triljoen aan besparingen. Bovendien wordt de hete aardappel van het verhogen van de belastingen en het snijden in de verschillende sociale programma’s evenals van het vereenvoudigen van het hopeloos complexe belastingstelsel naar de toekomst doorgeschoven. Het ziet er dus naar uit dat de begrotingsdiscussie ook in de toekomst latent aanwezig zal blijven en voor de nodige onzekerheid zal blijven zorgen. Dat vormde voor S&P voldoende reden om de VS zijn status van AAA-kredietwaardigheid te ontnemen. Op 5 augustus maakte S&P bekend dat het de VS een AA+-rating toekende, maar

MET HET VERDWIJNEN VAN DE MOGELIJKHEID TOT DEVALUATIE IS IN DE EUROZONE OOK EEN VEILIGHEIDSKLEP VOOR DE ECONOMIE WEGGEVALLEN. Oktober 2011 | Analyses | 13



DE MARKTEN STELLEN ZICH VRAGEN OVER DE HOUDBAARHEID VAN DE SCHULDDYNAMIEK VAN DE EUROPESE PROBLEEMLANDEN.

opvallend genoeg behield het bureau de ‘negative watch’-connotatie die laat vermoeden dat verdere downgrades nog steeds tot de mogelijkheden behoren. Moody’s en Fitch, de andere grote ratingbureaus, bevestigden evenwel de AAA-status van de VS. OOK IN EUROPA VERTRAAGDE DE GROEI De groeivertraging in het tweede kwartaal

zette zich ook in Europa door. Voor de eurozone als geheel beliep de groei in het tweede kwartaal nog nauwelijks 0.2%, tegenover 0.8% in het eerste kwartaal. Het opvallendste hierbij was dat voor het eerst ook de Duitse groeimotor leek te sputteren. De Duitse groei beliep in het tweede kwartaal nog amper 0.1%, tegenover nog een forse 1.3% in het eerste kwartaal. In Frankrijk kwam de groei zelfs helemaal tot stilstand, maar in Spanje

INDICATOREN VERWERKENDE NIJVERHEID DUITSLAND 03/11

4/11

05/11

06/11

Industriële productie

1.2

-0.4

0.9

-1.1

PMI-index industrie

60,9

62,0

57,7

54,6

52,0

PMI-index diensten

60,1

56,8

56,1

56,7

52,9


07/11

JH`THUIL

(0.2%) en Italië (0.3%) bleef er een bescheiden groei.

ÿ DE HAVEN VAN HAMBURG. Zelfs in Duitsland vertraagde de groei.

Net als in de VS was het vooral in de verwerkende nijverheid dat de vertraging het meest merkbaar was. Maar ook in de traditioneel minder conjunctuurgevoelige dienstensector is er een duidelijk verlies aan dynamiek, zoals de evolutie van de Duitse PMI-index (Purchasing Managers’ Index, een index die het vertrouwensklimaat van de aankopers in de industrie en de dienstensector meet en zo een beeld schetst van de activiteitsgraad) aantoont. Aangezien de groei ook in Europa een versnelling lager schakelt, kunnen we dus van een gesynchroniseerde groeivertraging op wereldvlak spreken. Dat is geen goed nieuws voor de verdere sanering van de overheidsfinanciën. Net als in de VS nam de zenuwachtigheid rond de financierbaarheid van de overheidsschulden ook in Europa weer hand over hand toe. Maar in Europa is deze discussie wel van een andere orde, omdat ze veel meer gaat

Natiënlaan 215 / Knokke / T +32 50 622 633 / closed Wed + www.rrinterieur.be


over de systeemproblematiek die de architectuur van de muntzone lijkt te vormen, dan over de economische variabelen op zich. De tabel hiernaast maakt alvast duidelijk dat de schuldratio en het lopende tekort van de eurozone gunstig afsteken tegen die van de VS of Japan. NADELEN VAN EUROZONE NIET ONDERKEND Mocht de eurozone een eengemaakte economische zone zijn, dan zouden wij waarschijnlijk minder moeten betalen voor onze schuldfinanciering dan de VS of Japan. Dat Europa gemiddeld toch meer moet betalen, heeft dan ook vooral te maken met het feit dat de eurozone bestaat uit zeventien aparte landen die elk een eigen budgettair en arbeidsmarktbeleid voeren, maar wel allen vastgeklonken zitten aan dezelfde munt en hetzelfde monetaire beleid. Elk land heeft bij zijn toetreding tot de eurozone de facto de controle over zijn eigen munt opgegeven. Het economische gevolg hiervan is dat het land zijn competitiviteitsproblemen niet meer kan oplossen door devaluatie van zijn munt. Juist het wegvallen van dit devaluatierisico werd gezien als het grote pluspunt van de eenheidsmunt: de kapitaalverschaffers kregen nu immers zekerheid over de waardevastheid van de munt waarin ze zouden worden terugbetaald en dienden dus geen ‘risicopremie’ meer te incorporeren in hun geëiste rendementen bij

BEGROTINGSTEKORT, SCHULDRATIO EN RENTEBETALINGEN IN % BNP, 2010 Schuldratio

Begrotingstekort

Rentebetalingen

Frankrijk

94,1

7,0

2,3

Duitsland

87,0

3,3

2,0

Portugal

103,1

9,2

3,0

Ierland

102,4

32,4

2,4

Italië

126,8

4,5

4,2

Spanje

66,1

9,2

1,5

Eurozone

88,3

6,7

2,8

VS

93,6

10,6

1,6

Japan

199,7

8,1

1,4

transacties met landen met een zwakkere munt. Daardoor kon de rente in de landen met zwakkere munten sterk dalen. Zo zag bv. Italië, dat voorheen bijna jaarlijks zijn munt devalueerde ten opzichte van de veel sterkere D-Mark, de rente sterk dalen. In de zeventien jaar dat Italië deel uitmaakte van het vroegere Europees monetair systeem of

ÿ ITALIAANSE PARLEMENT. Zestien devaluaties in zeventien jaar tijd.

muntslang (waarin de munten binnen een nauwe band van elkaar mochten bewegen), heeft het land zijn munt maar liefst zestien keer gedevalueerd. De lagere rente betekende uiteraard een niet te onderschatten economische winst voor deze landen. Tegelijk vormde de eengemaakte wisselkoers ook een voordeel voor het bedrijfsleven in de landen met een sterkere munt, die het wisselkoersrisico in hun transacties met landen met een zwakkere munt zagen verdwijnen en zo hun economische actieradius sterk konden vergroten. Iedereen gelukkig dus? Zo had het kunnen zijn indien men ook de nadelen van de euroconstructie had onderkend en er beleidsmatig rekening mee had gehouden. Met het verdwijnen van de devaluatiemogelijkheid viel immers ook een soort veiligheidsklep voor de economie weg, waarmee competitiviteitsproblemen in één klap konden worden gecorrigeerd. Het beleid in de zwakkere landen had hier rekening mee dienen te houden door de ontsporing van de interne loonkosten in hun landen beter onder controle te houden, wat helaas niet gebeurd is. Op financieel vlak heeft men dan weer onvoldoende ingezien dat met het verdwijnen van de devaluatiemogelijkheid, er ook een ‘early


HET EUROPESE AKKOORD ZORGDE VOOR OPLUCHTING TOT BLEEK DAT HET NOG DOOR 17 NATIONALE PARLEMENTEN MOET WORDEN GOEDGEKEURD. Daarmee deden de banken overigens exact wat de politici met de komst van de euro hadden beoogd: bijdragen tot een veel ruimere internationale spreiding van het houderschap van de staatsschuld. Het betekent echter ook dat de banken het transitiemechanisme bij uitstek zijn geworden, waardoor de financieringsproblematiek van één land zich nu vertaalt in een mogelijke ineenstorting van de financiële sector in een ander land en de crisis dus veel verder uitdeint.

ÿ GRIEKS PROTEST. De maatregelen van Europa verzwakken de Grieken. warning’-systeem voor financiële moeilijkheden is weggevallen. Indien de markten het vertrouwen in een land begonnen te verliezen, uitte dit zich in het verleden eerst in een verzwakking van de munt en pas in een latere fase in oplopende rentes. Aangezien de munt nu niet meer kan devalueren, laat dit de markt in geval van problemen geen andere mogelijkheid dan de obligaties van dit land te mijden, waardoor het land in een plotse en veel abruptere liquiditeitscrisis kan geraken. En dit heeft dan weer belangrijke gevolgen voor het derde effect van de euro dat men

sterk onderschat heeft: de snelle en verregaande integratie van de financiële sector. Vóór de komst van de euro hielden banken in de regel maar beperkte posities aan in overheidsobligaties van andere landen (en zeker van de zwakkere landen), net vanwege de mogelijkheid van verliezen in geval van devaluatie. Na de komst van de euro zijn ze heel wat grotere posities gaan opbouwen in de schulden van deze landen, zowel gedreven door winstmotieven (deze obligaties boden immers een hoger rendement voor een als bijna perfect gelijkaardig ingeschat risico) als door diversificatiemotieven.

DE GRIEKSE CRISIS: SCHULD EN BOETE Het geval van Griekenland, waarmee de onrust in Europa herbegonnen is, illustreert deze verschillende mechanismen perfect. Na de toetreding tot de euro zakte de rente voor de Grieken inderdaad sterk, maar werd de toegenomen welvaart die dit met zich meebracht, vooral aangewend om de lonen stelselmatig te verhogen. Dit had tot gevolg dat het land doorheen de tijd aan competitiviteit verloor, wat zich dan weer vertaalde in een lage economische groei. Trage groei betekent ook lagere belastingontvangsten en, in combinatie met de altijd ambitieuze bestedingen (en in het geval van Griekenland helaas ook regelrechte corruptie en bedrog), oplopende begrotingstekorten en schuldopbouw. Uiteindelijk barstte de financiële bom in het voorjaar van 2010, toen de markten zicht kregen op de reële situatie van het land. Ze zegden abrupt hun vertrouwen in de houdbaarheid van de overheidsfinanciën op, waarOktober 2011 | Analyses | 17



De Europese bewindvoerders reageerden intussen nauwelijks en zaaiden nog meer verwarring door openlijk van mening te verschillen over wat moest gebeuren. Uiteindelijk dwong de uitslaande brand op de markten hen tot actie en op de zoveelste speciale top rond de schuldencrisis werd eind juli uiteindelijk een akkoord bereikt.

door Griekenland in snel tempo op wanbetaling afstevende. De Europese bewindvoerders konden toen niet anders dan het land te hulp schieten, dit in weerwil van de expliciete ‘no bail out’-clausule die in het euroverdrag opgenomen was, omdat een wanbetaling van Griekenland onvermijdelijk tot een quasifaillissement van hun eigen nog steeds fragiele banksysteem zou leiden.

Zonder dieper in te gaan op de vaak complexe details van de genomen maatregelen leken ze op een aantal belangrijke punten tegemoet te komen aan de bezorgdheid van de markten. De capaciteit van het Europees stabiliteitsfonds werd verhoogd tot EUR 440 miljard, maar wat vooral in de smaak van de markten viel, was dat het fonds nu ook veel proactiever kon en mocht te werk gaan door rechtstreeks in te grijpen in de secundaire markt (en uitzonderlijk zelfs

Om de publieke opinie in eigen land te sussen, legde Europa onder impuls van Duitsland Athene draconische bezuinigingsmaatregelen op. Die hebben de groei helemaal gefnuikt: de Griekse economie kromp het afgelopen jaar met bijna 5%, waardoor de overheidsontvangsten dan ook weer systematisch op het beoogde herstelplan achteropliepen. Dit betekende dat de private sector, in weerwil van de reddingsoperatie van 2010, helemaal geen geloof hechtte aan het herstel van Griekenland. De rente op Griekse obligaties bleef zo hoog dat het duidelijk werd dat het land in 2012 nog altijd geen beroep zou kunnen doen op financiering via de private kapitaalmarkten, zoals in het reddingsplan voorzien was. De Europese bewindvoerders konden – na dit lang voor zich te hebben uitgeschoven – niet anders dan erkennen wat de markt al lang wist: dat een extra steunplan noodza-

NOODGEDWONGEN MOEST EUROPA EEN BEROEP DOEN OP DE MONETAIRE FINANCIERING DOOR DE ECB. 18 | Analyses | Oktober 2011

in de primaire markten) en dat de gelden ook mochten worden aangewend voor het herkapitaliseren van financiële instellingen. De markten reageerden in eerste instantie opgelucht op deze maatregelen, tot bleek dat dit pakket nog door alle zeventien nationale parlementen moest worden goedgekeurd. Dit goedkeuringsproces zou zeker enkele maanden aanslepen en was op zich ook niet vrij van risico, omdat elk land het pakket moest goedkeuren. De positievere stemming op de markten sloeg dan ook snel weer om en de neergaande beweging op de obligatiemarkten trok zich terug op gang. DE EUROPESE CENTRALE BANK ALS REDDENDE ENGEL Geconfronteerd met deze hernieuwde panieksituatie kon de politieke wereld niet anders dan een beroep doen op de laatste verde-

DAT DE EUROPESE MUNTUNIE NIET KAN WERKEN ZONDER POLITIEKE EN ECONOMISCHE EENVORMIGHEID IS PIJNLIJK DUIDELIJK GEWORDEN.

ÿ JOSÉ MANUEL BAROSSO – HERMAN VAN ROMPUY. De Europese bewindvoerders verschilden openlijk van mening.

ÿ PANIEK OP DE BEURS. Hoe structureel is de groeivertraging? kelijk was. Omwille van de duidelijk geworden negatieve effecten van de verregaande bezuinigingen op de groei was het intussen ook wel duidelijk dat het land niet uit de problemen kon komen tenzij een deel van de schuld kon worden weggeveegd. Het tweede herstelplan voor Griekenland ten belope van EUR 109 miljard voorzag dan ook expliciet in een vorm van schuldverlichting, met daarbij ook een ‘vrijwillige’ bijdrage van de private sector. GRIEKENLAND EN DE ANDEREN: PANIEK OP DE MARKTEN Met deze schuldherschikking was de geest uit de fles: de markten begonnen zich vragen te stellen over de houdbaarheid van de schulddynamiek van andere probleemlanden, en vooral van de veel grotere lidstaten Italië en Spanje. De bezorgdheid was dat de negatieve schulddynamiek hier op termijn ook een gedeeltelijk kapitaalverlies met zich kon meebrengen.

En opeens kwamen we in een infernale negatieve spiraal terecht: de bezorgdheid over de kans op gedeeltelijke wanbetaling uitte zich in hogere kredietspreads voor de zwakkere landen. Hogere spreads fnuiken op hun beurt de economische groei en bemoeilijken de financierbaarheid van de schuld. Dat leidt dan weer tot nog meer bezorgdheid over de houdbaarheid van de schuld, en dus nog hogere kredietspreads. De rente op Italiaans en Spaans overheidspapier benaderde zo erg snel de kritische grens van 7%, waarboven de schuldsituatie zo goed als onhoudbaar wordt. De situatie op de markten ging snel aan totale paniek grenzen. En net als bij de bankencrisis dreigde het disfunctioneren van de markten net te resulteren in een zichzelf vervullende voorspelling: door te weigeren de schulden van de overheid te herfinancieren, zouden landen in een liquiditeitscrisis terechtkomen die uiteindelijk tot de gevreesde wanbetaling zou leiden.




Als het over vastgoed gaat, Zijn wij nooit ver weg, 7 dagen op 7! digingslinie die overbleef om de revolterende markten terug in het gareel te krijgen: de Europese Centrale Bank. De ECB, die snel kon ingrijpen zonder dat eenparigheid van stemmen op de raad nodig was, diende in afwachting van de goedkeuringen van het EFSFplan (European Financial Stability Facility) over te gaan tot rechtstreekse steunaankopen van de obligaties van de geviseerde landen. ECB-voorzitter Jean-Claude Trichet, die altijd had gesteld dat de politiek de budgettaire problemen zelf moest oplossen en niet hoefde te rekenen op ‘monetaire’ financiering van de overheidstekorten door de ECB, moest daarvoor wel door de zure appel bijten van het plegen van verraad aan de eigen monetaire principes. Gelukkig haalde zijn pragmatisme het hier van hoogdravende principes en de ECB ging vanaf de tweede week van augustus over tot steunaankopen van Italiaans en Spaans papier. De markten, die zich wel bewust zijn van het feit dat ze het in financiële slagkracht tegen de ECB moeten afleggen, bonden snel in. Vrijwel onmiddellijk gingen de rendementen op Italiaanse en Spaanse obligaties opnieuw naar beneden en nu liggen ze weer in de buurt van 5%, wat de schuldsituatie beheersbaar maakt. VS EN EUROPA: ANDERE CRISIS, ANDERE OPLOSSINGEN Het beeld van de westerse economie eind 2011 oogt verre van fraai. De schuldenberg is van de particuliere sector via het banksysteem uiteindelijk terechtgekomen op de brede schouders van de overheid, maar zelfs die dreigt nu te bezwijken onder de lasten. In de VS lijkt de afloop van de schuldencrisis echter te zullen verschillen van de Europese oplossing. Geconfronteerd met een eveneens massale schuldenproblematiek in de particuliere sector zijn de VS al heel wat verder opgeschoven richting monetaire financiering van de tekorten dan Europa. Het verdringen van de schuldenberg in een golf van geldcreatie wordt er blijkbaar als de minst disruptieve (of enige nog mogelijke?) oplossing voor de economie en het financieel systeem gezien. Omdat de VS nog de complete controle hebben over hun munt, die ze naar eigen goeddunken kunnen en willen bijdrukken, genieten ze van het onschatbare voordeel dat de markten niet tegen hun obligaties kunnen ageren en kunnen ze zich ondertussen, paradoxaal genoeg, tegen een quasi-nulrente


financieren. Dit ondersteunt dan wel het saneringsproces, maar uiteindelijk zal ook hier de begroting moeten worden gesaneerd. De moeilijke beslissingen hierover moeten echter nog worden genomen en de onzekerheid kan voor schokgolven op de markten blijven zorgen. De prijs die de VS op termijn voor de crisis zullen dienen te betalen, zal wellicht bestaan uit een verdere ontwaarding van hun munt en het verlies van de status van de USD als wereldreservemunt. In Europa probeert men de problematiek op te lossen door zonder pure geldcreatie over te gaan tot een sanering van de begrotingen. Dit proces botste echter op de onwil van de markten om, in afwezigheid van duidelijk politiek leiderschap en richting, de tekorten tegen aanvaardbare rentevoeten te blijven financieren. Hierdoor moest Europa noodgedwongen een beroep doen op monetaire financiering door de ECB. De omvang van de interventies is er tot op heden echter veel kleiner dan in de VS en kan dan ook veel makkelijker worden teruggedraaid. Of dat zal gebeuren, zal in essentie afhangen van de mate

waarin de beleidsmakers een werkbaar compromis zullen vinden tussen economische groei, het verminderen van de begrotingstekorten en het behoud van het vertrouwen van de financiële markten. Uitgangspunt daarbij is dat de markten de tekorten maar zullen willen financieren als ze uitzicht krijgen op een reële vermindering van de tekorten en de schuldgraad. De overheid zal de begrotingssanering met de nodige omzichtigheid moeten doorvoeren, wil ze de broodnodige economische groei niet in gevaar brengen. Een tweede spoor dat men moet bewandelen, is dat van de structurele maatregelen op langere termijn. In een aantal landen is er zeker nood aan maatregelen om de concurrentiekracht en competitiviteit aan te scherpen. En gans Europa zal zich moeten bezinnen over een verdergaande politieke en economische integratie (belastingsysteem, sociaal stelsel, ...). Want dat een muntunie niet kan werken zonder deze eenvormigheid is intussen pijnlijk duidelijk geworden. Christophe Van Canneyt, Head of Fixed Income & Structured Product

Wij nemen uitgebreid de tijd om u te leren kennen. Om zo uw juiste wensen te evalueren. Of u nu wenst te kopen of verkopen, wij garanderen u samenwerking en betrouwbaarheid. Dit is de sleutel tot ons en uw succes.

ÿ JEAN-CLAUDE TRICHET. De ECB-voorzitter slikte zijn eigen principes in.

637m² 350m²

6

43a 470m² 5

2

4

6

1

+ 4000m²

ID: VER/MAR - €2.200.000

ID: BER/RRJ - €1.550.000

Bewoonbare oppervlakte

Zoute: Uitzonderlijk eigendom. Discretie vereist. Privé bezoek na aanvaarding kandidatuur.

Waver: Prestige en charme in « Classic Country» stijl.

Knokke: Harmonie tussen uitzonderlijke smaak, design en welzijn.

Slaapkamers

Badkamers

Garageplaatsen

ID: CON/IAL

Terrassen (m² of aantal)

EV Knokke-Zoute Cvba – Emile Verhaerenlaan 26 – 8300 Knokke-Zoute Tel 050 96 09 71 – [email protected] – BIV 203 278/ 507 049

www.evknokkezoute.be

Terrein

Zwembad

SECTORALE ANALYSE | ENERGIE

SECTORALE ANALYSE

ENERGIE

IN SOMBERE TIJDEN TEKST © MARC ERNAELSTEEN - FOTO’S © ROULARTA/REPORTERS

Tot op heden blijft de prijs van een vat Brentolie relatief goed stabiel op een hoog niveau. Dat is des te opmerkelijker rekening houdend met de sombere economische context, de malaise op de financiële markten, de opflakkerende vrees voor een duidelijke vertraging van de activiteit onder impuls van de overheidsschuldencrisis zowel in Europa als in de Verenigde Staten en de inflatiedruk in tal van opkomende landen. In tegenstelling tot de relatief goede houding van de olieprijs hadden de belangrijkste beurzen al zeer snel te kampen met een sterke toename van de risicoaversie waardoor de beleggers de aandelen links lieten liggen, inclusief de aan de oliesector blootgestelde aandelen.


A

fgezien van de edele metalen die dienstdoen als ‘vluchtwaarden’, registreerden de prijzen van de belangrijkste grondstoffen een daling, maar in mindere mate dan de aandelen. De prijs van een vat Brent-olie moest slechts 10 % inleveren ten opzichte van zijn hoogtepunt van 2011, wetende dat de energieprijzen duidelijk gestegen zijn sinds het begin van het jaar, met uitzondering van aardgas. Dit kan worden verklaard door de geopolitieke spanningen in olieproducerende landen in het Nabije Oosten en NoordAfrika, waaronder Libië, en in mindere mate door de aardbeving in Japan. Bovendien heeft de bekendmaking van het IEA (International Energy Agency) op 23 juni laatstleden dat het 60 miljoen vaten uit zijn strategische reserves ging vrijgeven, uiteindelijk slechts een miniem dalend effect op de olieprijs gehad. GEEN HERHALING VAN HET SCENARIO VAN 2008 Terwijl de economische groei duidelijk ter plaatse blijft trappelen in de OESOlanden, bevinden de opkomende landen, die een hoger energieverbruik hebben en de volledige stijging van de olievraag op hun naam zouden moeten zetten, zich nog steeds in een groeifase, ook al kent de dynamiek een vertraging door de verstrenging van het monetaire beleid. Voor dit jaar en voor 2012 voorziet men een toename van de olievraag voornamelijk onder impuls van China, India, Brazilië en de landen van het Midden-Oosten (Saoedi-Arabië).

IN TEGENSTELLING TOT DE RELATIEF GOEDE HOUDING VAN DE OLIEPRIJS KAMPEN DE BEURZEN MET EEN AVERSIE TEGEN AAN DE OLIESECTOR BLOOTGESTELDE AANDELEN.

Op basis van de vooruitlopende economische indicatoren verwachten wij ons momenteel niet aan hetzelfde scenario als in 2008. Dit leidde toen tot het abrupt stilvallen van de activiteitsgroei op wereldvlak, onvermijdelijk gevolgd door een aanzienlijke terugval van de olievraag en een instorting van de prijzen.

ÿ LIBISCHE REBELLEN CONTROLEREN DE OLIESTAD RAS LANUF. Een snelle oplossing van de crisis zou tot een daling van de olieprijs kunnen leiden.

DE INVLOED VAN DE LIBISCHE CRISIS Op het vlak van het aanbod zaaien enkele factoren nog altijd onrust op de markten. Het gaat onder meer om de productiestop in Libië (goed voor 1,6 m bbl/j, maar olie van uitstekende kwaliteit), in de Noordzee en in Canada. Het zou ook kunnen dat het aanbod uit de landen die geen lid zijn van het OPEC-kartel, de verwachtingen in 2011 niet haalt. Als reactie hierop hebben de OPEC-producenten hun productie verhoogd, boven hun respectieve quota’s, zodat de ‘reservecapaci-

teit’ van het kartel sinds eind 2010 gevoelig gedaald is en momenteel rond de 3 miljoen/ bbl per dag ligt. Een snelle oplossing van de crisis in Libië met de beëindiging van de vijandigheden zou op termijn, dat wil zeggen tegen het einde van het jaar, kunnen leiden tot een neerwaartse bijstelling van de olieprijs met circa USD 10/bbl. Op langere termijn zou de productie van de niet-OPEC-landen moeten profiteren van nieuwe vindplaatsen in Noord-Amerika (niet-conventionele productie) en in Brazilië (offshore).

HOGE OLIEPRIJS VERMINDERT DE KOOPKRACHT De huidige economische problemen zowel in Europa als in de Verenigde Staten zijn op zijn minst gedeeltelijk gerelateerd aan de grondstoffenmarkten. Terwijl het beschikbare inkomen stagneert, met een hoog werkloosheidscijfer (met name in de Verenigde Staten), vermindert de hoge olieprijs de koopkracht van de westerse consument. Tal van opkomende landen met ondergewaardeerde munten voerden een sterk exOktober 2011 | Analyses | 23

SECTORALE ANALYSE | TELECOMSECTOR

SECTORALE ANALYSE

DE OPEC-LANDEN HEBBEN HUN PRODUCTIE VERHOOGD, BOVEN HUN RESPECTIEVE QUOTA’S, ZODAT DE RESERVECAPACITEIT VAN HET KARTEL SINDS 2010 GEVOELIG GEDAALD IS.

DE TELECOMSECTOR HEEFT EEN SLECHTE VERBINDING

TEKST © SANDRINE de MOERLOOSE - FOTO’S © ROULARTA/REPORTERS

ÿ OLIEPRODUCTIE IN KARAMAY, CHINA. In de opkomende landen blijft de energievraag stijgen.

portgericht groeibeleid dat toeliet om surplussen op te bouwen die belegd werden in ‘risicoloze’ Amerikaanse en Europese schuldpapieren. Ondertussen is in deze opkomende landen een binnenlandse consumptiemarkt in ontwikkeling, wat de vraag naar energiegrondstoffen en andere blijft stimuleren. Het verleden leert ons dat telkens de energiecomponent in het wereldwijde BBP de drempel van de 8% overschreed, wat nu het geval is, er een inkrimping van de wereldeconomie volgde. Ter conclusie, wij sluiten niet uit dat binnen 6 tot 12 maanden de olieprijs (Brent) terugvalt tot een niveau van rond de USD 85 à 90/bbl. Op dit niveau zou de OPEC kunnen tussenkomen, door het aanbod te verminderen, om de oliemarkt te ‘stabiliseren’.

DRUK OP DE PRIJZEN EN DE MARGES Welke gevolgen heeft dit voor de olieaandelen? In een dergelijke context en afgezien van een scenario van een snelle instorting van de olieprijs, geven wij meer de voorkeur aan de geïntegreerde producenten die ondanks alles goede dividenden bieden en die als meer ‘defensief ’ beschouwd worden ten opzichte van de markt. De dienstenleveranciers zijn daarentegen vatbaarder voor een aanpassing van de investeringsuitgaven van hun klanten (oliemaatschappijen), wat leidt tot een vermindering van de activiteit en druk op de prijzen en de marges. Het is niet verwonderlijk dat we in dit stadium van de cyclus getuige zijn van een zekere loskoppeling tussen de koersen van deze olie- en aanverwante dienstenleveranciers en de olieprijs.

OLIEWINNING IN CANADA (ALBERTA) EN NOORWEGEN (NOORDZEE). De productiestop zorgt voor onrust op de marken.


In deze tijden van onzekerheid op de beurzen is het belangrijk om defensieve waarden in portefeuille aan te houden, omdat ze beter bestand zijn tegen een neerwaartse conjunctuur. De telecomwaarden worden als defensief beschouwd dankzij het recurrente karakter van hun activiteit, en dus de relatieve visibiliteit op hun toekomstige cashflow, en dankzij de hoge dividenden die zij uitkeren. Niettemin werden de perspectieven van de telecomsector de laatste tijd door de meeste analisten neerwaarts herzien. De sector moet immers het hoofd bieden aan structurele veranderingen.

ÿ SMARTPHONES. De Europese Commissie zou de datatarieven regulariseren.

D

e Europese telecomindustrie is een mature markt op het vlak van mobiele telefonie, die haar intrede deed aan het einde van de jaren 1990, in vergelijking met de opkomende landen waar mobiele telefonie pas enkele jaren geleden tot ontwikkeling kwam. Sinds enkele jaren heeft de Europese Commissie een reglementering ingevoerd om de gesprekskosten tussen nationale operatoren en de tarieven tussen buitenlandse operatoren (roaming) te reguleren. De operatoren worden dus geconfronteerd met een impact op hun inkomsten en hun marges, maar ook

met een toenemende concurrentie. Daardoor hebben ze het moeilijk om nog winstgroei te realiseren, i.e. een essentieel kenmerk om de beleggers gerust te stellen dat de onderneming cashflow blijft genereren. Om hun groei te verhogen, hebben enkele operatoren de kaart van de diversificatie getrokken teneinde te profiteren van de organische groei in minder mature/opkomende markten, die sinds enkele jaren een belangrijke stijging van het aantal mobiele abonnees laten optekenen. De operatoren die in deze markten actief zijn, vinden er dus een bron van groei om hun zwakke inkomsten in Europa te compenseren. Oktober 2011 | Analyses | 25

SECTORALE ANALYSE | TELECOMSECTOR

TELECOMSECTOR | SECTORALE ANALYSE

SOMBERE VOORSPELLINGEN, DALENDE KOERSEN Ondanks deze nieuwe bronnen van groei was de omzetgroei van de sector negatief in 2010 en begin 2011 en de markt verwacht geen verbetering tegen het einde van het jaar en evenmin in 2012. Deze voorspellingen van een zwakke of zelfs nulgroei van de winsten voor dit jaar en na 2011 worden in de koersen weerspiegeld. Bovendien neemt het geheel van negatieve elementen een dusdanige proportie aan dat de beurskoersen van de telecomsector het tijdens de recente marktturbulenties/crisissen veel harder te verduren kregen dan vroeger. Deze sector wordt immers steeds zwaarder afgestraft door de markten, die niet zien wat deze tendens op korte en zelfs middellange termijn zou kunnen omkeren. Bijgevolg blijven de beurskoersen van deze waarden in het beste geval stabiel, maar de meeste waarden registreren een dalende tendens.

ÿ GSM-GEBRUIK IN INDIA. Enkele operatoren trekken de kaart van de opkomende landen.

DANKZIJ DE ‘MULTIPLE-PLAY’ PACKS EN DE SMARTPHONES VONDEN DE OPERATOREN NIEUWE BRONNEN VAN GROEI. 26 | Analyses | Oktober 2011

NIEUWE BRONNEN, NIEUWE REGELS Toch hebben de meeste operatoren 100 % van hun activiteiten in Europa. Om dit verschijnsel tegen te gaan, trachten de operatoren te beknibbelen op hun kosten, teneinde hun winsten veilig te stellen. Maar deze maatregelen hebben jammer genoeg een beperkte levensduur… Anderzijds hebben de operatoren dankzij de lancering van ‘multiple-play’ packs en de ontwikkeling van smartphones, waardoor het door de consument gedownloade datavolume helemaal uit zijn voegen barst, nieuwe bronnen van groei gevonden om hun inkomsten te stabiliseren. Helaas zouden de datatarieven binnen enkele jaren eveneens door de Europese Commissie geregulariseerd kunnen worden, wat de doodsteek zou betekenen voor één van de laatste bronnen van groei voor de telecomoperatoren.

Een ander mogelijk gevolg van deze negatieve groei van de inkomsten van de telecomoperatoren is dat de hoge dividenden die ze bieden in de toekomst niet meer houdbaar zijn en dus neerwaarts moeten worden bijgesteld als er zich geen andere bronnen van groei aandienen. Indien dit daadwerkelijk het geval is, zal de telecomsector nog weinig aantrekkelijk zijn voor de beleggers. De aantrekkelijkheid van de sector schuilt momenteel immers nog altijd in de hoge dividenden die hij biedt, ook al laten ze al enkele jaren niet meer toe om de koersdalingen te compenseren. Voor diegenen die niettemin nog in telecomwaarden wensen te beleggen om hun portefeuille te diversifiëren, blijkt stock-picking primordiaal als men nog een meerwaarde in deze sector hoopt te realiseren. VOORKEUR VOOR TELEFONICA EN TELENET Ter conclusie, de Europese operatoren zijn overal in Europa aanzienlijk blootgesteld aan dezelfde negatieve tendensen, met name de stagnatie van de groei als gevolg van ‘slappe’ economieën en de reglementering van de mature markten inzake vaste en mobiele telefonie, gedeeltelijk uitgevlakt door het potentieel van de mobiele ‘data’.

ÿ TELENET-HOOFDKWARTIER IN MECHELEN. Minder afhankelijk van de mature markten.

De operatoren met een blootstelling aan de sterkere Scandinavische economieën en aan de opkomende landen hebben betere groeivooruitzichten dan hun minder gediversifieerde sectorgenoten. Naast deze verschillen in blootstelling tussen operatoren bestaan er nog andere groeipolen. De telecomoperatoren die kabeltelevisie aanbieden, blijven immers aan marktaandeel winnen bij de houders van een vaste lijn dankzij hun ‘triple-play’ en ‘quadruple-play’ packs,

ÿ TELEFONICA-SHOP IN ARGENTINIË. De aanwezigheid in Zuid-Amerika is een troef.

die de gemiddelde inkomsten per consument doen stijgen. Vanuit deze redenering gaat onze voorkeur uit naar Telefonica, vanwege zijn aanwezigheid in Zuid-Amerika waar de telecomsector nog niet matuur is, en naar Telenet, vanwege zijn kleinere afhankelijkheid van de mature markten (voor vaste en mobiele telefonie) en zijn grotere afhankelijkheid van de bronnen van groei, zoals de overschakeling op digitale televisie via het kabelnet (IPTV).

DE OPERATOREN MET EEN BLOOTSTELLING AAN DE OPKOMENDE LANDEN HEBBEN BETERE GROEIVOORUITZICHTEN. Oktober 2011 | Analyses | 27

SECTORALE ANALYSE | LUXESECTOR

SECTORALE ANALYSE

CHINA LONKT NAAR

LUXE

TEKST © GWENAËLLE de VILLE de GOYET - FOTO’S © SVEN EVERAERT EN ROULARTA/REPORTERS

Na de vertraging in 20082009 lieten de terugkeer van de groei en de sterke marges de luxegroepen toe om nieuwe investeringen te doen. De investeringen, zowel intern (herstructureringen, integratiebeleid, …) als extern (ontwikkeling in de opkomende markten, controle- en participatieverwerving, fusies & acquisities, …), brachten de luxesector opnieuw op kruissnelheid en op sommige markten werden zelfs recordniveaus opgetekend.


Ook al heeft de recente ramp in Fukushima de markten door elkaar geschud, toch is de angst bij de beleggers relatief snel weggeëbd onder impuls van de publicatie van goede resultaten voor het eerste semester 2011. Vandaag echter worden de markten geconfronteerd met een nieuwe impasse die moeilijk te definiëren is qua omvang en naam. Sommigen gebruiken de term ‘soft patch’, anderen spreken van een ‘recessie’en zelfs van een ‘double dip’ of ‘depressie’. Wat er ook van zij, het is moeilijk om de toekomst correct te voorspellen. Stevenen we af op een crisis zoals die van 2008? Zal de luxesector dezelfde schok krijgen als in 2008? Dat is momenteel moeilijk te zeggen. DE ENE CRISIS IS DE ANDERE NIET Ondanks de goede resultaten van het eerste semester 2011 en de relatief positieve toekomstvooruitzichten ontziet de sombere omgeving die op de markten weegt, de luxesector in ieder geval niet. In deze futloze omgeving zouden sommige elementen evenwel gunstig kunnen zijn voor deze sector en meer bepaald voor de waarden die wij aanbevelen. De evolutie en de veranderingen in de luxesector doen ons namelijk vermoeden dat als er een crisis komt, ze anders zal zijn. Want (1) de luxesector is vandaag duidelijker in Azië aanwezig dan in 2008-2009, (2) China is Japan aan het bijbenen qua consumptie van luxeproducten, (3) de Zwitserse frank is sterk in waarde gestegen, wat voor onrust zorgt bij de Zwitserse luxeproducenten

VOLGENS SOMMIGE ANALISTEN ZOU CHINA TEGEN 2020 DE BELANGRIJKSTE LUXEMARKT TER WERELD KUNNEN WORDEN. (gemiddeld EUR/CHF = circa 1,60 begin 2008 ten opzichte van EUR/CHF = circa 1,15 vandaag), (4) de kapitaalstructuur is verbeterd (Swatch, Richemont, Burberry en Puma hebben een nettocashpositie), (5) we zijn getuige van een groeiende belangstelling voor lokale merken (bv. de beslissing van Hermès om een specifiek merk voor de Chinese markt te creëren, met name ‘Shang Xia’, de overname van het Chinese cosmeticamerk ‘Yue Saï’ door L’Oréal, …).

ÿ EEN BILLBOARD VAN DIOR IN NANJING,

CHINA. China is de snelst groeiende markt voor luxeartikelen.

DE GROEIMARGE VAN CHINA: WAT EEN LUXE! In de eerste plaats is er de beslissing van de Concurrentiecommissie (ComCo) om Swatch Group toe te laten haar leveringen aan derden (een afbouw van het onderdeel mechanische beweging van -15% en Nivarox-assortiment van -5%) vanaf 2012 af te bouwen. Door deze beslissing zal Swatch haar capaciteiten meer voor haar eigen merken kunnen gebruiken, zodat ze niet meer ten prooi valt aan de druk die haar dikwijls in een wurggreep hield. Het is louter een concurrentievoordeel, aangezien de concurrentie met capaciteitsproblemen zal blijven kampen. Het is dus niet verwonderlijk dat

ÿ HERMÈS-BOETIEK IN PEKING. Hermès creëerde een specifiek merk voor China. Oktober 2011 | Analyses | 29

SECTORALE ANALYSE | LUXESECTOR

ÿ SWATCH, WATERPROOF MODEL. Meer

ÿ RICHEMONT. Verhoogde investering in de

Richemont onlangs aangekondigd heeft dat het zijn investeringen in de productie van raderwerk en onderdelen verhoogd heeft om deze nadelige afhankelijkheid te verminderen. Wij concluderen hieruit dat deze beslissing positief is voor de spelers met een sterke verticale integratie of een zwakke afhankelijkheid.

Cointreau. Ook LVMH, Pernod Ricard en Swatch zitten niet stil, want ze focussen eveneens sterk op Azië.

capaciteiten voor de eigen merken.

BIJ EEN RECESSIE EINDIGEN DE LUXEWAARDEN VEELAL ONDERAAN DE PERFORMANCETABEL, TERWIJL ZE BIJ EEN STAGNATIE MEESTAL POSITIEF VERRASSEN. 30 | Analyses | Oktober 2011

LUXESECTOR | SECTORALE ANALYSE

Ten tweede: onder impuls van het groeiverlies van Japan (vergrijzing van de bevolking, gedragsverandering) manifesteert China zich als DE nieuwe luxemarkt. Volgens sommige analisten zou China tegen 2020 de belangrijkste luxemarkt kunnen worden. Deze tendens zou kunnen worden verklaard door de leeftijd van de Chinese miljonairs (gemiddeld vijftien jaar jonger dan de miljonairs van andere landen), de impact van drie decennia met een tweecijferige groei en het voorstel van de Chinese regering om de huidige belastingen op geïmporteerde luxeconsumptiegoederen te verlagen. Met het oog op een China dat meer en meer naar de luxesector lonkt, hebben de voornaamste spelers zich goed gepositioneerd aangezien China de belangrijkste markt is voor Richemont, maar eveneens voor Rémy

productie van raderwerk en onderdelen.

Tot slot kan men alleen maar blij zijn met het belang van China voor de luxespelers aangezien in 2009 de organische verkoopgroei in Japan een sterke terugval kende, terwijl Azië (zonder Japan) een sterke groei van bijna 15% liet optekenen. EEN RECESSIE DOET DE LUXE DALEN Ook al neemt de blootstelling aan Azië gevoelig toe (>30% van de inkomsten en circa 50% van de groei voor de sector in zijn geheel), toch verwachten sommige analisten in geval van een ‘double dip’ een significante daling van de toekomstige nettowinst per aandeel. Het lijkt erop dat zelfs een sterke blootstelling aan de opkomende landen niet alle onheil van een mogelijke financiële crisis kan compenseren. De sombere economische omgeving en de gebrekkige visibiliteit hebben de analisten er bovendien toe gebracht om hun winstvoorspellingen met 20% tot 35% te verlagen over een periode van twaalf maanden.

De luxesector heeft de markten aangenaam verrast tijdens het eerste semester van 2011. Hij lijkt ook goed gepositioneerd om te profiteren van de groei op de opkomende markten en enkele andere elementen die gunstig zijn voor zijn toekomstige groei op langere termijn. Toch zijn de analisten het erover eens dat deze sector zou kunnen achteropblijven op de globale markt indien de hypothese van een recessie bewaarheid wordt. Een aantal analyses tonen aan dat er een zeker verband bestaat tussen de organische verkoopgroei van de luxesector en de evolutie van het wereldwijde BBP. Het ziet ernaar uit dat de organische inkomstengroei gemiddeld 3-maal zo snel stijgt als de groei van het wereldwijde BBP. Anderzijds kan een zwakke (<1%) of negatieve groei van het BBP leiden tot een snellere daling van de groei van de luxesector. Bijgevolg, in geval van een recessie hebben de luxewaarden, gezien hun cyclische karakter, gewoonlijk de neiging om onderaan de performancetabel te eindigen, terwijl ze in een periode van stagnatie meestal voor een positieve verrassing zorgen.

CONCLUSIE

In geval van een ‘recessie’-scenario is het mogelijk dat LVMH beter bestand is tegen de schok dan zijn concurrenten, met name dankzij zijn topmerk ‘Louis Vuitton’ dat bijna 60 % van het courant operationeel resultaat vertegenwoordigt. Hoewel wij een duidelijke voorkeur voor Swatch hebben, verwachten we dat de Zwitserse horlogemakers (Richemont & Swatch) te lijden zullen hebben onder een omgeving in recessie (negatieve impact als gevolg van de versterking van de Zwitserse frank), maar het beter zullen doen dan de aandelenmarkten in een futloze omgeving met een zeer zwakke groei. Tot slot zou de ‘retail’blootstelling van PPR de potentiële winst van zijn luxeactiviteit kunnen aantasten en zelfs tenietdoen. Gezien het gebrek aan visibiliteit op de macro-economische omgeving opteren wij ervoor om enkel de positie in LVMH te behouden.

ÿ TAS VAN LOUIS VUITTON. Beter bestand tegen een mogelijke recessie. Oktober 2011 | Analyses | 31

HUISFONDSEN | ONZE DIENSTEN

Italiaanse staatsobligaties verlaagd, omdat de risicofactor groter is dan het behaalde extra rendement.

ÿ BELEGGINGSPLAN. Het fondsengamma van PLDW is uiterst geschikt als stabiele basis voor een gediversifieerde portefeuille.

PLDW-FONDSEN

ONZE DESKUNDIGHEID IN

UW PORTEFEUILLE TEKST © MARC ENGELS - FOTO’S © ROULARTA/REPORTERS – THINKSTOCK

Deze nieuwe rubriek heeft als doel om de evolutie te becommentariëren van de beveks die beheerd worden door de deskundige teams van de bank Puilaetco Dewaay. In elke editie zullen wij dieper ingaan op de evolutie van één of twee compartimenten die bijzondere aandacht verdienen in de huidige marktomstandigheden. Maar we beginnen deze eerste editie met een globaal overzicht van de beheerde fondsen.


Zoals u weet, wil de bank Puilaetco Dewaay geen fondsenfabriek zijn. Wij laten dit over aan andere, meer universele banken. Er bestaan drie categorieën van fondsen: aandelenfondsen, obligatiefondsen en asset allocation-fondsen. ASSET ALLOCATION-FONDSEN Door te beleggen in het compartiment PLDW Fund (L) Global Allocation geeft de belegger het volledige beheer uit handen aan de teams van Puilaetco Dewaay. Het volledige beheer omvat niet alleen de keuze van de individuele lijnen (aandelen, obligaties, fondsen van derden), maar eveneens (en vooral, zouden we durven zeggen) de spreiding van de activaklassen. Dit fonds vertaalt de globale visie van de strategen en analisten op de toestand van de markten in

de praktijk. Eén van de bijzonderheden van dit fonds is dat het zeer sterk inspeelt op de gebeurtenissen op de markten. Toch is het enkel beschikbaar in een ‘neutrale’ beleggingsstrategie. Dit betekent dat indien u een voorzichtigere of dynamischere visie hanteert dan het gemiddelde van de beleggers, dit fonds voor u te ‘risicovol’ of te defensief zal zijn. OBLIGATIEBEVEKS Het fonds PLDW Euro Prime Bonds is, zoals zijn naam aangeeft, een compartiment dat belegt in euro-obligaties van kwaliteitsemittenten. Het tracht in geen geval zijn rendement te verbeteren door ondoordachte risico’s te nemen met emittenten van mindere kwaliteit. Zo heeft het compartiment onlangs zijn blootstelling aan Spaanse en

Het fonds PLDW Dollar Bonds biedt de houder een blootstelling aan de dollarzone. Hoewel de netto-inventariswaarde in USD uitgedrukt wordt, heeft het compartiment de mogelijkheid om in de hele dollarzone te beleggen, met inbegrip van de Canadese, de Nieuw-Zeelandse en de Australische dollar. Net zoals voor het vorige fonds geldt, worden de activa belegd in kwaliteitsemittenten. Wanneer u in dit fonds belegt, bent u zich er uiteraard van bewust dat de belangrijkste risicofactor de onderlinge schommeling van de deviezen van de dollarzone is, maar ook de schommeling ten opzichte van de euro indien uw portefeuille in deze valuta uitgedrukt is. Het fonds PLDW Fund (L) International Bonds is een beetje een combinatie van de eerste twee fondsen. Het compartiment belegt in kwaliteitsemittenten (geen risico met betrekking tot de emittent) in de belangrijkste internationale munten. Toch beperken de munten in kwestie zich niet tot de euro- en de dollarzone. De yen, het Engelse pond, de Zwitserse frank, enz. zijn eveneens van de partij in het compartiment. De netto-inventariswaarde wordt uitgedrukt in euro.

AANDELENBEVEKS De vier onderstaande fondsen behoorden al tot het gamma aandelenfondsen van Puilaetco Dewaay toen de bank in 2008 door Morningstar – La Libre – De Standaard uitgeroepen werd tot beste beheerder gespecialiseerd in aandelen. Het compartiment PLDW High Growth Europe belegt in Europese aandelen van kleine en middelgrote kapitalisaties, i.e. tussen 0,5 en 5 miljard euro. Onze beleggingsfilosofie is zeer duidelijk: wij beleggen in ideeen en overtuigingen. Wij gaan op zoek naar bedrijven waarvan wij de dynamiek begrijpen, die een duidelijke en standvastige strategie hanteren en waarvan wij de producten zouden kunnen kopen of de diensten zouden kunnen gebruiken. Vóór elke belegging

HET FONDSENGAMMA VAN PLDW BUNDELT AL ONZE DESKUNDIGHEID OP HET VLAK VAN STRATEGISCHE, FUNDAMENTELE EN SECTORANALYSE.

ÿ

DE BEURZEN VAN MADRID EN MILAAN. Het fonds PLDW Euro Prime Bonds heeft zijn blootstelling aan Spaanse en Italiaanse staatsobligaties verlaagd.

De laatste obligatiebevek, het fonds PLDW Fund (L) Euro Bonds, heeft als doel om een hoger rendement te realiseren dan de staatsobligaties. Het compartiment streeft duidelijk naar rendement met een iets groter risico op het vlak van de emittent, zonder zich evenwel in een zuivere high yieldomgeving te begeven. De belegger vindt in dit fonds obligaties met over het algemeen korte looptijden (2-3 jaar) van emittenten met een BBB-rating, evenals schuldpapieren van A- of AA-emittenten met iets langere looptijden (3-5 jaar). De talrijke emittenten en looptijden laten toe om het risico te beperken en tegelijkertijd een aantrekkelijker rendement te bieden. Oktober 2011 | Analyses | 33

ÿ DE MUNTZONES. Het PLDW Fund (L) International Bonds belegt in kwaliteitsemittenten in de belangrijkste internationale munten.

voeren wij een grondige analyse uit. We praten met de analisten en in de mate van het mogelijke hebben we een ontmoeting met het management. Alle geselecteerde waarden zouden zich zeker in uw portefeuille kunnen bevinden… Maar individueel houden ze door hun omvang, liquiditeit en/of marktpositionering waarschijnlijk een te hoog risico in. In een gediversifieerde bevek kunt u daarentegen profiteren van het beste, zonder een al te grote blootstelling aan het risico dat eraan verbonden is. Het compartiment PLDW Belgium belegt in Belgische waarden. Het combineert waarden met een grote kapitalisatie die in de Bel20 opgenomen zijn en kleinere waarden die bekendstaan om hun kwaliteit, maar die meer risico inhouden en dus delicater zijn om individueel in een portefeuille op te nemen. Net zoals voor het vorige fonds geldt, zijn de ervaring van de beheerder, het analytisch vermogen van het team en de contacten met het management evenzeer bepalende factoren voor het succes van het beheer. Het compartiment PLDW Holland volgt dezelfde filosofie als het compartiment PLDW Belgium, maar belegt uiteraard in Nederlandse waarden. Het bevat grote waarden uit de AEX-index, maar eveneens kleinere waarden die, net als bij de twee vorige fondsen, onderworpen worden aan een grondige fundamentele analyse.


Tot slot belegt het fonds PLDW Europe in grotere kapitalisaties die alle beleggers kennen. Voor dit compartiment zijn de sectoranalyse en de beleggingstiming zeer belangrijk. Bijvoorbeeld niet aarzelen om de weging van de bankwaarden maximaal te verlagen, is winstgevender dan een welbepaalde waarde te kiezen. Dit compartiment combineert sectoranalyse met de selectie van individuele waarden. Meer gedetailleerde informatie en de nettoinventariswaarden kunt u uiteraard terugvinden op onze website www.puilaetcodewaay.be.` Marc Engels Head of Equities Research & Funds

CONCLUSIE

PUILAETCO DEWAAY WERD DOOR MORNINGSTAR – LA LIBRE – DE STANDAARD UITGEROEPEN TOT BESTE BEHEERDER GESPECIALISEERD IN AANDELEN.

Zoals u kunt vaststellen, bieden wij een beperkt fondsengamma, maar het bundelt al onze deskundigheid op het vlak van strategische analyse (asset allocation-fondsen), deviezen, kredietrisico’s, rente (obligatiefondsen) en fundamentele en sectoranalyse (aandelenfondsen). De kwaliteit van onze fondsen werd al bekroond, wat hen uiterst geschikt maakt als stabiele basis voor een gediversifieerde portefeuille.

ONZE DIENSTEN | OPEN ARCHITECTUUR

BELEGGINGSFONDSEN

OPEN ARCHITECTUUR BIJ PUILAETCO DEWAAY TEKST © XAVIER HANNAERTS - FOTO’S © ROULARTA/REPORTERS

Het gebruik van beleggingsfondsen heeft zich de voorbije vijf jaar ontwikkeld tot een vaste waarde in het portefeuillebeheer van Puilaetco Dewaay. In deze eerste editie van Analyses ‘new style’ willen we onze filosofie inzake open architectuur graag nog even toelichten en we gaan dieper in op een aantal beleggingsthema’s waarvoor fondsen bijzonder geschikt zijn om een portefeuille te diversifiëren.

De toepassing van de open architectuur bestaat erin om het veld van mogelijke beleggingen uit te breiden tot buiten zijn eigen fondsengamma. Wij denken dat deze ‘openheid’ van geest onmisbaar geworden is in een omgeving die het hoofd moet bieden aan een toenemende internationalisering en concurrentie. Maar de lijst van mogelijke beleggingen uitbreiden met fondsen van andere instellingen betekent niet dat bij Puilaetco Dewaay alles mogelijk is. Er zijn immers duizenden fondsen beschikbaar op de markt. Het volstaat om een financieel dagblad open te slaan om tot het besef te komen dat het aantal fondsen het aantal beursgenoteerde aandelen overstijgt. Er is keuze in overvloed, dus selectiviteit is geboden.

ÿ OPEN ARCHITECTUUR. Een open geest is tegenwoordig onmisbaar geworden.

EEN SAMENGESTELD STAAL VAN KWALITEITSBEHEERDERS Bijna tien jaar geleden heeft Puilaetco Dewaay een departement opgericht om zich specifiek met de selectie van fondsen van derden bezig te houden. De ‘missie’ van dit departement bestaat erin om in alle beleggingscategorieën (aandelen, obligaties, gemengd, …) een staal van kwaliteitsbeheerders samen te stellen. Op basis van welomlijnde criteria wordt een lijst van 100 tot 150 fondsen opgesteld. De fondsen op deze lijst zijn afkomstig van een vijftigtal verschillende promotoren, waaronder zowel grote internationale instellingen (bv. BlackRock, JP Morgan, Fidelity, Franklin Templeton, Amundi, …) als meer gespecialiseerde beheerders of instellingen van dichter bij ons (bv. Rothschild, Carmignac, Lombard Odier, Pictet, Capital & Finance, TreeTop, …). Om zijn overtuigingen binnen de bank te communiceren, bespreekt het departement Third Party Funds tussen de dertig en vijftig fondsen (wij noemen dit onze aanbevolen waarden/Top Picks) tijdens een maandelijkse vergadering waarop alle teams van het privébeheer uitgenodigd zijn. Langs deze weg kunnen de private bankers de instrumenten kiezen die hen het meest geschikt lijken voor hun cliënten. Ook een bezoek van de fondsenbeheerders aan onze kantoren helpt de analisten en private bankers om hun mening over de fondsen te vormen. OP MAAT VAN DE BEHOEFTEN VAN HET BEHEER Het universum van fondsen van derden is, naast een selectie, eveneens een lijst van instrumenten die nuttig zijn bij de opbouw van een portefeuille aangepast aan de behoeften van het beheer. De complementaOktober 2011 | Analyses | 35

ONZE DIENSTEN | OPEN ARCHITECTUUR

OPEN ARCHITECTUUR | ONZE DIENSTEN

AMUNDI INTERNATIONAL EN MSCI WORLD (NR) VAN 2001 TOT NU 190 190

FRANKLIN TEMPLETON GLOBAL BOND FUND EN JPM GLOBAL BOND INDEX VAN 2001 TOT NU 200 200

170 170 180 180

150 150

140 140

110 110

120 120

90 90

100 100

70 70

50 50 04 aug/0404 dec/0404 apr/0505 aug/05 06 aug/06 07 aug/07 08 aug/08 09 aug/09 10 aug/1010 dec/1010 apr/1111 aug/11 03 apr/04 05 apr/06 06 apr/07 07 apr/08 08 apr/09 09 apr/10 02 dec/0202 apr/0303 aug/03 03 dec/03 05 dec/05 06 dec/06 07 dec/07 08 dec/08 09 dec/09 11 aug/0101 dec/0101 apr/0202 aug/02 apr aug dec apr aug dec apr aug dec apr aug dec apr aug dec apr aug dec apr aug dec apr aug aug dec apr aug dec apr aug dec

Amundi International

GROTERE DIVERSIFICATIE DOOR FONDSEN VAN DERDEN In een omgeving die sinds afgelopen zomer opnieuw zeer volatiel geworden is en in een context waarin de groei van de eurozone afbrokkelt door de gebrekkige coördinatie tussen de landen om de economische activiteit

ÿ LANDBOUW IN BRAZILIË. De opkomende landen verkeren in een betere economische gezondheid dan de eurozone en de VS.

MSCI World (NR)

opnieuw een sterke boost te geven, zijn we van mening dat diversificatie het kernwoord van elke portefeuillestrategie moet blijven. Deze diversificatie kan gebeuren via fondsen (zowel op het vlak van de aandelen- als van de obligatiemarkten) die meer gericht zijn op een internationaal perspectief en op de opkomende markten. Wat de obligaties betreft, blijven we ervoor opteren om bepaalde fondsen die in staatsobligaties van de opkomende landen beleggen, in de portefeuilles op te nemen. Deze landen verkeren immers in veel betere gezondheid dan de eurolanden en de Verenigde Staten omwille van hun lagere schuldenlast en hun veel hogere economische groei. Een belegging in deze regio laat dus toe om hogere rendementen te behalen (verwacht rendement tussen 5% en 7%) en tegelijkertijd op een opwaardering van de munt (ten opzichte van de euro en van de dollar) te hopen op grond van hun betere relatieve gezondheid zowel op economisch als op begrotingsvlak. We merken trouwens op dat het inflatierisico dat begin 2011 een bedreiging vormde, afgenomen is na de neerwaartse herziening van de Europese en Amerikaanse economische activiteit. Verschillende instrumenten in ons beleggingsuniversum geven toegang tot deze activaklasse, zoals Franklin Templeton Global Bond, Pictet Emerging Local Currency Debt en Lombard Odier Emerging Local Currencies & Bonds. Als aanvulling op de staatsobligaties van de opkomende landen is de markt van de bedrijfsobligaties van de opkomende landen


8080 sep/02

dec/02

mrt/03

jun/03

sep/03

dec/03

mrt/04

jun/04

sep/04

dec/04

mrt/05

jun/05

sep/05

dec/05

mrt/06

jun/06

sep/06

dec/06

mrt/07

jun/07

sep/07

dec/07

mrt/08

jun/08

sep/08

dec/08

mrt/09

jun/09

sep/09

dec/09

mrt/10

jun/10

sep/10

dec/10

mrt/11

jun/11

pt 02 de c0 2 m rt 03 ju n 03 se pt 03 de c0 3 m rt 04 ju n 04 se pt 04 de c0 4 m rt 05 ju n 05 se pt 05 de c0 5 m rt 06 ju n 06 se pt 06 de c0 6 m rt 07 ju n 07 se pt 07 de c0 7 m rt 08 ju n 08 se pt 08 de c0 8 m rt 09 ju n 09 se pt 09 de c0 9 m rt 10 ju n 10 se pt 10 de c1 0 m rt 11 ju n 11

Na opname in het universum wordt elk fonds grondig geanalyseerd en opgevolgd door de analist die gespecialiseerd is in de desbetreffende categorie. De opvolging van deze fondsen is het belangrijkste werk, aangezien ze veel verder reikt dan een analyse van de performances en er vooral op gericht is om de door de beheerders genomen blootstellingen te kennen en te begrijpen, en tevens te onderzoeken of ze coherent zijn met hun beleggingsstrategie.

160 160

130 130

se

riteit van onze keuzes, de diversificatie van de promotoren, de thema’s die in onze strategieën naar voren komen en de verzoeken van het cliënteel zijn eveneens parameters waarmee we rekening houden bij de samenstelling van dit fondsenuniversum.

Franklin Templeton Global Bond Fund

eveneens een instrument om het obligatieluik van een portefeuille te diversifiëren. In dit opzicht raden wij het fonds BlueBay Emerging Market Corporate Bonds aan (BlueBay is een Engelse beheerder gespecialiseerd in beleggingsfondsen van bedrijfsobligaties). INSTRUMENTEN OM DE REGIONALE PERIMETER TE VERRUIMEN Om dezelfde redenen die voor het obligatieluik gelden, opteren wij voor een diversificatie van het aandelenluik via de thematiek van de opkomende landen. Zelfs in een klimaat van neerwaartse herziening van de wereldwijde economische groei, blijven de opkomende landen betere groeivooruitzichten behouden, gedeeltelijk ondersteund door hun wil om de binnenlandse consumptie te ontwikkelen. In dit opzicht vormen fondsen van ervaren beheerders zoals Aberdeen Global Emerging Markets en Comgest Magellan (beheerd door Vincent Strauss) een uitstekend instrument om in deze thematiek in te stappen. Voor meer dynamische profielen is er het fonds Franklin Templeton Asian Growth (beheerd door Mark Mobius). We vermelden eveneens het fonds Invesco Asia Consumer Demand dat focust op de sectoren met de grootste blootstelling aan de Aziatische consumptie. Internationale aandelenfondsen zijn eveneens een instrument om de regionale perimeter te verruimen en te profiteren van beleggingsopportuniteiten buiten Europa. Amundi International en Merclin Global Equity zijn twee complementaire fondsen

JPM Global Bond Index

met een eerder defensieve stijl (‘value style’) die ons bijzonder goed afgestemd lijken op de huidige marktomgeving. GOEDE FLEXIBELE GEMENGDE FONDSEN EN GOUD Zoals we al in eerdere edities van Analyses vermeld hebben, blijven we ervan overtuigd dat het gebruik van een aantal goede flexibele gemengde fondsen (van beheerders zoals Carmignac, Ethna, BlackRock, Capital & Finance Delen, …) eveneens voor een goede diversificatie kan zorgen omwille van hun actieve beheer tussen de activaklassen. Hetzelfde geldt voor de converteerbare obligaties, die een aantrekkelijke toegevoegde waarde bieden door hun asymmetrische profiel. Onze voorkeur gaat uit naar het fonds Lombard Odier Convertible Bond dat internationaal gediversifieerd is en een defensief profiel heeft. Voor veel dynamischere profielen is het fonds TreeTop Convertible International een mogelijkheid. Tot slot biedt de thematiek van het goud een bijkomend instrument om te diversifiëren (geen correlatie door zijn rol van vluchtwaarde in periodes van grote onzekerheid). In dit opzicht vermelden we dat trackers zoals de Gold Bullion gemakkelijk toegang bieden tot deze activaklasse. Aarzel niet om uw private banker te contacteren indien u hierover vragen heeft of informatie wenst over onze selectie in een andere categorie die in dit artikel niet aan bod gekomen is. Xavier Hannaerts, Head of Third Party Funds Selection

ÿ GOUD. Een bijkomend instrument om te diversifiëren.

ZOWEL VOOR OBLIGATIES ALS VOOR AANDELEN OPTEREN WIJ VOOR EEN DIVERSIFICATIE VIA DE THEMATIEK VAN DE OPKOMENDE LANDEN. Oktober 2011 | Analyses | 37

ONZE DIENSTEN | FINANCIAL PLANNING


NIEUW BIJ PUILAETCO DEWAAY: FINANCIAL PLANNING

ALLE INVALSHOEKEN VAN UW VERMOGEN TEKST © CANTILIS - FOTO’S © SVEN EVERAERT EN ROULARTA/THINKSTOCK

ÿ ANOUCK LEJEUNE. Financial Planning Puilaetco Dewaay.

Anouck Lejeune begon haar carrière als fiscaal advocate bij Tiberghien Advocaten, waar ze zich o.a. toelegde op de fiscaal-juridische aspecten van successieplanning voor Nederbelgen. Dankzij haar specifieke kennis en ervaring kon Anouck in 2001 aan de slag bij het Instituut voor Persoonlijke Financiële Planning (IPFP). Eind 2005 werd ze directeur van het Instituut, dat in 2006 geïntegreerd werd in Van Lanschot Bankiers. Onder haar impuls evolueerde het IPFP naar een succesvol advieskantoor, dat zijn rol binnen de financiële instelling onafhankelijk kon blijven spelen. Maar als het werkterrein van het IPFP ingeperkt wordt, vindt Anouck Lejeune een nieuwe uitdaging. Bij Puilaetco Dewaay wordt ze verantwoordelijk voor de lancering van financial planning als dienstverlening aan cliënten van de bank.

ÿ FINANCIËLE PLANNING. De financial planner bewaart het overzicht.

“

F

inancial planning neemt iemands volledige vermogen onder de loep en bekijkt dat vermogen in het licht van de toekomstplannen van die persoon,” zo legt Anouck Lejeune uit. “Het werk van een financial planner begint altijd op dezelfde manier: wij maken een inventaris op, kijken hoe iemands vermogen opgebouwd is en we letten er vooral op dat geen enkel aspect over het hoofd gezien wordt. Veel financiële en/of fiscale dienstverleners concentreren zich op een of ander aspect van vermogensbeheer, zoals successieplanning of fiscaliteit... Specifiek aan financial planning is juist dat alle facetten tegelijk bekeken worden.”

DE DISCIPLINE VAN DE VOLLEDIGHEID Financial planning is dus bij uitstek de discipline van de volledigheid. Vermogende particulieren of ondernemers zijn vaak goed omringd – door juristen, fiscalisten, een boekhouder… Maar ondanks die omkadering ontsnappen bepaalde aspecten gemakkelijk aan de aandacht, omdat niemand het geheel overziet. Dat doet een financial planner wel. “Misschien loopt er wel een pensioenplan, maar stelt niemand zich de vraag hoeveel het daadwerkelijk beschikbare inkomen zal bedragen als de persoon in kwestie uiteindelijk met pensioen gaat. Daar spelen externe factoren een rol in en dat moet je proberen

LUXX | 39 19 Oktober 2011 | Analyses


ÿ PENSIOEN. Ook financieel een kantelmoment in het leven. te voorzien. Stel dat de wetgeving intussen wijzigt. Stel dat de inkomsten uit een bedrijf komen dat verkocht wordt… Welke impact hebben dergelijke gebeurtenissen? En kan de cliënt zich daartegen wapenen? Dat zijn de vragen die een financial planner zich stelt,” voegt Anouck Lejeune toe. “De financial planner brengt het vermogen in kaart, zo volledig mogelijk. En legt dan de beschikbare inkomsten – vandaag en in de toekomst – naast de voorziene uitgaven om te kijken of beiden in evenwicht zijn. En of ze in evenwicht zullen blijven in geval van wijzigende omstandigheden.” De interpretatie van de rol van financial planning gebeurt bij Puilaetco Dewaay in de breedst mogelijke zin. Anouck Lejeune focust zeker niet uitsluitend op de fiscaal-juridische aspecten van vermogensplanning en -beheer. Zij wil met haar afdeling ook een praktisch antwoord geven op alle mogelijke financiële vragen en kwesties waarmee cliënten zitten. KANTELMOMENTEN IN HET LEVEN Volgens Anouck Lejeune is financial planning een continu proces. “Particulieren, en dan zeker vermogende particulieren, zouden jaarlijks


de stand van zaken van hun vermogen moeten opmaken. Ik vergelijk het graag met een vennootschap, die jaarlijks een stand van zaken opmaakt met de balans en de resultatenrekening. Eigenlijk moeten we het vermogen van de cliënt beschouwen als de familiale NV en voor de NV ‘Ik & co’ ook jaarlijks de toestand en de vooruitzichten evalueren.”

FINANCIAL PLANNING | ONZE DIENSTEN

Maar financial planning is vooral zinvol voor wie zich op een kantelmoment in zijn leven afvraagt wat de opties zijn. Anouck Lejeune geeft opnieuw een voorbeeld uit de pensioensfeer. “Stel dat iemand over vijf jaar met pensioen gaat. Hij zal op dat ogenblik een uitkering uit een groepsverzekering ontvangen. Maar zal dat kapitaal volstaan om zijn uitgavenpatroon te dekken? En blijft er genoeg over om eventueel een onroerend goed te kopen? Of moet het kapitaal eerder belegd worden, zodat de genieter met de rente zijn pensioeninkomen kan aanvullen?” Er zijn nog legio andere voorbeelden van dergelijke kantelmomenten: bijvoorbeeld wanneer het familiebedrijf in andere handen overgaat bij een verkoop, of bij de aankoop van vastgoed. “Wanneer iemand een woning wil aankopen, in België of in het buitenland, is de eerste vraag die een financial planner zich stelt: wie koopt het vastgoed? De cliënt als privépersoon of een bedrijf dat eigendom is van de cliënt? Is het in dat laatste geval aangewezen om te werken met een combinatie van vruchtgebruik voor de vennootschap en blote eigendom voor de privépersoon? En hoe wordt de aankoop gefinancierd? Met eigen middelen of met een krediet? Soms is het interessanter om de eigen middelen in portefeuille te houden en gebruik te maken van de hefboomwerking van kredieten,” vult Anouck aan. OOK VOOR ONDERNEMERS EEN NUTTIGE OEFENING Ondernemers storten zich vaak, gedurende vele jaren, met zoveel vuur op de uitbreiding van hun bedrijf dat zij intussen hun privé-

FINANCIAL PLANNING EN ESTATE PLANNING – TWEE KANTEN VAN DEZELFDE MEDAILLE

Financial planning houdt rekening met alle sleutelmomenten in de levensloop van een vermogend persoon. Estate planning (ook wel vermogensplanning of successieplanning genoemd) verwijst naar de discipline die zich concentreert op één specifiek sleutelmoment, namelijk het moment waarop een vermogen wordt overgedragen – bijvoorbeeld naar een levensgezel, of naar de kinderen of zelfs kleinkinderen. Estate planning vormt zo met financial planning een geheel. Beide disciplines hebben bepaalde zaken met elkaar gemeen: de grondige inventaris die aan het begin gemaakt wordt, bijvoorbeeld, en het feit dat met simulaties gewerkt wordt om aan te geven waar structurele ingrepen in een vermogen nodig zijn. Het is daarom geen toeval dat de departementen die beide disciplines behartigen binnen Puilaetco Dewaay zeer nauw samenwerken.

situatie – en die van hun naasten – uit het oog verliezen. Nochtans is het juist voor zulke mensen heel belangrijk om rekening te houden met de gevolgen van pensionering, overlijden of invaliditeit. Wanneer dat niet of onvoldoende gebeurt, riskeert het gezin van de bedrijfsleider bij zijn of haar overlijden terug te vallen op de wettelijke inkomsten, die zeer beperkt zijn. Daarbij loopt het bedrijf ook nog eens een reëel risico om failliet te gaan als de oorspronkelijke bezieler zijn rol niet langer kan vervullen. Daarom is het zeker ook voor ondernemers interessant om tijdig met financial planning te starten. “We kijken dan samen naar bijvoorbeeld de verzekeringen”, legt Anouck uit. “Veel bedrijfsleiders realiseren zich onvoldoende dat ze in geval van arbeidsongeschiktheid kunnen terugvallen op een vervangingsinkomen van zo’n 20.000 euro per jaar. Wij wijzen onze cliënten erop als ze onderverzekerd zijn, door

DRIE SCENARIO’S: EEN SIMULATIE Een simulatie geeft een concreet beeld van wat er volgens een bepaald risicoprofiel met een belegd vermogen kan gebeuren in het uiterste geval, zowel in goede als in slechte zin. 1.950.000 1.900.000 1.850.000 1.800.000 1.750.000 1.700.000 1.650.000 1.600.000 1.550.000 1.500.000 1.450.000

1

1.400.000

Inventarisatie

1.350.000

2 Doelstellingen formuleren

2009

2010

2011

2012

2013

Bovengrens

2014 Gemiddelde

2015

2016

2017

2018

2019

Ondergrens

3 Vermogen analyseren

4 Actie ondernemen

hen de gevolgen van dergelijke scenario’s voor te rekenen. Onze taak bestaat er natuurlijk vooral in om maatregelen voor te stellen zodat het niet zover kan komen. Bijvoorbeeld, in dit geval, door een verzekering gewaarborgd inkomen af te sluiten of de cliënt zijn bijdragen in de groepsverzekering te laten optrekken.” Ook als hij oplossingen voorstelt, houdt een professionele financial planner trouwens rekening met de gevolgen voor het vermogen. Want als men de bijdragen in de groepsverzekering wil verhogen, moet ook het brutojaarsalaris omhoog, wat een impact heeft in de personenbelasting. “Wij maken daarom altijd meerdere simulaties om de gulden middenweg te vinden,” zegt Anouck Lejeune. EEN AANPAK IN 4 STAPPEN De eerste stap van een financial planningoefening is altijd de inventarisatie van het vermogen. In een kennismakingsgesprek wil de financial planner een duidelijk beeld krijgen van het vermogen van de cliënt, in al zijn facetten: roerend, onroerend, verzekeringen,

antiek, ... En dit zowel voor het bedrijf (indien aanwezig) als voor de privékant. Ook de schulden worden in kaart gebracht, net als de inkomsten en uitgaven. Deze eerste fase neemt in verhouding tot de rest van het proces vrij veel tijd in beslag. Anouck Lejeune: “Doorgaans zijn er meerdere gesprekken nodig vooraleer we een volledig beeld van de situatie van de cliënt hebben. Maar die kleine investering in tijd rendeert achteraf dan ook.” Eens deze eerste stap afgerond is, worden de doelstellingen van de cliënt opgelijst. Dit vergt een echte wisselwerking tussen de cliënt en de financial planner. De cliënt heeft meestal al een lijstje met objectieven voor ogen, dat is de reden waarom hij de oefening laat maken. Maar anderzijds zal de financial planner in zijn inventaris misschien bepaalde pijnpunten blootgelegd hebben. Het wegwerken van die pijnpunten leidt automatisch tot nieuwe objectieven die moeten worden toegevoegd. Zaak is dan natuurlijk om te zorgen dat het allemaal nog haalbaar blijft… En daarmee is de overgang meteen gemaakt naar de derde stap in het proces. In de eerste twee fases werkt de cliënt nog heel actief mee. Maar eens de doelstellingen geformuleerd

“DE INTERPRETATIE VAN DE ROL VAN FINANCIAL PLANNING GEBEURT BIJ PUILAETCO DEWAAY IN DE BREEDST MOGELIJKE ZIN.” Oktober 2011 | Analyses | 41


zijn, start het echte werk van de financial planner. Hij analyseert het vermogen, brengt het in kaart, vergelijkt de lijst van doelstellingen met de huidige en toekomstige inkomsten en financieringsbronnen. Zodoende werkt hij de financiële planning uit. Hoe en waar kan er geoptimaliseerd worden? Hoe kan de cliënt zijn objectieven bereiken? Of moeten ze bijgesteld worden zodat alles haalbaar blijft? Het gaat om een delicate evenwichtsoefening, die het uiterste vergt van de kennis, inzichten en ervaring van de financial planner. De laatste stap in het proces is uiteindelijk de implementatie. Anouck Lejeune: “We stellen onze cliënten altijd verschillende oplossingen voor om hun doelstellingen te bereiken. Bij elke oplossing bespreken we samen de voor- en nadelen, zodat de cliënt een goed geïnformeerde, weloverwogen beslissing kan nemen. Dat is een heel intensief proces en we trekken daar zoveel tijd voor uit als nodig.” Eens besloten welke stappen er gezet zullen worden, krijgt de cliënt een verwijzing naar de diverse specialisten die nodig zijn voor de praktische uitvoering. Anouck Lejeune: “Wij verwijzen onze cliënten steeds in alle objectiviteit door naar de meest aangewezen persoon – een bedrijfsrevisor, een advocaat, een notaris of een van de andere diensten van Puilaetco Dewaay...” HET NUT VAN ONAFHANKELIJK, ONDERBOUWD ADVIES Een heel belangrijk onderdeel van de financial planning is de simulatie van de mogelijke rendementen van de beleggingsportefeuille van de cliënt. “Mensen willen graag een hoog rendement, maar staan er niet altijd bij stil dat zoiets vaak met een hoog risico gepaard gaat,” zegt Anouck Lejeune. “De MiFIDvragenlijst peilt wel naar de risicoaversie van beleggers, maar dat blijft theorie. Vaak weet een belegger niet wat het precies inhoudt als de risico’s zich echt zouden voordoen.” Via simulaties met drie scenario’s (worst case, verwacht verloop, best case) krijgen de cliënten van Puilaetco Dewaay te zien hoe hun vermogen kan evolueren bij een bepaalde risicograad. Vooral de ondergrens is een belangrijke indicator. Die toont hoever het vermogen in het ergste geval zou kunnen dalen. “Deze visuele voorstelling confronteert zowel de cliënten als de private banker die hen begeleidt, met de reële gevolgen van de risico’s die ze nemen. Het gaat, voor alle duidelijkheid, altijd om simulaties. Worst case-scenario’s realiseren zich zelden in de praktijk. Maar toch appreciëren veel van onze cliënten


FINANCIAL PLANNING | ONZE DIENSTEN

dat wij hen helpen inschatten waartoe hun keuze voor een bepaalde stijl van beleggen in het uiterste geval kan leiden. Dan wordt duidelijk dat een jaarlijkse financial planningtoets geen overbodige luxe is.” EEN UNIEKE DIENSTVERLENING BINNEN EEN PRIVATE BANK Sinds de komst van Anouck Lejeune integreert Puilaetco Dewaay financial planning in haar dienstenpakket. De private bank onderscheidt zich daarmee van andere banken, waar de cliënten voor dezelfde diensten bij externe adviseurs te rade moeten gaan. “In die zin biedt onze aanwezigheid binnen de bank zeker een meerwaarde,” bevestigt Anouck Lejeune. “Ik benadruk wel dat wij volledig onafhankelijk werken en dat onze diensten op geen enkele wijze gekoppeld worden aan de verkoop van bepaalde producten of oplossingen. Dat geldt trouwens ook voor andere vergelijkbare diensten die de bank aanbiedt – denk maar aan kunstbeheer en -advies of estate planning (dat vooral rond successie werkt). Wij zijn objectieve waarnemers. We bepalen hoe het vermogen eruitziet, rekening houdend met de cashflow, de inkomsten en uitgaven voor de komende jaren, de doelstellingen, de pensioenplanning en de mogelijke impact van bepaalde gebeurtenissen. Als er in het kader van onze financial planning concrete acties aan de orde zijn, stellen wij altijd meerdere mogelijkheden voor. Als een cliënt

beslist om een bepaald vermogen te beleggen, helpen wij mee bepalen in welke activaklassen dat kan, maar verder gaan we niet. De cliënt neemt de beslissing om in bepaalde financiële producten te investeren zelf of met de hulp van zijn private banker, zonder dat onze afdeling daarin tussenkomt. We zijn trots op die intellectuele onafhankelijkheid, want zij staat garant voor de geloofwaardigheid van onze adviezen.”

“WIJ GEVEN ONAFHANKELIJK ADVIES. DE CLIËNT KIEST ZELF DE OPLOSSING DIE HET BEST BIJ HEM PAST.”

SAMENVATTING

WAT IS FINANCIAL PLANNING? Wat?

Financial planning geeft een totaalbeeld van een vermogen, analyseert de wisselwerking tussen de verschillende onderdelen en stelt een aanpak voor om het vermogen in de toekomst optimaal te beschermen.

Voor wie? (Vermogende) particulieren en vennootschappen

Beeldspraak Sterke oplossingen spreken voor zich – USM meubelsystemen zetten aan tot een andere werkwijze.

Wanneer? Kantelmoment: u staat voor een nieuwe levensfase (pensioen), u moet een beslissing nemen die een belangrijke impact kan hebben op uw vermogen. Voordelen? • Financial planning brengt in kaart wat er vandaag effectief opgebouwd is aan vermogen. • U krijgt een idee van de haalbaarheid van bepaalde projecten. • Door alle vermogensbestanddelen samen te bekijken, kan het geheel beter op elkaar afgestemd worden, waardoor het totale vermogen nog beter zal renderen. OBURO – Hedendaags & kantoormeubilair Douailaan, 48, B-4020 Luik Showroom open van maandag tot vrijdag van 9 uur tot 19 uur en op zaterdag van 10 uur tot 17 uur Tel. : 04/344.12.73, Fax : 04/344.50.83, [email protected], www.oburo.be

ONZE DIENSTEN | KUNSTBEHEER EN -ADVIES

DIENSTENAANBOD

DE KUNST VAN

KUNSTBEHEER TEKST © PUILAETCO DEWAAY - FOTO’S © CHRISTIE’S

ÿ JEAN-AUGUSTE-

DOMINIQUE INGRES. Portret van een man vanaf het middel. 1814. Geveild in Parijs, april 2011, voor €193.000.


Hoe laat u de waarde van een Louis XV-commode schatten? Is het een goed idee om een werk te kopen van die Chinese schilder die vorige zomer in Shanghai furore maakte? De kunstwereld is zoveel meer dan een kwestie van smaak en passie. En toch is er zowel in negatieve als in positieve zin een nauwe band tussen kunst en geldzaken. Zelfs een amateur die goed op de hoogte is, kan professioneel en objectief advies altijd goed gebruiken. Kunst is immers ook een vermogen dat we moeten beschermen, laten renderen en ooit zullen moeten overdragen. Daarom heeft Puilaetco Dewaay kunstbeheer en -advies in haar dienstenaanbod opgenomen.

K

unst en bijgevolg ook de kunstmarkt zijn continu in beweging. Terecht. Door de eeuwen heen heeft de artistieke creatie zelden het juk van het belang en de financiële middelen van de mecenassen, de verzamelaars en de rijkdom in deze kringen kunnen afschudden. Men zegt weleens dat kunst een venster op de beschavingen is. Dat is evenzeer het geval voor de thema’s die de kunstenaars in hun werk aan bod laten komen en voor de kringen waarin kunst wordt verspreid. De democratiseringsen mondialiseringsverschijnselen die onze samenleving veranderen, tekenen zich sinds de tweede helft van de 20ste eeuw ook in de kunstwereld af. Dit fenomeen is de voorbije decennia in een grote stroomversnelling geraakt. U denkt dat New York nog altijd dé stad van alle trends en alle avant-gardistische kunstenaars is? Haar weliswaar nog altijd dominerende invloed brokkelt elke dag een beetje meer af ten voordele van haar rivalen die amper een paar jaar geleden nog niet op de wereldkaart van de hedendaagse kunst stonden. In het Oosten (Moskou), in Azië (Mumbai, Delhi, Singapore, Hongkong, Shanghai, Peking, …) en in Latijns-Amerika (Mexico, Rio, São Paulo) stellen de galerijen werken tentoon van een nieuwe generatie kunstenaars die complexloos creëren. Zij spreken een plaatselijk publiek van jonge stedelijke kaderleden en middenklassers aan die dankzij de boom van de opkomende economieën

vandaag de middelen en de opvoeding hebben om in deze creaties geïnteresseerd te zijn. Nochtans is de kunstwereld in onze contreien evenmin in een keurslijf blijven zitten. Er is een rijk kunstaanbod en naast de galerijen, handelaars en beurzen die de eerste viool spelen, ontwikkelt zich een nieuwe niche. De galerijen spelen meer en meer in op kwaliteitskunst met minder elitaire prijzen.

KUNST IS OOK EEN VERMOGEN DAT WE MOETEN

BESCHERMEN, LATEN RENDEREN EN OOIT ZULLEN MOETEN OVERDRAGEN. Oktober 2011 | Analyses | 45

KUNSTBEHEER EN -ADVIES | ONZE DIENSTEN

BIJ DE TAXATIE VAN EEN KUNSTWERK GAAT HET NIET ALLEEN OM DE POTENTIËLE MARKTWAARDE, MAAR VOORAL OM DE AUTHENTICITEIT.

ÿ CHRISTINE MOSTERT Art Advisor 18 jaar ervaring bij Christie’s Belgium Kunsthistorica

ÿ JAMES ENSOR. Peren, druiven, noten. 1889.

Geveild in Londen, februari 2011, voor £ 289.250.

SCHERPZINNIGHEID GEWENST Dat is net wat de kunstmarkt zo bijzonder maakt. Tegenover zoveel verscheidenheid is het al even moeilijk om een kunstkenner te worden dan om de geheimen van de meest complexe afgeleide producten onder de knie te krijgen. Bovendien mag men zich absoluut niet laten leiden door de emoties, en zelfs de passie, die kunst oproept. Het is thans dus moeilijker dan ooit om een scherpzinnige visie op kunst te hebben: bij de aankoop – zelfs zonder speculatieve bedoelingen –, de verkoop of de overdracht van een kunstwerk kunt u zich dus maar beter met adviezen omringen. U kunt zich daarvoor met raad en daad laten bijstaan door specialisten, handelaars, experts en kunsthistorici die u in hun vakgebied kunnen helpen. Deze professionals werken echter zeer zelden vanuit een globale vermogensbenadering: het kunstwerk wordt telkens vanuit één standpunt geanalyseerd terwijl het een onderdeel van een vermogen is.


Het is nu net de combinatie van kennis van de kunstmarkt met die globale vermogensbenadering die Puilaetco Dewaay sinds kort aanbiedt. Om deze dienstverlening inzake kunstbeheer en -advies te creëren, kunnen we intern een beroep doen op de vakkennis van een kunsthistorica met 18 jaar ervaring bij het veilinghuis Christie’s. Deze nieuwe dienst is een zeldzaamheid in de private bankingsector. De werkwijze is gebaseerd op vier pijlers die alle mogelijke problemen waarmee onze cliënten geconfronteerd kunnen worden, omvatten: de taxatie van een kunstwerk (1), de transacties met betrekking tot een kunstwerk (2), de successieplanning (3) en tot slot het materiële beheer van een kunstwerk (4). We doen een beroep op erkende specialisten om een volledig dienstenaanbod te kunnen bieden voor gevarieerde kunstdomeinen zoals schilderijen, beeldhouwwerken, meubilair, kunstvoorwerpen, niet-Europese kunst, juwelen, kostbare boeken, …

TAXATIE De taxatie van een kunstwerk is de eerste pijler van het kunstbeheer en -advies en een fundamenteel aspect in een vermogenslogica. Om bijvoorbeeld de verzekeringspremie te bepalen, om de verdeling van een vermogen voor te bereiden of een nalatenschap te regelen, moet een kunstwerk getaxeerd of een verzameling geïnventariseerd worden. De taxatie van een kunstwerk moet in de ruime zin van het woord worden opgevat. Het gaat niet alleen om de vraag wat de potentiële marktwaarde ervan is, maar eerst en vooral moet men zeker nagaan of het werk authentiek is. Het bekomen van een echtheidscertificaat, advies over de fiscale context en begeleiding bij het uitlenen van een kunstwerk voor een tentoonstelling zijn dus onderdelen van het ‘taxatieluik’. TRANSACTIES Advies met betrekking tot transacties is de tweede pijler van het kunstbeheer en -advies. Dit geldt zowel voor de aan- als ver-

ÿ GEORGE STUBBS, A.R.A. ‘Gimcrack on Newmarket Heath, with a trainer, a jockey and a stable lad.’ 1765. Geveild in Londen, juli 2011, voor £ 22.441.250.

EEN COMBINATIE VAN KENNIS VAN DE KUNSTMARKT EN KENNIS VAN EEN GLOBALE VERMOGENSBENADERING: DAT BIEDT PUILAETCO DEWAAY SINDS KORT AAN.

koop van een kunstwerk. In het eerste geval wordt de koper geholpen om een ‘opwelling van geestdrift’ vanuit een objectief standpunt te bekijken, zodat hij zijn kunstzinnige en emotionele genoegens op zekerheden kan baseren. Er moet een evenwicht worden gezocht tussen de gevraagde prijs en de kwaliteit van het kunstwerk. Daarbij moet meer bepaald worden gekeken naar het creatieve parcours van de kunstenaar (behoort het tot een vruchtbare of tot een mindere periode?), hoe goed het werk bewaard gebleven is (werd het al gerestaureerd of moet het nu worden gerestaureerd?), de echtheid, de herkomst, … Omdat de internationale kunstmarkt intern bij Puilaetco Dewaay opgevolgd wordt, kan de geleverde dienstverlening desnoods worden uitgebreid tot het zoeken van een werk op basis van de eigen criteria van de koper.

kunstwerk zelf en van de eisen van de verkoper, die bijvoorbeeld liever enige discretie wenst, wordt de beste verkoopstrategie (veiling, handelaar, onderhands) voorgesteld. In dit geval kunnen wij de onderhandelingen voeren en de verkoop voor rekening van de cliënt organiseren. PLANNING Vermogensplanning belichaamt de derde pijler van de dienstverlening die de Bank op het vlak van kunst aanbiedt. Het gaat om alle adviezen, meer bepaald voor een fiscale en legale optimalisatie, om een kunstwerk of privéverzameling op te nemen in de overdracht van een gediversifieerd vermogen of in de regeling van een nalatenschap. De kunstdeskundigheid wordt dan een onderdeel van de ruimere en erkende deskundigheid die Puilaetco Dewaay ten dienste van haar cliënten stelt.

De verkoop van een kunstwerk in goede omstandigheden vereist evenveel advies als een scherpzinnige aankoop. Op basis van het Oktober 2011 | Analyses | 47

KUNSTBEHEER EN -ADVIES | ONZE DIENSTEN

U S I N E S S

C L U B

« The business center of Brussels South »

ÿ EDUARDO CHILLIDA, Untitled, 1986.

Geveild in Londen, februari 2011, voor £ 32.450.

ÿ NATALIA GONCHAROVA, Bomen in bloei (Appelbomen in bloei), 1912. Geveild in Londen, februari 2011, voor £ 3.961.250.

MATERIEEL BEHEER Het feit dat een kunstwerk een materieel voorwerp is dat in alle betekenissen van het woord moet worden beschermd, vormt de laatste pijler van het kunstbeheer en -advies. Het kunstwerk moet dus ook tegen de tand des tijds worden beschermd. Geen enkel kunstwerk, a fortiori de oudste, ontsnapt hieraan: hoe en wanneer moet het worden gerestaureerd of hoe kan in het slechtste geval worden voorkomen dat de toestand ervan nog verslechtert? Het is een ruime waaier van diensten, bestaande uit de opslag en het transport van het kunstwerk, een uitlening, een tentoonstelling, een expertise, … Als financiële belegging is een kunstvoorwerp één van de mogelijke (vaak uitgesloten) componenten van een vermogen. Het moet op dezelfde wijze als roerende en on-

roerende waarden beheerd worden en verdient dezelfde discretie, transparantie en objectiviteit. Die adviserende taak verzorgt Puilaetco Dewaay via haar nieuwe kunstbeheer en -advies. Het maakt overigens deel uit van een globaler aanbod dat kosteloos aan de cliënten van de Bank aangeboden wordt.

KUNST WORDT OP DEZELFDE MANIER BEHEERD ALS ROERENDE OF ONROERENDE WAARDEN EN VERDIENT DEZELFDE DISCRETIE, TRANSPARANTIE EN OBJECTIVITEIT.

WWW.B19.BE CONTACT JOHN ALEXANDER BOGAERTS AVENUE VAN BEVER, 19 1180 BRUSSELS [email protected]


0475 34 34 34


SUCCESSIEPLANNING | BESCHERMING LANGSTLEVENDE

SUCCESSIEPLANNING

BESCHERMING VAN DE

LANGSTLEVENDE TEKST © BERNARD d’URSEL - FOTO’S © ROULARTA/THINKSTOCK

Bij het overlijden van een partner in een relatie kunnen er moeilijke situaties ontstaan. Bij het openvallen van de nalatenschap komt de langstlevende partner soms tot de vaststelling dat zijn levensstandaard niet meer verzekerd is. De verandering in de levensomstandigheden kan ingrijpend zijn. Hoe een successieplanning binnen de tweerelatie fiscaal optimaliseren?

Naast de emotionele klap en de administratieve rompslomp die een overlijden met zich brengt, wordt de langstlevende partner geconfronteerd met hoge successierechten. Deze fiscale last wordt des te zwaarder ervaren als de langstlevende echtgeno(o)t(e) of samenwonende slechts een vruchtgebruik erft. Dit vruchtgebruik geeft de langstlevende enkel recht op de periodieke inkomsten van sommige goederen en niet op de meerwaarden. Bovendien moet de vruchtgebruiker (samen met de naakte eigenaar) opdraaien voor de beheers-, onderhoudsen zelfs herstellingskosten van het onroerend vermogen. De langstlevende (vruchtgebruiker) is dus afhankelijk van zijn/haar kinderen (naakte eigenaar). Deze situatie kan soms onhoudbaar zijn. INFORMEREN, VERIFIËREN, EVALUEREN De echtgenoten moeten vooreerst eerdere beschikkingen verifiëren. Een successieplanning vereist dat de partners hun eerder genomen beschikkingen bekijken en eventueel herzien. Best worden eigendomsbewijzen van onroerende goederen, schenkingsakten van eerder gedane schenkingen, verzekeringscontracten, het huwelijkscontract en testamenten onder de loep genomen. Het is eveneens raadzaam om de waarde van het vermogen te verifiëren. De waarde kan aanzienlijk gestegen zijn, wat gevolgen heeft voor de verschuldigde successierechten. Wie denkt eraan om zijn huwelijkscontract te herlezen? Een huwelijkscontract bevat essentiële informatie over het statuut van de goederen die de echtgenoten bezitten en over hun bestemming bij de ontbinding van het huwelijk, evenals over de rechten van elk van de echtgenoten. Het kan eveneens voorzien


dat de roerende of onroerende goederen, geheel of gedeeltelijk, aan de langstlevende worden toegekend en dit in volle eigendom of in vruchtgebruik. De manier waarop deze goederen overgedragen worden, kan belangrijke gevolgen hebben voor de successierechten, niet alleen tussen echtgenoten, maar eveneens bij het overlijden van de langstlevende. Een wijziging van het huwelijkscontract of de toevoeging van een nieuwe bepaling laat toe om de fiscale kost te beperken.

ÿ OVERLIJDEN. Bij een overlijden ontstaan er soms pijnlijke financiële situaties.

ER BESTAAN TECHNIEKEN OM DE LANGSTLEVENDE PARTNER BETER TE BESCHERMEN. VOOR DEZE MAATREGELEN IS DE TUSSENKOMST VAN SPECIALISTEN WENSELIJK.

VERSCHIL IN LEEFTIJD EN VERMOGEN Een leeftijdsverschil tussen de partners moet aanzetten tot een betere bescherming van de langstlevende via successieplanning. Wanneer er tussen de partners een groot leeftijdsverschil bestaat, is het nuttig om een successieplanning uit te werken die bedoeld is om de levensstandaard van de langstlevende te vrijwaren. Door de bescherming van de langstlevende partner te verzekeren, wordt de langstlevende gerustgesteld. Er kan een onevenwicht bestaan tussen het vermogen dat elk van de partners bezit.

Tijdens het samenleven worden sommige goederen door één van de partners verworven door schenking of nalatenschap. Het huwelijkscontract is vaak opgesteld zonder rekening te houden met de komst van deze goederen. Bovendien kan de beroepsactiviteit van één van de partners hem/haar toelaten om een kapitaal op te bouwen, zodat hij/zij over een aanzienlijk groter vermogen beschikt dan zijn/haar partner.

◊

PARTNERS Er bestaan oplossingen om de financiële toekomst van de langstlevende partner te optimaliseren.


GEHUWDE PARTNERS ZIJN BETER BESCHERMD DAN WETTELIJK SAMENWONENDEN EN DEZE LAATSTEN ZIJN OP HUN BEURT BETER BESCHERMD DAN FEITELIJK SAMENWONENDEN. ÿ KOPPEL EN KINDEREN. Het is normaal dat de partners eerst elkaar en pas dan hun kinderen willen beschermen.

De schommelingen op de financiële markten zijn soms verantwoordelijk voor de waardedaling van sommige componenten van het vermogen van één van de partners, terwijl de activa van de andere partner een positieve evolutie registreren. Dit kan een onevenwicht veroorzaken tussen de componenten van de respectieve vermogens van de partners die onderworpen zijn aan de successierechten. DE PARTNER EN DE KINDEREN De langstlevende partner wenst een minimum aan onafhankelijkheid ten aanzien van zijn kinderen te behouden. Er zijn verschillende redenen die de partners weerhouden om te schenken: ofwel hebben de partners al schenkingen gedaan ten gunste van hun kinderen, ofwel zijn ze door de jonge leeftijd van hun kinderen (nog) niet geneigd om schenkingen te doen. Het gebeurt ook dat de bescheiden omvang van het vermogen de partners weerhoudt om een schenking ten gunste van de volgende generatie te organiseren. Het is dus normaal dat de partners eerst aan hun eigen toekomst denken en elkaar willen beschermen.


De langstlevende echtgeno(o)t(e) geniet een betere wettelijke bescherming dan de langstlevende samenwonende partner. De bescherming van de langstlevende samenwonende partner is minder verregaand dan die van de langstlevende echtgeno(o)t(e): enkel de gehuwde partner heeft een erfrechtelijk vruchtgebruik over de nalatenschap van de eerststervende (gezinswoning incluis). De wettelijke samenwoners zijn beter beschermd dan de feitelijke samenwoners. De laatstgenoemden hebben immers geen aanspraak op de nalatenschap van de eerststervende, noch erfrechtelijk vruchtgebruik over de gezinswoning. Er moeten dus maatregelen getroffen worden om aan de ongehuwde partners een erfrechtelijk vruchtgebruik toe te kennen en tegelijk de fiscale kostprijs hiervan te beperken. Voor gehuwde partners moeten de oplossingen bekeken worden rekening houdend met hun huwelijksstelsel. OPLOSSINGEN EN TECHNIEKEN Er bestaan talrijke wettelijke oplossingen om de toekomst van de langstlevende te verzekeren en tegelijk de fiscaliteit te optimaliseren. De wetgeving biedt diverse instrumenten om de langstlevende partner beter te beschermen en tegelijk de successierechten te

verlagen. Een schenking, het huwelijkscontract wijzigen of een testament opstellen zijn mogelijke oplossingen. Vanuit de bekommernis om het vermogen in stand te houden, bestaan er ook technieken die de langstlevende echtgeno(o)t(e) een betere bescherming bieden. Naast het belang om de respectieve vermogens van de partners in evenwicht te brengen, dragen ze bovendien bij aan de verlaging van de fiscale last bij het overlijden van de eerststervende. Voor deze maatregelen is de tussenkomst van specialisten noodzakelijk. Het is nooit te laat om zijn vermogensadviseur hierover aan te spreken. Het is beter om te gepasten tijde de nodige maatregelen te treffen en ze te laten nakijken om elke financiële teleurstelling te vermijden en ‘onprettige’ fiscale verrassingen tot een minimum te herleiden. Bernard d’Ursel, Estate Planning

DE KEYSERLEI 46- 48, 2018 ANTWERPEN TEL: 03/ 213 50 80 SCHUTTERSHOFSTRAAT 30 bis, 2000 ANTWERPEN TEL: 0 3/ 226 41 44 WWW.SLAETS.EU

SUCCESSIEPLANNING | RESTSCHENKING

DE RESTSCHENKING

DE GIFT VOOR TWEE GENERATIES VER TEKST © GREGORY DEVROE - FOTO’S © ROULARTA/THINKSTOCK

De restschenking, in het vakjargon het ‘fideïcommis de residuo’ genoemd, is een techniek die bij de vermogensplanners aan een opmars bezig is (vooral in het Waalse gewest). Wat is er nu zo speciaal aan? En vooral, wat win je ermee? Veel, zo blijkt! Tijd voor een verduidelijking…

WAT IS EEN ‘RESTSCHENKING’? De ‘restschenking’ wordt traditioneel omschreven als een gift waarbij de schenker het geheel of een deel van zijn roerende goederen vermaakt aan een eerste begiftigde en waarbij bepaald wordt dat wat van de geschonken goederen overblijft (‘de rest’) bij het overlijden van de eerste begiftigde automatisch toekomt aan een tweede begiftigde. De techniek van de restschenking is eenvoudig en uiterst doeltreffend. Het komt erop neer dat de schenking onmiddellijk twee begiftigden bevoordeelt, maar dat de tweede begiftigde hiervan pas zal kunnen genieten wanneer de eerste begiftigde komt te overlijden. De eerste begiftigde zal zijn gift naar believen kunnen gebruiken, verteren en zelfs verkopen en heeft dus geen bewaarplicht over het geschonkene. De tweede begiftigde zal krijgen wat overblijft (‘de rest’) na het overlijden van de eerste begiftigde. De tweede begiftigde zal dus moeten hopen dat de eerste begiftigde niet al te kwistig omspringt met het geschonkene. Tenslotte is het belangrijk om weten dat dergelijke schenking verplicht notarieel dient te gebeuren. De keuze voor een Belgische dan wel een buitenlandse notaris zal het tarief van de schenkingsrechten bepalen (zie verder).


DE GEVOLGEN VAN DE RESTSCHENKING Op burgerrechtelijk vlak Via de restschenking kan de schenker efficiënt controle houden over het geschonkene. Het grote voordeel is dat tweemaal beschikt kan worden over de goederen. De schenker kan immers bepalen wat er met de goederen gebeurt na het overlijden van de eerste begiftigde. Hij/zij kan bovendien ook in grote mate de bevoegdheden en rechten van de eerste begiftigde in de schenkingsakte vastleggen. Op fiscaalrechtelijk vlak Het fiscale voordeel van een restschenking is meteen duidelijk: beide schenkingen ondergaan de schenkingsrechten aan het tarief dat geldig is ten tijde van de initiële schenking. Een eerste maal bij de eerste schenking en een tweede maal naar aanleiding van het overlijden van de eerste begiftigde. Het is het schenkingsrecht van 3% (5% of 7%) voor roerende goederen dat van toepassing zal zijn. Om het toepasselijk tarief te bepalen voor de eerste schenking moet rekening worden gehouden met, enerzijds, de verwantschap tussen de schenker en de eerste begiftigde en, anderzijds, de woonplaats van de schenker. Dus, al naargelang de woonplaats van de schenker zullen de Vlaamse,

ÿ DRIE GENERATIES. De techniek van de restschenking is eenvoudig en uiterst doeltreffend. Brusselse of Waalse schenkingsrechten van toepassing zijn. OPKOMENDE TECHNIEK IN HET WAALSE GEWEST Zoals we al in de inleiding konden lezen, is de restschenking vooral in het Waalse gewest (naast het Vlaamse en Brusselse Hoofdstedelijke gewest) een opkomende techniek om aan successieplanning te doen. Tot vóór de inwerkingtreding van het decreet van het Waalse gewest van 22 juli 2010 kon de roerende restschenking niet onderworpen worden aan het schenkingsrecht van 3%, 5% of 7% (al naargelang het geval). Toen was het enkel mogelijk om de eerste schenking

aan de eerste begiftigde aan 3%, 5% of 7% te registreren. De tweede schenking werd geregistreerd aan het progressieve en dure schenkingstarief (gaande van 30% in rechte lijn tot 80% tussen andere personen!). Met het decreet van 22 juli 2010 is het nu ook in het Waalse gewest mogelijk om de restschenking tweemaal aan het voordelige vlakke tarief van 3%, 5% of 7% te registreren. Doordat de tweede begiftigde rechtstreeks verkrijgt van de schenker, zullen er bij het overlijden van de eerste begiftigde geen successierechten verschuldigd zijn, maar wel schenkingsrechten (tarief afhankelijk van

DE RESTSCHENKING BEVOORDEELT METEEN TWEE BEGIFTIGDEN, MAAR BEPAALT OOK DE VOLGORDE WAARIN ZE VAN DE SCHENKING GENIETEN. Oktober 2011 | Analyses | 55

RESTSCHENKING | SUCCESSIEPLANNING

MET EEN RESTSCHENKING KUNT U EFFICIËNT DE CONTROLE OVER UW SCHENKING BEHOUDEN EN BELANGRIJKE BELASTINGBESPARINGEN REALISEREN. ÿ KINDERLOOSHEID. Bij het overlijden van een alleenstaande die noch kinderen, noch ouders nalaat, gaat zijn/haar vermogen volgens het erfrecht naar zijn/haar broer(s)/zus(sen).

de verwantschap tussen de schenker en de tweede begiftigde).

een fiscaal voordelige manier over te maken aan de overlevende zus Nathalie.

en zonder dat zij zich blauw moeten betalen aan successierechten.

DE RESTSCHENKING IN DE PRAKTIJK Aan de hand van enkele concrete voorbeelden zullen we trachten duidelijk aan te tonen waarom de restschenking een interessante successieplanning kan uitmaken.

Concreet zal de initiële schenking aan beide kinderen gezamenlijk gedaan worden, ieder voor een gelijk deel. Wanneer het ongehuwd kinderloos kind Thomas zou komen te overlijden, zal ‘de rest’ van zijn deel overgaan naar de overlevende zus Nathalie. De belastingbesparing komt duidelijk tot uiting: indien Nathalie die effectenportefeuille zou krijgen via het erfrecht en niet via ‘de restschenking’, zouden hoge successierechten verschuldigd zijn. In het Vlaamse gewest geldt vanaf een bepaald bedrag het hoge successietarief van 65% voor broers en zussen. Door een restschenking kan men de fiscale kost bij de overdracht van eerste naar tweede begiftigde beperken tot 3 %.

Concreet: het echtpaar Jean en Mieke hebben vier kinderen: Piet, Henri, Isabelle (ze zijn allen gelukkig getrouwd en hebben tevens gezonde kinderen) en Jan. Het vierde kind, Jan, heeft het jammer genoeg minder goed getroffen en is mentaal gehandicapt. Het koppel wenst een deel van hun effectenportefeuille aan hun vier kinderen te schenken en tevens ieder op voet van gelijkheid te behandelen.

Bij een familiale regeling ten aanzien van ouders van een mentaal gehandicapt kind Bij ouders van gehandicapte kinderen rijst de vraag hoe zij ervoor kunnen zorgen dat hun gehandicapt kind over voldoende financiële middelen beschikt én dat het geschonkene bij het overlijden van het gehandicapt kind naar zijn broers/zussen kan voortvloei-

Dankzij de restschenking zal ’de rest’ van Jan, bij zijn eventuele overlijden, overgedragen worden aan zijn overlevende broers/ zussen, ieder voor een gelijk deel, tegen het vlakke schenkingstarief van 3%. Zijn broers en zussen verkrijgen ’de rest’ immers rechtstreeks van de ouders en niet van Jan.

Bij een familiale regeling ten aanzien van kinderloze kinderen Albert en Sophie, een echtpaar gevestigd in het Vlaamse gewest, hebben twee meerderjarige kinderen van wie één ongehuwd, zonder kinderen: Thomas en Nathalie. Thomas is ongehuwd en heeft zelf geen kinderen. Nathalie is gehuwd en heeft twee kinderen. Het echtpaar heeft beslist om al een substantieel deel van hun roerend vermogen, namelijk een effectenportefeuille, aan hun kinderen te schenken. Nu de drempelvrees om te schenken overwonnen is, dienen Albert en Sophie na te denken over een geschikte techniek om de schenking, bij het eventuele overlijden van hun ongehuwd kinderloos kind Thomas, op


Het grote probleem in deze planning is de situatie van Jan. Indien hij immers komt te overlijden, zal zijn deel bij zijn broers en zussen terechtkomen tegen een zeer hoog successietarief (65% in de hoogste schijven).

ÿ MENTALE GEZONDHEID. Een restschenking vermijdt dure successietarieven in het geval van het overlijden van een mentaal gehandicapt kind.

Bij een familiale regeling grootoudersouders-kleinkinderen Ook in het geval dat de grootouders een schenking willen doen aan hun kinderen en tevens de wens hebben om hun kleinkinderen te bevoordelen, is de restschenking een dankbare techniek. De grootouders schenken aan hun kinderen met een restschenking, om na het overlijden van hun kinderen het saldo te laten toekomen aan de kleinkinderen. De tweede schenking is dan eveneens een schenking in rechte lijn tegen het voordelige vlakke tarief van 3%.

ÿ GROOTOUDERS-KINDEREN-KLEINKIND.

De restschenking bevoordeelt de kleinkinderen.

De techniek van de restschenking is een aanrader, want zonder de toepassing ervan zouden de kleinkinderen de goederen van hun ouders vererven aan het hogere tarief voor successierechten (27% vanaf 250.000 euro in rechte lijn). DE CONCLUSIE Vermogensplanning is maatwerk, maar hoeft niet noodzakelijk te resulteren in allerlei spitstechnologische constructies. Integendeel, via een simpele techniek als de ‘restschenking’ is het perfect mogelijk om

DE RECHTEN EN PLICHTEN VAN DE EERSTE BEGIFTIGDE

GEEN CARTE BLANCHE

Wat mag de eerste begiftigde concreet doen met de geschonken goederen? De rechten en plichten van de eerste begiftigde zullen bepaald worden door de bewoordingen in de schenkingsakte. De eerste begiftigde heeft geen bewaarplicht over de verkregen goederen, maar toch zal hij zeker geen ‘carte blanche’ krijgen over het geschonkene. Zo is de schenker ‘heer en meester’ over de manier waarop de schenking wordt georganiseerd (bv. inlassing uitsluitingsclausule met het oog op uitsluiting ‘schoonfamilie’, voorbehoud van een rente of vruchtgebruik).

ZODRA HET SCHENKINGSRECHT BETAALD IS, VERDWIJNT HET VERMOGEN DEFINITIEF UIT DE NALATENSCHAP EN HOEVEN ER GEEN SUCCESSIERECHTEN TE WORDEN BETAALD. Oktober 2011 | Analyses | 57

een eenvoudig en bevredigend resultaat te bereiken. Wel dient rekening te worden gehouden met de situatie en de specifieke noden van de partijen. Geen enkel dossier is immers hetzelfde... Wij komen hier graag in tussen om zo aan uw specifieke wensen te voldoen. Het is duidelijk dat de besproken techniek diverse mogelijkheden biedt op het vlak van vermogensplanning. Afhankelijk van uw pri-

BIJ EEN REGISTRATIE IN NEDERLAND HOUDT MEN BEST REKENING MET DE LEEFTIJD EN DE GEZONDHEID VAN DE SCHENKER.

oriteiten kunnen op deze manier efficiënt controlebehoud én belangrijke belastingbesparingen gerealiseerd worden. Door het gemakkelijke gebruik van dit procedé en de talloze voordelen die ermee gepaard gaan, is het niet meer verwonderlijk dat de restschenking een techniek is die helemaal ‘in’ is. Vooral in de bovenvermelde voorbeelden is het de meest aangewezen oplossing om roerende goederen op een zinvolle, redelijke en financieel gezonde(re) manier te schenken.

TARIEVEN VAN SCHENKINGSRECHTEN

PRIJS NAAR PLAATS

De tarieven van de schenkingsrechten zijn afhankelijk van waar de schenking wordt geregistreerd. Schenkingsrechten zullen enkel moeten worden betaald wanneer de registratie van de schenkingsakte in België gebeurt. Wat is het belang van de registratie van een schenking? Eens men het schenkingsrecht heeft betaald, dient de roerende schenking fiscaal niet meer in rekening te worden gebracht. Het vermogen verdwijnt definitief uit de nalatenschap en er hoeven geen successierechten te worden betaald. Het tarief voor de schenking van roerende goederen in het Vlaamse en het Brusselse Hoofdstedelijke gewest: 3% in rechte lijn, tussen echtgenoten of (wettelijke) samenwoners; 7% in alle andere gevallen. Het Waalse gewest hanteert – in tegenstelling tot het Vlaamse en het Brusselse Hoofdstedelijke gewest – drie tarieven voor schenkingen van roerende goederen, te weten: 3% in rechte lijn, tussen echtgenoten of wettelijke samenwoners; 5% voor schenkingen in de zijlijn (broers, zussen, tussen ooms/tantes en neven/nichten); 7% in alle andere gevallen.

˙

RESTSCHENKING. De truc met de twee begiftigden.

Ik spaar bij een duurzame bank, daar ben ik fier op.

DE NEDERLANDSE ROUTE Wanneer men naar een Nederlandse notaris zou gaan (‘de Nederlandse route’), hoeft men deze schenkingsrechten niet te betalen (de Nederlandse notaris is immers niet verplicht schenkingsrechten te innen indien de schenker ‘Belgische ingezetene’ is). Hier is wel een nadeel aan verbonden: aangezien er geen schenkingsrechten geheven worden en de schenker zou binnen de drie jaar komen te overlijden, zal deze schenking alsnog in de nalatenschap van de schenker vallen. Bijgevolg dienen er toch successierechten te worden betaald. Dus bij de keuze van de Nederlandse route houdt men best rekening met de leeftijd en de gezondheidstoestand van de schenker. Maar deze methode is zeker het overwegen waard! Een tussenoplossing voor dit probleem kan er evenwel in bestaan dat, wanneer de schenker plots zwaar ziek zou worden, de akte alsnog vóór het overlijden geregistreerd wordt. Hierdoor ontkomt men op het nippertje aan de successierechten.

“Ik ben geen heilige, mijn geld moet ook opbrengen. Maar bij Triodos Bank weet ik dat mijn spaargeld alleen gebruikt wordt om een betere wereld voor mijn kleinkinderen te financieren. Een toekomst zonder uitbuiting of vervuiling, waar cultuur mensen bij elkaar brengt. Dankzij Triodos Bank slaap ik op beide oren.” Catherine De Haene, fiere spaarder bij Triodos Bank sinds 2005

Open ook een duurzame spaarrekening Ga naar www.triodos.be of bel naar 02 548 28 51

De duurzame bank Gregory Devroe, Estate Planning


TRIODOS BANK | PARTNERSHIP

OLIVIER MARQUET, MANAGING DIRECTOR VAN TRIODOS

DUURZAAMHEID ZIT IN ONS DNA TEKST © CANTILIS - FOTO’S © SVEN EVERAERT EN ROULARTA/REPORTERS

Triodos Bank ontstond in 1980, toen enkele Nederlandse bankiers en academici besloten een bank op te richten die enkel zou investeren in duurzame projecten en die het publiek een instrument wou aanreiken om op verantwoorde wijze te sparen. In 1993 streek Triodos Bank op initiatief van twee Belgen neer in Gent, toen nog met amper drie medewerkers. Ondertussen is de Belgische vestiging van de bank verhuisd naar Brussel en is het aantal personeelsleden opgelopen tot 86. Wij praatten met Olivier Marquet, die sinds 2003 aan het hoofd staat van Triodos Bank in België. Een gesprek met een buitengewone bankier.


Mijnheer Marquet, wat onderscheidt Triodos Bank van andere banken? Olivier Marquet: “Het is vooral de combinatie van duurzaamheid en transparantie die Triodos Bank uniek maakt. Wij financieren enkel duurzame projecten en spaarders die hun geld bij ons deponeren, weten precies waarvoor hun spaargelden aangewend worden. Natuurlijk bieden andere banken ook ethische of duurzame beleggingsfondsen aan, maar ik durf te stellen dat wij de enige zijn die op zo’n expliciete wijze tonen waarin de spaardeposito’s precies geinvesteerd worden. Iedereen kan via onze website (www.triodos.be) nagaan welke kredieten we toekennen. Natuurlijk hebben wij, zoals andere banken, ook de bedoeling om winst te maken – winst is immers noodzakelijk om het voortbestaan van de bank te verzekeren. Maar wij verkiezen winstoptimalisatie boven winstmaximalisatie. Voor ons, onze investeerders en onze cliënten telt de maatschappelijke return evenveel mee als de financiële.” Kunnen duurzame beleggingen de vergelijking met klassieke beleggingsfondsen doorstaan? OM: “Ontelbare studies tonen aan dat het rendement van klassieke fondsen en duurzame investeringen op lange termijn identiek is. Op het vlak van return bestaat er geen wezenlijk verschil, op inhoudelijk vlak wel. Natuurlijk willen cliënten die bij ons beleggen ook return, zij verwachten van ons dezelfde rentes als wanneer ze elders met een gelijkaardig risico zouden beleggen. En wij voldoen ook aan die verwachtingen.”

Hoe trekt u het streven naar transparantie en duurzaamheid door in de interne organisatie van Triodos Bank? OM: “Eerst en vooral door open te communiceren met onze medewerkers. Maandelijks krijgen zij bijvoorbeeld inzicht in de financiële situatie van de bank. Ook op het vlak van verloning zijn we transparant. We kennen geen bonussen toe en wanneer we dat wel doen, zijn het beperkte bedragen die we over heel de groep gelijk aan iedereen uitbetalen, van directieleden tot junior medewerkers. Er schuilt een unieke kracht in onze medewerkers: zij dragen de waarden waarop Triodos Bank gebouwd is, mee uit als enthousiaste ambassadeurs.”

ÿ ZEEBRUGGE. De eerste windmolens in België werden medegefinancierd door Triodos Bank.

“DE MAATSCHAPPELIJKE RETURN TELT EVENVEEL MEE ALS DE FINANCIËLE.”

EEN BANK DIE DE WERELD VERBETERT Komen nieuwe cliënten bij u vanuit een streven om de wereld te verbeteren? Of uit protest tegen de praktijken van bepaalde banken? OM: “Het is duidelijk een combinatie van beide factoren. Door de financiële crisis van 2008 hebben veel mensen zich, voor het eerst, vragen gesteld bij de maatschappelijke functie van een bank. Sommigen kwamen daarbij tot radicale conclusies en besloten al hun spaargelden of investeringen naar Triodos Bank over te brengen. Ter illustratie: vóór de crisis hadden we gemiddeld 200 à 300 nieuwe cliënten per maand. Tijdens de

crisis en de maanden erna is dat aantal verviervoudigd. Sindsdien blijft de aangroei onverminderd voortgaan, omdat de vraag over de rol van de bank in de samenleving ook blijft nazinderen bij het spaarderspubliek. Onze cliënten kiezen voor ons omwille van onze unieke houding, maar profiteren intussen ook van het feit dat ons businessmodel veel minder risico’s inhoudt dan het klassieke bankenmodel.”

◊

OLIVIER MARQUET. “Triodos Bank zweert bij een combinatie van duurzaamheid en transparantie.”


PARTNERSHIP | TRIODOS BANK

TRIODOS BANK | PARTNERSHIP

een lage-energiewoning kunnen financieren. Dit is een uniek product omdat we de toekomstige energiebesparingen in deze woningen mee opnemen in de berekening van de terugbetalingscapaciteit van de cliënt, terwijl andere banken zich enkel op het inkomen baseren als berekeningsbasis.”

ÿ EXKI. Triodos Bank steunt het concept van gezonde fastfood.

“MET PUILAETCO DEWAAY VONDEN WE EEN PARTNER MET DEZELFDE WAARDEN.”

Volgens u weerspiegelt de sterke groei van Triodos Bank een ommekeer die zich in onze maatschappij aan het voltrekken is? OM: “Absoluut! Triodos Bank kent een gemiddelde jaarlijkse groei van meer dan 20% sinds haar ontstaan en dat in alle landen waar we actief zijn. Tien jaar geleden hadden we in België 100 miljoen euro onder beheer, vandaag is dat 1 miljard euro. We blijven een kleine speler in het bankenlandschap, maar we zijn zeer gekend in de sectoren waarin we actief zijn. Vóór de crisis werden we beschouwd als een buitenbeentje, een alternatieve bank met thema’s als biovoeding, hernieuwbare energie, enzovoort. Nu zijn deze thema’s gemeengoed geworden en zijn wij erkend als dé autoriteit in die materies, precies door onze jarenlange ervaring. Ook andere banken erkennen onze specialistenstatus en kloppen bij ons aan wanneer ze bijvoorbeeld willen investeren in hernieuwbare energie en een partner zoeken. In België passeert bijna

elke investeringsaanvraag voor hernieuwbare energie via Triodos Bank... Daar zijn we best trots op.” STRENGE SELECTECRITERIA U krijgt ongetwijfeld meer aanvragen voor investeringen binnen dan u kunt of wilt financieren. Hoe verloopt de selectie? OM: “Wij hanteren strenge criteria, in de eerste plaats op het vlak van de duurzaamheid en de kwaliteit van de projecten die we binnenkrijgen. Ook voor de milieuaspecten zijn we zeer veeleisend. Een project dat bijvoorbeeld palmolie uit Indonesië wil invoeren om hier te verbranden en via een turbine groene elektriciteit op te wekken, valt bij ons toch uit de boot, gewoonweg omdat we het niet verantwoord vinden om een brandstof van aan de andere kant van de wereld te laten aanvoeren. We waken er ook over dat de projecten die we financieren niet indirect een industrie steunen die indruist tegen onze

DE MOOISTE PROJECTEN VAN TRIODOS BANK

EEN PARTNER VOOR PORTEFEUILLES

Negen jaar geleden financierde Triodos de eerste winkel van EXKi, toen geen enkele andere bank zich durfde wagen aan het concept van gezonde fastfood. Ook voor de verdere uitbreiding in België en het buitenland is Triodos Bank een partner van EXKi. De eerste windmolens die in België werden gebouwd (in Zeebrugge), werden eveneens gefinancierd door Triodos Bank, net als de grootste zonnecentrale van België (in Veurne).


waarden. Als Triodos bijvoorbeeld een krediet zou verlenen aan een varkenskweker om zijn varkensmest te verwerken in een biomassacentrale, zouden we in feite de intensieve varkensteelt steunen. En dat kunnen we niet verenigen met ons geloof in biologische landbouw, dus dergelijke projecten weigeren we eveneens. Tenslotte zijn er nog de meer klassieke financiële criteria die spelen, de verhouding tussen eigen en vreemd vermogen, dat soort dingen…”

DE EVIDENTIE VAN DUURZAAM BELEGGEN In 2002 kwam het tot een unieke samenwerking tussen Triodos Bank en Puilaetco Dewaay voor het beheer van grote aandelenportefeuilles. Hoe is dat partnership precies tot stand gekomen? OM: “Triodos Bank heeft altijd een zeer gevarieerd cliënteel gehad, er is geen typische Triodos-cliënt. Veel van onze cliënten hebben wel een hoger opleidingsniveau en een duidelijke voorkeur voor duurzame, maatschappelijke en culturele projecten. En zoals elke bank hebben wij ook een aantal zeer gegoede cliënten, die hier belangrijke bedragen deponeren op termijn- en spaarrekeningen. Het zijn precies dit soort cliënten die bij ons soms aankloppen om het beheer van hun beleggingsportefeuilles volledig op ons te nemen. Maar portefeuilles beheren behoort niet tot

ons vakgebied. Daarom zijn we in 2002 op zoek gegaan naar een gespecialiseerde partner die bereid zou zijn om, op basis van de aandelenselecties van onze analisten, dit aspect op zich te nemen. Zo zijn we bij Puilaetco Dewaay terechtgekomen. Dat heeft geleid tot een intense samenwerking, die vandaag nog altijd verder loopt.” Wat is de meerwaarde van uw samenwerking met Puilaetco Dewaay voor uw cliënten? OM: “Heel snel werd duidelijk dat we met Puilaetco Dewaay een partner gevonden hadden met dezelfde waarden en met een zeer hoog kwalitatief en professioneel niveau. Van onze cliënten horen we niets dan lof over de klantgerichtheid. En net als onze cliënten zijn wij bij Triodos Bank zeer tevreden met de rendementen die onze partner jaar na jaar realiseert. Puilaetco Dewaay beschouwt het duurzaam aspect van beleggen bovendien als een evidentie, als mainstream. Dat maakt het makkelijk samenwerken, ons analistenteam en de portefeuillebeheerders van Puilaetco Dewaay begrijpen elkaar bijzonder goed…Twee tevreden partners en tevreden gemeenschappelijke cliënten, meer kan je niet wensen!”

ÿ

ZONNEPANELEN IN VACUÜM GLASBUIZEN. De hypothecaire leningen van Triodos Bank integreren de toekomstige energiebesparing.

Triodos Bank is een spaar- en beleggingsbank. Wilt u in de toekomst uw productaanbod nog uitbreiden? Komt de zichtrekening van Triodos Bank eraan? OM: “Voor ondernemingen en vzw’s hebben we al een zichtrekening, omdat we anders geen krediet kunnen toekennen. In Nederland en Spanje biedt Triodos Bank nu al een zichtrekening met debetkaart aan voor particulieren. In België bestuderen we deze piste ook, maar we willen eerst zeker zijn dat we een voldoende kritische massa aan geïnteresseerde cliënten zullen hebben. Onze cliënten zijn immers vooral gewonnen voor de waarden van het Triodos-concept en brengen daarom hun spaargelden bij ons onder, zonder dat ze het noodzakelijk vinden om ook hun geldverkeer naar ons over te brengen. Niettemin durven wij innovatieve producten lanceren als dat voor onze cliënten een toegevoegde waarde heeft. Een paar jaar geleden ontwikkelden wij bijvoorbeeld wel al een hypothecaire lening waarmee particulieren de aankoop van een passiefwoning of Oktober 2011 | Analyses | 63

KANTOREN | NAMEN-LUIK

VÉRONIQUE GRISARD DE LA ROCHETTE, DIRECTEUR VAN HET KANTOOR NAMEN-LUIK

ONDERNEMINGSGEEST IS ONS HANDELSMERK

TEKST PUILAETCO DEWAAY - FOTO’S BLUECLIC PHOTOGRAPHY, GAETAN MICLOTTE

Haar loopbaan bij Puilaetco Dewaay getuigt van ondernemingsgeest als haar tweede natuur. In maart 2006 vervoegde Véronique Grisard de la Rochette het team in Luik – Puilaetco Dewaay telde in die tijd maar één kantoor in Wallonië. Dit jaar opende ze een tweede kantoor in Jambes (Namen). Een interview.

Hoe bent u te werk gegaan bij de ontwikkeling van de activiteiten van Puilaetco Dewaay in Wallonië? Laten we beginnen met uw aankomst in Luik. Véronique Grisard de la Rochette: “Mijn missie in Luik bestond erin om de commerciële activiteiten te ontwikkelen. Ik was van mening dat ik deze uitdaging slechts kon aangaan op twee voorwaarden: door voort te bouwen en te steunen op de kracht van het bestaande team en door ondernemingsgeest te integreren in het nieuwe bankmodel dat in die tijd door het Directiecomité werd vooropgesteld. De invoering van een nieuwe werkorganisatie – de indienstneming van nieuwe medewerkers en de optimalisatie van een nog meer cliëntgerichte benadering – had al snel resultaat: een significante groei van de activa onder beheer in Luik. En plots was de vraag aan de orde van een mogelijke expansie door de opening van een tweede kantoor in Wallonië. Dat idee nam algauw concrete vormen aan.” … Met de opening van een tweede kantoor in Namen. VG: “Sinds 2011 heeft Puilaetco Dewaay een nieuw team in Wallonië. In ons nieuwe kantoor in Jambes staan twee private bankers ter beschikking om de cliënten en prospects uit de regio te ontvangen. Ze werken wel nauw samen met hun collega’s (portefeuillebeheerders en assistenten) in Luik. De grotere nabijheid bij onze cliënten (en prospects) en de indienstneming van private bankers die de regio goed kennen, lagen aan de basis van de opening van dit nieuwe kantoor. Persoonlijk doet het mij veel plezier om te zien dat de ondernemingsgeest het handelsmerk van de bank in Wallonië wordt. En dit geldt voor het voltallige team.”


“ONS VAK IS IN DE EERSTE PLAATS GEBASEERD OP EEN VERTROUWENSRELATIE.”

TEAMS OP MENSENMAAT In een a priori meer ‘individualistisch’ vak verdedigt u inderdaad de teambenadering en de complementariteit van de capaciteiten met hand en tand. Hoe komt dit voor u tot uiting? VG: “Ook al blijft de private banker de bevoorrechte gesprekspartner van de cliënt, toch wil ik de teamleden zo veel mogelijk erbij betrekken. Ons vak is in de eerste plaats gebaseerd op een vertrouwensrelatie. Het feit dat mensen elkaar kennen – dat is trouwens het voordeel van teams op mensenmaat – zorgt ervoor dat de cliënt erop kan rekenen dat alle teamleden ingeschakeld worden om de continuïteit van de dienstverlening te garanderen. Concreet laat ik het feitelijke beheer over aan de portefeuillebeheerders met wie ik nauw samenwerk. Op die manier kan ik

ÿ VÉRONIQUE GRISARD EN HAAR TEAM. “Onze teamspirit garandeert de continuïteit van de dienstverlening.”

maximaal tijd vrijmaken om naar onze bestaande en toekomstige cliënten te luisteren en hen te ontmoeten. Ik geef er eveneens de voorkeur aan om de cliënten bij hen thuis te ontmoeten. Een gesprek over iemands financiële comfort is ietwat ‘intiem’ en het is gemakkelijker om dit onderwerp in een vertrouwde omgeving aan te snijden. Het is bovendien zeer praktisch aangezien de persoon alle documenten die wij nodig zouden kunnen hebben, binnen handbereik heeft.”

om uw privéleven met uw beroepsleven te verzoenen? VG: “Dit vak is zowel veeleisend als boeiend. Ook al wordt het over het algemeen nog steeds meer als een mannenberoep aanzien, toch belet het mij niet om daarnaast nog vier geweldige kinderen op te voeden, voor wie ik alle tijd vrijmaak wanneer ik thuis ben. Het is allemaal een kwestie van organisatie en persoonlijke investering.”

In het dagelijkse leven bent u eveneens echtgenote en mama... Hoe slaagt u erin

VÉRONIQUE GRISARD. “Dit vak is zowel veeleisend als boeiend.”

◊

LUXX | 65 19 Oktober 2011 | Analyses

BUSINESS VENTURES | JOHN-ALEXANDER BOGAERTS

JOHN-ALEXANDER BOGAERTS

DE MAN DIE VAN ALLE MENSEN

PEOPLE

MAAKT

TEKST © CANTILIS - FOTO’S © SVEN EVERAERT EN ROULARTA/REPORTERS

John-Alexander Bogaerts is de uitgever van het enige satirische blad in België. Hij maakt deel uit van de gemeenschap die met één been in Ukkel staat (daar is hij manager van de B19 business club) en met het andere in Knokke (waar hij het magazine Zoute People publiceert). Vol vuur spreekt hij over de arbeidersroots van zijn vader, die de private Brussels School stichtte. Portret van een eigengereide ondernemer.

ÿ JOHN-ALEXANDER

BOGAERTS. Een eigengereide visie op business.

W

elk Belgisch magazine kan het zich vandaag veroorloven adverteerders te weigeren? Zeker niet datgene dat u in de krantenkiosk kan vinden. Voor Zoute People hoeft u zelfs geen cent te betalen: het is gratis. Het volstaat de meest mondaine badplaats van de Belgische kust te bezoeken. Schrik in dat geval niet wanneer uw foto op een dag in het magazine verschijnt. Want dat is nu net het concept. Het bevat uitsluitend portretten die de fotografen maken tijdens uiteenlopende sportieve, culturele, familiale of nachtelijke evenementen, van het Zwin tot Duinbergen. Of zoals Zoute People het zelf omschrijft: “Een sympathiek tijdschrift dat de Zoutenaars dagelijks op de hoogte brengt over elkaars doen en laten.”

HET CONCEPT VAN DE GEMEENSCHAP ‘Gemeenschap’: het woord komt uit de mond van John-Alexander Bogaerts, een eigenzinnige ondernemer en één van de oprichters van Inside Editions, dat het buitenbeentje Zoute People uitgeeft. “Het magazine is volledig opgebouwd rond het concept van de gemeenschap. Er zijn nog magazines die fotoreportages publiceren, maar die beperken zich tot de beperkte kring van de ‘happy few’. Wij namen het idee over, maar zien het begrip ‘people’ veel ruimer. We stellen het ook open voor Jan met de pet binnen de gemeenschap van het Zoute. In Zoute People zie je dus Jean-Claude Van Damme wanneer hij een avond in de KnokkeOut doorbrengt, maar ook alle andere aanwezigen staan op dezelfde foto. Sommigen zijn totaal niet geïnteresseerd in het magazine. Zij zeggen: ‘Voor geen geld van de wereld wil ik erin staan’. Maar als ik dan de vraag stel wat ze ervan zouden vinden als er een foto van hun zoon of dochter in verschijnt, antwoorden ze:

‘Dat zouden we wel leuk vinden!’ En dat is de kracht van ons product.” Zoute People is een success story, maar ook vaak het voorwerp van spot. Het raakt John-Alexander Bogaerts’ koude kleren niet: “John – John Goossens, mijn partner bij Inside Editions – en ik hebben het imago van ‘fils à papa’. Men kijkt op ons neer, maar ons geluk is dat we van meet af aan konden rekenen op adverteerders die geloofden in het project. Puilaetco Dewaay was één van hen. In enkele jaren tijd is Inside Editions alvast winstgevend geworden.” Het magazine is – onder de dagelijkse leiding van Arnaud Woitrin, de derde partner bij Inside Editions – zeer succesvol en kreeg zelfs nakomelingen: Hockey People en Golf People. Inside Editions onderhandelt momenteel over de lancering van een nieuwe spin-off in de voetbalsfeer “met foto’s vanuit zowel de tribunes als de loges.” In het kantoor waar hij ons ontvangt, is John-Alexander Bogaerts evenwel met totaal andere zaken bezig: het management van B19, een polyvalent complex van 1.000 m2 voor zakelijke meetings, seminaries, recepties, cocktails, tentoonstellingen… Het gebouw bevindt zich te Ukkel aan de rand van het Zoniënwoud en was een tijdlang eigendom van een verzekeringsmaatschappij, die er interne opleidingen organiseerde. Rudy Bogaerts, de vader van John-Alexander, kocht het om er zijn private Brussels School onder te brengen, waar men zich kan voorbereiden op de centrale examencommissie.

“VOOR GEEN GELD VAN DE WERELD WIL IK IN DAT MAGAZINE STAAN.” Oktober 2011 | Analyses | 67

BUSINESS VENTURES | JOHN-ALEXANDER BOGAERTS

DE SLEUTEL TOT HET SUCCES

EEN MAN, EEN NETWERK

“Ik weet dat ik bekendsta als de man van het netwerken. Netwerken heeft het voordeel dat je tijd bespaart. Maar als het idee waardeloos is of als jij waardeloos bent, duurt dat voordeel niet langer dan de eerste afspraak. Mijn netwerk schrikt er niet voor terug te zeggen dat men niet gelooft in mijn project of dat er geen budget voor is. En wanneer mensen mij hun vertrouwen schenken, ga ik niet zweven. Ik wil niemand ontgoochelen. Want een netwerk opbouwen duurt jaren, het vernietigen duurt slechts enkele seconden.”

ÿ COMBINAISON SPORT DE HAUT NIVEAU – JOB. Jérôme Truyens chez Puilaetco Dewaay..

EEN BUSINESS CLUB NEW STYLE Net als Zoute People verlaat B19 de platgetreden paden: “Er zijn massa’s seminariecentra. Maar die zijn onderling inwisselbaar. Het publiek is die onpersoonlijke hotels moe. Wij willen in de eerste plaats een ander kader aanbieden: een hedendaagse stijl, tegelijk gezellig en stijlvol, waar men zich echt thuis voelt. Nog een verschil: wij stellen ons open voor de buurt. Tegen onze klanten zeggen we: voeg een fitnessluik toe aan uw opleidingen, woon een yogasessie bij in het David Lloyd sportcentrum naast de deur. Of ga eens lunchen in een restaurant in de buurt.” Wordt B19 de volgende voltreffer van JohnAlexander Bogaerts? Een vijftiental gerenommeerde ondernemingen liet zich alvast verleiden door het project. Zij kunnen in B19 terecht op basis van een jaarforfait. “Naast Puilaetco Dewaay gaat het onder meer om Porsche, dat de exclusieve gevelaankleding verzorgt. Wat zij gemeen hebben, is de behoefte aan een ruimte om opnieuw banden te smeden tussen hun medewerkers. Het was Christian Van Thillo, hoofd van de Persgroep, die mij naar aanleiding van een bezoek aan B19 aanspoorde om door te gaan. Zijn analyse: de elektronische communicatie heeft de communicatie vernietigd. Er is geen kwaliteit, geen diepgang meer in de contacten tussen mensen. Men denkt dat het volstaat een e-mail te versturen om een probleem op te lossen. De mensen zoeken elkaar steeds meer op buiten hun kantoren. Je moet hen de kans bieden om met elkaar te praten. En niet alleen tijdens teambuildingactiviteiten, maar ook tijdens het werk, zoals dat hier gebeurt.”

ÿ BOGAERTS EN B19. “Mensen willen elkaar ontmoeten.”


ÿ HET ZOUTE. Iedereen ‘happy few’.

Bij de persgroep Roularta vond John-Alexander Bogaerts één van zijn partners om zijn business club op te richten: “Wij willen niet zozeer de nieuwe Club van Lotharingen met zijn restaurant worden... Onze club heeft geen individuele leden, maar brengt ondernemingen samen. Vier maal per jaar organiseert het magazine Trends voor hen een conferentie met een bedrijfsleider. Onze eerste gast was Eric Mestdagh. We willen de partners van B19 de kans bieden om elkaar te ontmoeten en zaken te bespreken. Dat is mijn visie van de business club. Ik weet niet of dit de juiste visie is, maar ze is in elk geval verschillend!” VAKANTIE VERBODEN! Is het koppig doordrijven van je eigen ideeën dan de sleutel tot het succes? Het is zeker een familietrekje waar John-Alexander – net als wijlen zijn vader – trots op is. Met de oprichting van zijn private school wou Rudy Bogaerts een vorm van onderwijs bieden die resoluut breekt met de ex cathedra methode. Deze selfmade man, afkomstig uit een arbeidersgezin, was tevens de eigenaar van het satirische blad Père Ubu. Vandaag staat John-

Alexander aan het hoofd: “Elke maandag ben ik om 6 uur ’s ochtends op de redactie om de laatste details te regelen en de finale go te geven.” Geen evidentie voor een man die het Brusselse nachtleven als zijn broekzak kent. Toch doet hij het met hart en ziel: “Na de dood van mijn vader maakte ik twee moeilijke jaren door. De verkoop liep met 50 % terug, maar ik leerde het vak en liet me goed omringen. Ondertussen fuseerde ik Pan met Père Ubu, dat er zich ooit van afscheurde. Frankrijk telt met zijn 60 miljoen lezers slechts drie satirische bladen. Dan is het duidelijk dat Franstalig België met slechts 4 miljoen lezers niet groot genoeg is voor hetzelfde aantal bladen. Vandaag realiseren we de beste verkoopcijfers van de sector in België sinds 20 jaar.” Net als zijn vader kost het John-Alexander Bogaerts heel veel moeite om het werk los te laten: “Bij ons thuis was vakantie verboden! Maar ik klaag niet. België is fantastisch in de zomer. Ik geniet van Brussel in juli en augustus. Ik zoek mijn familie op in Gent. En ik ga natuurlijk naar het Zoute…”

“ALS JE IDEE WAARDELOOS IS OF JIJZELF WAARDELOOS BENT, DAN DIENT JE NETWERK TOT NIETS.” Oktober 2011 | Analyses | 69

SPORT | GOLF

GOLFTOERNOOI KNOKKE

PUILAETCO DEWAAY NEEMT

ROYAL ZOUTE GOLF CLUB IN

ÿ CLUBHOUSE VAN ROYAL

TEKST ROULARTA - FOTO’S BLUECLIC, GAETAN MICLOTTE

De Royal Zoute Golf Club vormde op 30 juli weer het decor voor het prestigieuze golftoernooi van Puilaetco Dewaay. Meer dan 350 deelnemers betraden het heilige gras om het nieuwe zomerseizoen in stijl te openen. Ook Nicolas Colsaerts, de beste Belgische golfer van het moment, bracht een bezoek aan ons toernooi. De voorzitter van de club, Léopold Lippens, zorgde voor de uitreiking van de prijzen. Het was opnieuw een schitterende editie met niets dan lachende gezichten!

ÿ LÉOPOLD LIPPENS EN JACQUES PETERS.

ÿ JULIE SNYERS D’ATTENHOVEN GEFLANKEERD DOOR CHARLES VELGE EN JACQUES PETERS.

ÿ MARTINE LONGEVAL EN LOUISE TANGHE.

ÿ ISABELLE PETEN EN NICOLAS COLSAERTS.

ÿ ANNIK PETERS EN ET 70 | Analyses | Oktober 2011

ZOUTE GOLF CLUB.

JEAN CROONENBERGHS.

ÿ CHARLES VELGE EN LÉOPOLD LIPPENS.

ÿ WILLIAM OSTERRIETH, BRIGITTE LEBEDOFF,

RAYMOND TANGHE EN JEAN-PIERRE VAN TOMME.

SPORT | HOCKEY

LET’S STICK TOGETHER JÉRÔME TRUYENS, TOPSPORTER EN FINANCIEEL ANALIST

TEKST © CANTILIS - FOTO’S © SERGE DUGAILLIEZ EN ROULARTA/REPORTERS

In de kleine – maar sterk groeiende – wereld van het Belgische hockey luidt zijn bijnaam ‘Tsjoek’. Want eenmaal deze speler een aanval inzet, houdt niets of niemand hem nog tegen. Het leverde Jérôme Truyens (24 jaar) de Gouden Stick 20092010 op. De man heeft trouwens ook de energie van een locomotief: hij is niet alleen een vaste waarde bij zijn club en bij de nationale ploeg, maar werkt ook nog eens als financieel analist bij Puilaetco Dewaay.

ÿ JÉRÔME TRUYENS.

« Teamspirit is in hockey belangrijk »

Wanneer begon u met hockey? Jérôme Truyens: “Ik begon op mijn vijfde en bleef sindsdien trouw aan mijn club, Racing. Samen met zes andere spelers beoefenen we onze sport al zowat vijftien jaar onder leiding van dezelfde trainer.” Is dat soort trouw typerend voor het hockey? JT: “Ja, de hockeysport zelf wordt gekenmerkt door mooie waarden. Het is een toegankelijke sport die wordt beoefend in een familiale sfeer, met veel aandacht voor wederzijds respect. Contact tussen spelers is nooit een doelbewuste keuze en je hoort geen scheldpartijen op het veld. Ook bij Racing heerst een mooie teamspirit en bovendien heeft de club zich geen moeite gespaard om een competitieve ploeg op te bouwen.” Wat was het hoogtepunt van uw sportieve loopbaan? JT: “Onze kwalificatie met de Red Lions (de nationale ploeg) voor de Olympische Spelen van Peking. Dat was in Manchester, naar aanleiding van de kleine finale van de Europacup 2007. Twee seconden voor affluiten scoorde ik het winnende doelpunt. Daarmee was België voor het eerst in 32 jaar geplaatst. Niemand hield het voor mogelijk, maar wij klaarden de klus. Sindsdien is de ploeg hechter dan ooit.”

“DE HOCKEYSPORT WORDT GEKENMERKT DOOR MOOIE WAARDEN, MET VEEL AANDACHT VOOR WEDERZIJDS RESPECT.” Oktober 2011 | Analyses | 73

ÿ COMBINATIE TOPSPORT-JOB.

Jérôme Truyens bij

Puilaetco Dewaay.

ÿ SPONSOR. Puilaetco Dewaay is sponsor van Racing,

“VOOR VEEL ONDERNEMINGEN IS HET IN DIENST NEMEN VAN EEN TOPSPORTER NIET EVIDENT. GELUKKIG KLOPTE IK AAN BIJ PUILAETCO DEWAAY.”


ÿ IN PEKING.

de club van Jérôme Truyens.

VOLGENS EEN STRIKTE PLANNING Hoe bereidt een speler op uw niveau zich voor? JT: “Ik ben zo goed als voltijds met hockey bezig, ik train elke weekdag. Met de nationale ploeg komen we bijvoorbeeld tweemaal per week samen, op dinsdagmorgen en op woensdagavond. Op maandagmiddag is er dan weer een individuele sessie en het fitnessprogramma loopt eigenlijk onophoudelijk door. En dan vergeet ik nog de clubtrainingen met Racing en de wedstrijden op zondag.” Hoe rijmt u dit alles met uw beroepsloopbaan? JT: “Ik heb het geluk dat ik bij Puilaetco Dewaay aangeklopt heb, nadat ik eerst door verschillende andere werkgevers afgewezen werd. De private bank sponsort mijn club, dat heeft ongetwijfeld geholpen. Voor veel

ondernemingen is het in dienst nemen van een topsporter nog steeds niet evident, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de situatie in Nederland. Ik speel al vele jaren op het hoogste niveau en weet dus hoe ik een strikte planning moet beheren. Tijdens mijn universitaire studies hield ik trouwens reeds hetzelfde schema aan. Al moet ik toegeven dat alles toen nog iets eenvoudiger was.” DOELWIT LONDEN Welke doelstellingen hebt u nog voor ogen? JT: “Een medaille op de Olympische Spelen van Londen in 2012. Ik wil dus nog minstens een jaar lang topfit blijven. Daarna zal ik mijn prioriteiten bijsturen, met meer aandacht voor mijn job en mijn familie. Al dwalen mijn gedachten wel eens af naar het Wereldkampioenschap in 2014...”

Jérôme Truyens (met masker) op de Olympische Spelen van 2008.

NATIONALE PLOEG

LONDON, HERE WE COME !

De Belgische hockeymannen gaan naar de Olympische Spelen van 2012 in Londen. Jérôme Truyens doet het verhaal van de kwalificatie. Met hun overwinning tegen Spanje op het Europees Kampioenschap in Duitsland – goed voor een plaats in de halve finale – verzekerden de Belgen zich van een ticket voor de Olympische Spelen van 2012. Jérôme Truyens: “Het was ongelooflijk. Ondanks een groot aantal kansen keken we bij de rust tegen een 0-2 achterstand aan. Maar in de tweede helft slaagden we erin om het tij te doen keren. Aan het einde van de match volgde dan nog een derde doelpunt, tot grote vreugde van onze supporters. Het feest op de tribune barstte los en alle spelers kregen tranen in de ogen. Het was magisch. Het is voor zulke momenten dat je het hele jaar door hard traint en het beste van jezelf geeft. ”


TENTOONSTELLING | KUNST

KUNST | TENTOONSTELLING

ÿ AUGUSTE RODIN, ‘FEMME NUE ASSISE SANS TÊTE’,

FELICIEN ROPS MUSEUM

CA. 1890. © JEAN DE CALAN, MUSÉE RODIN, PARIS.

MENSELIJKE

OMHELZINGEN IN NAMEN

˙ FÉLICIEN ROPS, ‘A UN DINER D’ATHEE’, 1883.

TEKST CHRISTINE MOSTERT - FOTO’S © FELICIEN ROPS MUSEUM EN MUSEUM RODIN

Het wordt een herfst vol passie in het Félicien Rops Museum. Liefhebbers van moderne kunst krijgen er het zeldzame voorrecht om twee uitzonderlijke talenten samen te kunnen bewonderen: Félicien Rops en Auguste Rodin. Twee epicuristische kunstenaars, geïnteresseerd in literatuur en mythologie, met dezelfde brandende passie voor vrouwen! De twee mannen kruisen elkaars pad begin van de jaren 1880. Het toeval brengt hen opnieuw samen in het prachtige museum Félicien Rops dat in het oude Namen verscholen ligt. Een verrijkende confrontatie die zeker het ontdekken waard is.


F

élicien Rops (1833-1898) en Auguste Rodin (1840-1917) onderscheiden zich in de eerste plaats door hun rijke eigen persoonlijkheid. De eerste is een virtuoos schilder en beeldredacteur, de tweede heeft zijn faam vooral te danken aan zijn immens oeuvre als beeldhouwer, maar daarnaast is hij ook een toegewijd tekenaar. Deze twee kunstenaars wijzen het kleinburgerlijke academisme resoluut af en zijn elk vanuit hun persoonlijke overtuiging lofzangers van het modernisme.

HARTSTOCHTELIJKE CREATIES Wat hebben zij gemeen? Eenzelfde vernieuwde visie op de wereld van hun tijd! Hun creaties worden gekenmerkt door een relatie met de natuur die indruist tegen elke conventionele beschrijving van gevoelens en vormen en nodigen ons uit tot het ontdekken van een diepzinniger en vrijer universum. Gelukkig voor ons vertolken de twee kunstenaars in hun werk de menselijke gevoelens die de autoriteiten van de XIXde eeuw hadden afgeschermd en tonen ze een beeldende vorm die, net zoals een gedicht van Baudelaire, bevrijd is van het formalisme van die tijd en levendiger dan ooit. Ze doen dat zeer hartstochtelijk en maken elk met hun eigen techniek een diepgaande observatie van de wereld. Dionysische ontboezeming in gouaches en aquarellen bij Rodin. Pittige, scherpe en satirische ontwerpen bij Rops. Lichte en ‘impressionistische’ lichaamsvormen bij de Parijse beeldhouwer, lichaamsbouw die in zijn naaktheid symbolisch overblootgesteld wordt bij de Naamse beeldredacteur. Als felle tegenstanders van de stereotiepe academische expressie vinden de twee kunstenaars elkaar in gemeenschappelijke thema’s zoals het helse, de dans en het vrouwenlichaam die als een rode draad door hun oeuvre lopen.

WACHTEN OP WAARDERING Op patrimoniumvlak daarentegen hebben de werken van Rodin en Rops niet hetzelfde traject afgelegd. Terwijl Rodin al lang beschouwd werd als een meester van de grote museumcollecties, moet Rops eerst een tamelijk lange lijdensweg afleggen. Pas tijdens het laatste kwart van de XXste eeuw geniet de kunstenaar – dankzij een paar verstandige kunstverzamelaars – de erkenning waarmee hij eindelijk een van de zeer grote kunstenaars van de XIXde eeuw wordt. Rops kan er vandaag zelfs prat op gaan één van de beste culturele ambassadeurs van België te zijn. De waardering voor de kunstenaar is op zowat twintig jaar tijd enorm gegroeid. Een bezoek aan het Félicien Rops Museum is dus zeker de moeite waard. Succubi, bacchanalen, sfinxen en andere creaturen zullen u niet onberoerd laten!

Illustratie voor ‘Les Diaboliques’ van Jules Barbey d’Aurevilly. © PRIVÉCOLLECTIE, ANTWERPEN.

˙ AUGUSTE RODIN, ‘COUPLE SAPHIQUE DEBOUT’, VOOR 1917. © JEAN DE CALAN, MUSÉE RODIN, PARIS.

Auguste Rodin et Félicien Rops. Les embrassements humains. Tentoonstelling georganiseerd door het Félicien Rops Museum, de provincie Namen en het musée Rodin, Parijs. Van 1 oktober 2011 tot 8 januari 2012 in het Félicien Rops Museum, 12 rue Fumal, 5000 Namen. Tel.: 081.77.67.55. www.museerops.be. Een catalogus uitgegeven bij Hazan bevat teksten van verschillende experts die hun visie op Rodin en Rops geven.

TWEE KUNSTENAARS, GEÏNTERESSEERD IN LITERATUUR EN MYTHOLOGIE, MET DEZELFDE BRANDENDE PASSIE VOOR VROUWEN! LUXX | 19

ARCHITECTUUR | KUNST

KUNST | ARCHITECTUUR

FRANCIS METZGER, WINNAAR VAN DE EUROPA NOSTRA-PRIJS

“DE ARCHITECT MOET

WAARDEN BESCHERMEN” TEKST PUILAETCO DEWAAY - FOTO’S GEORGES DE KINDER EN MARIE-FRANÇOISE PLISSART

Een gesprek met Francis Metzger, een Belgische architect met deskundigheid op het gebied van historische monumenten, maar tevens bouwer aan het woonlandschap van morgen. Hij staat erom bekend de vergeten kunstwerken van ons erfgoed weer tot leven te brengen.

Europa Nostra heeft u de eerste prijs voor cultureel erfgoed van de Europese Unie toegekend, een onderscheiding die beschouwd wordt als the voice of cultural heritage in Europe. Wat betekent deze prijs voor u? Francis Metzger: “Ikzelf en mijn team hebben deze prijs met veel blijdschap en trots in ontvangst genomen, temeer omdat we in 2005 al de tweede prijs voor cultureel erfgoed van de Europese Unie (Europa Nostra) mochten ontvangen voor de restauratie van het Autrique-huis, een ontwerp van Victor Horta. Deze onderscheiding geniet een zeer belangrijke mediabelangstelling die de Villa Empain in de schijnwerpers plaatst. Dit monument is in enkele maanden tijd een geweldige ambassadeur van het Belgische culturele erfgoed geworden!”

Francis Metzger, een stralende vijftiger, staat aan het hoofd van het architectenbureau MA2. Hij ontving zopas de prestigieuze Europa Nostra-prijs voor de restauratie van de befaamde Villa Empain in Brussel. Als gepassioneerd verdediger van de plaats van de hedendaagse architectuur in de stad belichaamt de eerste decaan van de nieuwe faculteit Architectuur van de Vrije Universiteit Brussel de intelligente bescherming van het culturele erfgoed. Een gesprek met een architect, restaurateur en pedagoog.

ÿ FRANCIS METZGER. Architect, restaurateur, pedagoog.


EERHERSTEL VOOR VILLA EMPAIN Hoe is het project “Empain” tot stand gekomen? FM: “Dit project is het resultaat van een reeks boeiende ontmoetingen tussen mijn bureau MA2 en twee sterke persoonlijkheden: de Boghossian-stichting (de bouwheer) en een uitzonderlijke art deco villa. Het gaat eveneens om een zeldzaam verbond tussen een historisch gebouw dat in 1934 door de architect Michel Polak gebouwd werd en een innovatief cultureel project waarvan Jean Boghossian de bezieler was. Deze laatstgenoemde wilde er een centrum voor dialoog tussen de oosterse en de westerse cultuur van maken.” U staat bekend om het weer tot leven brengen van vergeten kunstwerken zoals de Villa Empain. Hoe bent u te werk gegaan voor de restauratie van deze architecturale parel? FM: “We moesten een subtiele mengeling van methodiek, respect en openheid in acht nemen. Ons bureau bestaat uit een multidisciplinair team dat een gebouw zijn verhaal wil laten vertellen om zijn geschiedenis te kunnen begrijpen. Op die manier kunnen wij onze restauratie-ingrepen uitvoeren, opdat het toekomstige publiek opnieuw verwonderd wordt. Het in ere herstellen van de Villa Empain was een delicaat werk van wetenschappelijke nauwkeurigheid in combinatie met een gevoelige benadering van de gedachtengang van de architect Michel Polak, die in de jaren 1930 op het hoogtepunt van zijn kunst was. Hij deed een beroep op de beste vakmannen van zijn tijd voor technieken die in onze tijd bijna niet meer gebruikt worden. Deze keuze verplichtte ons om terug op zoek te gaan naar uitzonderlijke vakmannen.

ÿ VILLA EMPAIN, ALGEMEEN ZICHT. © 2011–Marie-Françoise Plissart / Rechten SOFAM - België.

“ARCHITECTUUR IS DE KUNST OM OP EEN PLAATS IN CONTACT TE TREDEN MET DE ARCHITECTEN DIE U ZIJN VOORGEGAAN.”

Maar de moeilijkheid van de werf lag eveneens in de aanvoer van zeldzame materialen. Het salon werd gekenmerkt door zijn kostbare fineerhouten bekleding, meer bepaald met manilkara-hout. Dit is een tropische houtsoort uit Centraal-Amerika die met uitsterven bedreigd is. Hetzelfde geldt voor andere materialen die gebruikt werden. We moesten dus op zoek gaan naar evenwaardige materialen die ter vervanging konden worden gebruikt. Deze opdracht was tegelijk boeiend en lastig, aangezien we blijk moesten geven van verbeeldingskracht en fijngevoeligheid om materialen te vinden die vergelijkbaar waren met de materialen die de familie Empain en haar architect destijds gekozen hadden.”

Waarom kan de Villa Empain als een ‘totaalkunstwerk’ opgevat worden? Welk advies zou u aan de bezoekers geven, zodat ze dit art deco juweel ten volle kunnen appreciëren? FM: “Naast de kwaliteit van de tentoonstellingen en het bestemmingsbeleid van het gebouw wil ik graag de nadruk vestigen op de subtiele lichtspeling die Michel Polak in de villa gecreëerd heeft, zonder te vergeten om de globale schoonheid van de architectuur te onderstrepen. Op het hoogtepunt van zijn kunst heeft de architect omvangrijke middelen gebruikt en opvallend met de lichtinval gespeeld om de ruimte te verrijken en diepte-effecten te creëren. Hij bestelde prachtig Oktober 2011 | Analyses | 77

ARCHITECTUUR | KUNST

KUNST | ARCHITECTUUR

ÿ PLAFOND.

Gezandstraald, zuur geëtst en gedeeltelijk geschilderd door de Franse glasschilder en decorateur Max Ingrand.

smeedwerk bij Edgar Brandt dat hij tegen het licht in liet plaatsen om het motief ervan te doen uitkomen. Maar de bezoeker moet zich eveneens laten verbazen door het prachtige marmerwerk! De gebruikte marmersoorten, Escalette en Boisjourdan, verleiden door hun mooie contrast. Aangezien het marmerwerk uit hetzelfde blok gesneden is, slaagt de adering erin om een doorlopend motief te creëren. Ik heb bewondering voor dit werk in zijn totaliteit. Ik moet steeds denken aan het enorme aantal uren geduld en vakmanschap dat deze vaklui besteed hebben aan het polijsten van het marmer, het aanbrengen van het hoekbeslag in met bladgoud vergulde messing en het politoeren van het houtwerk dat uit zeldzame houtsoorten vervaardigd is. Deze kunst raakt mij als architect.”

ÿ SMEEDWERK. Een spel van licht en schaduw op het smeedwerk van Egard Brandt.


“DE HISTORISCHE COHERENTIE VAN EEN ERFGOED HERSTELLEN, GEEFT MEERWAARDE AAN HET PROJECT.”

DE LIJN TUSSEN HEDEN EN VERLEDEN Wat is uw definitie van architectuur? FM: “Elke architect heeft zijn eigen definitie van architectuur. Voor mij is architectuur een samenhang tussen een plaats, een bestemming en de tijd. Ons metier bestaat erin om te anticiperen op een beoogde bestemming van een plaats, met respect voor de tijd. Ik denk – en ik kan het niet genoeg onderstrepen – dat het werkterrein van architecten zich ergens op de lijn tussen het verleden en het heden situeert. Er ligt steeds een verleden achter ons. Ik vind het een zeer interessant idee dat architectuur een interactie tussen verschillende architecten op verschillende momenten is. Architectuur is niets definitiefs zoals sommigen lange tijd gedacht hebben. Om die reden ben ik zowel gepassioneerd door de hedendaagse architectuur als door het erfgoed. Dit lijkt misschien te veel van het goede, maar beiden zijn fascinerend en het gaat om hetzelfde metier.” Uw benadering van architectuur is zeer nederig. FM: “Ik hou ervan om een citaat van Pablo Picasso te gebruiken: ‘Als er maar één enkele waarheid bestond, zou men niet honderd verbeeldingen van hetzelfde thema kunnen schilderen.’ Volgens mij bestaat er immers geen waarheid in kunst. En omdat er geen waarheid bestaat, is het aan de architect om waarden te beschermen. In dezelfde begin-

ÿ RETRO.

De Villa Empain vroeger.

omstandigheden, op dezelfde plaats, rekening houdend met dezelfde bestemming en in dezelfde tijd zullen twee architecten nooit met hetzelfde ontwerp op de proppen komen. Deze vaststelling is formidabel. Het menselijke aspect vormt het middelpunt van de bekommernissen van de architect. Wij ontwerpen voor mannen en vrouwen. Het is de bedoeling om mensen gelukkig te maken door kwaliteitsruimte te creëren.” DE GLORIE VAN BRUSSEL Moet een architect in dat opzicht een vertrouwensrelatie met de bouwheer ontwikkelen? FM: “Ja, een architect is een adviseur zoals een financieel adviseur. De eigenaar van een onroerend goed is zich niet altijd bewust van de kwaliteit. Wanneer we op straat wandelen, zowel in Brussel als ergens anders, zien we vaak

vergane raamkozijnen, daklijsten, sgraffitoversieringen en smeedwerk en we betreuren het verval van het erfgoed. Ik noem dit onvrijwillige beschadiging van kwaliteitselementen. Het is juist hier dat de architect zijn rol van adviseur speelt. Hij kan de eigenaar begeleiden en laten zien dat het gebouw gemakkelijk in zijn oude glorie kan worden hersteld. Dit is dikwijls waardevoller (inclusief op financieel vlak) dan de situatie die we vandaag maar al te vaak tegenkomen, met name de vervanging van de historische elementen door standaardelementen zoals raamkozijnen in PVC. De historische coherentie van een erfgoed herstellen, geeft nochtans dikwijls een zeer grote meerwaarde aan het project. Ik denk bijvoorbeeld aan het ‘Delune’ huis op de Franklin Rooseveltlaan dat minder dan twee jaar na de restauratiewerken verkocht werd tegen een bijna verdrievoudigde prijs.”

U hebt het over Brussel. Wat is uw visie op deze stad en wat zijn uw favorieten qua architectuur? FM: “We erkennen het misschien niet voldoende, maar Brussel is een zeer mooie stad van het einde van de XIXde en het begin van de XXste eeuw die naast het werk van Victor Horta nog twee buitengewone gebouwen bezit: het gerechtsgebouw en het Stoclet huis. Ik hou in het bijzonder van de nog coherente gehelen van huizen, die nu eens neoklassiek en eclectisch, dan weer art nouveau en art deco zijn en die kenmerkend zijn voor tal van Brusselse wijken. Het zou een echt Brussels project zijn om deze gehelen in hun oude glorie te herstellen en daarbij op zoek te gaan naar uitzonderlijke plaatsen die we uit het oog verloren zijn. Er wachten nog verschillende Villa’s Empain die onze aandacht verdienen!”

ÿ HOOFDINGANG. Detail van het smeedwerk van Alfred François aan de deur.

“BRUSSEL IS EEN ZEER MOOIE STAD. ER ZIJN NOG VERSCHILLENDE VILLA’S EMPAIN DIE ONZE AANDACHT VERDIENEN.” Oktober 2011 | Analyses | 79

CULTUUR | AGENDA

AGENDA

CULTUUR EN EVENTS OP HET PROGRAMMA TEKST CHRISTINE MOSTERT

ÿ Louis-Léopold Boilly

© Collection particulière - Susanne Nagy

BELGIË

BRUSSEL Alina Szapocznikow. Sculpture Undone, 1955-1972 Wiels, tot 8 januari 2012 De retrospectieve van deze Poolse kunstenares valt samen met het Poolse voorzitterschap van de Europese Unie en is één van haar eerste grote solotentoonstellingen buiten Polen. www.wiels.be Uncensored Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, tot 8 juli 2012 Laatste tentoonstelling vóór de renovatie van het museum en waarschijnlijk de laatste kans om een ‘koloniaal museum’ te bezoeken! www.africamuseum.be Vlaamse miniaturen Koninklijke Bibliotheek van België, van 30 september tot 31 december 2011 Miniaturen uit de collecties van de Koninklijke Bibliotheek van België en de Bibliothèque nationale de France samengebracht in Brussel en nadien in Parijs. Honderdveertig van de meest prestigieuze handschriften, waarvan sommigen nog maar zelden tentoongesteld zijn. www.kbr.be

voortdurend verandert. www.africamuseum.be Europalia Brasil Van 4 oktober 2011 tot 15 januari 2012 Een twintigtal tentoonstellingen en culturele manifestaties om de duizend facetten van de Braziliaanse geschiedenis en cultuur te ontdekken. www.europalia.be Dubuffet, architect Museum van Elsene, van 20 oktober 2011 tot 22 januari 2012 Ontdek deze kunstenaar in zijn driedimensionale universum. www.museedixelles.irisnet.be Germaine Van Parys en de Belgische droom Jubelparkmuseum, van 21 oktober 2011 tot 26 februari 2012 Een overzichtstentoonstelling van deze pionier van de Belgische documentaire fotografie. www.kmkg-mrah.be

De toekomst kwam vanuit de lucht Jubelparkmuseum, van 30 september 2011 tot 26 februari 2012 De geschiedenis van Sabena. www.kmkg-mrah.be

Cy Twombly Paleis voor Schone Kunsten, van 1 februari tot 29 april 2012 Een hondertal polaroidfoto’s dompelen ons onder in het gevoelige universum van deze grote schilder die vorige zomer overleden is. De weergegeven thema’s vormden de inspiratie voor zijn schilderijen en tekeningen. www.bozart.be

Afrika XL L’Afrique Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, van 1 oktober tot 31 december 2011 De voorbije tien jaar heeft Eddy Van Gestel foto’s gemaakt van het Afrikaanse continent, van het Noorden tot het Zuiden en van het Oosten tot het Westen. Deze foto’s tonen de kwetsbare schoonheid van een continent dat

Het surrealisme in Parijs Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, van 29 maart tot 1 juli 2012 Het surrealisme, dat tijdens het interbellum in Parijs ontstaan is, is waarschijnlijk de meest invloedrijke artistieke en literaire stroming van de XXste eeuw. Een grote tentoonstelling van de Koninklijke Musea voor


Schone Kunsten van België in samenwerking met de Stichting Beyeler. www.fine-arts-museum.be Klimt, Hoffmann en het Stocletpaleis Jubelparkmuseum, van 30 maart tot 1 juli 2012 Het talent van de twee tenoren van de Weense kunst, Gustav Klimt en Josef Hoffmann, bereikt een hoogtepunt met het Stocletpaleis. Een prestigieuze tentoonstelling in samenwerking met het Belvédère Museum in Wenen en de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten. www.kmkg-mrah.be GENT John Constable MSK Gent, tot 20 januari 2012 De olieschetsen van het Victoria & Albert Museum in Londen onderstrepen het belang en de invloed van deze kunstenaar in de schildergeschiedenis. www.mskget.be Kaj Franck. Universal designer Design Museum Gent, van 19 november 2011 tot 26 februari 2012 Een retrospectieve naar aanleiding van de honderdste verjaardag van de geboorte van deze designer die wordt omschreven als het ‘geweten’ van de moderne Finse vormgeving. www.designmuseumgent.com

ÿ Uncensored

R. Asselberghs © MRAC

NAMEN Auguste Rodin et Félicien Rops. Les Embrassements humains Musée Félicien Rops, van 1 oktober 2011 tot 8 januari 2012 Zie artikel pagina 80-81 www.museerops.be BERGEN Le Modèle a bougé Musée des Beaux-Arts de Mons, tot 5 februari 2012 Hoe het onweergeefbare weergeven? www.bam.mons.be Michel François 45.000 affiches. 1994-2011 MAC’s, van 23 oktober 2011 tot 29 januari 2012 Gewijd aan de affiches op groot formaat die hij op basis van zijn foto’s maakt. www.mac-s.be

FRANKRIJK

ANTWERPEN Meesterwerken in het MAS MAS, tot 30 december 2012 Het nieuwe museum van de stad Antwerpen. www.mas.be

PARIJS Beauté, morale et volupté dans l’Angleterre d’Oscar Wilde Musée d’Orsay, tot 15 januari 2012 The ‘Aesthetic movement’. In het materialistische Engeland van de tweede helft van de XIXde eeuw definiëren kunstenaars, schrijvers en ontwerpers een artistieke stijl die bevrijd is van de principes van orde en de victoriaanse moraliteit en waarin schoonheid en sensualiteit tot uiting gebracht worden. www.musee-orsay.fr

Palazzo Rubens. De meester als architect Rubenshuis, tot 11 december 2012 Unieke tentoonstelling over een minder bekend aspect van deze kunstenaar. www.rubenshuis.be

Giacometti et les Étrusques Pinacothèque de Paris, tot 8 januari 2012 In 1955 ontdekt Giacometti de kunst en de beschaving van de Etrusken. De Pinacothèque vormt het toneel van deze kunst met

ÿ De toekomst kwam vanuit de lucht ÿ Georg Baselitz © Curatelle La Sabena

zijn langgerekte figuren. www.pinacotheque.com Edouard Munch, l’œil moderne 19001944 Centre Pompidou, tot 9 januari 2012 Vaak voorgesteld als een symbolistische of pre-expressionistische schilder wordt een verzameling belangrijke werken van deze Noorse kunstenaar tentoongesteld die hem helemaal in het modernisme en avant-gardisme van de XXste eeuw plaatst. www.centrepompidou.fr Fra Angelico et les Maîtres de la lumière Musée Jacquemart-André, tot 16 januari 2012 Hommage aan deze meester van het quattrocento; hier omringd door beroemde schilders die een belangrijke invloed hadden op zijn kunst of die hij op zijn beurt geïnspireerd heeft. www.musée-jacquemart-andré.com La Cité interdite au Louvre – Empereurs de Chine et rois de France Musée du Louvre, tot 9 januari 2012 Honderddertig belangrijke werken die door China uitgeleend werden, geven de evolutie van de Verboden Stad weer. De tentoonstelling bestaat uit een chronologisch parcours opgebouwd rond de grote keizers die China bestuurd hebben van de XIIIde tot het midden van de XIXde eeuw. www.louvre.fr Georg Baselitz sculpteur Musée d’Art Moderne de la Ville de Paris, van 30 september 2011 tot 29 januari 2012 Een veertigtal houtsculpturen die tussen 1979 en 2010 gecreëerd werden, belichten een ander aspect van het werk van deze kunstenaar die in de eerste plaats schilder en graveur is. www.mam.fr

© Georg Baselitz

Matisse, Cézanne, Picasso… L’aventure des Stein Grand Palais, van 5 oktober 2011 tot 16 januari 2012 Portret van een verzamelaarsfamilie : Léo, Gertrude, Michael en Sarah Stein. Woonachtig in Parijs aan het begin van de XXste eeuw, ontvingen ze bij hen de hele avantgarde en hebben ze bijgedragen aan de introductie van een nieuwe norm inzake artitieke smaak. www.rmn.fr Berlin-Munich 1905-1920 : Der Blaue Reiter vs Die Brücke Pinacothèque de Paris, van 13 oktober 2011 tot 11 maart 2012 Confrontatie van de twee stichtende stromingen van het Duitse expressionisme. www.pinacotheque.com Diane Arbus Jeu de Paume Van 18 oktober 2011 tot 5 februari 2012 Eerste retrospectieve in Frankrijk van deze New Yorkse die de kunst van de fotografie in rep en roer zette door ons het verborgen gezicht van de menselijke geest te laten zien. www.jeudepaume.org Mémoires du futur, la collection Olbricht La Maison Rouge, van 22 oktober 2011 tot 15 januari 2012 De Duitser Thomas Olbricht brengt oude en hedendaagse kunst samen: curiositeiten, schilderijen, sculpturen, foto’s, enz. Portret van een gerespecteerde verzamelaar. www.lamaisonrouge.org Samouraï. Armure du guerrier Musée du quai Branly, van 8 november 2011 tot 29 januari 2012 Het universum en de plaats van de samoeraikrijger in de Japanse maatschappij vanuit de evolutie van zijn uitwendige verschijning, Oktober 2011 | Analyses | 83

AGENDA | CULTUUR

CULTUUR | AGENDA

deze tentoonstelling compleet. www.albertina.at

ENGELAND ÿ La Cité interdite au Louvre © Musée du Palais impérial

ÿ Vlaamse miniaturen

van de XIIde tot de XIXde eeuw. Collectie Barbier-Muller. www.quaibanly.fr Danser sa vie Centre Pompidou, van 23 november 2011 tot 5 maart 2012 Interdisciplinaire manifestatie die de banden en dialogen belicht tussen de visuele kunsten en de dans van 1900 tot nu. www.centrepompidou.fr Louis Vuitton – Marc Jacobs Musée des Arts Décoratifs, van 24 januari tot 2 september 2012 De geschiedenis van het in 1854 door Louis Vuitton gecreëerde merk en de bijdrage van ontwerper Marc Jacobs aan zijn internationale faam. www.les artsdécoratifs.fr Ai Weiwei Jeu de Paume, van 21 februari tot 29 april 2012 Foto’s en video’s van deze Chinese kunstenaar en intellectueel. De tentoonstelling focust op de diversiteit van zijn werk. www.jeudepaume.org Debussy, la musique et les arts Musée de l’Orangerie, van 21 februari tot 11 juni 2012 Herdenking van de 150ste verjaardag van de geboorte van deze ‘impressionistische’ componist. www.musee-orangerie.fr Henri Matisse Centre Pompidou, van 7 maart tot 18 juni 2012 Een zestigtal meesterwerken die, per thema en chronologisch, in paren of reeksen tentoongesteld worden, leggen de nadruk op het formele onderzoek van Matisse, van het pointillisme van 1904 tot de ambitieuze


ÿ Germaine Van Parys en de Belgische droom ©Fondation Germaine Van Parys

‘papiers découpés’ van de jaren 1950. www.centre pompidou.fr Tim Burton Cinémathèque Française, van 21 maart tot 21 mei 2012 Deze tentoonstelling die oorspronkelijk in het Museum of Modern Art in New York liep, reisde reeds naar Toronto en Melbourne en doet tenslotte Europa aan. www.cinematheque.fr RIJSEL Lanskoy, un peintre russe à Paris LaM – Villeneuve d’Ascq, tot 15 januari 2012 Honderdvijftig werken uit openbare en privécollecties belichten het oeuvre van deze Russische schilder die in 1921 naar Parijs getrokken is. www.musee-lam.fr Louis-Léopold Boilly (1791-1845) Palais des Beaux-Arts de Lille, van 4 november 2011 tot 6 februari 2012 Eerste retrospectieve sinds 1930 van deze kunstenaar/kroniekschrijver van het leven van het Ancien Régime tot de val van het Keizerrijk. www.pba-lille.fr METZ Erre, variations labyrinthiques Centre Pompidou-Metz, tot 5 maart 2012 Na ‘Chefs-d’œuvre ?’ een tweede groot thema voor deze tweede tentoonstelling in het nieuwe Centre Pompidou. www.centrepompidou-metz.fr Ronan & Erwan Bouroullec, Bivouac Centre Pompidou-Metz, van 7 oktober 2011 tot 30 juli 2012 Duizend vierkante meter gewijd aan tien jaar werk van deze designbroers. www.centrepompidou-metz.fr

SPANJE

MADRID L’Hermitage au Prado Musée National du Prado, van 8 november 2011 tot 25 maart 2012 Meesterwerken waarvan de diversiteit en de artistieke grootheid het historische belang van de collecties van de Hermitage alleen maar kunnen bevestigen. www.museodelprado.es

DUITSLAND

KEULEN MemyselfandI. Photo portrait of Picasso Museum Ludwig, tot 15 januari 2012 Iconische en meer intieme foto’s van deze geniale kunstenaar. www.museum-ludwig.de MÜNCHEN Georgia O’Keeffe. Life and work Kunsthalle, van 3 februari tot 13 mei 2012 Retrospectieve van deze pionier van de Amerikaanse kunst die zij losmaakte van de Europese tradities, wat haar artistieke emancipatie mogelijk maakte. www.hypo-kunsthalle.de

OOSTENRIJK

WENEN René Magritte Albertina, van 9 november 2011 tot 26 februari 2012 Deze tentoonstelling, die georganiseerd wordt in samenwerking met de Tate Liverpool, staat in het teken van aspecten van het leven en de werkwijze van deze kunstenaar die tot op heden nog maar weinig in beeld kwamen. Tekeningen en collages, maar ook zelden eerder getoonde films en foto’s maken

LONDEN Post-modernisme : Style et Subversion 1970-1990 Victoria & Albert Museum, tot 15 januari 2012 Deze tentoonstelling staat in het teken van één van de meest controversiële stromingen in de kunst en vormgeving. www.vam.ac.uk Leonardo da Vinci, Painter at the Court of Milan The National Gallery, van 9 november 2011 tot 5 februari 2012 Deze tentoonstelling doet de tijd herleven van de meesterwerken die Leonardo da Vinci gecreëerd heeft toen hij schilder was aan het Hof van Hertog Ludovico Sforza in Milaan. Ze belicht zijn streven naar perfectie in de voorstelling van de menselijke gedaante. www.nationalgallery.org.uk

ITALIË

VENETIË Elogio del dubbio Punta della Dogana, tot 31 december 2012 Aan de hand van meesterwerken uit de collectie van François Pinault belicht deze tentoonstelling het thema van de kracht en de kwetsbaarheid van het mens-zijn. www.palazzograssi.it Il mondo vi appartiene Palazzo Grassi, tot 31 december 2011 Overpeinzingen over het duizelingwekkend hoge tempo van de hedendaagse wereld onder invloed van het nomadenbestaan, het wereldburgerschap en de rassenvermenging, tot uiting gebracht door kunstenaars met verschillende achtergronden. www.palazzograssi.it

NEDERLAND

AMSTERDAM Rubens, Van Dyck & Jordaens. Vlaamse schilders uit de Hermitage Hermitage-Amsterdam, tot 16 maart 2012 Schilderijen en tekeningen van de drie groot-

meesters van de Antwerpse school, waarvan het merendeel in de XVIIIde eeuw verworven werd door Catharina de Grote. www.hermitage.nl

ZWITSERLAND

BAZEL Louise Bourgeois, à l’infini Fondation Beyeler, tot 8 januari 2012 De Stichting laat de werken van deze grote dame dialogeren met die van artiesten die voor haar belangrijk waren, zoals Cézanne, Giacometti en Bacon. www.fondationbeyeler.ch

USA

NEW YORK De Kooning : A Retrospective MoMA, tot 9 januari 2012 Eerste ‘echte’ retrospectieve van deze Amerikaanse schilder met Hollandse roots. Hij wordt beschouwd als één van de belangrijkste en productiefste kunstenaars van zijn generatie. Naast de meest bekende werken van zijn oeuvre onthult de tentoonstelling eveneens een bewogen parcous. www.moma.org Heroics Africans : legendary leaders, iconic sculptures Metropolitan Museum of Art, tot 29 januari 2012 Een honderdtal belangrijke werken uit Europese collecties. Deze tentoonstelling staat in het teken van de identiteit van de voorgestelde elite. www.metmuseum.org Maurizio Cattelan Guggenheim Museum, van 4 november 2011 tot 22 januari 2012 Eerste retrospectieve van deze provocateur van de hedendaagse kunst die zopas zijn pensioen aangekondigd heeft. www.guggenheim.org Cindy Sherman MoMA, van 26 februari tot 11 juni 2012 De tentoongestelde kunstwerken geven een overzicht van de hele carrière van deze fotografe, van haar ‘Untitled Film Stills’-reeks tot haar recente muurfoto’s die voor de eerste keer in de Verenigde Staten getoond worden. www.moma.org

KUNSTBEURZEN OKTOBER - APRIL FIAC Parijs, Grand Palais, van 20 tot 23 oktober 2011 www.fiac.com PARISTABLEAU. Le salon international de la peinture ancienne Parijs, Palais de la Bourse, van 4 tot 8 november 2012 www.paristableau.com Paris Photo Parijs, Grand Palais, van 10 tot 13 november 2011 www.parisphoto.fr Art Basel Miami Beach Miami Beach, Florida, USA, van 1 tot 4 december 2011 www.artbaselmiamibeach.com BRAFA Brussel, Tour & Taxis, van 21 tot 29 januari 2012 www.brafa.be The Armory Show New York, van 8 tot 11 maart 2012 www.thearmoryshow.com TEFAF Maastricht, van 16 tot 25 maart 2012 www.tefaf.com Eurantica Brussels Brussel, van 22 maart tot 1 april 2012 www.eurantica.be Salon du dessin Parijs, Palais de la Bourse, van 30 maart tot 4 april 2012 www.salondudessin.com Art Paris Art Fair Parijs, Grand Palais, van 31 maart tot 3 april 2012 www.artparis.fr Pavillon des Arts et du Design Parijs, jardin des Tuileries, van 5 tot 9 april 2012 www.padparis.net


GENIETEN | WIJN

GRAND CRU FIONA MORRISSON, MASTER OF WINE

TEKST © CANTILIS - FOTO’S © SVEN EVERAERT EN ROULARTA/THINKSTOCK

Als Fiona Morrisson de deur van Hof te Cattebeke (Oudenaarde) opent, valt ons meteen haar brede, warme glimlach op ondanks de drukte van de dag, met twee levendige kids op de achtergrond, snoeiwerken in de tuin en renovatiewerken in huis… Fiona is een van de slechts drie Belgen die de titel “Master of Wine” mogen dragen. Ze is wel wat drukte gewoon, want in haar beroepsleven – dat helemaal rond wijn draait – lopen flink wat activiteiten door elkaar. Fiona helpt haar man, Jacques Thienpont van Thienpont Wijnen, om de wijnhandel verder uit te bouwen, schrijft artikels over wijn, creëert wijnkaarten voor SN Brussels Airlines en Auto-Grill, is consultant bij Christie’s, spreekt op conferenties én heeft zitting in het Directiecomité van het Institute of Masters of Wine. Tussen al die drukke bezigheden houdt ze zich staande door te streven naar eenvoud, “met af en toe een subtiele nuance en een leuke verrassing, zoals een goede Bordeaux samengaat met de Japanse keuken”. Het relaas van een boeiende ontmoeting.


F

iona Morrisson is een van de slechts 285 mensen wereldwijd die de begeerde titel Master of Wine mogen dragen en de enige vrouw in België. Het diploma, zo vertelt ze, is voor het eerst uitgereikt in London in 1953. Kandidaten ondergaan om te beginnen een toegangsexamen, met een theoretische proef en een blinde proefsessie. Voor wie wordt toegelaten, volgen twee jaar van grondige studie, gevolgd door een zwaar eindexamen. Het diploma legt de nadruk op de praktische aspecten van wijn. Kandidaten moeten natuurlijk de kunst van het proeven beheersen, maar evengoed weten hoe een wijnstok gesnoeid wordt en druiven geoogst worden… Sinds zijn ontstaan heeft de reputatie van het Instituut zich over heel de wereld verspreid. Het examen wordt nu nog altijd afgenomen in Londen, maar ook in San Francisco en zelfs in Australië. “Ikzelf kreeg mijn titel in 1994”, zegt Fiona Morrisson. “Toen slaagde slechts 10% van de kandidaten. Vandaag is de slaagkans gestegen tot 25%, maar daarmee zijn de vereisten nauwelijks minder streng. Wie enige kans wil maken, moet minstens vijf jaar ervaring hebben. Zo zijn er in België nog altijd maar drie Masters. Toch moedig ik onze landgenoten aan om zich kandidaat te stellen en het avontuur aan te gaan. Dat wordt van mij verwacht, als lid van het Directiecomité van het Instituut.” EEN PASSIE MET SCHOTSE ROOTS Op de vraag waar haar passie voor wijn vandaan komt, verwijst Fiona Morrisson naar haar Schotse roots. Ze had immers een grootvader die een uitzonderlijk rijk gestoffeerde wijnkelder bezat. “We gingen elke zondag op

bezoek en werden toen vergast op de beste grand cru’s. Het klinkt een beetje fout, maar gelukkig is mijn grootvader gestorven voor hij alles kon opdrinken. Mijn vader heeft de traditie in elk geval verder gezet. Ik was al van jongs af gefascineerd door die flessen met hun kostbare inhoud en door de verhalen die mijn grootvader vertelde over de etiketten…” Toen ze veertien jaar was, kocht Fiona haar eerste boek over wijn. Tweedehands. Het werd het begin van een passie die tot vandaag voortduurt en die intussen uitgegroeid is tot haar levenswerk. Als studente werd ze lid van de proefclub van de universiteit. Via een wedstrijd kon ze naar Bordeaux om er de oogst mee te maken. “Toen had ik al besloten dat ik na mijn studies meteen in de wereld van de wijn aan de slag wou.” Maar dat was niet naar de zin van de vader van Fiona, die verkiest dat zijn dochter als journaliste aan de slag gaat. Daarom vertrekt ze naar Chicago, waar ze inderdaad artikels schrijft… voor een wijnrubriek! Daarna raakt alles in een stroomversnelling. Ze wordt opgemerkt door Paterno Imports voor wie ze de import van fijne Italiaanse en Franse wijnen organiseert. Daarna volgt Seagram Château & Estates en een aanstelling tot woordvoerder van het Comité Interprofessionnel du Vin de Bordeaux voor de opkomende landen. Het is tenslotte, niet toevallig, in Bordeaux dat ze haar man, Jacques Thienpont, ontmoet. Als telg van een Oudenaardse familie van wijnliefhebbers en -handelaars blijkt hij de ware te zijn.

“DE EINDPROEF VOOR MASTER OF WINE IS ONGEMEEN STRENG. SLECHTS 1 OP 4 KANDIDATEN KRIJGT UITEINDELIJK DE TITEL.” ÿ FIONA MORRISSON. “Wijn is een passie en een levenswerk.”

ÿ WINETASTING.

De kunst en de kennis van het proeven.

WIJN | GENIETEN

FRANKRIJK HEEFT ALLES: DE KNOWHOW VAN VELE JAREN, MAAR OOK DE KWALITEIT VAN DE TERROIR EN HET ZACHTE MARITIEME KLIMAAT.

WIE WIL BELEGGEN IN WIJNEN, RAADT FIONA MORRISSON AAN TE BEGINNEN BIJ DE SUCCESVOLLE BEWAARWIJNEN VAN DE REGIO BORDEAUX.

EEN GOED IDEE?

WIJN ALS INVESTERING ÿ DEGUSTATIE. Op zoek naar de neus van de wijn, de kleur afwegen tegenover een wit papier en dan maar quoteren.

HET IS, NIET TOEVALLIG, IN BORDEAUX DAT FIONA HAAR MAN ONTMOET: EEN TELG VAN EEN FAMILIE VAN WIJNLIEFHEBBERS EN -HANDELAARS. 88 | Analyses | Oktober 2011

EEN MIX VAN KUNST EN WETENSCHAP De familie Thienpont is eigenaar van een aantal wijngaarden in de streek van Bordeaux, waaronder het Vieux Château Certan. Fiona Morrisson vertelt hoe haar man, Jacques Thienpont, er in 1979 een aanpalend stuk land kocht. “Vanaf dan heeft hij zich ten volle als wijnmaker gevestigd, in combinatie met zijn activiteiten als wijnhandelaar. Het domein van Château Le Pin omvat vandaag 2,5 hectare. Wij maken er een excellente Pomerol, die ook commercieel zeer succesvol is (de jaargang 2005 verkoopt vandaag tegen meer dan 4000 euro per fles).” Fiona en haar man hebben voor Château Le Pin zopas een nieuwe wijnkelder ingehuldigd, die ontworpen is door de Belgische architecten Paul Robbrecht en Hilde Daem. Zij stonden ook in voor het Brugse Concertgebouw, het Rubensplein in Knokke, de uitbreiding van de Zoo van Antwerpen… “Jacques en ikzelf houden van architectuur, misschien omdat die discipline net als wijn een mix is van wetenschap en kunst en met haar resultaten alle zintuigen aanspreekt. Daarom wilden wij een wijnkelder die de waarden belichaamt waar wij zelf voor staan: discreet, opgetrokken uit

kalksteen uit de reek van Saint-Emilion die een magnifieke gelige tint heeft, met een dak in leisteen… Allemaal lokale, natuurlijke, organische materialen die de sfeer van de streek ademen.” En ze vervolgt, bevlogen, over het succes van Château Le Pin: “Wij hopen dat onze wijn succes heeft, omdat hij zo lekker is! (lacht) Jacques en ik geloven vooral in de kracht van eenvoud, wij verwerken onze druiven zo natuurlijk en eenvoudig mogelijk. Dat is een van de redenen waarom Château Le Pin succes heeft. Hij wordt gemaakt van één enkele druif (Merlot), op één plaats, door één wijnmaker… Wij hebben zelfs geen tweede wijn, we maken er maar één. Dat draagt allemaal bij tot een heel eenvoudig, heel helder eindproduct.” De wens om eenvoudig en daardoor juist krachtig te werk te gaan, komt terug in alles wat Fiona Morrisson doet. Zo besloten zij en haar man om een wijngoed dat ze vorig jaar in Saint-Emilion overnamen, een nieuwe naam te geven. “Het domein heette voorheen Haut Plantey, een naam die je geen 30 seconden onthoudt. Wij maakten er L’If van, op voorstel van een neef van Jacques.” If is het Franse woord voor iep, een boom die net als de den zijn bladeren in de winter behoudt. “Maar het

woord staat in het Engels ook voor ‘wat als’ en dat vonden wij een heel leuke verwijzing naar de manier waarop wij bij het vinificatieproces alles voortdurend in vraag blijven stellen. Wat als we morgen zouden oogsten? Wat als we een andere houtsoort voor de vaten gebruiken? Of inox vaten? Wij hebben jaren ervaring, maar aarzelen niet om onze methodes in vraag te stellen. Zo luidt elke jaargang het begin van een nieuw avontuur in…”

Fiona Morrisson is ervan overtuigd dat wijn een goede investering kan zijn, zeker voor de grote cru’s. De vraag overtreft bijna altijd het aanbod. En de instap in de wijnwereld is betrekkelijk eenvoudig, hoewel het om een complex product gaat dat zijn finesses niet altijd gemakkelijk blootgeeft. Een derde factor is het feit dat wijn een betrekkelijk directe manier van investeren toelaat dankzij de notering in de Live-ex, de wijnindex. Wie geïnteresseerd is, raadt Fiona Morrisson aan te beginnen bij de succesvolle bewaarwijnen van de regio Bordeaux. Wie iets avontuurlijker ingesteld is, kan zich wagen aan Bourgogne of aan een aantal topwijnen uit Italië, Spanje of de Verenigde Staten. “Maar geef altijd de voorkeur aan de prestigieuze appellations en natuurlijk aan de goede jaargangen”, zo voegt ze toe. “En vergeet niet rekening te houden met de wisselkoersen, want die spelen toch wel een rol als je kijkt naar de prijsniveaus die Bordeauxwijnen uit 2009 en 2010 tegenwoordig halen…”

ÿ BORDEAUXWIJNEN. Een goed begin voor de belegger in wijn.

DE BELG IS EEN WIJNLIEFHEBBER IN HART EN NIEREN Volgens Fiona hebben Belgen een heel evenwichtige, natuurlijke verhouding met wijn. “Omdat België geen wijnproducerend land is, is wijn er geen evidentie zoals dat in Frankrijk helaas te vaak het geval is. En Belgen houden van uitgebreid tafelen met familie en vrienden, ze leven graag goed en delen graag het genot van een goed bier of een lekkere wijn. Zo krijgen veel Belgen de liefde voor wijn al op vrij jonge leeftijd mee.” Zelf geeft Fiona vaak een degustatie cadeau, bijvoorbeeld als huwelijksgeschenk. “Dat wordt vaak een uitzonderlijk moment dat mensen samen delen, rijk aan indrukken. En dat is precies wat wijn zo’n uitzonderlijk product maakt. Er zijn nooit zo veel goede Oktober 2011 | Analyses | 89

GENIETEN | WIJN

FRANKRIJK HEEFT ALLES: DE KNOWHOW VAN VELE JAREN, MAAR OOK DE KWALITEIT VAN DE TERROIR EN HET ZACHTE MARITIEME KLIMAAT.

wijnen geweest als nu, met een prijs tussen 10 en 20 euro. Ik ben dus heel optimistisch gestemd voor de toekomst – wijn zal zijn rol altijd blijven spelen,” vult ze aan. Met zichtbaar plezier haalt ze herinneringen op aan die keer dat ze met twee bevriende Belgische sommeliers een blinde proefsessie hield. “De ene Vlaming, sommelier bij Comme Chez Soi, de andere Waal, sommelier bij restaurant Pazzo in Antwerpen. En door een ongelooflijk toeval droegen ze dan nog allebei dezelfde naam, William Wouters. Dat was een echte ‘histoire belge’, maar wat hebben we toen gelachen en genoten, zonder onszelf te serieus te nemen, ondanks onze 30 jaar ervaring in het wijnwereldje… Niet zoals in Frankrijk helaas vaak het geval is.”

EEN LOFZANG OP FRANKRIJK Nochtans blijkt hoezeer Fiona Morrisson Frankrijk als grote wijnnatie blijft verkiezen, hoewel ze als Master of Wine zeer goed de wijnen uit de nieuwe wereld kent, uit Australië, Nieuw-Zeeland en Zuid-Afrika zelfs. “Frankrijk heeft alles: de knowhow van vele jaren, maar ook de kwaliteit van de terroir en het zachte maritieme klimaat met een lang groeiseizoen, dat toelaat om uitstekende frisse wijnen te maken die zeer lang op dronk blijven, zonder excessen van alcohol, suikers of tannines. Franse wijnen zijn evenwichtige wijnen en Frankrijk produceert met zijn vele verschillende regio’s nog altijd meer grote wijnen dan welk ander land ter wereld ook.”

ÿ DETAILFOTO. De wijn plakt tegen het glas.

NADINE EN ISABELLE BAUDHUIN Juweliers - Ontwerpers #PVMFWBSEEF8BUFSMPP t#SVTTFM 1TUF verdieping 5FM t'BY


www.nadine-baudhuin.be 0QFOWBOEJOTEBHUPUFONFUWSJKEBHUPUV ;BUFSEBHUPUVt(FTMPUFOPQNBBOEBH

www.porsche.be

Op weg naar de toekomst is hij veranderd. Maar hij bleef wel altijd trouw aan zichzelf. De nieuwe 911.

Milieu-informatie (K.B. 19/03/2004) : www.porsche.be

GEMIDDELD VERBRUIK (L/100 KM): 8,2 - 9,5 / CO2-UITSTOOT (G/KM): 194 - 224.

EEN ECONOMIE IN 3D: DEBTS, DEFICITS AND DEMOCRACY

Recommend Documents