Een duidelijke kijk op
kanker
Als een cel in het lichaam ontspoort ...
Filip Lardon
Inhoud
Woord vooraf....................................................................................7 Dankwoord.......................................................................................9
1 Inleiding.....................................................................................11 2 Ontstaan van kanker.................................................................17 1 Kanker is een ziekte van de cel.............................................................. 18 2 Een fout bij de genen............................................................................. 25 3 Kanker als meerstappenproces..............................................................29
3 Tumorgroei.................................................................................33 1 Een ontspoorde kankercel groeit uit tot een tumor............................34 2 Goedaardige en kwaadaardige tumorgroei.........................................35 3 De groeiende tumor voorziet zichzelf van bloedvaten.......................39 4 Het mechanisme van invasie en metastasering....................................42 5 De afweer van tumoren.........................................................................46 6 Niet alle kankercellen vormen vaste tumoren......................................49
4 Enkele cijfers..............................................................................51 1 Epidemiologie.........................................................................................52 2 Waar en hoe vaak komt kanker voor?................................................... 53 3 Evolutie van de kankerincidentie en -mortaliteit................................58
5 Oorzaken en preventie.............................................................63 1 Oorzaken van kankerontwikkeling.......................................................64
5
2 Chemische, fysische en biologische carcinogenen...............................67 3 Erfelijkheid en kanker............................................................................77 4 Preventie en vroege opsporing.............................................................. 79
6 Symptomen, diagnose en prognose........................................87 1 Symptomen van kanker..........................................................................88 2 Het stellen van de diagnose................................................................... 91 3 Prognose................................................................................................ 103
7 Behandeling.............................................................................107 1 Behandelingsmogelijkheden...............................................................108 2 Chirurgie................................................................................................ 112 3 Chemo- en radiotherapie..................................................................... 114 4 Andere behandelingen........................................................................ 125
8 Wetenschappelijk onderzoek.................................................135 9 Kanker in vraag en antwoord................................................147 Slotwoord......................................................................................172 Geraadpleegde en/of aanbevolen boeken en websites........... 174
6
Woord vooraf Nagenoeg iedereen wordt geconfronteerd met kanker, van veraf of van heel dichtbij. In de westerse wereld treft de ziekte ongeveer een op de drie personen en een op de twee gezinnen krijgt vroeg of laat rechtstreeks te maken met kanker. Kanker is een ziekte met een ingewikkeld verloop en een complexe behandeling. Vaak blijven patiënten en hun omgeving met heel wat vragen over het wat, hoe en waarom van deze ziekte. Nochtans is kennis heel belangrijk. Als je begrijpt wat er aan de basis ligt van kanker en wat er in je lichaam gebeurt als je kanker hebt, krijg je ook een veel beter inzicht in de manier waarop kanker ontstaat en behandeld wordt. Met Een duidelijke kijk op kanker willen we deze kennis op een verstaanbare manier overbrengen. Deze informatie is uiteraard ook van groot nut voor de naasten van de kankerpatiënt, maar het boek is evengoed bedoeld voor iedereen die gewoon wat meer wil weten over de werking van een menselijk lichaam en van een cel, en hoe en waarom het kan mislopen. In dit boek willen we kanker op een heel eenvoudige en geïllustreerde manier omschrijven. Stap voor stap leggen we uit wat kanker precies is, hoe vaak de ziekte voorkomt, hoe en waarom ze in het lichaam ontstaat en hoe een tumor groeit en welke gevolgen dat heeft. Het gedrag van een tumor, zoals goedaardige en kwaadaardige groeiwijze en het ontstaan van uitzaaiingen, illustreren we op een duidelijke manier. Ook klinische aspecten, zoals het stellen van de diagnose, de vooruitzichten voor de pa-
7
tiënt en de huidige en toekomstige behandelingsmethoden komen aan bod. Daarbij leggen we de principes van chirurgische behandeling, chemotherapie en radiotherapie uit en omschrijven we waarom precies deze therapieën kanker zo efficiënt kunnen bestrijden. Ten slotte komt het huidige wetenschappelijke kankeronderzoek aan bod en geven we een stand van zaken van onze nieuwe kennisontwikkelingen over deze complexe ziekte. In het laatste hoofdstuk beantwoorden we bondig een aantal veelgestelde vragen over kanker. We hebben geprobeerd om de informatie zo begrijpelijk mogelijk te schrijven, zonder dat de lezer verondersteld wordt veel voorkennis te hebben. Op deze manier willen we het boek toegankelijk maken voor een heel breed publiek.
Hier en daar willen we echter ook wat verder gaan en de informatie wat meer uitdiepen. Wie zijn kennis daarmee wil verruimen, kan deze uitdiepingsparagrafen lezen. Deze stukken zijn aangeduid met een vergrootglassymbooltje en zijn in het grijs gedrukt. De lezer die zich liever tot de basiskennis beperkt, kan deze paragrafen gewoon overslaan en verder de zwarte tekst lezen.
8
1
Inleiding
… of hoe belangrijk kanker is in de maatschappij en in de medische wetenschap, vroeger en nu.
Tot op vandaag is kanker een ernstig wereldwijd probleem; elk jaar wordt bij meer dan tien miljoen mensen de diagnose kanker gesteld. Kanker is de tweede meest voorkomende doodsoorzaak in de westerse wereld. In België en Nederland zal een op de drie mannen en een op de vier vrouwen kanker krijgen voor zijn/ haar vijfenzeventigste levensjaar. De komende jaren zal het aantal kankergevallen alsmaar toenemen, o.a. door de vergrijzing van de bevolking, maar waarschijnlijk ook door andere oorzaken, zoals de veranderende milieu- en levensomstandigheden. Als de huidige trend zich voortzet, zal het aantal jaarlijkse kankerdiagnoses in de wereld wellicht oplopen tot twintig miljoen tegen het jaar 2020 en zal kanker de eerste plaats innemen op de lijst van de doodsoorzaken. Is kanker dan een ziekte van de moderne tijd? Zeker niet. Hoewel het aantal kankergevallen de laatste decennia aanzienlijk toegenomen is, bestaat kanker al eeuwen, wellicht al sinds het bestaan van de mensheid en zelfs al veel vroeger. Kwaadaardige tumoren werden al beschreven in heel wat oude beschavingen, zoals in Azië, Zuid-Amerika en Egypte. Enkele voorbeelden zijn de beschrijving op papyrusrollen van enkele patiënten met borsttumoren die dateren uit ongeveer 1600 v.Chr., de opgraving van twee mummies met een bottumor in de piramide van Gizeh en de beschrijving van huidkanker door de Griekse arts Hippocrates in de vijfde eeuw v.Chr. Het ziektebeeld is ook niet beperkt tot de mens, maar komt bij alle hogere diersoorten voor. Ooit werd een beschrijving gevonden van een bottumor bij een holenbeer uit de prehistorie.
12
1 Inleiding
Het woord kanker is afgeleid van het Griekse ‘carcinos’ of het Latijnse ‘cancer’, dat krab of kreeft betekent. De Grieks-Romeinse arts Galenus (eerste eeuw) gaf die naam aan de aandoening, omdat de ziekte in vroegere tijden herkend werd aan de opvallend rode, gezwollen bloedvaten in de nabijheid van de gezwellen die de artsen van toen deden denken aan de rode poten en scharen van een krab. Tot op heden wordt het beeld van een krab vaak gebruikt in een aantal logo’s, o.a. van kankerverenigingen. De oorzaak van kanker is doorheen de geschiedenis onderwerp geweest van talrijke speculaties en van veel onderzoek. In heel wat oude beschavingen werd de oorzaak toegeschreven aan de goden en dit geloof heeft eigenlijk standgehouden tot aan de middeleeuwen. Hippocrates ontwikkelde echter al veel vroeger de ‘leer van de humores’ (± 400 jaar v.Chr.) en beschreef kanker als een verstoorde balans tussen de zwarte lichaamsvloeistof (van de milt) en de drie overige lichaamsvloeistoffen (bloed, slijm en gal). Deze theorie was de eerste die de oorsprong van kanker in verband bracht met natuurlijke oorzaken en heeft zeer lang standgehouden. De Parijse chirurg Henri François Le Dran (18de eeuw) was de eerste die de theorie van Hippocrates echt aanviel. Hij beschouwde kanker in het vroege stadium als een lokale ziekte, die dan ook alleen met chirurgie genezen kon worden. Hij beschreef ook dat de versprei-
13
ding van kanker in het lichaam plaatsvond via de lymfebanen. Hij stelde dat het hele systeem besmet werd als een druppel kankerlymfe de aangrenzende lymfeklieren gepasseerd had. De invoering van de microscoop speelde een belangrijke rol bij de verwerping van de lymfetheorie. De Duitse wetenschapper Johannes Müller (19de eeuw) toonde aan dat kankers samengesteld zijn uit cellen, bouwsteentjes waaruit ook het hele lichaam samengesteld is, en niet uit gestolde lymfe. Hij toonde ook aan dat er een verschil is tussen normale cellen en kankercellen. Microscopisch onderzoek van tumoren maakte het ook de Duitse arts Rudolf Virchow (19de eeuw) mogelijk om te verklaren dat ‘elke cel geboren wordt uit een andere cel’. Zo werd kanker – terecht – als een ‘ziekte van de cel’ beschouwd. Vanaf toen zijn belangrijke wetenschappelijke ontdekkingen elkaar sneller beginnen op te volgen, waardoor de kennis van kanker alsmaar uitgebreider werd. We begrijpen meer en meer van het ontstaansmechanisme en de ontwikkeling van tumoren. De huidige medisch-wetenschappelijke kennis laat inmiddels ook verbeterde en totaal nieuwe opsporings- en behandelingsmogelijkheden toe. Dankzij de recente biomedische en technologische ontwikkelingen, die alsmaar verder verbeteren, staat de moderne geneeskunde al heel ver en zien we een hoopvolle toekomst tegemoet.
14
1 Inleiding
De geneeskundige discipline die zich met kanker bezighoudt, is de oncologie. De term komt van het Griekse ‘onkos’ dat massa, gezwel of tumor betekent; het achtervoegsel -logie betekent ‘leer’ of ‘kunde’. Oncologie is de leer van de gezwelziekten of de kankergeneeskunde. Het is een specialisme met alsmaar groeiende aandacht en dat nauw samengaat met andere geneeskundige disciplines zoals de gynaecologie, de hematologie en de neurologie.
15
2
Ontstaan van kanker
… of hoe kanker ontstaat als een cel in het lichaam per ongeluk ontspoort.
1 Kanker is een ziekte van de cel Zoals uit de inleiding duidelijk werd, toonden de wetenschappelijke ontwikkelingen aan dat kanker een ziekte van de cel is. Om de ziekte kanker te kunnen begrijpen is het noodzakelijk om goed te weten wat een cel precies is en hoe ze functioneert. Daarom geven we eerst een beknopte uitleg over de bouw en werking van een (gezond) menselijk lichaam dat opgebouwd is uit miljarden cellen. We maken om te beginnen een eenvoudige vergelijking met de bouw van een huis. Een huis kan opgedeeld worden in verschillende kamers. Elke kamer is op haar beurt opgetrokken uit verschillende muren en elke muur ten slotte is opgebouwd uit honderden tot duizenden bakstenen. Het zijn die bakstenen die uiteindelijk de kleinste ‘bouwstenen’ van een volledig huis vormen. Breng enkele honderdduizenden bakstenen netjes georganiseerd bij elkaar en je krijgt een stevig en functioneel huis.
18
2 Ontstaan van kanker
stelsel
lichaam
orgaan
0,01 mm
weefsel cel
Een lichaam is heel gelijkaardig opgebouwd. We delen het alleen niet op in kamers, maar in stelsels, die allemaal hun functie hebben. De belangrijkste zijn het zenuwstelsel, het ademhalingsstelsel, het bloedsomloopstelsel, het spijsverteringsstelsel, het uitscheidingsstelsel, het voortplantingsstelsel en het voortbewegingsstelsel. Al die stelsels zijn op hun beurt opgebouwd uit organen. Zo bestaat het spijsverteringsstelsel uit organen zoals de maag, de lever, de dunne darm en de dikke darm. Deze organen kunnen we dan weer indelen in verschillende weefsels. In de lever bevindt zich bijvoorbeeld klierweefsel, bindweefsel en dekweefsel. Weefsels ten slotte zijn opgebouwd uit cellen. Zo bestaat klierweefsel uit verschillende kliercellen. Zoals de baksteen bij een huis is de cel dus het kleinste functionele bouwsteentje van ons lichaam. Een cel is echter zo klein dat we ze niet meer met het blote oog kunnen waarnemen. We hebben ook heel wat cellen nodig om een volledig lichaam op te bouwen: enkele miljarden.
19
Om een cel in detail te kunnen waarnemen hebben we een krachtige microscoop nodig. Op de onderstaande foto zie je een microscopisch beeld van een cel. (Op het beeld is een witte bloedcel aangeduid; de paarse kleur is het gevolg van een behandeling met een kleurstof om de cel zichtbaar te maken onder de microscoop.)
Elke cel is heel speciaal en zit natuurlijk veel ingewikkelder in elkaar dan een baksteen van een huis. Een cel is een ‘functionele eenheid’. Daarmee bedoelen we dat een cel op zichzelf kan bestaan en zodanig opgebouwd is dat ze kan leven, groeien, delen, bewegen, energie leveren, communiceren met andere cellen en nog een aantal andere functies kan uitoefenen. Vandaar de term ‘functionele’ eenheid. Bij kanker loopt er iets ernstig mis met enkele functies van een cel, waardoor een kankercel ontstaat, die later kan uitgroeien tot een tumor. Als we willen begrijpen hoe
20
