Een bijzondere mammoetschedel uit Valburg Dick Mol
Krantenberichten van begin maart 1974 maakten melding van spectaculaire mammoetvondsten, gedaan in een zand- en grindzuigerij in Valburg. Een gave boven- en onderkaak van een LaatPleistocene wolharige mammoet begonnen afzonderlijk van elkaar een reis langs diverse eigenaren en staan nu opgesteld in de 'Schwanenturm' in de Westduitse stad Kleve. Het bijzondere aan deze schedel is een gebitsafwijking. D e ' N i e u w e Krant' van maart 1974 e n d e ' G r a a f s c h a p b o d e ' van 7 maart 1974 m a a k t e n m e l d i n g v a n e e n vondst v a n d e m a m m o e t ; e e n bijna komplete s c h e d e l b e s t a a n d e uit e e n b o v e n k a a k met kiezen, echter z o n d e r d e slagtand e n e n e e n daarbij b e h o r e n d e onderkaak met e e n kies. D e vondst w a s vermoedelijk g e d a a n omstreeks 1968 te Valburg (provincie G e l d e r l a n d ) (Figuur 1) in e e n z a n d - e n grindzuigerij. D e bov e n k a a k w a s in het bezit g e k o m e n v a n d e heer G . H a m te A r n h e m . D e onderkaak k w a m in het bezit v a n d e heer H . G . J . A b b i n k , toen w o o n a c h t i g in M a a r s b e r g e n . N a v e r l o o p v a n tijd k w a m o o k d e b o v e n k a a k in het bezit van d e heer A b b i n k , die uiteindelijk het g e h e e l heeft o v e r g e d a a n a a n d e ' G e o l o g i s c h e A r b e i t s g e m e i n s c h a f t ' te Kleve (BRD). In het G e o l o g i s c h M u s e u m , g e v e s t i g d in d e ' S c h w a n e n t u r m ' v a n Kleve behoort d e b o v e n k a a k met d e bijbehor e n d e o n d e r k a a k tot d e pronkstukken e n is er tentoongesteld. M a m m o e t s c h e d e l s in Nederland In veel collecties zijn bovenkaakfragm e n t e n a a n w e z i g d i e veelal b e s t a a n uit het verhemelte met enkele m o l a r e n , s o m s zijn d e l e n v a n d e s l a g t a n d a l v e o len (tandkassen) e n d e achterhoofdknobbels bewaard gebleven. Een c o m p l e t e olifantenschedel bestaat uit 51 v e r s c h i l l e n d e b e e n d e r e n (zie tabel 1). D e m a m m o e t heeft e e n groot bol voorhoofd, dat g r o t e n d e e l s is o p g e b o u w d uit grote holle ruimten, z o g e n a a m d e luchtkamers. D e z e luchtkamers zijn o p g e b o u w d uit z e e r d u n b e e n e n zijn te vergelijken met honingraat. D o o r d e z e k a m e r s krijgt d e m a m m o e t s c h e d e l e e n grote o m v a n g wat d e a a n h e c h t i n g van die s p i e r e n mogelijk maakt, w a a r v a n het a n d e r e uiteinde is a a n g e h e c h t a a n d e doornuitsteeksels v a n hals- e n borstwervels. Z o is d e s c h e d e l g o e d v e r a n k e r d o m d e s o m s zeer grote e n z w a r e slagtand e n te torsen. Het voorhoofd v a n d e m a m m o e t , dat is o p g e b o u w d uit d e z e luchtkamers, is zeer breekbaar. 18
Grondboor en Hamer februari 1992
Figuur 1. Locatiekaartje. V = Valburg; K = Kleve (BRD); H = Hurwenen; G = Gewande; B = Bingerden.
D e s c h e d e l s (de onder- e n b o v e n k a a k ) van m a m m o e t e n , die voor c o m p l e e t d o o r g a a n , zijn in o n s l a n d o p d e ving e r s van é é n h a n d te tellen. V o o r b e e l d is e e n s c h e d e l v a n e e n j e u g d i g e m a m moet, m è t o n d e r k a a k e n m è t slagtand e n uit d e uiterwaarden v a n d e IJssel bij O l b u r g e n , a a n w e z i g in het Nationaal Natuurhistorisch M u s e u m te Leid e n (krantebericht van 10 mei 1968 in d e A r n h e m s e C o u r a n t , getiteld 'Steen o u d e in Steenderen'). E e n zeer grote s c h e d e l , b e s t a a n d e uit e e n b o v e n - e n o n d e r k a a k met laatste m o l a r e n , w e r d
o p g e b a g g e r d uit d e uiterwaarden v a n d e M a a s bij het d o r p G e w a n d e (bij ' s - H e r t o g e n b o s c h ) e n bevindt z i c h in d e v e r z a m e l i n g van het Instituut voor A a r d w e t e n s c h a p p e n v a n d e Rijksuniversiteit Utrecht (zie figuren 2 A , 2 B e n 2C). Mammoetskeletten in Nederland In het laatste d e e l v a n het P l e i s t o c e e n (vooral g e d u r e n d e het Weichselien) h e b b e n er in N e d e r l a n d heel wat w o l harige m a m m o e t e n r o n d g e l o p e n . D e
Tabel 1 S a m e n s t e l l i n g v a n het skelet v a n ' A h m e d ' in vergelijking met g e v o n d e n b e e n d e ren v a n G e w a n d e
ricana) b e s t o n d m a a r liefst uit 3 3 4 vers c h i l l e n d e b e e n d e r e n ( S h o s h a n i et a l . , 1987) (zie tabel 1). Mammoetschedels kingen
met
afwij-
Het komt regelmatig voor dat afwijking e n , veroorzaakt d o o r ziekten, w a a r te n e m e n zijn bij fossiele b e e n d e r e n . Z o zijn b e e n b r e u k e n regelmatig vastg e s t e l d bij m a m m o e t r e s t e n . W e noem e n d e leer v a n d e z e fossiele ziekten palaeo-pathologie. Er w e r d e n d o o r Van V e s s e n e n M o l (1986 e n 1987) twee p a t h o l o g i s c h e m a m m o e t s c h e d e l s bes c h r e v e n , afkomstig uit d e IJssel bij B i n g e r d e n e n uit d e W a a l bij H u r w e n e n (zie figuur 1). In d e z e twee g e v a l l e n g a a t het o m m a m m o e t e n d i e met slechts é é n s l a g t a n d d o o r het leven zijn g e g a a n . In d e z e afwijkende m a m m o e t s c h e d e l s kon w o r d e n vastgesteld dat zij alle twee d e linkerslagtand misten. D e alveole v a n d e linkerslagtand w a s g e h e e l v e r v o r m d . In het s c h e d e l f r a g ment v a n B i n g e r d e n k o n d e n botbreuken w o r d e n vastgesteld. Mogelijk is bij e e n gevecht, bij e e n val of d o o r g e b r u i k van d e s l a g t a n d , het bot v a n d e tandkas g e b r o k e n , er is e e n ontsteking ontstaan w a a r d o o r d e s l a g t a n d verloren geraakt is. fossiele overblijfselen hiervan w o r d e n regelmatig o p g e b a g g e r d . Diverse m u s e u m c o l l e c t i e s puilen d a n o o k uit van d e m a m m o e t b e e n d e r e n . Veel v a n dez e b e e n d e r e n zijn d o o r d e b a g g e r installaties z w a a r b e s c h a d i g d . A n d e r e zijn i n c o m p l e e t - v a a k o n t b r e k e n g e w richten - o m d a t het dier w a a r v a n zij afkomstig zijn, niet v o l g r o e i d is geweest: d e grote b e e n d e r e n v a n het m a m moetskelet b e s t a a n uit e p i p h y s e n (de gewrichten) e n d e d i a p y s e n (het m i d d e n s t u k v a n d e pijpbeenderen). D e e p i p h y s e n vergroeien p a s met d e d i a p h y s e n als het dier o p h o g e r e leeftijd komt, m a a r d o e n dit niet a l l e m a a l tegelijk. E e n v a n d e eerste g e w r i c h t e n d i e verg r o e i e n is het o n d e r s t e g e w r i c h t van het o p p e r a r m b e e n , e e n v a n d e laatste v e r g r o e i i n g e n v a n g e w r i c h t e n met d e d i a p y s e n v i n d e n w e in het d i j b e e n . A l s d e z e laatste v e r g r o e i d zijn, d a n is d e m a m m o e t al z o ' n 4 0 jaar! Het is zeer moeilijk o m o p g e b a g g e r d e b e e n d e r e n toe te schrijven a a n é é n e n hetzelfde ind i v i d u . D e o o r z a k e n zijn d e v o l g e n d e : vaak l i g g e n resten v a n v e r s c h i l l e n d e Pleistocene zoogdieren opeengehoopt in het s e d i m e n t . Zij w o r d e n d o o r elkaar o p g e b a g g e r d . Vaak w o r d e n zij o m h o o g g e h a a l d met grote t u s s e n p o z e n . A l s d a n n a v e r l o o p v a n tijd veel b e e n d e r e n b i j e e n g e b r a c h t zijn, is het n o g m a a r d e v r a a g of zij als bijeenbehorend herkend worden. Er zijn e n k e l e v i n d p l a a t s e n in N e d e r -
land die b e e n d e r e n h e b b e n o p g e l e verd die met z e k e r h e i d a a n hetzelfde individu v a n d e m a m m o e t k u n n e n word e n toegeschreven. Een van deze v i n d p l a a t s e n is G e w a n d e bij 's-Hertog e n b o s c h . Het betreft hier echter e e n a n d e r e vondst d a n d e hierboven a a n g e h a a l d e m a m m o e t s c h e d e l . In 1968 w e r d in G e w a n d e bij b a g g e r w e r k z a a m h e d e n in d e uiterwaarden v a n d e M a a s e e n 24-tal m a m m o e t b e e n d e r e n o p g e b a g g e r d die v a n é é n individu zijn (Mol, 1984). Alle b e e n d e r e n van d e z e vondst h e b b e n eenzelfde c o n s e r v e ringstoestand, eenzelfde kleur, zijn alle o p eenzelfde diepte o p g e b a g g e r d e n b e h o r e n alle toe a a n e e n j e u g d i g dier (vrijwel alle g e w r i c h t e n zijn niet met het middenstuk van de pijpbeenderen, etc. vergroeid). Wat zeer belangrijk is, is dat e n k e l e b e e n d e r e n perfect met elkaar articuleren (het s p a a k b e e n e n d e ellepijp e n het k o p p e l s p a a k b e e n / e l l e p i j p met het o p p e r a r m b e e n ) . Vermoedelijk heeft er op de voormalige b o d e m van de M a a s e e n c o m p l e e t skelet v a n d e m a m m o e t g e l e g e n . Mogelijkerwijs zijn a n d e r e d e l e n v a n dit skelet in a n d e r e collecties terecht g e k o m e n . H o e w e l er m a a r e e n relatief klein d e e l v a n dit skelet is o p g e b a g g e r d e n als b i j e e n b e h o r e n d herk e n d , behoort d e m a m m o e t v a n G e w a n d e tot d e c o m p l e e t s t e m a m m o e ten van N e d e r l a n d . Ter vergelijking: het skelet v a n ' A h m e d ' , e e n b e k e n d e rec e n t e Afrikaanse olifant (Loxodonta af-
Bij d e s c h e d e l van H u r w e n e n w e r d e n geen botbreuken gezien. Deze mammoet z o u zijn linkertand al in e e n vroeg e r s t a d i u m verloren k u n n e n h e b b e n . O o k uit d e Sovjet-Unie is e e n pathologische mammoetschedel beschreven. D e z e s c h e d e l bevindt z i c h in het Z o ö l o gisch M u s e u m van d e A k a d e m i e der W e t e n s c h a p p e n in L e n i n g r a d e n w e r d d o o r B r a n d t (1871) b e s c h r e v e n . D e z e s c h e d e l d r o e g e e n n o r m a a l ontwikkeld e tand e n e e n rest v a n e e n z e e r klein slagtandje. Bij e e n s c h e d e l v a n d e M i d d e n - e n Laat-Pleistocene olifant, Elephas antiquus, e e n olifant met rechte s l a g t a n d e n , is o o k vastgesteld dat d e z e slechts é é n s l a g t a n d bezat ( A d a m , 1955). Olifanten met é é n s l a g t a n d k u n n e n o n der d e recente soorten o o k w a a r g e n o men worden (Douglas-Hamilton, 1976). M a m m o e t s c h e d e l van Valburg: de individuele o u d e r d o m M a m m o e t e n kregen gedurende hun leven in iedere kaakhelft 6 k i e z e n of m o l a r e n , d i e in het vakjargon w o r d e n a a n g e d u i d als d P 2 , d P 3 , d P 4 , M 1 , M 2 e n M 3 . In totaal k r e g e n zij d u s tijdens hun leven 2 4 m o l a r e n . D e z e b e s t a a n uit e e n aantal platen, lamellen gen o e m d . D e eerste m o l a a r (dP2) heeft slechts 2 tot 3 v a n d e z e l a m e l l e n . D e laatste m o l a a r (M3) heeft er o n g e v e e r 24. D e M 3 kon d a n o o k z e e r grote afGrondboor en Hamer februari 1992
19
Figuur 2. Een van de compleetste mammoetschedels (Mammuthus primigenius) uit Nederland. Dit exemplaar werd in de zestiger jaren met bijbehorende onderkaak opgebaggerd uit de uiterwaarden van de Maas bij Gewande (bij 's-Hertogenbosch). A = Vooraanzicht, B = Zijaanzicht enC = Onderaanzicht. Het betreft een schedel die heeft toebehoord aan een oude mammoet. De laatste molaren M3 zijn al voor een deel verbruikt. Collectie: Instituut voor Aardwetenschappen van de Rijksuniversiteit te Utrecht Foto's W.A. den Hartog. m e t i n g e n h e b b e n . D o o r het g e b r u i k slijten d e kiezen w e g d i e d a n d o o r e e n d a a r a c h t e r (niet d a a r o n d e r ) a a n g e l e g de worden vervangen. Z o schoven d e molaren, door voortdurende druk van e e n nieuwe m o l a a r in w o r d i n g , langz a a m naar voren o p . A l s e e n m a a l d e laatste m o l a a r in functie was, v o l g d e er g e e n n i e u w e meer. A l s d e z e volledig versleten w a s , w a s d e m a m m o e t niet m e e r in staat zijn v o e d s e l te m a l e n e n tot sterven g e d o e m d . D e m a m m o e t w a s d a n z o ' n 6 0 jaar o u d . 20
Grondboor en Hamer februari 1992
Het zal duidelijk zijn, dat d e z e gebitsw i s s e l i n g nu n o g te v i n d e n is bij d e twee recent n o g v o o r k o m e n d e olifanten; d e Indische e n d e Afrikaanse olifant. H e i n r i c h (1982) gaf in e e n Duits tijdschrift e e n m e d e d e l i n g over d e vondst van d e mammoetschedel van V a l b u r g . Hij d e t e r m i n e e r d e d e gebitselementen v a n d e z e s c h e d e l als volgt. E e n voorlaatste m o l a a r (M2) in d e rechter o n d e r k a a k (aantal a a n w e z i g e lamellen 16, alle volledig a a n g e k a u w d ) . In d e b o v e n k a a k , z o w e l links als rechts
met elk 17 lamellen, d e voorlaatste m o leren (M2), e v e n e e n s alle a a n g e k a u w d . H e i n r i c h schrijft dat alle m o l a ren volledig in g e b r u i k zijn. Dit z o u betekenen dat d e d a a r o p v o l g e n d e m o l a ren (M3) z i c h t b a a r m o e t e n zijn. D e z e d r u k k e n d e voorlaatste m o l a r e n naar voren o p . Dit is echter niet het g e v a l . Er zijn g e e n a n d e r e m o l a r e n zichtbaar. H e i n r i c h heeft z i c h bij d e identificatie van d e g e b i t s e l e m e n t e n in d e V a l b u r g se s c h e d e l laten m i s l e i d e n d o o r d e n o g a a n w e z i g e lamellen, 17 in d e b o v e n -
van Laws. D e z e g r o e p staat voor e e n leeftijd v a n 5 3 (plusminus 2) jaren. Dit g e v e n w e bij d e m a m m o e t a a n met 5 3 ± 2 A E Y (African E l e p h a n t Years). Z o u d e n w e o n s bij d e leeftijdsbepaling v a n d e z e m a m m o e t v a n Valburg b a s e r e n o p d e determinaties v a n H e i n r i c h , d a n zou d e z e m a m m o e t aanzienlijk j o n g e r zijn g e w e e s t . E e n volledig a a n g e k a u w d e M 2 valt in L a w s ' leeftijdsgroepen XVI-XVII, wat o v e r e e n k o m t met e e n leeftijd v a n 2 6 2 8 ± A E Y .
De m a m m o e t s c h e d e l van Valburg: een gebitsafwijking
k a a k s m o l a r e n e n 16 in d e rechter o n derkaaksmolaar. D e z e aantallen kom e n overeen met het aantal lamellen in e e n c o m p l e t e voorlaatste m o l a a r (M2). G e z i e n het afslijtingspercentage van d e m o l a r e n v a n het V a l b u r g s e e x e m plaar (aan d e voorzijde zijn d e m o l a r e n tot o p d e wortel verbruikt, w a a r d o o r e e n o n b e k e n d aantal lamellen volledig w e g is) e n het o n t b r e k e n v a n e e n o p v o l g e n d e molaar, z o w e l in d e onderals b o v e n k a a k , k u n n e n w e vaststellen dat d e m o l a r e n in d e m a m m o e t s c h e del v a n Valburg i n c o m p l e t e laatste molaren (M3) zijn. A a n d e h a n d v a n het g e b i t s e l e m e n t e n het afslijtingspercentage d a a r v a n kan bij olifanten d e leeftijd vastgesteld w o r d e n . D e E n g e l s e z o ö l o o g L a w s (1966) d e e d e e n uitgebreid o n d e r z o e k naar d e leeftijd v a n Af-
rikaanse olifanten. D e resultaten v a n zijn o n d e r z o e k , g e b a s e e r d o p bijna 4 0 0 o n d e r k a k e n , leverden 3 0 leeftijdsg r o e p e n op. Elk van d e z e leeftijdsgroep e n geeft, bij e e n b e p a a l d afslijt i n g s p e r c e n t a g e in e e n b e p a a l d gebitselement, d e leeftijd v a n d e olifant weer. Er is e e n mogelijke m a r g e v a n 2 jaren. A l s w e ervan uitgaan dat het a a n w e z i g e g e b i t s e l e m e n t in e e n b e p a a l d afslijtingsstadium bij e e n Afrikaanse olifant e e n equivalent is bij d e w o l h a r i g e m a m m o e t uit het L a a t - P l e i s t o c e e n , d a n k u n n e n w e d e i n d i v i d u e l e leeftijd van e e n m a m m o e t b e p a l e n . De m o l a a r in d e r e c h t e r o n d e r k a a k v a n d e m a m m o e t s c h e d e l v a n Valburg e n het afslijtingsstadium d a a r v a n , k o m e n overeen met d e leeftijdsgroep XXVII
In zijn m e d e d e l i n g v a n d e s c h e d e l v a n Valburg geeft H e i n r i c h (1982) e e n a a n tal maten e n b i j z o n d e r h e d e n . D e meest in het o o g s p r i n g e n d e bijzonderheid is wel d e g e b i t s a n o m a l i e (gebitsafwijking of abnormaliteit). In d e o n d e r k a a k is slechts a a n d e rechterzijde e e n molaar a a n w e z i g . Tijdens zijn leven heeft d e z e m a m m o e t d e molaar a a n d e linkerzijde verloren. Dit kan zijn veroorzaakt d o o r e e n ontsteking; er zijn e n k e l e p u s - u i t g a n g e n in d e linkerkaakhelft a a n w e z i g . In het linkergedeelte v a n d e kaak is e e n 'uitgesleten' alveole v a n e e n molaar, die d e e l s met botweefsel v o l g r o e i d is, a a n w e z i g (fig. 5). D o o r d e a f w e z i g h e i d v a n e e n linkero n d e r k a a k s m o l a a r w e r d d e linkerbov e n k a a k s m o l a a r niet m e e r o p het kauwvlak afgesleten, d o o r d a t d e z e bij het m a l e n v a n v o e d s e l s t e e d s d e tongzijde v a n d e rechter o n d e r k a a k s m o l a a r aanraakte. In d e rechter o n d e r k a a k van d e V a l b u r g s e s c h e d e l v o n d e e n n o r m a a l verbruik v a n d e M 3 plaats. Het g e v o l g is, dat d e linkerbovenkaaksM 3 onnatuurlijk h o o g k r o n i g is (16 c m g e m e t e n vanaf het k a a k b e e n ) (fig. 4), terwijl die v a n d e rechterzijde m a a r 5 c m uit het k a a k b e e n komt (fig. 6). D e z e g e b i t s a n o m a l i e maakt d e s c h e d e l v a n Valburg z o bijzonder e n w a s tevens d e a a n l e i d i n g , dat d e b o v e n - e n onderkaak, die z i c h eerst in v e r s c h i l l e n d e v e r z a m e l i n g e n b e v o n d e n , met zekerheid a a n hetzelfde individu k o n d e n worden toegeschreven. Dankwoord Bijzondere d a n k is d e auteur v e r s c h u l d i g d a a n wijlen d e heer A . A l d e r s e n d e heer M . Z u b r o d , toentertijd v a n d e ' G e o l o g i s c h e A r b e i t s g e m e i n s c h a f t ' te Kleve ( B R D ) . Zij stelden d e auteur in d e gelegenheid d e mammoetschedel van Valburg a a n e e n o n d e r z o e k te onderw e r p e n . D e heren Dr. J o h n d e V o s e n Drs. H a n s v a n E s s e n lazen het m a n u script kritisch door. D e heren W . A . d e n H a r t o g e n E . A . M . te p a s v e r v a a r d i g d e n d e foto's bij dit v e r h a a l , w a a r d o o r d e auteur h e n zeer erkentelijk is. Grondboor en Hamer februari 1992
21
Figuur 3. Vooraanzicht van de schedel van Valburg (Mammuthus primigenius). Collectie: Geologische Arbeitsgemeinschaft te Kleve (3RD). Foto E.AM te Pas. 22
Grondboor en Hamer februari 1992
Figuur 6. Detailopname van de achterzijde van de schedel van Valburg. Let op het grote verschil in kroonhoogte van de bovenkaakmolaren. Collectie: Geologische Arbeitsgemeinschaft te Kleve (BRD). Foto E.A.M. te Pas. The skull is in the collection of the Geologische Arbeitsgemeinschaft at Kleve (GFR) and exhibited at the 'Schwanenturm' Geological Museum at that town.
A d r e s van de auteur: D e Tuger 141 N L 7041 H J ' s - H e e r e n b e r g
Literatuur Figuur 4. Zijaanzicht van de boven- en onderkaak van Valburg. Duidelijk waarneembaar is de onnatuurlijk grote laatste molaar in de bovenkaak. Collectie: Geologische Arbeitsgemeinschaft te Kleve (BRD). Foto E.A. M. te Pas. Adam, K.D., 1955. Ueber Stosszahnverlust bei pleistozanen Elefanten. Neues Jb. Geol. Palaontogr., Mh 9, pp. 396-408. Brandt, J.F., 1871. Bemerkungen ü b e r einen merkwürdigen krankhaft veranderten Mammuthschadel des Museums der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften zu St. Petersburg. 4 pp. 1 PI., Moskau. Douglas-Hamilton, l.&O., 1976. Bij de Olifanten. Wereldvenster, Baarn, ism het Wereld Natuur Fonds. 310 pp., 70 PI. Essen, H . van & D. Mol, 1986. Een schedelafwijking bij Mammuthus primigenius (Blumenbach, 1799). Cranium, Vol. 3, 1, pp. 17-24. Heinrich, A., 1982. Ein mammutschadel aus Valburg, Niederlande. Der Aufschluss, Vol. 33, pp. 35-39. Laws, R . M . , 1966. Age Criteria for the African Elephant, Loxodonta a. africana. East African Wildlife Journal, Vol. IV, pp. 1-37. Mol, D., 1984. Postcraniale skeletdelen van é é n individu van de mammoet uit Nederland.
Figuur 5. Onderkaak van de mammoet van Valburg. In de rechterkaakhelft is de laatste molaar (M3) Cranium, Vol. 1, 2, pp. 47-49. aanwezig. In de linkerkaakhelft is de uitgesleten en deels met botweefsel volgegroeide alveole, zichtbaar. Foto E.A.M. te Pas. Shoshani, J., J.C. Hillman & J . M . Walcek, 1987. Summary This article deals with a skull of the Late Pleistocene woolly mammoth Mammuthus primigenius. The specimen includes the lower jaw and is almost complete. It was dredged from a gravel-pit at Valburg (Province of Gelderland, The Netherlands) in the late sixties. The molars in the upper and lower jaw (M3 sin. and dext., M3 dext.) show that we
are dealing with the skull of a senile invidual. Age assessment according to the criteria set up by Laws (1966) gives 53 ( ± 2) AEY (African Elephant Years). The dentition is anomalous: the M3 in the left lower jaw is missing. As its alveolus is worn and the crown of the upper M3 sin. is considerably higher than that of the M3 dext. (the difference is 110 mm), it follows that the left lower M3 was lost in vivo.
'Ahmed', the Logo of the Elephant Interest Group: Encounters in Marsabit and on his Model and Skeleton. Elephant, Vol. 2, 3, pp. 7-32.
Grondboor en Hamer februari 1992
23
