Een Betere Speelplaats. Eva De Wachter & Warni Koers

Een Betere Speelplaats

Eva De Wachter & Warni Koers

EEN BETERE SPEELPLAATS Handleiding bij het (her)ontwerpen van de schoolspeelplaats in een stedelijke omgeving

Auteurs:

Eva De Wachter Warni Koers

Een publicatie van:

Erasmushogeschool Brussel Departement Jette 1

2

INHOUD INHOUD ................................................................................................................................................................................. 3 VOORWOORD ........................................................................................................................................................................ 6 INLEIDING .............................................................................................................................................................................. 9

Wat is het doel van een schoolspeelplaats? ................................................................................................. 9 BEWEGEN?................................................................................................................................................. 9 BUITENSPEL? ............................................................................................................................................. 9 LEEROMGEVING?..................................................................................................................................... 11 Goede afspraken op en rond de speelplaats ............................................................................................... 11 GOEDE AFSPRAKEN MAKEN GOEDE VRIENDEN ...................................................................................... 11 CONFLICTEN? ........................................................................................................................................... 11 Wat met onze schoolspeelplaatsen in de stedelijke omgeving van Brussel en de Brusselse rand? ........... 12 VOOROORDELEN? ................................................................................................................................... 12 KLEIN? ...................................................................................................................................................... 12 INGESLOTEN?........................................................................................................................................... 13 WEINIG GROEN? ...................................................................................................................................... 13 INFRASTRUCTUUR OP DE SPEELPLAATS .................................................................................................. 13 ACTIVITEITEN OP DE SPEELPLAATS.......................................................................................................... 14 TOEZICHT EN ONDERHOUD ..................................................................................................................... 14

3

MEER NATUUR! MEER AVONTUUR! .................................................................................................................................... 15

Structuur – rust............................................................................................................................................ 17 Natuurwaarden – speelwaarden ................................................................................................................. 19 Natuur beleven ............................................................................................................................................ 23 Buiten leren ................................................................................................................................................. 27 Buiten leren ................................................................................................................................................. 27 Creativiteit en kunst .................................................................................................................................... 27 Communicatie ............................................................................................................................................. 28 HOE VERLOOPT ALLES VEILIG? ............................................................................................................................................ 29

Wat is veiligheid?......................................................................................................................................... 29 Veiligheid van het speelterrein ................................................................................................................... 30 Veiligheid van een speeltoestel ................................................................................................................... 33 Stappen naar een veilige en betere speelplaats ......................................................................................... 34 De risico-analyse ...................................................................................................................................... 34 Preventiemaatregelen ............................................................................................................................. 37 Inspecties en onderhoud ......................................................................................................................... 37 Veiligheid, ook een kwestie van communicatie .......................................................................................... 38 Kindvriendelijke beplanting ......................................................................................................................... 39 Toxiciteit .................................................................................................................................................. 39 Pijn ........................................................................................................................................................... 39

4

EEN NIEUWE SPEELPLAATS, HOE BEGIN JE ERAAN? ............................................................................................................ 41

4 fases .......................................................................................................................................................... 41 De startfase ................................................................................................................................................. 41 De Inhoudelijke fase .................................................................................................................................... 42 De ontwerpfase ........................................................................................................................................... 45 De uitvoeringsfase ....................................................................................................................................... 47 GOED GEPROBEERD? ........................................................................................................................................................... 51

2 voorbeeldscholen ..................................................................................................................................... 51 Imelda-instituut: beginsituatie .................................................................................................................... 51 Imelda-instituut: ontwerpvoorstel .............................................................................................................. 53 Parkschool: beginsituatie ............................................................................................................................ 57 Parkschool: ontwerpvoorstellen ................................................................................................................. 58 LEUKE IDEETJES! .................................................................................................................................................................. 61 DANKWOORD ...................................................................................................................................................................... 80 LITERATUURLIJST ................................................................................................................................................................. 81 BRONVERMELDING FOTO’S ................................................................................................................................................. 82

5

VOORWOORD Deze handleiding is het eindresultaat van een projectmatig wetenschappelijk onderzoek (PWO) dat werd uitgevoerd door de Erasmushogeschool Brussel – Campus Jette. Dit PWO kwam tot stand via een samenwerking tussen de opleidingen Bachelor in de Landschaps- en tuinarchitectuur en Bachelor Lerarenopleiding Lager onderwijs en Kleuteronderwijs. Zo werd het onderzoek naar speelplaatsen in een stedelijke omgeving zowel gevoerd vanuit de invalshoek van gebruikers, als vanuit de invalshoek van ontwerpers. Deze handleiding kwam tot stand als eindpunt van een aantal fases in het onderzoek. In oktober 2008 werd gestart met het rondsturen van een enquête naar een 200-tal nederlandstalige scholen in Brussel en de Brusselse stedelijke rand (Vilvoorde, Zaventem, Wemmel, Overijse,…). In deze enquête werden vragen gesteld omtrent: grootte van de speelplaats, aantal gebruikers, begrenzing van de ruimte, aanwezigheid van groen, aanwezige sport- en andere functionele infrastructuur, activiteiten op de speelplaats, onderhoud van de speelplaats, tevredenheid m.b.t. de huidige toestand,… Uit de 30% respondenten op de enquête selecteerden wij 20 vrij diverse scholen om deze eens nader te gaan bekijken. Midden november 2008 werden de studenten uit de Lerarenopleiding ter plaatse gestuurd voor een observatieopdracht. Zo werden het gebruik en de gebruikers (leerlingen, leerkrachten, onderhoudspersoneel,…) van de speelplaatsen in kaart gebracht. Enkele maanden later (in januari 2009) maakten studenten Landschaps-en tuinarchitectuur een ruimtelijke analyse van de 20 geselecteerde scholen en voerden de studenten Lerarenopleiding gesprekken met de gebruikers ervan.

6

De soms verrassende resultaten die uit de verzamelde informatie kwamen, vormden de aanleiding voor het organiseren van een studiedag in november 2009. Op deze studiedag werd aan toekomstige leerkrachten, directies en leerkrachten en aan toekomstige ontwerpers informatie aangereikt over hoe je van je speelplaats, “een betere speelplaats” kan maken, door meer natuur en meer avontuur aan te reiken en toch alles steeds veilig te laten verlopen. Deze thema’s zullen ook verder in deze handleiding aan bod komen. De resultaten van het studiewerk op de 20 scholen werden intussen gebundeld tot een soort behoeftenanalyse voor elke school en daarmee gingen laatstejaarsstudenten landschaps- en tuinarchitectuur aan de slag om voor elk van de 20 scholen 2 nieuwe ontwerpsuggesties te maken: één voor de “ideale” speelplaats en één voor een low-budget verbetering van de huidige toestand. De ontwerpen werden in februari 2010 tentoon gesteld en daarna overhandigd aan de scholen. Sommige scholen willen onmiddellijk aan de slag hiermee om effectief “een beter speelplaats” te maken. Door het schrijven van deze handleiding willen wij de opgedane know-how niet alleen ten dienste stellen aan de 20 geselecteerde scholen in het project, maar ook aan alle scholen (directies, leerkrachten, oudercomités,…) die van hun speelplaats in een stedelijke omgeving, “een betere speelplaats” willen maken.

7

8

INLEIDING Wat is het doel van een schoolspeelplaats? BEWEGEN? Kinderen staan centraal op de speelplaats. Uit voorgaand onderzoek is gebleken dat kinderen anno 2008 te weinig bewegen. Maar het is niet omdat er een interessante speelplaats is dat kinderen meer zullen gaan bewegen. Zij moeten hier in de eerste plaats toe gestimuleerd worden. Veelal wordt de speelplaats enkel gebruikt tijdens de speeltijden om de kinderen “te luchten”. De speelplaats moet echter gezien worden als een plek waar kinderen kunnen ontmoeten, bewegen, maar ook creëren en ontwikkelen, zowel tijdens de speeltijd als op andere momenten. De speelplaats moet deel uitmaken van de school als geheel, als plaats waar kinderen ontdekken, leren en “groeien”.

BUITENSPEL? In een stedelijke context is de schoolspeelplaats dikwijls de enige plek waar kinderen veilig kunnen buitenspelen. Kinderen hebben daarom recht op vrij spel. Kinderen vinden dit leuk, ze kunnen zelf keuzes maken, hun eigen interesses ontplooien. De rol van de leerkracht is hier die van toezichter: hij / zij grijpt in indien nodig en waakt over de veiligheid. Maar niet alle kinderen komen tot spel op de speelplaats. Dikwijls geldt “de wet van de sterkste”, de sterksten krijgen de meeste ruimte, de tofste plek. Hierdoor kunnen niet alle kinderen datgene spelen dat ze graag willen. Sommige kinderen missen op de speelplaats de structuur van de klas, zijn niet in staat contacten te leggen met anderen. Op de speelplaats kan ook gewerkt worden aan sociale vaardigheden. Dit moet dan in de klas besproken, voorbereid worden. De leerkracht kan er niet alleen voor zorgen dat de regels van een spel worden uitgelegd en nageleefd, maar bereidt de kinderen voor en neemt de rol van spelstimulator op zich. Kleinere kinderen missen op de speelplaats dikwijls een gevoel van geborgenheid en veiligheid. Het is belangrijk dat alle kinderen een overzicht hebben van de speelplaats en het spelaanbod erop. De leerkracht is hierin begeleider. Ook in de winter is buiten spelen mogelijk. Een kortere tijd in de kou verhoogt immers de weerstand. Maak duidelijke afspraken met de ouders en zorg zo dat alle kinderen warm gekleed zijn. Voorzie vooral materialen en spelvormen die beweging uitlokken. 9

10

LEEROMGEVING? Behalve als speelomgeving kan de speelplaats eveneens dienst doen als leeromgeving. Kinderen worden in zo’n open ruimte op een andere manier gestimuleerd om te leren dan in het besloten klaslokaal. Het “leren” op de speelplaats kan op heel eenvoudige manier. Wiskunde met kiezelsteentjes bijvoorbeeld: tellen, sorteren of meetkundige oriëntatie: ruimte en afstanden inschatten. Ook op een natuurarme speelplaats bestaat de mogelijkheid om natuurlessen te geven, bijvoorbeeld door het planten van bloembollen in bakken, de groei te vergelijken met eenzelfde bloembol in een bak in de klas,… Veel lessen lichamelijke opvoeding grijpen nu al plaats op de speelplaats, maar ook buiten deze lessen kan een bewegingshoek op de speelplaats voorzien worden, om te hinkelen, jeu de boules te spelen.

Goede afspraken op en rond de speelplaats GOEDE AFSPRAKEN MAKEN GOEDE VRIENDEN Goede afspraken vormen in eerste instantie de basis om tot een fijne speeltijd op de speelplaats te komen. Afspraken maak je samen. Het is belangrijk om in het schoolwerkplan aandacht te hebben voor de visie op de speelplaats. Niet alleen de visie van de leerkrachten is hier belangrijk, maar ook die van de kinderen en de ouders. Er moet niet alleen aandacht besteed worden aan de indeling van de speelplaats, ook de spelmogelijkheden, tijdsafspraken en vooral de “spelregels” zijn van belang.

CONFLICTEN? Zelfs bij een goed ingerichte speelplaats en duidelijk opgestelde regels ontstaan conflicten op de speelplaats. Het is van belang om ook de regels voor het oplossen van zulke conflicten op te nemen in een schoolwerkplan en de kinderen hierbij te betrekken. Goede afspraken zijn hier extra belangrijk. De leerkracht neemt hier vaak de rol van bemiddelaar op zich.

11

Wat met onze schoolspeelplaatsen in de stedelijke omgeving van Brussel en de Brusselse rand? VOOROORDELEN? Voor we de resultaten van de enquête in onze handen hadden, veronderstelden we dat de grootste problemen op speelplaatsen in een stedelijke omgeving zouden voortspruiten uit een gebrek aan plaats en onvoldoende groen. We stelden ons allemaal betonnen bunkers voor, langs vier kanten ommuurd en helemaal betegeld. Met de resultaten in de hand kunnen we stellen dat dat inderdaad in vele gevallen zo is. Het merendeel van de respondenten spreekt over een mistroostige omgeving. Maar toch is het minder erg dan we ons hadden voorgesteld. Er zijn immers ook speelplaatsen met groene en open ruimten. Alleen worden deze dan weer niet actief gebruikt door de kinderen. De stimulans ontbreekt dikwijls, veelal omdat onze hedendaagse jeugd zich blijkbaar niet meer mag “vuil” maken op school. Het uiteraard niet te verwaarlozen aspect van de veiligheid van een speelplek of een speeltoestel, schijnt in sommige gevallen ook zo ver te gaan, dat er dan maar niets meer voorzien wordt, waardoor kinderen zich gaan vervelen, met dikwijls pesterijen en vechtpartijen tot gevolg . Een omgekeerd aspect van het beoogde resultaat uiteraard, maar de regels worden wel gevolgd.

KLEIN? Slechts één derde van de respondenten op de enquête gaf aan ontevreden te zijn met de speelplaats omdat ze te klein is. Een kleine speelplaats is voornamelijk een probleem wanneer het niet meer mogelijk is alle kinderen er tegelijkertijd op te laten spelen: ofwel lopen de groteren de kleintjes omver, ofwel ontstaan er weer vechtpartijen doordat weinig spelvormen mogelijk blijken. Goede afspraken in verband met wisselende tijdsbesteding en gebruik kunnen dan een oplossing bieden. Het onmiskenbare voordeel van een kleinere speelplaats blijkt te zijn dat men als toezichter makkelijk het overzicht kan bewaren.

12

INGESLOTEN? Twee derde van de responderende scholen heeft een speelplaats die omsloten is door muren of gebouwen, één derde geeft aan ook hagen of andere beplanting als afsluiting te hebben. Toch schijnt dit feit weinig repercussie te hebben op de kwaliteit van de speelplaats. Muren blijven nu eenmaal een veilige afsluiting en vele scholen hebben die muren beschilderd, al dan niet samen met de leerlingen, om ze zo een aangenamer karakter te geven.

WEINIG GROEN? 20% van de scholen gebruikte het kernwoord “groen” om de speelplaats te beschrijven, wat toch een mooie start is, al kwamen de begrippen “kaal”, “kleurloos” en “onaantrekkelijk” evenveel keer voor. 15% van de ondervraagde scholen heeft helemaal geen groen op de speelplaats, toch vindt slechts één derde van deze scholen zonder groen dat ook effectief een probleem. Dit terwijl groen indien het niet enkel gebruikt wordt om naar te kijken, zoveel meer kan bieden: aangenaam klimaat, spelmogelijkheden, een actieve leeromgeving,… Wanneer er groen op de speelplaats aanwezig is blijkt dat veelal een boom of een grasveld te zijn. Wanneer er een grasveld aanwezig is, wordt daar niet vaak gebruik van gemaakt, tenzij voor een occasionele sportles, wat toch wel jammer is. Toch waren er ook enkele scholen die aangaven een moestuin of plantbakken te hebben en bijna 10% van de scholen heeft zelfs kippen of een konijn of een zeldzaam schaap.

INFRASTRUCTUUR OP DE SPEELPLAATS De vuilnisbak is een element dat op quasi elke speelplaats terug te vinden is, maar ook zitbanken scoorden goed. Toch zegt 1 op 10 scholen gebrek te hebben aan een rustig zithoekje op de speelplaats. Met de sportinfrastructuur op onze speelplaatsen was het nog wat minder gesteld, 1 op 5 scholen geeft zelfs aan geen enkele sportinfrastructuur te bezitten. Wanneer ze er wel is schijnt basketbal het populairst. Bijna één derde van de scholen zegt ontevreden te zijn met de speelplaatsinfrastructuur vanwege het gebrek aan spelmateriaal. De onveiligheid van de infrastructuur blijkt, naast het niet kleurrijk en niet kindvriendelijk zijn, het tweede belangrijk knelpunt.

13

ACTIVITEITEN OP DE SPEELPLAATS Het merendeel van de ondervraagde scholen gebruikt de speelplaats voornamelijk voor spel- en sportactiviteiten. Maar ook tijdens het occasionele schoolfeest blijkt de speelplaats een belangrijke plek te zijn. Ongeveer 1 op 10 scholen geeft aan de speelplaats ook te gebruiken tijdens lesmomenten, wat alvast als positief kan beschouwd worden. Jammer genoeg moet ook ongeveer één tiende van de scholen toegeven dat ze de speelplaats als parking gebruiken, wat dan weer bijzonder jammer is, maar wellicht een gevolg van de schaarse ruimte in de stad.

TOEZICHT EN ONDERHOUD Het merendeel van het toezicht tussen de lestijden, maar ook voor en na de lestijden wordt door de leerkrachten zelf uitgevoerd en in 1/3 van de ondervraagde scholen staan die leerkrachten ook in voor het onderhoud van de speelplaats. Logisch misschien dat er dan weinig fut overblijft om de speelplaats eens een grondige opknapbeurt te geven. 25% van de scholen laat de leerlingen zelf instaan voor het dagelijkse onderhoud van de speelplaats, uiteraard onder begeleiding van de leerkrachten. Een goede tactiek, zo blijkt, want deze scholen geven aan dat hun leerlingen er zich sneller bewust van zijn dat ze niet zomaar overal afval kunnen achterlaten. Bijna 70% van de ondervraagde scholen betreurt het feit dat ze voor een grondige aanpak van de speelplaats geen beroep kunnen doen op een ouderwerkgroep of vrijwilligers. Dit gegeven blijkt naast het gebrek aan middelen dikwijls een reden te zijn waarom sommige speelplaatsen in een stedelijke omgeving er zo troosteloos bij liggen.

Op zoek naar budgetvriendelijke oplossingen die met weinig mankracht uit te voeren zijn dus…

14

MEER NATUUR! MEER AVONTUUR! Wie droomt er niet van een groene speelplaats met veel natuur en veel avontuur? Dromen, ja, maar… “we hebben niet genoeg ruimte”, “is dat niet gevaarlijk?”, “dat vraagt veel onderhoud”… zijn dan veel gehoorde opmerkingen. In het buitenland (Zwitserland, Duitsland, Groot-Brittannië, Nederland,…) zijn de voorbeelden legio. Bij ons gaat het wat moeizamer, maar de laatste tijd duiken er hier en daar toch ook leuke voorbeelden op. Op www.springzaad.nl kan je heel wat ideeën vinden voor het natuurrijker maken van je schoolspeelplaats, maar ook andere plekken waar kinderen kunnen spelen en leren. In Brussel kan je ook gratis beroep doen op de diensten van Green Belgium via www.greenbelgium.org. Zij begeleiden je bij het uitvoeren van vergroeningsprojecten en kunnen ondersteuning bieden bij je natuureducatieve projecten. Om natuur te kunnen beleven is veelvuldig contact ermee erg belangrijk, dus waarom je schoolspeelplaats niet omtoveren tot een natuurruimte waar kinderen vrije toegang toe hebben? Het is beter wanneer kinderen altijd toegang hebben tot de natuur en niet enkel onder begeleiding of toegang tot de natuur via een afgescheiden ruimte, afgezonderd van de speelruimte. Laat kinderen op ontdekking gaan en met al hun zintuigen contact leggen met de natuur, zo leren ze de natuur ook het meest waarderen. Al die natuurrijkdom kan uiteraard ook tijdens de lessen gebruikt worden. Hieronder volgen enkele ingrediënten waar je best rekening mee houdt als je een leerrijk resultaat aan speelnatuur wil geven, waar kinderen avontuurlijk en natuurrijk kunnen spelen.

15

16

Structuur – rust Een betegeld schoolplein wordt vaak ingenomen door (wild) voetballende jongens. Dit drijft de andere kinderen naar de hoeken en randen van het plein. Door verschillende zones te creëren voor verschillende activiteiten - waaronder plekken om te zitten kletsen en rustiger spel - ontstaan voor iedere groep eigen ruimten en worden de ‘rechten’ op ruimte eerlijker verdeeld. Dat kan door het aanbrengen van variatie in begroeiing, bestrating, hoogteverschillen en bebouwing. Groenvormen zijn gerelateerd aan diverse architectonische functies: accentuerend, scheidend, begeleidend, sfeerbepalend en ruimtescheppend. In de landschapsarchitectuur worden de groenvormen ingedeeld op basis van elementaire meetkundige concepten: puntvormig (vrijstaand in open ruimte) zoals bijvoorbeeld een alleenstaande boom, lijnvormig (strook, scherm, gang, erop of erdoorheen kijken) zoals bijvoorbeeld een bomenrij, een haag of een klimplantenrek en vlakvormig (erop of erover kijken) zoals bijvoorbeeld een bosje, een waterpartij of een speelgrasveld. Deze diverse groenvormen kunnen helpen bij het creëren van rustige plekjes en zithoekjes, waar kinderen ook behoefte aan hebben. Deze hoekjes kunnen daarnaast gebruikt worden als openluchtklas of vertelhoek tijdens de lestijden.

17

18

Natuurwaarden – speelwaarden Een groenere en speelse buitenruimte, met natuurlijke materialen, biedt veel mogelijkheden, niet alleen om te spelen, maar ook voor educatie. In een groene buitenruimte is er voortdurend verandering en dynamiek in de levende en niet-levende natuur. Zo een groene buitenruimte biedt enorm veel voordelen. Een groene omgeving heeft positieve effecten op kinderen: ze voelen zich meer betrokken tot en tonen meer belangstelling voor de natuur. Ze daagt kinderen uit tot meer bewegen. Het toenemende overgewicht bij kinderen kan in de plaats van door sportbeoefening, wat niet alle kinderen leuk vinden, te lijf gegaan worden met alledaagse bewegingen zoals lopen, klauteren en klimmen. Een groene buitenruimte brengt kinderen in contact met de natuur. Onderzoek (Blair, 2009) toont aan dat stadskinderen te weinig kansen krijgen om ervarigen op te doen in en met de natuur waardoor vrije exploratie plaats maakt voor televisie kijken, game-consoles en georganiseerde sporten. Maar, ook stadskinderen hebben nood aan modder, water, bomen en andere natuurlijke elementen. Het landschap waarin kinderen zich bevinden is een belangrijke basis om hun fantasiespel, hun verhalen en hun concept over de wereld te ontwikkelen. Groene speelplaatsen kunnen kinderen deze basis terug aanbieden door knusse, gezellig hoeken te creëren, ‘wilde natuurelementen’ of plekjes waar ze mogen vuil worden in de modder e.d. Het werkt stimulerend voor de zintuigen en creëert vertrouwen in de samenhang van onze natuur. Kinderen die leren op een groene speelplaats krijgen inzichten in het continuüm van de natuur. Het positieve aspect van betrokkenheid en belangstelling voor natuur is juist bij basisschoolkinderen van enorm belang. De groene buitenruimte bij de school kan hier een oplossing bieden en nieuwe stimulansen voor de kinderen. Het contact met de natuur stimuleert immers de intellectuele ontwikkeling, het ontwikkelt exploratiedrang, zin om onafhankelijk te denken en het ontwikkelen van creativiteit. Het spelen in een groene buitenruimte heeft ook een positief gezondheidseffect. Kinderen die in het groen spelen in plaats van op een “steenwoestijn” ontwikkelen aanzienlijk minder stress. Een natuurrijke omgeving versterkt bovendien ook de sociale ontwikkeling en verhoogt het concentratievermogen. De keuze van de groenvormen en –soorten speelt een belangrijke rol bij al deze aspecten. Zo zorgt bijvoorbeeld een gelaagde beplanting met verschillende hoogtes voor speelkansen op verschillende niveaus: bomen om in te klimmen, struiken om je achter en in te verstoppen, gras om op te zitten, lang gras om door te lopen, vaste planten en bloembollen om te plukken en naar te kijken, kruiden om aan te ruiken en van te proeven. 19

20

Elke vorm van beplanting geeft dan weer andere speelkansen. Bijvoorbeeld bij bomen: treurvormen hebben takken om aan te zwieren, onregelmatige vormen geven een fantasieprikkel, hoogstammen en breed vertakte bomen om in te klimmen. Bij de struiken kunnen uitbuigende, parasolvormige varianten als schuilplek, hut of kamp dienstdoen. Bij het plaatsen van klimbomen moet men er wel voor zorgen dat de boom verder blijft groeien en moet men nadenken over de valondergrond. Het reliëf in je buitenruimte vormt ook één van de basiselementen voor een aantrekkelijke speelruimte. Het aanleggen van een zeker reliëf zorgt voor een spannende ruimte voor natuurbeleving en gevarieerde beweging. Reliëf schept ook ruimte. Kinderen kunnen het reliëf ook zelf verder vorm geven (paadjes,…) wanneer het niet te af gemaakt is, dat laat weer ruimte voor creativiteit. Ook bij plaatsgebrek is het toch mogelijk om van je speelplaats een groene omgeving te maken, door bijvoorbeeld gebruik te maken van verplaatsbaar groen of een groen begroeide wand met nestkastjes en dergelijke.

21

22

Natuur beleven In een natuurrijke buitenruimte kunnen kinderen zelf op zoek gaan naar beestjes en naar allerlei natuurlijke materialen. Met een natuurrijke buitenruimte kun je eindeloos veel werkvormen ontwikkelen voor de biologielessen en voor natuur- en milieu-educatie. Een natuurrijke buitenruimte biedt ook talloze mogelijkheden voor taalonderwijs, rekenen-wiskunde en kunstzinnige activiteiten. Buiten de lessen kunnen de kinderen in een groene buitenruimte zelf ontdekken, ontwikkelen, daarom is het belangrijk dat zij vrije toegang tot deze ruimte hebben. Het struinen in en het gebruiken van de natuur in de directe omgeving – vruchten en zaden, bloemen, hout, etc. – draagt sterk bij aan de kennis van kinderen over planten en dieren. Bij kleuters gaat het vooral om het ervaren via zintuiglijke waarneming: voelen, zien, horen, ruiken, proeven, ervaren van ruimte, kruipen en lopen, tasten, geuren, kleuren, het verschil tussen gras en zand. Om de kinderen te stimuleren kan je best het hele jaar door spelen en combineren met kleuren zoals met bloesems, herfstverkleuringen, bessen,… Kinderen op lagere schoolleeftijd gaan meer op onderzoek en ontdekking uit. Op motorisch gebied wordt veel uitgeprobeerd. Klimmen, klauteren, ravotten, hutten bouwen, kuilen graven, slepen met takken, in een boom klimmen. Omgevallen of omgehakte boomstammen tot mikado’s vormen, biedt veel mogelijkheden tot klimmen en klauteren, maar ook de fantasie wordt hiermee gestimuleerd. Robuust groen laat ruimte om bv. kampen te bouwen, groenafval zorgt voor constructiemateriaal, net zoals het voorzien van zand, kiezels, takken. Wilgen zijn het ideale bouwmateriaal voor “levende constructies”. De keuze voor sommige planten zorgt voor speelgoed uit de natuur op zich: paardenbloempluizen, helikoptertjes,… Het plaatsen van planten of struiken die veel geur afgeven heeft vooral z’n effect op plaatsen waar veel passage is. Het voorzien van snoepgroen (fruitbomen en struiken) is geweldig leuk voor alle leeftijdsgroepen. Maar ook ander eetbaar groen waarvan bijvoorbeeld soep, heksendrankjes of zelfs taartjes gemaakt kunnen worden is meestal een geweldig succes. Het eten van zelfgeteelde groenten is een sensatie en draagt bij tot de kennis van gezonde voeding. Daarnaast benaderen kinderen voedsel niet meer als iets rechtstreeks uit de supermarkt maar leren ze bij over de voedselkringloop door bv. te observeren hoe planten groeien uit zaden, of een composthoop of –bak te onderhouden. Het onderzoek toont verder aan dat de mate van contact met de natuur en tuinieren tijdens de kindertijd mee bepalend is voor de attitudes van volwassenen die te maken hebben met milieu, ecologie, ... 23

24

Volwassenen die als kind veelvuldig in contact zijn gekomen met de natuur blijken meer aandacht te tonen en verantwoordelijkheid te dragen voor hun omgeving. Het toevoegen van een waterelement zoals een poel, een gracht, goten leert de kinderen omgaan met water, maar ze leren er ook dat water “leven” geeft en dat kringlopen ontstaan. Zelfs het allerkleinste waterelement in de vorm van een emmer of een vat water op de speelplaats kan hiervoor zorgen. Naast het vrijblijvende spelen in en leren van de natuur tijdens de speeltijden, kan men natuurlijk ook zorgen voor een “buitenklas”. Een buitenklas is op intentioneel leren (formele educatie) gericht: een grote uitdagende ‘buitenklas’ met ‘groenateliers’. Daaronder vallen tuinen, zoals een vlindertuin, een groentetuin, een bloementuin, een vijver, nestkastjes, een ‘dierenhotel’ voor verschillende soorten insecten, egels, en andere dieren. Ook een buitenkring en een amfitheater hebben een onderwijsfunctie. Sommige van die dingen vergen wat meer onderhoud, maar ook hier kunnen de kinderen bij betrokken worden tijdens vaste lesmomenten. Ook zo leren zij de natuur te respecteren. Uit verschillende studies is meer specifiek gebleken dat het leren in de schooltuin volgende effecten heeft: -

Kinderen zijn enthousiast en kijken uit naar de momenten waarop ze kunnen tuinieren, vuil kunnen worden buiten en vooral buiten kunnen leren

-

Kinderen vertonen een verbeterde attitude t.o.v. school en zorgen voor een verhoogde ouderbetrokkenheid!

-

Tuinieren creëert een gevoel van samenhorigheid, van verbondenheid.

-

Een schooltuin geeft kansen om te leren over wiskunde, wetenschappen, ...

-

Vrij exploreren in de tuin heeft een positieve invloed op het verkennen van natuurlijk fenomenen.

Leerkrachten zelf gaven aan dat leerlingen meer interesse vertoonden voor wetenschappen en dat tuinieren een gunstige invloed had op het gedrag.

25

26

Buiten leren Voorgaand onderzoek (Ohkawa, 2000) legde voornamelijk de focus op het effect van uitstappen naar een park, een bos,... op kennis, attitudes, gedrag en het welbevinden. Deze occasionele gelegenheden bieden hebben echter een minder sterk effect dan continuë, herhalende ervaringen in natuurlijke omgevingen. De groene speelplaats biedt zich hier aan als een oplossing! Verder onderzoek toonde aan dat kinderen uit het basisonderwijs via leeractiviteiten op de speelplaats meer opstaken van W.O. dan via ervaringen ìn de klas. Een ander onderzoek (Carrier, 2003) toont aan dat er significante verschillen optreden bij kinderen die de kans kregen te leren op de schoolspeelplaats in vergelijking met kinderen die deze kansen niet kregen. Kinderen die leren op de speelplaats hebben een betere kennis van de omgeving en de natuur en vertonen een grotere mate van welbevinden. Meisjes vertonen zelfs nog hogere scores in hun attitudes én gedrag dan jongens.

Creativiteit en kunst Een groene speelruimte biedt ook plaats aan creativiteit en kunst. Een natuurlijke (buiten)-speelomgeving stimuleert kinderen tot meer gevarieerd en creatief speelgedrag dan een niet–natuurlijke (binnen)speelomgeving. Kinderen leren er zelf constructies op te bouwen met allerhande materiaal. Een kleurrijke tuin biedt hen inspiratie om zelf met kleuren om te gaan. Sommige bomen en planten creëren ook muziek, of er kunnen muziekinstrumenten van gemaakt worden. De rustige hoekjes vormen dikwijls kleine theatertjes, waar allerhande spelletjes zich afspelen.

27

Communicatie Door kinderen te betrekken bij het ontwerp, de aanleg en het beheer van de buitenruimte, leren ze mee te denken over hun eigen omgeving. Het bevordert burgerschapsvorming wanneer de speelruimte meer ‘van hen zelf’ wordt. Kinderen hebben dikwijls een heel ander beeld op bepaalde zaken: zo zullen kinderen bij kleurgebruik meer mengen, daar waar volwassenen meer harmonisch werken. Probeer een speellandschap aan te bieden dat nog vorm gegeven kan worden door de kinderen (eventueel onder begeleiding), maar overdrijf er niet in. Je kan dit dan eventueel ook combineren met afgewerkte speeltuigen. Door ook ouders en de buurt bij de ontwikkeling van de speelplaats te betrekken, versterkt het de betrokkenheid van ouders bij de school en komt het de relatie tussen school en buurt ten goede. Dat voorkomt tevens dat ouders en buurt al bij voorbaat zeggen dat de inrichting te veel risico´s (kans op ongelukken) met zich meebrengt. Na de uitvoering is het ook belangrijk goede afspraken met de kinderen te maken. Wanneer je waar mag spelen kan bijvoorbeeld afhankelijk gesteld worden van de weersomstandigheden of het tijdstip van de dag (bijvoorbeeld wel tijdens middagpauze, maar niet tijdens korte speeltijden). Ook wanneer er plekken zijn die je wil laten ontwikkelen (bijvoorbeeld kruidlaag onder boom) dan kan je die uitrasteren, zodat het duidelijk is voor de kinderen dat ze “hier” nu even niet kunnen spelen omdat dit plekje nog tijd nodig heeft om te groeien.

28

HOE VERLOOPT ALLES VEILIG? Wat is veiligheid? De veiligheid van speelterreinen is een grote zorg voor alle betrokken partijen van uitbater tot ouders, kinderen, onderhoudspersoneel, ... Het is dan ook vanzelfsprekend dat we aandacht schenken aan die veiligheid bij het inrichten van een betere speelplaats. Hierbij denken we aan de structuur van het speelterrein zelf, de speeltoestellen, de gebruikte materialen, het speelgedrag van de kinderen, het aanwezige groen, zijn alle kinderen altijd goed in het oog te houden tijdens het toezicht, ...? We zullen in dit hoofdstuk dieper ingaan op de veiligheid van het speelterrein, met in het bijzonder de schoolspeelplaats, de speeltoestellen én het aanwezige groen. We zijn genoodzaakt soms stil te staan bij wat technische definities om verwarring te vermijden. De veiligheid van speelterreinen en speeltoestellen valt onder het globale Koninklijk Besluit van 9 februari 1994 betreffende de veiligheid van producten en diensten. Deze wetgeving is van belang voor iedere verantwoordelijke die een speelterrein openstelt voor een publiek. Sinds 1998 zijn de Europese Normen over de veiligheid van speelterreinen (EN 1176 en EN 1177) een leidraad voor het creëren van een veilige speelomgeving.

29

Veiligheid van het speelterrein Een speelterrein waar géén ongevallen gebeuren zou nogal vreemd zijn en zou eerdere een signaal van een speelterrein zonder spel kunnen betekenen. Kinderen tasten hun grenzen af, zoeken uitdagingen op, exploreren en lopen daarbij onvermijdelijk de nodige blauwe plekken, schaafwonden, verzwikkingen van enkels enz. op. Noem het ‘een recht op blauwe plekken’. We moeten echter vermijden dat kinderen ernstig gewond geraken waarbij ze een blijvend letsel overhouden of een ongeval krijgen met een dodelijke afloop. Dàt willen we niet. Het is onze verantwoordelijkheid een evenwicht te vinden in het spelplezier van de kinderen en diens veiligheid. We creëren een zeker veiligheidsniveau om kinderen te beschermen van gevaren die ze zelf niet kunnen zien of inschatten. Het is niet de bedoeling dat volwassenen beslissen wat kinderen moeten spelen en hòe ze moeten spelen terwijl kinderen in de grond wel weten wat veilig en niet veilig is. Het is geen OF-verhaal, wel een EN-verhaal waarbij veiligheid én optimaal speelvermogen hand in hand gaan.

30

Een speelterrein is een ingerichte ruimte ten behoeve van spel en/of ontspanning waarin zich minstens één speeltoestel bevindt.Een privé-tuin valt niet onder deze wet. Een schoolspeelplaats wel. Een speeltoestel is een product bestemd voor vermaak of ontspanning, ontworpen of kennelijk bestemd om te worden gebruikt door personen die de leeftijd van achttien jaar nog niet hebben bereikt, waarbij uitsluitend van zwaartekracht of van fysieke kracht van de mens gebruik wordt gemaakt en bestemd voor collectief gebruik op een tijdelijk of blijvend speelterrein.

De uitbater van een speelterrein moet ervoor zorgen dat het speelterrein onder normale gebruiksvoorwaarden of onder andere, door de uitbater voorzienbare voorwaarden, geen gevaar voor de veiligheid van de gebruikers of derder betekent. Om hieraan te voldoen moet het speelterrein zodanig opgebouwd en geïnspecteerd zijn; de aanwezige speeltoestellen zodanig geïnstalleerd, gemonteerd, beproefd en onderhouden zijn en moeten tenslotte de nodige opschriften voorzien zijn. Voor meer gedetailleerde informatie verwijzen we naar ‘Het handboek Veiligheid van speelterreinen’ van het ministerie en naar de brochure ‘Speel op veilig’ uitgegeven door het Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie waarin een bondig en duidelijk overzicht wordt gegeven over de ruimte rond speeltoestellen, valruimtes, ondergronden evenals algemene en specifieke veiligheidstips voor speeltoestellen.

Een uitbater is de verantwoordelijke of de beheerder van het speelterrein. Diegene die het speelterrein aanbiedt en moet zorgen voor de veiligheid. Ook indien deze uitbater nog verantwoording moet afleggen bij een directie, dan is de uitbater verantwoordelijk voor de veiligheid. Voor een schoolspeelplaats is de directie de uitbater en dus verantwoordelijke van het speelterrein.

Je kan als uitbater bewijzen dat je al het mogelijke hebt gedaan om te zorgen voor een veilig speelterrein door een correcte administratie bij te houden met betrekking tot gegevens over de risicoanalyse en preventiemaatregelen, inspecties en onderhoud Indien er toch een ongeval gebeurt moet er nagekeken wie daarvoor aansprakelijk is. De uitbater heeft een meldingsplicht. Dit houdt in dat ieder ongeval met een dodelijke afloop, een blijvend letsel tot gevolg of ongevallen die aanleiding kunnen geven tot een ernstig ongeval of incident moeten gemeld worden aan het Centraal Meldpunt voor Consumentenproducten.

31

32

Veiligheid van een speeltoestel Een school kan ervoor kiezen om speeltoestellen te kopen bij de fabricant òf om zelf een speeltoestel te creëren òf om de leerlingen hun eigen toestel te laten maken (waarom niet?). Een voorwaarde tot die laatste is dat de kinderen de juiste ingrediënten aangeboden krijgen. Maar, aan welke normen moeten speeltoestellen voldoen opdat ze veilig zouden zijn? Zijn deze normen noodzakelijk? Zijn deze normen technische richtlijnen? Een eerste misverstand dat we willen wegwerken zijn de speeltoestellen met de CE-markering. Deze zijn nìet bedoeld voor openbaar gebruik maar wel voor privé-gebruik. Speeltoestellen voor publiek gebruik krijgen heel wat meer te verteren, ze worden veel intenser gebruikt. Indien je met de school beslist om bij een fabricant een speeltoestel te kopen dat voldoet aan de Europse Normen dan is het toestel veilig en is een verdere risico-analyse niet nodig. Blijf echter zeker aandacht hebben voor het onderhoud van het toestel! De Europese norm EN1176 handelt over speeltoestellen. De Europese norm EN1177 handelt over valdempende ondergrond. Normen zijn noodzakelijk omdat ze een houvast bieden, ze zorgen voor uniformiteit. Op deze manier kunnen we binnen Europa de veiligheidsniveaus met elkaar vergelijken. De normen zijn technische richtlijnen, maar niet verplichtend! Verwar normen niet met wettelijke regels. Wettelijke regels stellen verplichtingen voorop, normen niet. Normen bieden ons de kans om daarnaast toch nog creatief en origineel te werk te gaan zonder de veiligheid daarmee in gevaar te brengen. We zijn verplicht te zorgen voor een veilig speelterrein, maar hoe we daaraan werken, daar kunnen we in zekere mate voor kiezen. Dit betekent dat wanneer een speeltoestel niet voldoet aan de Europese normen EN1176 en EN1177 het ook nog veilig kàn zijn, mits het toestel onderworpen is aan een risicoanalyse met een goedgekeurd resultaat. Dat biedt plots een heleboel meer perspectieven voor het creëren van een speelplaats, niet?

33

Stappen naar een veilige en betere speelplaats Hoe verloopt dit in de praktijk? Tijdens ons bezoek aan diverse scholen stelden we regelmatig vast, dat een schoolspeelplaats niet meer dan een verhard vlak is geworden zonder enige uitdaging voor de kinderen. Dit is dikwijls een gevolg van het angstig omspringen met de veiligheidsnormen. Hierbij moet men toch in acht nemen dat een norm geen wet is, maar een aanbeveling. En uiteraard is de veiligheid van onze kinderen het allerbelangrijkste, waar men niet licht mee mag omspringen, maar hoe jammerlijk is het voorbeeld waar alle speeltoestellen van de speelplaats werden weggenomen wegens het niet voldoen aan de normen en waar vervolgens het pestgedrag en de daarbij horende vechtpartijen begonnen toe te nemen omdat de kinderen zich verveelden op de speelplaats… Een dosis gezond verstand en realisme is dus absoluut noodzakelijk bij het creëren van een veilige, maar ook betere speelplaats. Zo kan men steeds een risico-analyse laten uitvoeren wanneer bepaalde toestellen op de speelplaats niet aan de normen zouden voldoen. De volgende paragrafen illustreren de drie stappen op weg naar een betere speelplaats: de risico-analyse, de preventiemaatregelen en tenslotte het inspectie- en onderhoudsschema.

De risico-analyse Er zijn geen Europese normen voor speelterreinen. Hierdoor moeten speelterreinen altijd worden onderworpen aan een risico-analyse. Oòk terreinen waar enkel speeltoestellen opstaan die voldoen aan de EN 1176 en EN 1177. Speeltoestellen die voldoen aan de EN hoeven geen risico-analyse te ondergaan. Alle andere toestellen wél. Dus, wanneer scholen ervoor kiezen zelf een speeltoestel te ontwerpen dat niet onder de veiligheidsnormen EN1176 en EN1177 valt, moet het speeltoestel worden onderworpen aan een risico-analyse. De risico-analyse van kleinere toestellen kan vrij eenvoudig zijn, maar bij complexe speeltoestellen wordt dit al gauw iets dat enkel door specialisten kan worden uitgevoerd.

34

Wat houdt een risico-analyse in? De analyse stelt vast welke gevaren en risico’s er mogelijk zijn voor de gebruikers en evalueren de risico’s voor zowel het speelterrein als de speeltoestellen. We denken hierbij aan gebruikte materialen, valgronden, valruimtes, ruimtelijke oriëntering van de speeltoestellen, ...

Voortgang van een risico-analyse

Een gevaar is een potentiële bron van fysiek letsel of aantasting van de gezondheid evenals een intrinsiek schadelijke eigenschap die bedreigend is voor de gezondheid van de mens; bv. snijden, vallen, ... Een risico is een combinatie van de omvang van de mogelijke schade en de kans dat de schade optreedt. Risico’s vloeien voort uit gevaren.

Stap 1: ‘De grenzen’ van de dienst worden bepaald. In welke omgeving en in welke context zal het speelterrein en het speeltoestel gebruikt worden? Hierbij worden verscheidene factoren in rekening gebracht en niet enkel de gebruikers, maar ook het soort speelterrein, de weersomstandigheden, interactie met andere toestellen, ... Tenslotte benadert de analyse het gebruik van het volledige speelterrein vanuit drie oogpunten, die van het bedoeld gebruik (waarvoor het toestel gebruikt wordt zoals bedoeld door de bedenker ervan tijdens het ontwerpen), die van het voorzienbaar gebruik (hoe het toestel nog kan worden gebruikt maar oorspronkelijk niet voorzien is door de bedenker ervan) en die van het onvoorzienbaar gebruik (hoe het toestel in normale omstandigheden niet gebruikt wordt). Stap 2: De gevaren worden geïdentificeerd. Dit is een cruciale fase in de analyse vermits de volgende stap, de risicoschatting, hieruit voortvloeit. Stap 3: Er wordt nagegaan welke risico’s verbonden zijn aan de potentiële gevaren in de tweede stap door een inschatting te maken van: 1) De frequentie en duur van de blootstelling aan een gevaar 2) De kans dat de gevaarlijke gebeurtenis optreedt 3) De mogelijkheid om de schade te vermijden of te beperken Het is ook in deze fase dat afwijkingen van de Europese Normen (EN 1176 en EN 1177) onder de loep worden genomen. 35

Stap 4: Deze stap omvat een risico-evaluatie waarin de risico’s worden besloten. Of m.a.w. zijn de aanwezige risico’s aanvaardbaar? Stap 5: De preventiemaatregelen worden opgesteld om een risicoverlaging te bereiken. Of m.a.w. indien we in de vorige stap onaanvaardbare risico’s hebben geconstateerd dan zullen we de risico’s met behulp van preventiemaatregelen tot een aanvaardbaar risico reduceren.

Wanneer en wie voert de risicoanalyse uit? Een risicoanalyse moet één keer uitgevoerd worden en verder opgevolgd worden tijdens de periodieke controle. Wanneer het speelterrein verandert (inrichting, aanwezige toestellen, terrein, type uitbating) is een aangepaste risicoanalyse echter nodig! Het uitvoeren van een risicoanalyse veronderstelt een degelijke kennis te bezitten over -

De lichaamsbouw kinderen Psychologie van kinderen (hoe denken ze wanneer ze alleen zijn, in groep zijn, ...) Fysieke capaciteiten van kinderen Motorische capaciteiten van kinderen Wat doen kinderen graag als ze spelen?!

Derden kunnen de uitbater ondersteunen in het uitvoeren van de analyse, maar de uitbater blijft verantwoordelijk voor de uitgevoerde analyse.

Waar kan je als school terecht om een risico-analyse te laten uitvoeren door derden? In Vlaanderen kan je ondermeer terecht bij D.M.K. Recrea Services - Kinderspel om zo’n risico-analyse te laten uitvoeren.

36

Preventiemaatregelen Preventiemaatregelen kunnen op verschillende manieren vorm krijgen: technische maatregelen (technische ingrepen, constructies veranderen), organisatorische maatregelen, toezicht of informatieverstrekking. Veelal biedt een combinatie van verschillende soorten preventiemaatregelen een uitkomst voor de risicoverlaging. De volgorde waarin de verschillende soorten preventiemaatregelen worden genomen moeten echter wel in een bepaalde volgorde worden genomen: 1) Verkleinen van risico door ontwerp 2) Beperken van blootstelling aan gevaar dat onvermijdelijk is 3) Aanbrengen van technische beveiligingen (bv. afschermingen) omdat een goed ontwerp het gevaar niet kan uitsluiten 4) Verkleinen van risico’s door toezicht en organisatie 5) Informatieverstrekking (opschriften, pictogrammen, ...) Wanneer alle preventiemaatregelen zijn vastgelegd moet het speeltoestel een nieuwe risico-analyse ondergaan. Immers, mogelijk zijn door de nieuwe maatregelen nieuwe risico’s ontstaan.

Inspecties en onderhoud De inspectie van het speelterrein gebeurt door de overheid. Enerzijds kunnen de inspecties onaangekondigd en preventief voorkomen. Anderzijds kan een inspectie plaatsvinden na een melding of een klacht van ouders of andere derden. Als school hou je een inspectie- en onderhoudsschema bij waarop duidelijk vermeld staat wanneer het regelmatig nazicht, het onderhoud en de periodieke controles zijn gepland en worden uitgevoerd. Regelmatig nazicht veronderstelt dat je dagelijks of wekelijks het speelterrein onderzoekt op gevolgen van intensief gebruik, vandalisme of weersomstandigheden. Zijn er scherpe hoeken? Ligt alles er nog net en ordelijk bij? Hoe is het met het niveau van los bodembedekkingsmateriaal gesteld? Ontbreekt er daar niet iets? Enz. Het onderhoud doe je iedere maand of toch zeker elk trimester. Werkt alles nog zoals het zou moeten werken? Staat alles nog stabiel en hoever is het toestel al versleten? Het onderhoud biedt tevens de kans een gedetailleerde controle uit te voeren. Bv. zijn de schroeven voldoende aangespannen, het opspannen van touwen, ...

37

De periodieke controle gebeurt jaarlijks. Roest, rotting, onderdelen die moeten hersteld worden... We besteden er aandacht aan en fiksen het boeltje. Zijn de uitgevoerde herstellingen correct en hoe zit het met uitgevoerde aanpassingen en wijzigingen? Op deze manier zorgen we voor een algemeen veiligheidsniveau!

Veiligheid, ook een kwestie van communicatie Alle gebruikers van het speelterrein zijn partners in het onderhouden van de veiligheid. Indien zij vlot weten tot wie ze zich kunnen richten bij vragen/opmerkingen zorgen we voor een goed begin van communicatie. Voorzie, indien de speelplaats ook buiten de schooluren gebruikt wordt door derden, een duidelijk uithangbord, een paneel of iets dergelijks waarop de naam van de uitbater staat en diens adres. Het heeft geen zin om bordjes op het terrein te plaatsen met opschriften als “Gebruik op eigen risico”, dergelijke bordjes zijn niet toegelaten en dus niet zinvol. Daarnaast moet elk toestel wel voorzien zijn van een alfanumerieke identificatie. Dit is een soort code die uniek is voor ieder toestel en waarnaar verwezen wordt in het onderhouds- en inspectieschema en bij de communicatie met de gebruikers van het speelterrein. Opteer je ervoor om andere opschriften te plaatsen, zorg er dan voor dat ze op een duidelijke, zichtbare plaats staan.

38

Kindvriendelijke beplanting U weet nu hoe u kan zorgen voor een betere speelplaats met veilige en toch nog uitdagende speeltoestellen voor uw leerlingen. Mooi zo! Natuurlijk is uw schoolspeelplaats daarmee nog niet gemaakt. We houden van groen, dat zal u al gemerkt hebben in het vorig hoofdstuk! Bij het kiezen van bomen, planten, bloemen, struiken, kruiden, ... is soms toch wel enige voorzichtigheid geboden.

Toxiciteit Sommige planten zijn giftig, nog anderen erg giftig (zoals bepaalde bessen). Spring hier voorzichtig mee om. Maar, ook kinderen moeten leren omgaan met giftige en niet-giftige planten. Hier kan u terecht voor gedetailleerde lijsten rond giftige planten: -

Handboek Veiligheid van speelterreinen, FOD Economische zaken http://www.vetpharm.uzh.ch/index.htm

Pijn Planten met stekels en doornen hoeven niet meteen geweerd te worden uit jullie ontwerp voor een betere speelplaats. Bestudeer jullie ontwerp en weeg af waar eventuele planten met stekels of doornen toch een gepaste plaats kunnen krijgen. Het is afgeraden dergelijke planten in het midden van een spelgebied te nestelen of langs een looplijn (denk maar aan bramen, rozen, brandnetels, distels,...). Tegelijkertijd kunnen deze planten erg dankbaar zijn weg van looplijnen of als een natuurlijke scheiding tussen toegankelijke en niet-toegankelijke zones.

39

40

EEN NIEUWE SPEELPLAATS, HOE BEGIN JE ERAAN? 4 fases Om tot een goed ontwerp van een nieuwe speelplaats te komen zijn er 4 fases: de startfase, de inhoudelijke fase, de ontwerpfase en de uitvoeringsfase.

De startfase Vooraleer van start te gaan is het belangrijk om vast te leggen hoe ver men wil en durft gaan. Men moet ook inspelen op de noden die er zijn, dus deze moeten wellicht eerst in kaart gebracht worden. Sla niet meteen aan het ontwerpen. Ideeën moeten echter ook niet opzij geschoven worden, ze zijn nodig om een proces op gang te brengen, hou ze dus bij in je achterhoofd. De school en het schoolteam moeten eerst een visie ontwikkelen in verband met hun speelplaats: “waarom willen we aan de speelplaats werken? Wat willen we? Wat willen we ermee bereiken? Welke belangen spelen mee? Hoe gaan we te werk? Wie zijn de betrokken groepen?” De eigenheid van de kinderen vormt de basis voor de visieontwikkeling, maar volwassenen spelen ook een belangrijke rol: zij denken aan zaken waar kinderen niet aan denken. De aanwezige ruimte, het spelmateriaal en de speelbagage spelen een belangrijke rol bij het opstellen van de visie, evenals leefregels, afspraken en aard van toezicht.

SPEELSITUATIE VOOR DE KINDEREN

LEEFREGELS EN AFSPRAKEN – AARD EN ORGANISATIE VAN TOEZICHT SPEELMATERIAAL

SPEELRUIMTE EIGEN VISIE VAN HET SCHOOLTEAM OP SPELEN EIGENHEID VAN DE KINDEREN 41

SPEELBAGAGE

Nadat de betrokken groepen gekend zijn en de visie is vastgelegd, moet men de verschillende groepen enthousiasmeren en een stuurgroep uitbouwen. Communicatie is hierbij steeds een belangrijk begrip. In de stuurgroep zitten mensen uit alle betrokken groepen (ook kinderen) en mensen die nodig zijn voor het uitdenken van het ontwerp, het aantrekken van financiële middelen, het uitvoeren van het ontwerp. Nadat de stuurgroep is samengesteld kan je een plan van aanpak opmaken, met andere woorden: “wie zal waarvoor zorgen? In welke volgorde dienen de zaken te gebeuren?...”

De Inhoudelijke fase In deze fase is het de bedoeling om uiteindelijk een bouwprogramma op te stellen, dit gebeurt in verschillende stappen. Stap 1: Vorm eerst een projectgroep waarin verschillende informatievoorziening, e.a.) vertegenwoordigd zijn.

werksoorten

(zorg

voor

financiën,

uitvoering,

Vorm daarnaast werkgroepjes voor deeltaken. Denk na over de wijze van deelname van iedereen; niet iedereen hoeft elke keer te vergaderen. Creëer werkgroepen voor ontwerp, financiële middelen, communicatie, vrijwilligers,… Stap 2: Leer vervolgens de behoeften van de betrokkenen leren kennen, door gebruik te maken van verschillende inspraakmethodieken. Bijvoorbeeld: “hoe spelen kinderen graag? Hoe, wat en waar gebeuren de dingen?” Dit kan je te weten komen door observatie of door vragen te stellen aan de kinderen. Maak een planning van de verschillende activiteiten: wanneer, waar en door wie? Geef voldoende gewicht en gehoor aan de verschillende betrokken groepen. Doe ideeën op door voorbeelden van andere terreinen te verzamelen, bijvoorbeeld foto’s en plattegronden. Bespreek deze met de betrokken groepen. Aan het begin zullen er veel ideeën en mogelijkheden zijn, maar het is belangrijk keuzes te maken. Dat schept duidelijkheid voor iedereen. Omschrijf wat je precies wilt bereiken en stel doelen voorop.

42

Stap 3: Inventariseer vervolgens de mogelijkheden en beperkingen van de beschikbare ruimte zowel op technisch vlak als de gebruikseigenheden. Breng de locatie waar het om gaat in kaart; maak een plattegrond en breng bestaande en te behouden objecten en begroeiing in kaart. Inventariseer de materialen die al aanwezig zijn op het terrein, om te zien wat je kunt hergebruiken. Denk ook al na over beheer en later gebruik. Onderzoek de personele, financiële en terreingebonden randvoorwaarden; bijvoorbeeld: van wie is het terrein? Ga ook na welke reglementen er zijn en of hier creatieve oplossingen voor gevonden kunnen worden. Stap 4: Stel op basis van de vorige stappen een bouwprogramma op en toets dit nogmaals bij de betrokkenen. Ook hier is voldoende communicatie van groot belang. Stap 5: Maak vervolgens een begroting op en stel een plan op om voldoende financiële middelen te vergaren. Enthousiasme is goed, maar plannen kosten geld. Veel werk kan door vrijwilligers worden gedaan (dat is ook goed voor de betrokkenheid), maar een aantal zaken kan eenvoudigweg niet door vrijwilligers worden gedaan. Organiseer financiële acties als een rommelmarkt, sponsorloop,… Denk ook aan plaatselijke bedrijven die willen sponsoren, eventueel met zaken in natura.

43

44

De ontwerpfase In deze fase worden concrete ideeën en oplossingsconcepten ontwikkeld. Er worden inrichtingsoplossingen opgemaakt. Voordat je gaat ontwerpen, heb je al ideeën van andere terreinen opgedaan. Je hebt wensen en behoeften van de betrokkenen verzameld (bijvoorbeeld kinderen, de buurt, ouders, leerkrachten). De ideeën hebben meer vorm gekregen. Betrek kinderen bij het ontwerp, door hun wensen te inventariseren, tekeningen te laten maken of maquettes. Help hen bij hun beeldvorming door foto’s te laten zien van voorbeelden van natuurspeelplaats en buitenklas. Dit proces kan worden uitgebuit als een belangrijk onderdeel van de ontwikkeling van de groene buitenruimte. Zoek een professionele ontwerper en geef je wensen en ideeën aan hem/haar door. Bespreek het opgestelde bouwprogramma en budget met de ontwerper. Vraag om eerst een “praatplan” op te maken zodat dit nogmaals kan getoetst worden bij de betrokkenen. Daarna volgen voorontwerp en de toetsing hiervan. En vervolgens het uiteindelijke ontwerp. Vraag eventueel om hierbij rekening te houden met een uitvoering / aanleg in fasen. Informeer als het plan vorm heeft gekregen de verschillende betrokkenen: team, ouders, de buurt, via geschreven media en/ of een bijeenkomst. Dit is ook het moment om het financiële plaatje nog even na te kijken.

45

46

De uitvoeringsfase In deze fase kunnen eindelijk de handen uit de mouwen, maar blijf zorgen voor een goede coördinatie en planning. Verzamel voldoende medewerkers en maak een goede taakverdeling; een mix van deskundigheden werkt goed. Betrek ook kinderen bij de uitvoering, dan wordt het hun ruimte! Als het grotere veranderingen zijn: zorg dan voor vakbekwame mensen en materieel (bijvoorbeeld grondverzet). Zorg steeds voor voldoende goede materialen (spades, harken). Als je met vrijwilligers aan de slag gaat, denk dan ook aan goede randvoorwaarden: koffie, thee, broodjes, ... zorgen ervoor dat het enthousiasme hoog blijft. Blijf ook in deze fase alle betrokkenen op de hoogte houden: het moment van aanleg, als de eerste tegels er uitgaan, is altijd een goed moment voor een foto in de krant! De aanleg van de nieuwe speelplaats kan al naargelang de financiële middelen ook in verschillende fases worden uitgevoerd. Eens de speelplaats is uitgevoerd, dient men in het kader van de veiligheid een risico-inventarisatie op te stellen. Het is ook belangrijk om nieuwe spelregels en reglementen in verband met de speelplaats duidelijk te communiceren met alle betrokkenen. Tot slot dient de nieuw aangelegde speelplaats ook onderhouden te worden. Een slecht onderhouden buitenruimte is weinig uitnodigend. Zorg voor een regelmatig onderhoud en beheer van de buitenruimte, bijvoorbeeld met een groep ouders, buurtbewoners of de kinderen zelf. Leg beheer en onderhoud en de effecten daarvan ook vast met foto’s. Inspecteer de veiligheid van de buitenruimte regelmatig en leg ongelukjes en andere incidenten vast in een logboek. De speelplaats moet ook kunnen “groeien”. Houd een logboek bij over de ontwikkelingen, het gebruik, de ervaringen, goede ideeën of verbeterwensen. Nodig anderen uit in jouw buitenruimte en laat je ook adviseren; ga bij anderen kijken.

47

48

Gebruik de gegevens voor de publiciteit; het is een ruimte waar kinderen een deel van de dag zijn, dus ook ouders willen daarvan weten. Bespreek de voortgang en ontwikkelingen steeds in de werkgroepen, zo blijft iedereen betrokken. Gebruik de buitenruimte als buitenklas: benut hierbij de ruimte ook voor allerlei vak- en vormingsgebieden, niet alleen sport- en natuurlessen maar ook disciplines zoals taal, rekenen-wiskunde (getallen, meten, verhoudingen, karteren) en kunstzinnige inhouden kunnen er aan bod komen. Zorg dat leerkrachten en pedagogische medewerkers binding hebben met en kennis hebben van de buitenruimte; zorg dat de pedagogische visie van de initiatiefnemers ook een plek krijgt bij hen.

49

50

GOED GEPROBEERD? 2 voorbeeldscholen In 20 geselecteerde scholen deden wij een grondige voorstudie om de specifieke speelplaatsproblematiek vast te leggen. Op basis van deze analyse maakten we ontwerpvoorstellen voor deze scholen, waarin we proberen oplossingen te bieden. In dit hoofdstuk bespreken we de bijzonder boeiende resultaten voor 2 van de 20 scholen, nl. Het Imelda-instituut in Molenbeek en de Parkschool in Vorst.

Imelda-instituut: beginsituatie Deze Nederlandstalige school bestaat ligt vlak naast een Franstalige school, zoals dat op veel plaatsen in Brussel het geval is. De ruimte moet dan ook meestal netjes verdeeld worden tussen beide schoolgedeelten, wat ze dikwijls nog beperkter maakt. Het Imelda-Instituut heeft zowel een onthaalklas als kleuterklassen en een lagere school. Al deze kinderen delen een hele kleine speelplaats. De kleine speelplaats is ongeveer 30 meter lang en gemiddeld 15 meter breed. Er is ook nog een uitloper waar de speelplaats breder is. De speelplaats is grotendeels omsloten door gebouwen van de school. De totale bespeelbare oppervlakte van de speelplaats is ongeveer 450 m², waarvan 100 m² overdekt is. Op de speelplaats is geen groen, er zijn dus geen bomen, geen bloemen, er is zelfs geen gras. De speelplaats bestaat volledig uit verharding, betontegels van 30 cm op 30 cm. Momenteel zijn er enkele zitbanken, vuilniscontainers en een drankfonteintje voorzien; verder 2 basketringen en 2 kleine voetbaldoelen, die doordat ze verplaatsbaar zijn dikwijls ongelukjes zoals geplette vingers veroorzaken. Op de grond zijn er hier en daar wat lijnen geschilderd, als voetbalveld en als basketbalveld, maar ook voor hinkelbanen. Deze lijnen zijn echter bijna niet meer zichtbaar. Uit gesprekken met de kleuters bleek dat zij de speelplaats te klein vinden om er samen met de oudere kinderen op te spelen. De kleuters worden vaak omver gelopen. Zij wilden graag wat speeltoestellen zoals een zandbak en een schommel, maar vooral meer kleur op de speelplaats, omdat ze nu wat saai is. Ook de lagere schoolkinderen vinden de speelplaats te klein en ook zij zouden graag wat meer speeltoestellen willen, maar ze beseffen wel dat het plaatsen van deze toestellen ook al ten koste van de nu al schaarse ruimte zou gaan. 51

Hier vinden vooral de meisjes dat er ook een gebrek is aan beschutte zitplekjes. Gesprekken met de leerkrachten en directie leerden ons dat het toch een nadeel is dat de hele speelplaats is verhard. Dit maakt dat de speelplaats erg glad is wanneer het geregend heeft, wat vaak ongelukken meebrengt. Er is ook een gebrek aan klimmogelijkheden. Dit zorgt ervoor dat de kinderen zich ergens anders mee proberen te vermaken. Ze klimmen bijvoorbeeld op de hekken of op de containers. Het feit dat er geen enkele groenbeplanting is, geeft de speelplaats maar een sombere indruk. Zeker wanneer het grauw weer is. Er zijn te weinig echt sfeervolle plekken, waardoor de leerlingen zich meestal terugtrekken in de toiletten of achter de containers.

52

Imelda-instituut: ontwerpvoorstel De speelplaats van het Imelda-instituut heeft vooral een gebrek aan kleur en groen. Met dit ontwerp is geprobeerd om daar een oplossing voor te bieden. De ruimte wordt hier vooral gekenmerkt door de felle kleuren, die ontstaan door rubberen gietvloeren die in rood en oranje uitgevoerd worden. Zo zorgen ze niet alleen voor kleur, maar ook voor een veilige valondergrond. De kleur van de vloeren loopt door op de wanden, zodat deze niet alleen hun grauwheid verliezen, maar daardoor lijkt de speelplaats visueel ook groter. De betontegels zijn nergens meer te bespeuren, naast de gietvloeren worden ze vervangen door kunstgras, dat – al is het kunstmatig – voor groen zorgt. Voor nog meer groeninbreng wordt in het verlengde van de bestaande afdakconstructie een open pergolaconstructie voorzien, die begroeid wordt met klimplanten. Ook op de afsluiting aan de zuidkant (naar de Franstalige school toe) worden klimplanten voorzien. Een solitaire boom in het kleine achtergelegen gedeelte zorgt voor verticaliteit in combinatie met groeninbreng en creëert zo een knus plekje. Rondom de boom ontstaat een leuke zitplek dankzij een slingerend element bestaande uit een ronde metalen buis. Gelijkaardige zitelementen komen op het hoofdgedeelte van de speelplaats, onder het afdak, ook terug. Qua spelelementen werden er in de gietvloer 2 speelheuveltjes gemaakt en 2 plekken in zand voorzien, waarop een klimtoestel voor de kleintjes en een schommel voor de groteren worden geplaatst. Aan de westkant van de speelplaats wordt een verbrede oranje muur voorzien. Hierin zitten 2 gaten, die in de eerste plaats als zitelement dienen: de kinderen kunnen erin zitten of liggen. Maar de muur heeft ook een educatieve functie: tegen de achterwand van de gaten zitten namelijk rasters met uitneembare blokken. Deze blokken zijn verplaatsbaar. In het ene gat zitten blokken met alle letters van het alfabet, zodat kinderen woorden kunnen vormen. In het andere gat zitten zwarte en witte blokken, waarmee abstracte tekeningen kunnen gemaakt worden. De blokken kunnen ook uit de gaten gehaald worden om er op een andere manier mee te spelen of ze te gebruiken als zitblokjes. De voetbalgoalen verdwijnen en worden vervangen door vaste paaltjes. Op de plaats waar de rijen zich moeten vormen bij het belsignaal worden ook paaltjes voorzien in verschillende kleuren en hoogten, daardoor vormen deze paaltjes tevens een leuk spelelement.

53

54

55

56

Parkschool: beginsituatie De Parkschool is zoals de naam het al zegt, heel mooi gelegen aan de voet van het park van Vorst. Op de speelplaats is er echter van die groene situatie niet zo veel te merken. De speelplaats is opgedeeld in 2 delen, van elkaar gescheiden door een natuurlijk hoogteverschil in het terrein en trappen. Het gedeelte voor de lagere school is vrij klein, toch is er een afgebakend zithoekje, dat druk gebruikt wordt. Voor het overige wordt de beschikbare ruimte grotendeels ingenomen door voetballende kinderen. De ruimte wordt enerzijds afgesloten door het schoolgebouw, anderzijds door een slecht onderhouden groenzone en een afpaling in spoorwegbils, die ook aan vervanging toe zijn. Vroeger was er ook een zandbak aanwezig, maar deze werd verwijderd wegens moeilijk te onderhouden. Het aanwezige afdak is bij regenweer veel te klein om alle kinderen er een plekje onder te gunnen. Het speelplaatsgedeelte voor de kleuters is voldoende groot voor het aantal kleuters, maar volledig betegeld en rondom voorzien van betonnen wanden. Dit zorgt voor veel kapotte knieën bij valpartijen. Qua spelmogelijkheden of speeltoestellen is er geen enkele voorziening. Dit speelplaatsgedeelte is open gehouden omdat het ook gebruikt wordt voor andere activiteiten zoals bijvoorbeeld turnlessen. Volgens de leerkrachten en de directie heeft de speelplaats naast een beter afdak ook nood aan sfeervolle plekjes. Momenteel hebben ze die niet en kruipen de kinderen in de hoekjes van de speelplaats of trekken ze zich terug in de toiletten. Aan de rand van de speelplaats zijn stukjes groen waar gemakkelijk zulke sfeervolle plekjes van gemaakt kunnen worden, maar tot op heden mogen de kinderen niet in dit gedeelte komen. De directie vindt het vooral belangrijk dat de speelplaats onderhoudsvriendelijk blijft en als er speeltuigen komen moeten deze duurzaam zijn en niet van plastic.

57

Parkschool: ontwerpvoorstellen Het natuurlijke niveauverschil wordt aangewend om glijbanen en een helling op te maken zodat de kinderen van het ene speelplaatsgedeelte naar het andere kunnen glijden. Het reeds aanwezige tuingedeelte wordt ingericht als speelnatuur door er de volgende elementen op te voorzien: een sloot met een houten brug, een weide met extensief maaibeheer en daardoor een pad, een beschutte plek onder een bamboestruik, een gevelde boomstronk om op te klimmen en een houten tunnel. Om het afdak te vergroten wordt een zeildoek gespannen, dat niet alleen bij regen beschermt, maar ook een beschut plekje biedt bij hevige zonnestralen. In een tweede ontwerpvoorstel is de ruimte nog steeds verdeeld in 2 delen, doch het contact tussen beiden is verbeterd door een hele brede trap die ook als amfitheater / tribune kan dienst doen. Verder is er een hellend speelvlak met geïntegreerde speeltoestellen. De kleuterspeelplaats wordt uitgebreid met een multifunctionele zone voor balsporten, omzoomd door een zitbank en een beschermende haagstructuur. In het overblijvende groene gedeelte wordt een klimrek geplaatst met daar rond enkele struiken die weinig onderhoud vragen, waartussen kinderen kunnen spelen. Om de eentonigheid van de muren te doorbreken worden verder enkele klimplanten geplaatst.

58

59

60

LEUKE IDEETJES! In de vorige hoofdstukken heeft u hier en daar al enkele tips meegekregen om van uw speelplaats een aangename, groene en avontuurlijke speelplaats te maken. In dit hoofdstuk nemen we u mee op een grotere, inspirerende tocht op zoek naar nog méér ideeën. We hebben getracht voorbeelden te kiezen die voor de school met een beetje inzet vlot te behalen zijn zonder de hele speelplaats overhoop te moeten gooien. Zelfs indien bepaalde voorstellen op het eerste zicht toch wel wat ver gezocht lijken, zal u zien dat de voorbeelden u zeker kunnen inspireren! U kan enkele ideeën kiezen, een samenstelling maken, uw eigen accenten eraan toevoegen. Laat uw fantasie de vrije loop gaan!

61

62

PODIUM Podia verschijnen doorgaans enkel op de speelplaats bij schoolfeesten, ouderfeesten, ... Nochtans vinden kinderen het fijn om ook tijdens ‘gewone’ dagen in de spotlights te staan! Geef ze die kans. Een podium is een licht verhoogd stuk van de speelplaats, al dan niet overdekt, waarop leerlingen kunnen toneel spelen, muziek spelen, zingen, spreekbeurten geven enz. Laat de leerlingen gebruik maken van een podium tijdens zowel ‘schoolse’ activiteiten en ontspanningsmomenten. Tenslotte brengt een podium wat reliëf in het speellandschap. Het belang van reliëf is reeds eerder aangehaald in deze handleiding.

VERPLAATSBARE PLANTENBAKKEN / VERPLAATSBAAR GROEN Verplaatsbaar groen of verplaatsbare plantenbakken bieden de voordelen dat ze mobiel zijn en naargelang de wensen een aangepaste functie toegewezen kunnen krijgen. De bomen/struiken/bloemen worden in bakken/grote stevige zakken geplant. Het groen kan gebruikt worden als afscheiding tussen speelzones; voor het creëren van hoekjes, ...

WILGENTUNNELS / WILGENHUTTEN Wilgentakken zijn dankbare natuurlijke materialen om tunnels mee te bouwen en andere constructies. Het zijn levende constructies. Kinderen vinden het fantastisch om door de tunnels te rennen of kampen te zien ‘groeien’. Wilgentakkenbouwsels bieden tegelijkertijd beschutting tegen de regen én de zon.

63

64

KRUIPTUIN MET MADELIEFJES Onder een kruiptuin verstaan we een plek met hoog gras waarin kinderen kunnen wandelen, kruipen, sluipen, ... Een combinatie van hoog gras en bloemen (zoals madeliefjes maar ook andere bloemen kunnen) verbreedt het speels element en stimuleert de zintuiglijke waarneming door te werken met geuren en kleuren.

ZITSTENEN / ZITCIRKELS Zitstenen, al dan niet in de vorm van een cirkel, geven de kinderen kans om te babbelen, even uit te rusten, ... Er kunnen grote, ruwe stenen gebruikt worden, evenals Maaskeien, ... maar ook stukken boomstronken, oude speelplaatstegels, ...

EEN MOESTUIN Een moestuin kan onderhouden worden door alle klassen; eventueel kan iedere klas een apart stukje krijgen. Kinderen leren spontaan bij over de voedselkringloop; het ontstaan van groenten uit zaden; stekken, planten, onkruid wieden enz. De kinderen zullen het fantastisch vinden om met hun zelfgekweekte groenten en/of fruit eenvoudige gerechten te maken.

65

66

KLEINE BOERDERIJDIEREN Schapen, kippen, konijnen, een haan, ... De kinderen leren respect op te brengen voor de natuur door de dieren te verzorgen, eten te geven en het hok te onderhouden. Zorg voor goede afspraken tussen de klassen en hou rekening met vakantieperiodes.

AFSCHEIDING WAAROP MEN KAN BALANCEREN Afscheidingen tussen speelzones kunnen ook als spelelement gebruikt worden. Dit kan eenvoudigweg door reliëf (een klein hoogteverschil) aan te brengen, een liggend boomstam, rechtopstaande boomstronken, ...

OMHEINING ALS GROENE MUUR Kies voor variëteit in de omheiningen door verschillende soorten klimplaten te kiezen. Misschien kunnen bepaalde snoepstruiken ook soelaas bieden als omheining.

67

68

OPEN REGENWATERAFVOER ALS WATERSPEELPLEK Het is niet meteen nodig om een hele vijver te installeren op de speelplaats om kinderen met water te kunnen laten spelen. Door de regenwaterafvoer open te trekken en op een stuk van de speelplaats te laten verschijnen, kunnen kinderen zich al eindeloos amuseren! Kleine bootjes worden gemaakt van twijgen en bladeren, mini-dammen worden gebouwd, ...

WATER-INFILTRATIEKUIL Een water-infiltratiekuil is een plek waar het regenwater op een natuurlijke wijze gedraineerd wordt. Na verloop van tijd zullen hier vanzelf kleine levensvormen in ontstaan. Waterplekjes dragen bij tot een diversiteit in het spelgebied van de leerlingen.

BOOMSTRONKEN / BOMENMIKADO De kinderen kunnen klauteren, klimmen, balanceren, ... De boomstronken kunnen op de meest uiteenlopende manieren een plek krijgen op de speelplaats (zie foto’s). Boomstronken kunnen uitnodigen tot actief bewegingsspel, maar daarnaast kunnen zij de kinderen ook uitnodigen om rustig bij elkaar te komen zitten. Niets sluit uit om de boomstronken te combineren met enkele reliëfelementen.

69

70

AMFITHEATER Een amfitheater kan multifunctioneel gebruikt worden: als een zithoek, een vertelhoek, voor een klasactiviteit, als een plaats voor fantasiespel, als reliëfvorm, als verbindingselement, ... Ook de materialen waaruit een amfitheater gebouwd kan worden, kunnen sterk verschillen: hoogteverschillen in de grond, stambomen, houten planken, herbruikte tegels, ...

TAKKEN OM KAMPEN MEE TE BOUWEN Spelen met takken is een veelomstreden onderwerp op scholen. Doorgaans zijn er zorgen over de veiligheid. Echter, bij duidelijke afspraken samen met de leerlingen staan takken niet synoniem voor ‘ongelukken’. Kinderen kunnen hun fantasie gebruiken om verschillende kampen te maken! Beperk de takken niet tot kleine takken; ook grote takken behoren tot de mogelijkheden!

INSECTENTORENS Tips voor het bouwen van een insectentoren kan je onder meer vinden op de website van Natuurpunt (www.natuurpunt.be). Een insectentoren biedt een onderkomen aan hommels, vlinders en vele andere insecten. Tegelijkertijd zullen ook muizen en/ of egels een aangenaam plekje kunnen vinden onder de insectentoren.

71

72

LOSSE MATERIALEN OM ZELF VORM TE GEVEN: KEIEN? KIEZEL,… Het is boeiend om de kinderen te betrekken bij het opbouwen van het speellandschap. Kinderen moeten de kans krijgen zelf vorm te geven hieraan waarbij hun creativiteit wordt gestimuleerd en hun fantasie wordt uitgebuit. Losse materialen die kunnen gebruikt worden bij waterelementen, maar ook in zandbakken, speelheuvels en knusse plekjes stimuleren de kinderen.

LEEM Leem is een dankbaar materiaal met oneindig veel mogelijkheden. De kinderen kunnen zich creatief uitlaten! We zijn er ons bewust van dat werken met leem gepaard gaat met de nodige vuile handen, voeten, kleren en dat dit niet geschikt is voor tijdens alle vrije momenten! Ook hier zijn duidelijke afspraken met alle betrokken partijen (dus ook de ouders en het onderhoudspersoneel) van belang. Schuif de idee van leem dus niet meteen opzij. De kinderen kunnen er vormen en figuren mee maken, constructies bouwen (tot zelfs kleine bakoventjes toe!) en ga zo maar door.

HERBRUIK VAN MATERIALEN OM ZELF TE BOUWEN, METSELEN, STAPELEN,… Het omvormen van de speelplaats zal ongetwijfeld veel losse stenen opleveren, misschien zelfs buizen, boordstenen, planken, ... Al deze materialen kunnen vaak herbruikt worden in het nieuwe ontwerp. Hou hier zeker rekening mee! Bv. betontegels verwerkt in een amfitheater, als bankje, als verhoging tussen speelzones, ...

73

74

STRUIKHUIZEN EN VOGELBOSJES Struikhuizen en vogelbosjes zijn schitterend voor de kinderen om in te schuilen, zich te verstoppen en te observeren.

TOTEMPALEN Totempalen zijn niet louter decoratief maar stimuleren ook het fantasiespel van de kinderen. Eventueel kunnen ze ook functioneel gebruikt worden als afspreekpunt, als aanknooppunt bij klasactiviteiten, voor de rijen, ...

MUZIEK Houten planken kunnen omgetoverd worden tot klankspelen. U kan het voorbeeld volgen op de foto of zelfs werken met holle palen enz.

75

76

PADEN EN AFSLUITINGEN Het is fijn voor kinderen wanneer er op de speelplaats en rond/tussen de gebouwen verschillende toegangspaden aanwezig zijn. Opteer voor natuurlijke bodembedekkers in plaats van bv. asfalt, beton, ... De creatieve afsluitingen gemaakt uit natuurlijke materialen geven de speelplaats een natuurlijker karakter dan metalen poortjes en omheiningen.

VUURPLEK Vuur wordt vaak onmiddellijk geassocieerd met gevaar. Maar ook kinderen moeten leren omgaan met gevaren.

ZITPLEKJES / VERTELKRING Zitplekjes geven de kinderen kans tot rustig spel. Zitplekken kunnen gecreëerd worden rond een boom, maar geef ook andere planten en/of bomen de kans om te groeien rondom de zitplek.

77

78

GEURPALEN De palen op de foto zijn bovenaan voorzien van geurdoosjes met een deksel. Wissel de geuren in de doosjes af om de zintuiglijke waarneming te blijven prikkelen.

VLINDERTUIN Op speelheuvels, langs paden of in hoeken kunnen de juiste grassen en bloemen geplant worden om een vlindertuin te maken. Kinderen kunnen heerlijk wandelen in het hoge gras, de vlinders observeren, ...

KRUIDENBEHEER Een plek met kruiden brengt de kinderen in contact met verschillende geuren; de kruiden kunnen gebruikt worden bij het koken enz.

79

DANKWOORD Deze handleiding en het omkaderend project kwamen tot stand, dankzij de bereidwillige medewerking van onderstaande personen, die wij hiervoor dan ook van harte willen bedanken: Onze collega’s: Pieter Dewitte, Annick Biesmans, Lotte Dewagter, Paul Vancauteren en Mia Baeck Geert Meysmans, Erik Van Mullem, Geertrui Van de Put, Katia Booghs en Piet Minten Onze opleidingshoofden: Judith Langenaeken, Hilde Tanghe en Pol Ghekiere De sprekers op de studiedag: Peter Dekeyser, Jean-François Van den Abeele, Kris Van Ingelghem, Koen De Maertelaere, Katrien De Vuyst, Peggy Packet en Lies Vandentroost De directies en personeel van de deelnemende scholen: GVB Boodschapinstituut (Schaarbeek), Harenheide (Haren), Imelda-instituut (Molenbeek), Basisschool Koninklijk Atheneum (Etterbeek), GBS Kakelbontschool (Laken), BSGO De Letterboom (Vilvoorde), Lutgardisschool (Elsene), Parkschool (Vorst), Sint-Jozefschool (Sint-Agatha-Berchem), Sint-Karelschool (Molenbeek), Sint-Ursula (Laken), Basisschool De stadmus (Oudergem), BSGO ’t Overbeek (Ganshoren), BSGO De toverfluit (Molenbeek), BSGO ’t Plantsoentje (Laken), R. Van Belleschool (Anderlecht), GBS Vande Borne (Jette), GBS Windekind (Molenbeek), GBS Windroos (Molenbeek), BSGO Zavelberg (Sint-Agatha-Berchem) Onze studenten: 1LKO, 1LLO en 1LTA academiejaar 08-09 3LTA en 3LTAflex academiejaar 08-09 3LTA en 3LTAflex academiejaar 09-10

80

LITERATUURLIJST Biesmans, A., Een speelplaats om te spelen en te leren, studiedag ‘Een betere speelplaats’, 14 november 2009, Jette. Blair, D. (2009). The child in the garden: an evaluative review of the benefits of school gardening. Journal of environmental education, 40 (2), 15-38. Both, K., & Studulski, F. (2009), De brede school en groene speelruimte. Een korte handreiking, Utrecht, Sardes. Carrier, S. (2003). The influence of outdoor schoolyard experiences on students’ environmental knowledge, attitudes, behaviors and comfort levels. Journal of elementary science education, 15, 51-63. Deconinck, J., Actualia aangaande de federale wetgeving en uitvoeringsbesluiten, studiedag ‘Avontuurlijke speelterreinen: veilig? Veilige speelvoorzieningen: avontuurlijk?, 5 oktober 2009, Blankenberge. Dekeyser, P. (1998), De Schoolspeelplaats, Speelse ideeën en adviezen voor een concrete aanpak, Leuven, Garant. Dekeyser, P., e.a., 2006, handboek veiligheid van speelterreinen. Dekeyser, P., Knelpunten aangaande natuurlijke speelterreinen, studiedag ‘Avontuurlijke speelterreinen: veilig? Veilige speelvoorzieningen: avontuurlijk?, 5 oktober 2009, Blankenberge. Dekeyser, P., Terreinafbakening met betrekking tot avontuurlijke speelterreinen, studiedag ‘Avontuurlijke speelterreinen: veilig? Veilige speelvoorzieningen: avontuurlijk?, 5 oktober 2009, Blankenberge. Dekeyser, P., Hoe begin je eraan?, studiedag ‘Een betere speelplaats’, 14 november 2009, Jette. De Martelaere, K., Een veilige speelplaats, studiedag ‘Een betere speelplaats’, 14 november 2009, Jette. Lobst, S. (2004). Samen doen en samen groeien. Mensen-kinderen, november 2004, 5-10. Meysmans, G., Kindvriendelijke beplanting, studiedag ‘Een betere speelplaats’, 14 november 2009, Jette. Moens, G., Verzekeringsaspecten van het speelbeleid en de aansprakelijkheid van de inrichters, studiedag ‘Avontuurlijke speelterreinen: veilig? Veilige speelvoorzieningen: avontuurlijk?, 5 oktober 2009, Blankenberge. Van den Abeele, J.F., Avontuurlijk spelen, studiedag ‘Een betere speelplaats’, 14 november 2009, Jette. Van Ingelghem, K., Avontuur en Natuur, studiedag ‘Een betere speelplaats’, 14 november 2009, Jette. Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie, 2001, Speel op veilig, Brussel. K.B. van 28 september 2003, betreffende de uitbating van speelterreinen, Belgisch staatsblad, 2 december 2003. K.B., 28 maart 2001, betreffende de veiligheid van speeltoestellen, Belgisch staatsblad, 9 mei 2001.

81

BRONVERMELDING FOTO’S INLEIDING Biesmans, A., Een speelplaats om te spelen en te leren, studiedag ‘Een betere speelplaats’, 14 november 2009, Jette. De Wachter, E. Van den Abeele, J.F., Avontuurlijk spelen, studiedag ‘Een betere speelplaats’, 14 november 2009, Jette. MEER NATUUR! MEER AVONTUUR! Biesmans, A., Een speelplaats om te spelen en te leren, studiedag ‘Een betere speelplaats’, 14 november 2009, Jette. De Wachter, E. Meysmans, G., Kindvriendelijke beplanting, studiedag ‘Een betere speelplaats’, 14 november 2009, Jette. Van den Abeele, J.F., Avontuurlijk spelen, studiedag ‘Een betere speelplaats’, 14 november 2009, Jette. HOE VERLOOPT ALLES VEILIG? De Martelaere, K., Een veilige speelplaats, studiedag ‘Een betere speelplaats’, 14 november 2009, Jette. Meysmans, G., Kindvriendelijke beplanting, studiedag ‘Een betere speelplaats’, 14 november 2009, Jette. EEN NIEUWE SPEELPLAATS, HOE BEGIN JE ERAAN? Van den Abeele, J.F., Avontuurlijk spelen, studiedag ‘Een betere speelplaats’, 14 november 2009, Jette. Van Ingelghem, K., Avontuur en Natuur, studiedag ‘Een betere speelplaats’, 14 november 2009, Jette. GOED GEPROBEERD? De Wachter, E. Van Laethem, T. Coppens, A. en Peeters, D. LEUKE IDEETJES! De Wachter, E. Meysmans, G., Kindvriendelijke beplanting, studiedag ‘Een betere speelplaats’, 14 november 2009, Jette. Van den Abeele, J.F., Avontuurlijk spelen, studiedag ‘Een betere speelplaats’, 14 november 2009, Jette. Van Ingelghem, K., Avontuur en Natuur, studiedag ‘Een betere speelplaats’, 14 november 2009, Jette. 82

83