Educatie in tijden van dringende transitie

Educatie in tijden van dringende transitie Beneluxconferentie “Leren in transitie” Gent, 18 november 2014 Katrien Van Poeck

Educatie en duurzaamheidstransities

• Duurzaamheidscrisis: nood aan transitie • “Learning our way out” o o

“Al doende leren en al lerende doen” “Leren van elkaar”

• Duurzaamheidsuitdagingen als ‘leerprobleem’

Educatie in tijden van dringende transitie • Relatie educatie en maatschappelijke uitdagingen: verschillende perspectieven o

o

Instrumentele, functionele benadering: educatie als middel om een duurzame samenleving vorm te geven Educatief perspectief: minder lineaire kijk op het verband tussen het educatieve en het politieke

• Deze presentatie: 1. 2. 3. 4.

Educatie vandaag: 4 hot topics in theorievorming over educatie Casestudie: 3 transitie-initiatieven als educatieve praktijk Educatie en transitie: 4 leermetaforen Educatie in transitie? Uitdagingen

4 topics in theorievorming over educatie 1. Educatieve settings

• Brede kijk op educatie: o o

> scholen en formele educatie: ook niet-formeel en informeel bv. verenigingen, buurtwerk, media, culturele organisaties, werkvloer, participatieorganen, sociale en politieke bewegingen…

• Educatieve settings hebben niet noodzakelijk educatie als doel maar zijn door de aard van de interacties die er plaatsvinden plekken waar geleerd wordt (Schugurensky & Myers: ‘educational spaces’)

4 topics in theorievorming over educatie 2. Diversiteit van actoren

• Participatie diverse betrokken actoren: burgers, experten, middenveldorganisaties, bedrijven, ambtenaren…

• Gevarieerde kennis en perspectieven • Sociaal leren: leerproces dat kan ontstaan wanneer diverse actoren in dialoog gaan over een maatschappelijk probleem en samen alternatieve oplossingen en manieren van samenleven uitdenken en uitproberen (Wildemeersch e.a.)

4 topics in theorievorming over educatie 3. Innovatie en transformatie

• Maatschappelijke ontwikkelingen: nood aan leerprocessen gericht op het collectief creëren van nieuwe kennis en op het transformeren van bestaande ideeën en praktijken

• ‘Transformatief leren’: losbreken uit bestaande wereldbeelden en ideeën, nieuwe perspectieven exploreren, alternatieven verbeelden en uittesten  mensen uitdagen om anders te denken en te handelen (Jackson)

4 topics in theorievorming over educatie 4. Relatie educatie – democratie

• Maatschappelijke problemen als leeruitdagingen: individuen uitrusten met de juiste kennis, vaardigheden, attitudes…

• Kritiek: politiek niet vervangen door educatie o o

Afwenteling verantwoordelijkheden op individuen Wat met onzekerheid, complexiteit, controverse?

 democratische uitdagingen: grenzen aan educatie als het aanleren van de juiste competenties (Biesta)

Casestudie 3 transitie-initiatieven… • Transitiearena Gents Klimaatverbond • Transitienetwerk Vlaanderen • CSA-boerderij de Meester-Wroeterij … als educatieve praktijken • pedagogische bril • 4 topics als aanknopingspunt: welke vormen van educatie?

Educatieve settings? • Bijeenkomsten: plenair vergaderen + discussie in groepjes • Telkens “iets op tafel leggen”: reactie uitlokken • Bv. systeemanalyse o o

Gemaakt door milieudienst, voorgelegd aan arena 15 dia’s – 15 x 3 minuten: feedback + beeld

“De t h eor ie… is d a t ge n a a r een ver s ch er p in g m oet k om en va n d ie s ys t eem a n a lys e m et d e ga n s e gr oep , zod a n ig d a t ze ech t d oor d r on gen ger a k en d a a r va n … Ma a r m en von d d a t goed d a t d a t één k eer a a n b od k wa m m a a r d e t weed e k eer wa s er a l t eveel a a n . Du s d e t weed e k eer wa s h et zo va n , ok é, we m oet en ver d er, we m oet en voor t b ou wen . Ma a r we wa r en n och t a n s d e eer s t e k eer n iet ver gen oeg ger a a k t m a a r m en von d d a t t oen t ijd ver lies om d ie s ys t eem a n a lys e a a n t e s ch er p en .”

• Niet veel tijd voor onenigheid: onverenigbaarheid van uiteenlopende meningen niet grondig bestudeerd en besproken

Educatieve settings? • Zeer diverse activiteiten  bewustmaking, aandacht voor piekolie en klimaatverandering “Men s en in zich t geven in wa t er a llem a a l a a n h et geb eu r en is en h en d u id elijk m a k en wa t ze d a a r a a n k u n n en d oen ”

• Zelf opbouwen van kennis en deskundigheid, bv. permacultuur • Egalitaire beweging: betrekken van ieders talenten “We m oet en gewoon ook geb r u ik m a k en va n a l d e ca p a cit eit en d ie er zijn in een gem een s ch a p ... E n er zijn h eel veel m en s en d ie b ep a a ld e ca p a cit eit en h eb b en … Du s h et p r ob er en los m a k en va n d ie ca p a cit eit en b ij m en s en is één va n d e d in gen d ie zowel d ie gem een s ch a p ver s t er k en a ls on s k u n n en h elp en om d ie t r a n s it ie t e m a k en .”

• Breed publiek: bijbrengen concrete vaardigheden (tuinieren, kleding herstellen), gesprekken over transitie “Welk gevoel h eb je a ls je a a n d e t oek om s t d en k t ?” “Hoe zie je on ze s t a d in 2 0 3 0 ?”

Educatieve settings? • Rondleiding hogeschoolstudenten (2 uren) • Landbouwer vertelt zijn verhaal “Ik k r ijg n iet s va n s u b s id ies . E n ik d en k ook d a t d a t h eel goed zou zijn va n t e zeggen we s t op p en d a a r m ee.”

• Studenten stellen vragen, gaan in discussie, verwijzen naar inhouden uit lessen en naar eigen (landbouw)ervaringen “Ma a r, wa t is d a n u w m en in g over eigen lijk , over ga n gb a r e la n d b ou w ?” “S t el n u d a t je d ie s u b s id ies weg d oet , d a n p r od u cer en wij n og veel efficiën t er voed s el d a n Afr ik a , en b lijft h et t och n og goed k op er ”

• Heel wat onderwerpen: duurzame ontwikkeling (3P), Europees landbouwbeleid, inkomen van landbouwers, globalisering, GGO, monoculturen, industriële voedselverwerking... • Kwestie ‘duurzame landbouw’ grondig bestudeerd, vanuit verschillende perspectieven

Diversiteit van actoren • Milieudienst (klimaatteam) + VITO, DRIFT, tri.zone • Sleutelrol: 17 “frisdenkers” of “koplopers”: plan voor klimaatneutrale stad co-creëren en –uitvoeren • Mensen “met een netwerk”, tijd, animo, kennis, creativiteit en invloed  “een verschil kunnen maken” • Mensen die “geïnteresseerd”, “overtuigd” en “positief” zijn “Nu , m oes t er iem a n d zijn d ie zeer va la b el is , d ie effect ief a fh a a k t , gelijk b ijvoor b eeld X wou a a n va n k elijk geen k lim a a t wer k gr oep t r ek k en , d ie s t on d d a a r een b eet je ech t wel weiger a ch t ig t egen over, b en ik effect ief wel m et X ga a n p r a t en om d a t ik von d d a t X wel een wa a r d evol figu u r wa s om zo’n k lim a a t wer k gr oep t e k u n n en t r ek k en en eu h , u it ein d elijk wa s d a t wel, wa s X en t h ou s ia s t m a a r za g X gewoon n iet p r a k t is ch een s t r a t egis ch e vis ie en h eb b en we gezegd ok , wij on d er s t eu n en u er in , h é.”

Diversiteit van actoren • Bottom-up: klemtoon op lokale gemeenschappen • Diverse talenten en capaciteiten mobiliseren “Ied er een is zeer welk om ”

• Toch: (impliciete) verwachtingen t.a.v. deelnemers “E en zek er e op en h eid is b ela n gr ijk en ook eu h , wa t d a t we t och wel willen ver m ijd en is … h et a lt ijd m a a r, eu h , d oor s ch u iven n a a r a n d er en , h é. De p a r a p lu n a a r om h oog s t ek en va n h et is d e s ch u ld va n d ie, h et is d e s ch u ld va n d ie. Ik d en k d a t d a a r d a n wel een b eet je d e h ou d in g is va n ok , eu h , d ie h eb b en een b ela n gr ijk e ver a n t woor d elijk h eid m a a r la a t on s on d er t u s s en t och een s k ijk en va n wa t k u n n en wij d oen , h é. Du s m is s ch ien is d a t een s oor t ver wa ch t in g d a t m en s en wel b er eid zijn om ook h u n eigen a a n d eel in d in gen d ie geb eu r en , eu h , t e zien .”

• In de praktijk: vooral gelijkgestemden “n og n iet k la a r voor d e ver a n d er in gen d ie n od ig zijn ”

Diversiteit van actoren • Leden: vooraf betalen, zelf oogsten, meehelpen… • Ervaren dat andere manier van voedselproductie- en consumptie niet vrijblijvend is • Boer vertelt over dat engagement tijdens rondleiding “Als ge zo 4 5 zijt , d en k je va n eu h , wa t h eb ik h ier n og t e d oen in h et leven en d a n h a d ik zoiet s va n ok , d a t ga ik d oen . Da a r ga ik n u een k eer éch t voor ga a n . Da t ga ik n u , n u ech t d a t een k eer goed d oen h é. E n h et za l k os t en wa t h et k os t en ik za l in m ijn b een s n ijd en en ik za l m in d er ver d ien en . Ik wer k t e vr oeger voor t elevis ie d u s d a a r ver d ien d e ik on geveer a ch t k eer zoveel. Ma a r d a t is n u n iet m eer zo, m a a r ok , ik b en wel gelu k k iger en ik h eb , ik h eb ech t h et gevoel d a t ik iet s zin vol a a n h et d oen b en .”

• Niet allemaal gelijkgestemden  ≠ willen ‘overtuigen’, ≠ objectieve ‘waarheid’, ≠ louter subjectieve ‘mening’ “Allez, d a t is m ijn s t a n d p u n t h é. Ge m oogt h et d a a r h elem a a l n iet m ee een s zijn h é. Ma a r ik k a n geen a n d er verh a a l ver t ellen d a n d a t .”

Innovatie en transformatie • Gent klimaatneutraal tegen 2050 • Beperkte ruimte om bestaande, dominante wereldbeelden, ideeën en praktijken fundamenteel in vraag te stellen: consumptiemaatschappij, economische groei, vrije markt… • Niet alle voorstellen, bezorgdheden, argumenten hebben even veel invloed – “E en let t er lijk cit a a t wa s ‘d e overh eid m oet een k a d er cr eër en d a t d e vr ije m a r k t k a n in vu llen ’ … m a a r d a t k a d er h eeft con s u m p t ie ver oor za a k t . E en focu s op h er s t ellen k a n a r b eid s p la a t s en cr eër en . – J e ga a t á n d er e con s u m p t ie cr eër en . J ij b eoogt con s u m ín d er en , d it ga a t over con s u m a n d er en .”

• ‘Ecologische modernisering’: samenwerken aan consensus waar iedereen beter van wordt

Innovatie en transformatie • Leren op een heel andere manier te gaan leven, zelf aan de slag met alternatieve praktijken… • Dwingende, pessimistische boodschap gekaderd als positief verhaal: warmere, gezelligere, socialere samenleving waarin het beter leven is • Focus op consensus “J a , m en wil a b s olu u t d a t p os it ieve verh a a l h ou d en , h é. Ter wijl je s om m ige d in gen n ooit zu lt k u n n en r ea lis er en zon d er s t r ijd , h é. Die ga je n iet ca d ea u k r ijgen om d a t je zo’n leu k , lief, p os it ief verh a a l h eb t , h é … Du s d a t d is cou r s d a t wor d t zoveel m ogelijk b u it en geh ou d en , h é. E n h et is eer d er een verh a a l va n , ja , op een h eel p os it ieve m a n ier m et z’n a llen b ou wen a a n een n ieu w s oor t s a m en levin g. Als of er d a a r b u it en geen m en s en m eer zijn d ie d a t n iet zien zit t en , h é, en wa a r je h et op zu lt m oet en ver over en .”

Innovatie en transformatie • “Een verschil maken”: losbreken uit gangbare, onduurzame landbouwpraktijken en samen met leden een alternatieve kijk en aanpak vormgeven en uitproberen • Dominante denkbeelden expliciet in vraag gesteld “Du s we h eb b en h eel d u id elijk ges t eld : ge h eb t d r ie P’s , wa a r s ch ijn lijk u wel b ek en d , Pla n et , Peop le, Pr ofit , m a a r wij d oen d a t let t er lijk in d ie volgor d e d u s eer s t Pla n et , d a n Peop le en d a n Pr ofit . E n n a t u u r lijk is er d r u k va n u it p r ofit , om d a t d a t in on ze m a a t s ch a p p ij ju is t h et b ela n gr ijk s t is , is d ie d r u k h eel gr oot , h é, om d a t r en d em en t t e b lijven b eh ou d en , wa n t a lles k os t geld , h é. Alles m oet je b et a len m et geld h é, en n iet m et a a r d e. Ma a r ik d en k d a t we h et m oet en om k er en , a llez zek er d e la n d b ou w, a ls ge d ie een b eet je d u u r za a m wilt m a k en , a ls je m en s en b ewu s t wilt m a k en , d a t je d a t va n vor en m oet zet t en . Da t is een h eel con s equ en t e k eu ze m a a r fin a n cieel n iet zo in t er es s a n t . [la ch t ] Nog n iet .”

• Niet gemakkelijk, heel wat consequenties “Nu , h et is wel wr oet en …”

Leer- of democratische uitdaging • Duidelijk doel: klimaatneutrale stad tegen 2050 • ‘Leren’ en ‘doen’ hand in hand: het geleerde omzetten in effectieve acties “Wij h eb b en gek ozen voor een p a d va n s t u d er en en d oen , d u s a ls je d e s t a d n a a r k lim a a t n eu t r a lit eit wil b r en gen … d a n k a n je n og ja r en s t u d er en … m a a r eigen lijk vr a a gt d e m a a t s ch a p p ij en ook d e p olit iek d a t er r a p p er een a ct ie is en d a a r m ee d a t we een p a r a llel p a d d oen m et ook h et d oen .”

• Educatie in functie van beleidsdoel: Gent klimaatneutraal maken d.m.v. “een transitie in de hoofden” “In m ijn ogen k om t h et d a a r op n eer, zo va n eu h , d ie in gen ieu r s , d ie k om en m et m a a t r egelen a f d ie ge k u n t n em en . Die zeggen wa t is h a a lb a a r . Die, d ie voer en s t u d ies u it over h er n ieu wb a r e en er gie, en er giek a a r t en ... Ma a r d a a r m ee r a a k t d a t n og n iet ver k och t n a t u u r lijk h é. Du s eigen lijk , ja , a llez, in d a t op zich t b es ch ou w ik h et geen wa t d a t wij d oen voor d a t k lim a a t verh a a l ook a ls ed u ca t ie voor d u u r za m e on t wik k elin g.”

Leer- of democratische uitdaging • Ook hier: focus eerder op ‘doen’ dan op ‘leren’. • Duurzaamheidstransitie vraagt veel meer dan enkel kennis en informatieoverdracht. “Du s , d u s er is wel een id ee va n we m oet en in for m a t ie over b r en gen m a a r er is ook een h eel gr oot b es ef va n , eu h , va n in for m a t ie a lleen k r ijg je wein ig d in gen in b ewegin g, h é. Du s h et is zek er n iet h et k la s s iek e p ed a gogis ch e d in g va n k en n is en d a n in zich t en d a n ged r a gs ver a n d er in g. E u h , in d ie zin wor d t ook veel gewer k t d oor d in gen t e d oen … d oor a a n fiet s en t e wer k en of k ler en t e h er s t ellen of zo, h é.”

• Inzet van educatie nauw gelinkt aan het aanpakken van een maatschappelijke uitdaging: klimaatverandering het hoofd bieden en lokale gemeenschappen voorbereiden op een toekomst met minder olie

Leer- of democratische uitdaging • Ook hier: ‘al doende’ leren en werken aan duurzame landbouw • Engagement en gedrevenheid = cruciaal voor educatieve dynamiek tijdens de rondleiding • Doel ≠ welbepaalde ‘transitie in de hoofden’ van de studenten • Wel: tonen wat hem drijft, bekommernis, engagement, consequenties…  interesse wekken “Wie b en t u d a n eigen lijk of, ja , h oe k om t u h ier op d it b ed r ijf t er ech t ?”

• Kwestie van duurzame landbouw + engagement CSA samen exploreren: niet als enige mogelijke ‘oplossing’, niet als louter subjectieve mening • Aandacht voor wat op het spel staat = uitnodiging voor studenten om stil te staan bij wat dat voor hen betekent en welke engagementen dit met zich meebrengt

Educatie en transitie: 4 leermetaforen 1. Leren als kennis verwerven (‘acquisition metaphor’, Sfard) = een beeld van leren waarbij leren wordt gezien als het verwerven van kennis, vaardigheden, ideeën, noties, concepten, betekenissen, feiten, schema’s, representaties, enz. • • •

Duidelijk aanwezig in 3 cases Cruciaal… … maar onvoldoende Eenzijdige focus op kennisoverdracht en competentieontwikkeling verhindert een alternatieve kijk op de kwesties waarmee we te maken hebben

Educatie en transitie: 4 leermetaforen 2. Leren als participeren (‘participation metaphor’, Sfard) = een beeld van leren als deel gaan uitmaken van een bepaalde gemeenschap, leren communiceren in de taal van die gemeenschap en handelen volgens de specifieke normen en verwachtingen die daar gelden • •

•

Aanwezig in 3 cases Gedeelde betrokkenheid op specifieke kwestie = zeer waardevol Focus op gemeenschapsvorming schuift alternatieve ideeën naar de achtergrond en zet mensen die niet willen/kunnen voldoen aan heersende normen buitenspel

Educatie en transitie: 4 leermetaforen 3. Leren als kennis creëren (‘knowledge creation metaphor’, Paavola e.a.)

= een beeld van leren als het collectief creëren van tot dan toe onbestaande kennis en het transformeren en verder ontwikkelen van bestaande ideeën en praktijken • •

•

Aanwezig in 3 cases Focus op transformatie en innovatie = cruciaal, zeker in de context van complexe, onvoorspelbare, controversiële duurzaamheidskwesties Gerichtheid op consensus kan ruimte voor innovatie sterk inperken

Educatie en transitie: 4 leermetaforen 4. Educatie als een respons (‘response metaphor’, Vandenabeele & Wildemeersch)

= een beeld van leren als het maken van verantwoordelijke keuzes in verband met kwesties waarbij onverzoenbare opvattingen, belangen, bekommernissen, enz. in het spel zijn; als het kritisch in vraag stellen van de (eigen) daden, standpunten en oordelen in confrontatie met tegenstrijdigheden en controverse •

•

Bezoek studenten aan CSA Kwestie van duurzame landbouw vanuit heel wat verschillende perspectieven, bekommernissen, belangen,… bestuderen uitnodiging tot respons: in het licht van deze ervaring voor zichzelf uitmaken wat een duurzame wereld voor hen betekent en hoe ze zich daarvoor willen engageren

Educatie in transitie? Uitdagingen Openheid

• Niet bij voorbaat HOE er naar een duurzaamheidskwestie gekeken moet worden (m.a.w. WAT het probleem en de oplossing precies zijn) en WIE erover mag meepraten en – denken

• Eenzijdige focus op het aanleren van welbepaalde competenties staat die noodzakelijke openheid voor nieuwe ideeën, vragen, wereldbeelden en handelingsperspectieven in de weg

Educatie in transitie? Uitdagingen Niet vrijblijvend

• Tegelijk: geen vrijblijvende dialoog die verschillende meningen en ideeën zonder meer als evenwaardige en even belangrijke perspectieven naast elkaar plaatst

• Veelheid aan opvattingen, engagementen, belangen, claims… exploreren, met elkaar confronteren en daarbij ook stilstaan bij wat er (voor wie) op het spel staat

Educatie in transitie? Uitdagingen Tijd en ruimte

• Tijd en ruimte nodig om kwesties grondig bestuderen – inclusief de controverses die erin vervat zijn –, om erbij stil te staan, zich ertoe te verhouden…

• Kunnen we alle fora waar men “al doende leert en al lerende doet” zonder meer als educatieve settings benoemen?

Educatie in transitie? Uitdagingen Educatie ≠ politiek

• Casestudie toont grenzen van een instrumentele inzet van educatie  direct, lineair verband tussen goede educatie en het realiseren van de gewenste maatschappelijke verandering?

• Dit wil echter niet zeggen dat educatie niets met politiek of maatschappelijke transformatie te maken heeft.

• Educatie als respons op duurzaamheidskwesties ≠ neutrale of vrijblijvende praktijk. “not just changing the world but giving others the chance to do so” (Venturini)

“Sommige dingen weet je beter niet… want zodra je ze weet, kan je niet meer doen alsof je ze niet weet”

Vragen? Bedenkingen? Teksten? Meer info? [email protected]