Louis- De Wi Ide Tuinman -leRoy is na een periode
Time-based
buiten de schijnwerpers opnieuw actueel. Op 1 december 2000 ontving hij de oeuvreprijs van het
architecture
Fonds Beeldende Kunst, Vormgeving en Bouwkunst en in de zomer van het jaar 2000 vormde de Eco
in Mildam
kathedraal het centrum van de Friese millennium manifestatie 'Simmer 2000'. De actualiteit van
De Ecokathedraal
LeRoy hangt niet zozeer samen met hetWilde
(ca. 1970-3000) van Louis leRoy
Tuinieren, de vooral in de jaren zeventig tot de ver beelding sprekende tuiniermethode waarbij-om het kort samen te vatten-de natuur in de tuin haar gang kon gaan. Het is dit keer vooral het gevolg van het dertig jaar geleden in gang gezette project Ecokathedraal aan de IJntzelaan in Mildam, een kleine buurtschap nabij Heerenveen. Het zijn de ideeen achter dit project: het belang van de factor tijd in ruimtelijke processen en-daarmee samen hangend-het werken met complexe, dynamische systemen. Deze processen en systemen hebben een grate relevantie voor de huidige discussies op het gebied van architectuur, stedenbouw en ruimtelijke ordening. Een bezoek aan de Ecokathedraal is een ontluis terende ervaring voor wie een 'prachtig stuk natuur' in de trant van de hedendaagse glossy tuinbladen verwacht. Bij aankomst lijkt er in eerste oogopslag
Piet Vollaard
niet vee I meer te zien dan een verwaarloosd stuk
Foto's van I Photos by PeterWouda
bos aangevuld met een stortplaats voor stoep- en
ECOKATHEDRAAL Time-Based Architecture in Mildam· The Ecocathedral (ca. 1970-3000) by Louis leRoy
Having been out of the limelight
to this) working with complex,
for some time, Louis-The Wild
dynamic systems. These proces
Gardener-leRoy is back in the
ses and systems are highly rele
news once more. On 1 December
vant to present discussions in
2000 he was awarded the oeuvre
the fields of architecture, urban
prize by the Fonds Beeldende
development and environmental
Kunst, Vormgeving en Bouw
planning.
kunst [Art, Design and Architec
Anyone expecting to find 'a
ture Foundation], and in the
beautiful bit of nature' in the
summer of 2000, his Ecocathe
style of contemporary, glossy
dral formed the centre of the
gardening magazines will find a
Frisian 'Simmer 2000' millen
visit to the Ecocathedral very
nium event. LeRoy's topicality
disappointing. The first impres
is not really associated with Wild
sion one gets on arrival is simply
Gardening, a gardening method
of a neglected piece of woodland
that was very popular in the
plus a dump for the rubble from
seventies and which-to put
excavated streets and pave
it briefly-consisted of simply
ments. A closer inspection how
allowing nature to run riot in
ever, reveals that there is more.
the garden. This time it is mainly
There are paths running through
the result of the Ecocathedral
the wilderness, and tucked away
project, which was started thirty
between the trees, bushes and
years ago in the IJntzelaan in
plants are stacked structures
Mildam, a small hamlet near
that have been largely taken over
Heerenveen. Its significance lies
by an encroaching natural vege
in the ideas behind the project:
tation. The deeper one moves
the importance of the time factor
into the wilderness, the more
in spatial processes and (related
one feels like an explorer who
straatafval. Bij nadere inspectie blijkt er meer aan
constructies overheersen daardoor. De structuur
de hand te zijn. Er lopen paden door de wildernis en
van de bouwsels is verder het resultaat van het
verscholen tussen de bomen, struiken en planten
gebruikte materiaal: grotendeels kleine recht
zijn gestapelde bouwwerken te vinden, grotendeels
hoekige elementen zoals stenen en stoeptegels.
overwoekerd door de oprukkende natuur. Hoe dieper
De stapelingen zijn een belangrijke voorwaarde
men de wildernis ingaat, hoe meer men zich een
voor de instandhouding van het ecologisch systeem.
ontdekkingsreiziger waant die resten van een oude,
Niet aileen kunnen planten wortelen in de groeven
Maya-achtige cultuur heeft gevonden. Nabij de
en kieren, maar bovendien houden de steenstapels
stortplaats zijn de bouwsels echter opvallend
het regenwater lang vast en spelen zij zo een rol in
nieuw. Uitgestorven is deze cultuur kennelijk nog
de waterhuishouding van het gebied. LeRoy heeft in de loop der jaren een grate vaar
niet. De kans is groat dat de bezoeker tussen de steenhopen de maker van dit alles bezig ziet. Elke
digheid opgebouwd in het creeren van complexe
dag, zolang het niet regent of vriest, ardent Louis
patronen met deze elementen. Dit ordenen en
leRoy de stenenchaos. Bergen stoeptegels, straat
herordenen van kleine gevonden elementen tot
stenen, trottoirbanden, ontwateringputjes en al het
complexe structuren is zo'n beetje een tweede
andere steenachtige restmateriaal van opgebroken
natuur van hem geworden. Op de tafel van zijn ate
straten worden door hem gesorteerd, versleept,
lier in Mildam ligt een prachtige, chaotische compo
verrold of neergegooid en tot bouwsels gestapeld.
sitie van roestige spijkers, steentjes, flesjes en
Zodra de stapelingen een tijdje met rust worden
andere 'rommel' die tussen de stenen is gevonden.
gelaten neemt de natuur de bouwsels over en is
En in zijn woonhuis in Oranjewoud zijn aile venster
LeRoy een eindje verderop alweer bezig met het
banken en raamvlakken gevuld met even complexe
ordenen van een nieuwe berg puin.
stapelingen van op de rommelmarkt gevonden,
De complexe structuren van de nauwkeurig
gekleurd glaswerk. Maar op de fascinerende natuur/cultuurjungle
gestapelde bouwsels hebben een bijzondere, eigen schoonheid. De vorm wordt grotendeels bepaald
van de Ecokathedraal als project zijn begrippen als
door het feit dat LeRoy geen cement gebruikt.
mooi of lelijk eigenlijk niet van toepassing. Ook de
De boel moet Iouter door zwaartekracht bl ijven
evident aanwezige ecologische waarde is niet wat
staan. Dikke, massieve muren en taps toelopende
het project mijns inziens zo uitzonderlijk maakt. De
MIL DAM
75
OASE
N"57/2001
ered amongst the stones. And in
has discovered the ruins of an
cement. Because they are simply
ancient Maya-like culture. Closer
held in place by gravity, most
his house in Oranjewoud all the
to the dump however, the struc
constructions have thick, solid
window sills and window spaces are filled with equally complex
tures are noticeably new. Here
walls and are tapered. The struc
culture has not yet been com
ture of the building is also the
stacks of coloured glasswork
pletely obi iterated. The visitor is
result of the material used:
that has been picked up at jum ble sales.
very likely to come across the
largely rectangular elements
creator of all this in between the
such as bricks and paving. The
piles of rubble. As long as the
stacks are important for main
or ugly do not really apply to the fascinating nature/culture jungle
Concepts such as beautiful
weather remains dry and there is
taining the ecological system.
no frost, Louis leRoy rearranges
Not only do plants take root in
of the Ecocathedral project. Nor
the chaos of stones every day.
the grooves and cracks, but the
is it the obvious ecological value
He sorts, drags, rolls or throws
piles of stone also retain the
of the project that makes it so
mountains of paving, kerb
rainwater for long periods of
exceptional. Consequently, it is
stones, drains and all the stone
time, and thus play a role in the
pointless to describe the Ecoca
rubble that comes from a street
water management of the area.
thedral as it is. The Ecocathedral
that has been dug up, and stacks
Over the years, Le Roy has
is not a park, or a spatial system
them to form structures. If the
become highly skilled in using
of natural and artificial elements
structure is then left undisturb
these elements to create com
that has been designed in
ed for a w hile, it is taken over
plex patterns. The arranging and
advance. It is a process that has
by nature, and LeRoy is already
rearranging of small found ele
been set in motion and main
arranging a new mountain of
ments into complex structures
tained, and the only way to
rubble further on.
has almost become second
describe it is to talk about what
nature to him. On the table in his
takes place there. The Ecocathe
The complex structure of precisely stacked constructions
studio in Mildam is a beautiful,
dral is not a design that has been
has its own special beauty. Their
chaotic composition of rusty
realised; it does not have an
form is largely determined by the
nails, pebbles, bottles, and other
'ideal state' or moment when it
fact that LeRoy does not use
'rubbish' that has been discov-
is fully 'completed'. As a result
Ecokathedraal in het najaar I Ecocathedral in autumn
Ecokathedraal in de winter I Ecocathedral in winter
Ecokathedraal in de zomer I Ecocathedral in summer
Ecokathedraal beschrijven zoals het is, heeft om
Of anders geformuleerd: waar het onderscheid
die reden niet zoveel zin. De Ecokathedraal is geen
tussen cultuur en natuur verdwenen is.2 De Eco
park, geen vooraf ontworpen ruimtelijk stelsel van
kathedraal is evenmin een vorm van 'na'feve archi
natuurlijke en artificiele elementen. Het is een in
tectuur' , zoals bijvoorbeeld het Palais Ideal van de
gang gezet en in gang gehouden proces en kan
Franse postbode Cheval in Hauterives, een project
aileen worden beschreven door te vertellen wat er
waarvoor LeRoy overigens veel bewondering heeft.
plaatsvindt. De Ecokathedraal is geen gerealiseerd
Het doorzettingsvermogen waarmee Cheval tien
antwerp, het kent geen 'ideale toestand' , geen
tallen jaren lang stenen stapelde en zijn gebruik
moment waarop het object volledig 'af' is. A Is resul
van 'vrije creatieve energie' zijn vergelijkbaar met
taat van permanente verandering is het nooit 'af' en
die van LeRoy. Waar de verwezenlijking van het
niet ontworpen om ooit af te zijn. Het is een proces
Palais Ideal voor Cheval echter het einddoel is, is
in tijd en ruimte. A Is er zoiets als time-based archi
de Ecokathedraal voor LeRoy meer een middel om
tecture1 bestaat, dan is de Ecokathedraal daarvan
zijn theorie aan de praktijk te toetsen. Louis Guilleaume leRoy
een van de weinige, zo niet het enige concrete voor
(1924) is opgeleid als
beeldend kunstenaar. De ontwikkeling van zijn werk
beeld dat we in Nederland op dit moment kennen. Omdat de Ecokathedraal vooral als een proces in
is vergelijkbaar met die van Constant: terwijl
tijd en ruimte is ontwikkeld, zou je kunnen stellen
2
dat het project 'natuurlijker' is dan een traditionele
Time-based architecture naar
De Ecokathedraal kan in dit
tuin of een park. Het is echter ook een vergissing om
analogie van de zogenaamde time
opzicht worden gezien als een
based arts, kunstvormen die zich
mini-experiment en toetsing van
ecosysteem is de Ecokathedraal we i degelijk artifi
op tijd baseren ofwel waar de
de Gaia-theorie van James
(lopende, voortschrijdende) tijd
cieel in de zin dat het door een mens bedacht is en
een essentieel onderdeel van het
aan de gang gehouden wordt. Zonder zijn stenen
kunstwerk is zoals film, vee I vor
Lovelock (J.E Lovelock, Gaia. A new look at life on earth, Oxford, 1979) waarin de gehele aarde
men van nieuwe mediakunst en
wordt beschreven als een totaal
dergelijke.
systeem van op elkaar ingrij
het project te zien als 'echte' of 'woeste natuur' . A Is
stapelende schepper zou de Ecokathedraal niet bestaan. Althans niet in de huidige toestand.
pende, in de tijd doorgaande,
Zonder het toeval van de natuur evenmin. De Eco
complexe, dynamische processen waar de mens en de menselijke
kathedraal is een proces waarin de inbreng van de
cultuur integraal onderdeel van
mens en die van de natuur elkaar in balans houden.
uitmaken.
TIME-BASED ARCHITECTURE IN MIL DAM
OASE N"57/2001
77
sixties, to nature. He shares
of permanent change it is never
differently, where the distinction
'completed'; indeed, it is not
between culture and nature has
Constant's belief that man's
designed ever to be completed.
disappeared.2 Nor is the Ecoca
creative potential is unlimited,
It is a process in time and space.
thedral a form of 'na'fve architec
and that these creative powers
If there is such as thing as Time Based Architecture,1 then the
ture' like the Palais Ideal by the
can be released in an interaction
French postman Cheval in
with the environment. Both
Ecocathedral is one of the few, if
Hauterives, which is a project
sought creative freedom and
not the only, concrete examples
LeRoy admires greatly. Cheval's
interaction between (playful)
perseverance in piling up stones
man and his environment within
of this in the Netherlands today. Because the Ecocathedral
for decades and the use of 'free
dynamic, complex systems that
has largely been developed as a
creative energy' are both remi
have no fixed form and no begin
process in time and space, one
niscent of LeRoy. However, the
ning or end, either spatially or in
could say that the project is
realisation of the Palais Ideal
a temporal sense. Constant used
'more natural' than a traditional
was Cheval's goal, whereas the
garden or park. However, it
Ecocathedral is simply a way for
'Time-based Architecture' by analogy with
would be wrong to view the pro
LeRoy to test his theory by prac
the so-called time-based arts, art forms
ject as 'real' or 'wild nature' .
tical experience.
that are based on time, or where current,
As an ecological system, the
Louis Guilleaume leRoy
advancing time is an essential part of the work, such as in film, many different forms
Ecocathedral is artificial in that
(1924) trained as an artist. The
it is devised and maintained by
evolution of his work is similar to
man. Without its creator piling
that of Constant: while Constant
In this respect one could regard the
up stones, it would simply not
made a switch from painting to
Ecocathedral as a mini-experiment and
exist. At least not in its present
architecture and urban develop
testing of James Lovelock's Gaia Theory
state or without the accident of
ment with his Nieuw Babylon
of the new media art, and so on.
(J.E. Lovelock, Gaia. A new look at life on earth, Oxford, 1979), in which the whole
nature. The Ecocathedral is a
project, LeRoy, who thought
process in which the contribu
about complex structuring and
tions of both man and nature
natural processe�, made the
and of which man and human culture form
are kept in balance. Or, to put it
same switch at the end of the
an integral part.
earth is described as one total system of processes that are interlinked, continuously progressing in time, complex and dynamic,
Constant vanuit de schilderkunst met zijn project
principes, waarbij LeRoy zich vooral afzet tegen de
Nieuw Babylon een overstap maakte naar de archi
gangbare tuinierspraktijk van gladgemaaide gazon
tectuur en stedenbouw, maakte LeRoy denkend
netjes, rechthoekige bloemborders, nette plantsoe
over complexe ordening en natuurlijke processen
nen en keurige bomenrijen die dankzij permanent
eind jaren zestig eenzelfde overstap naar de natuur.
onderhoud keurig in het gelid worden gehouden.
Met Constant deelt hij de overtuiging dat de cre
Juist door minder te doen- door minder te ontwer
atieve potenties van de mens ongelimiteerd zijn en
pen- ontstaat een rijker en complexer natuurlijk
dat deze creatieve krachten vrijgemaakt kunnen
systeem dat zichzelf zonder 'onderhoud' in stand
worden in een interactie met de omgeving. Beiden
kan houden.
zochten naar creatieve vrijheid en interactie tussen de (spelende) mens en zijn omgeving binnen dyna
In de daaropvolgende jaren schrijft hij een reeks artikelen in het maandblad Plan, waarin hij veel
mische, complexe systemen die geen vaste vorm
directer de koppeling naar de grotere schaal van de
kennen en geen begin- en eindpunt, niet in ruim
ruimtelijk ontwerpende vakgebieden legt.41n een
telijke zin en niet in temporele zin. Constant
artikel van meer dan dertig pagina's, 'Onze spec
gebruikt hiervoor artificiele, ruimtelijke structuren
taculaire samenleving' , zet hij de basis van zijn
en LeRoy de natuurlijke omgeving. Een niet onbe
filosofie uiteen aan de hand van een vernietigende
langrijk verschil is dat Constant een 'arbeidsloze
kritiek op de ParijseVille Nouvelle 'La Grande
maatschappij' noodzakelijk achtte; in essentie is
Borne' (1967-197 1) van Emile Aillaud. LeRoy
Nieuw Babylon een utopie. LeRoy ontwikkelde zijn
beschouwt dit paradepaardje van de stedenbouw
theorie vanuit de praktijk, al v66r hij erover begon te
van begin jaren zeventig als een monotone cultuur
schrijven. Niet een keer, maar verscheidene keren
steppe, ondanks de vele 'culturele' tegeltableaus
op verschillende plaatsen en onder verschillende
en objecten waarmee de wijk bezaaid is, en als een
condities. Niet allemaal met evenveel succes overi
dode stad waarin de tijd is uitgeschakeld en de
gens, maar dat is inherent aan het experiment. In 1973 verscheen LeRoy's boek Natuur Uitscha
kelen -Natuur lnschakelen.31n dit boek worden de
participatie van bewoners niet gewenst en de facto zelfs verboden is. Een dergelijk project is zijns inziens gedoemd te falen. LeRoy baseert zijn artikel
principes van het 'wilde tuinieren' uiteengezet. In
op /'Evolution creatrice van Henri Bergson5 en op de
essentie is het een uitgebreide les in ecologische
maatschappijkritiek van Guy Debord (La societe du
78
PIET VOLLAARC
artificial, spatial structures for
rectangular flowerbeds, neat
this, and LeRoy the natural envi
shrubberies and orderly avenues
monotonous cultural prairie and
ronment. A significant differ
of trees whose perfect rows are
a dead city, in which time was
ence is that Constant consider
due to constant maintenance. In
eliminated and the participation
ed it necessary to have a 'labour
fact, doing less- less designing
free society'; Nieuw Babylon is
- produces a richer and more
ning in the early seventies as a
of the inhabitants was not only undesirable but even prohibited.
essentially a utopia. LeRoy
complex natural system that is
In his view, a project like this is
developed his theory on the
able to survive without any form
doomed to failure. LeRoy based
basis of practical experience
of 'maintenance' .
his article on Henri Bergson's
even before he started writing
Over the next few years
L'Evolution Creatrice5 and on the
about it. He did this not just
LeRoy wrote a series of articles
once, but on various occasions,
in Plan magazine, published
(La societe du spectacle) and the
in different locations and under
monthly, in which he made a
Situation istische Internationale. 6
social criticism of Guy Debord
different conditions. Not all of
more direct link with the larger
Bergson places man as the
them were equally successfully
scale of the different fields of
active centre of a creative, evo
however, but that is an inherent
town and country planning.4
lutionary process in which the
part of experimentation.
In an article of more than thirty
elements of time and space are
LeRoy's book, Natuur Uit
pages entitled 'Onze spectacu
fundamental. Time is viewed as
schakelen- Natuur lnschakelen
laire samenleving' (Our Specta
the bearer of (the essence of) life. Change and the continuous
(Eliminate Nature- Use Nature),
cular Society), he outlined his
was published in 1973.3The book
philosophy by way of a devastat
process of the (re)creation of
explains the principles of 'wild
ing criticism of Emile Aillaud's
space are an inherent part of a conscious and active life. If
gardening' . In essence it is
'La Grande Borne' in Ville
a comprehensive lesson in eco
Nouvelle in Paris (1967 -197 1).
man's creative potential is
logical principles, in which
Despite the many 'cultural' tiled
ignored, if he is viewed as a pas
LeRoy mainly criticises current
tableaux and objects dotted
sive part of a mechanised sys
gardening practices that com
around the suburb, LeRoy
tem, life becomes impossible.
prise smoothly mowed lawns,
viewed the pride of urban plan-
Fifty years later Debord formu-
spectacle) en de Situationistische lnternationale.6
'spektakels' kunnen weliswaar voor even creatieve
Bergson positioneert de mens als actief middelpunt
potenties vrijlaten, uiteindelijk moeten deze acties
in een scheppend evolutieproces en beschouwt
in een proces, in een tijdcontinuum kunnen plaats
daarbij de begrippen tijd en ruimte als fundamen
vinden om een werkelijke 'evolution creatrice' te
teei.Tijd wordt gezien als drager van het (wezenlijke
bewerkstell igen. Ten slotte is betrokkenheid van
van het) Ieven. Verandering en het continue proces
belang, het inzetten van 'vrije energie', van de
van het (her)scheppen van de ruimte zijn inherent
creatieve potenties van de mens.
aan het (bewust, actief) Ieven. A Is de scheppende
De eerste wilde tuin van LeRoy ontstond rond
potentie van de mens wordt genegeerd, als hij wordt
zijn eigen woonhuis in Oranjewoud. Met het volgen
gezien als een passief onderdeel van een gemecha
de project maakt hij meteen een enorme schaal
niseerd systeem, dan wordt het Ieven onmogelijk
sprong. Rond 1970 krijgt LeRoy de gemeente
gemaakt. Vijftig jaar later formuleert Debord deze
Heerenveen zover dat ze hem de inrichting van de
stelling scherper en vee I radicaler. In zijn kritiek
middenberm van de Kennedylaan toevertrouwt.
op de materialistische, (beeld)consumptieve 'spek takelmaatschappij' deelt hij de noodzaak van het
Louis G. leRoy, Natuur
Henri Bergson, /'Evolution crea
vrijmaken van de creatieve potenties.
Uitschakelen- Natuur
trice,
Drie aan Bergson ontleende begrippen zijn val
lnschakelen, Deventer,
1973.
gens LeRoy van belang: Grond als erfenis,Tijd als continuum en Betrokkenheid. Zander de vrije beschikking van fysieke ruimte kan het Ieven zich niet ontwikkelen. 'De societe du spectacle als eige
1907.
Guy Debord, La societe du spec
1973, nr. 7, pp. 38-49: Natuur U itschakelen- Natuur Plan,
tacle,
1967.
1975,
lnschakelen. In dit nummer komen nr.
4,
'Onze specta-
verder enige voor- en tegenstan-
Plan,
naar van veruit het grootste deel van ons aller erf
ders van LeRoy's visie aan het
culaire samenleving', p.
goed-grond- is mogelijk wei genegen tot enkele
woord. Plan,
kleine grenscorrecties, maar gaat direct over tot de verdediging als het duidelijk gaat om penetraties binnen "haar" domein.'7 Deze stelling heeft LeRoy meerdere malen in de praktijk bevestigd gezien. De tijd is eveneens essentieel. Kortstondige acties of TIME-BASED ARCHITECTURE IN
MIL DAM
1975, nr. 4,
pp.
29-61:
43.
'Onze spectaculaire samenleving', pp. 62-65: 'Kunst en wetenschap, een twee-eenheid'; Plan,
1978, nr. 7, pp. 25-53: 'creatiere-creatie'. Vanaf 1979 een maandelijkse bijdrage onder de titel: 'Brieven uit Clergy-Pontoise'.
OASE W57/2001
79
lated this theory in a manner that
activities must be able to take
steppe, dump large quantities of
was more succinct and more
place in a process, in a time con
building waste on it, organise a
radical. In his criticism of mate
tinuum, in order to effect a true
group of interested inhabitants
rialistic, image-consuming,
'evolution creatrice' . Finally,
and dig, stack and- especially at
'spectacle society', he too
involvement, or the use of 'free
the start of the project- haphaz
expresses the need for releasing
energy' and of man's creative
ardly sow and plant every now
creative potential.
potential, is also important.
and then. Take the view that the
In LeRoy's view three of Bergson's concepts are impor
LeRoy's first wild garden
project will never be completed,
grew around his house in
tant: Land as heritage,Time as
Oranjewoud. His very next pro
Continuum, and Involvement.
ject was on a far larger scale.
Louis G.le Roy Natuur Uitschakelen 1973. ,
Natuur lnschakelen, Deventer,
Life cannot evolve without the
Around 1970 LeRoy persuaded
free use of physical space. 'As
the local authority in Heeren
the owner of by far the largest
veen to allow him to do the plan
part of our common heritage
ning for the central strip of the
land -the societe du spectacle
Kennedylaan. The strip covers an
Plan,
might agree to minor adjust
area of one and a half hectares
culaire samenleving', p.
ments being made to certain
and is one kilometre long and
boundaries, but it immediately
15 metres wide. With the help of
becomes defensive when pene
local neighbours, LeRoy trans
trations within "its" domain are
formed this strip, which would
clearly involved.'7 LeRoy has
normally have been covered with
seen this theory confirmed in
a monoculture of ground cover,
practice on a number of occa
into a richly varied wild garden
sions.Time is equally essential.
that developed into a real forest
Of course, brief events or 'spec
over the years. T he ingredients
Plan,
4 1973, no.7, p. 38-49: Natuur
Uitschakelen- Natuur lnschakelen. This edition presents the views of those who support and oppose LeRoy's ideas.
1975, no. 4, p. 29-61: 'Onze specta 62-65: 'Kunst en wetenschap, een twee-eenheid'; Plan, 1978, no. 7, p. 25-53: 'creatie-re-creatie'. From 1979 a monthly contribution under
the title 'Brieven uit Clergy-Pontoise' [Letters from Clergy-Pontoise].
Henri Bergson, /'Evolution creatrice,
1907.
Guy Debord, La societe du spectacle,
1967.
tacles' can also release creative
were very simple and easily
Plan,
potential, but in the end these
duplicated: take any man-made
samenleving', p.
1975, no. 4,
'Onze spectaculaire
43.
Een strook van anderhalve hectare, een kilometer
verschillende gemeenten gevraagd vergelijkbare
lang en 15 meter breed, waar normaal gesproken
projecten op te zetten. In tegenstelling tot de erva
een monocultuur van bodembedekkers zou zijn
ringen in Heerenveen liepen deze echter veelal op
gekomen, wordt door LeRoy met hulp van de buurt
mislukkingen uit, vooral omdat men dacht dat een
bewoners omgetoverd tot een rijk gevarieerde wilde
dergelijke spontane groei ook wei in versneld tempo
tuin die in de loop der jaren uitgroeit tot een waar
te realiseren was in tegenstelling tot de projecttijd
bos. De ingredienten zijn eenvoudig en in principe
van minstens twintig tot dertig jaar die LeRoy eiste.
gemakkelijk te kopieren: neem een willekeurige
Alles kon LeRoy krijgen- grond, mensen, geld-
cultuursteppe, laat er flink wat bouwafval storten,
alies behalve de tijd.
organiseer betrokken bewoners en ga samen graven, stapelen en-vooral in de beginfase van het
In de jaren zeventig werkte LeRoy samen met Lucien Kroll en studenten aan een project in de
project-zo nu en dan lukraak zaaien en planten. Ga
Brusselse universiteitswijkWoluwe-Saint Lambert,
ervan uit dat het project nooit af komt, blijf bouwen,
dat onder politietoezicht met de grond gelijk werd
blijf creatieve energie in het project stoppen en al
gemaakt.B Hij werd gevraagd om samen met bewo
snel zal de natuur mee gaan doen, waardoor een
ners van de Parijse buitenwijk Clergy-Pontoise
steeds complexer systeem zal ontstaan.
openbare groengebieden in te richten, en werd oak
Er is maar een verbod: er mag niet worden opge
daar weggestuurd. Duitse steden als Bremen,
ruimd, de natuur en de mensen moeten hun gang
Hamburg, Oldenburg en Kassel kwamen ook al snel
kunnen gaan.
terug op hun aanvankelijk enthousiasme. Niet
Het Kennedylaan-project werd een succes,
omdat de projecten onmogelijk uit te voeren waren,
ondanks het feit dat de gemeente er na een aantal
of te duur (een goedkopere manier van groenont
jaren genoeg van had en de ontwikkelingen min of
wikkeling bestaat niet), of omdat er niet voldoende
meer werden geconsolideerd, terwijl LeRoy van
participerende burgers waren, maar omdat de
plan was geweest dertig jaar aan het project door
bestuurders wei controle wilden houden: er moest
te werken. Het werd desondanks veelvuldig in inter
zo af en toe natuurlijk wei worden opgeruimd,
nationale tijdschriften gepubliceerd en bezorgde
anders zou het een chaos en een bende worden.
LeRoy grote bekendheid. Hij werd (en wordt zo nu
Ook een project in de Groningse wijk Lewenborg is
en dan nog steeds) vanaf dat moment geregeld door
stopgezet. In deze wijk konden bewoners zich rand
80
PIET VOLLAAR:
keep on building, continue to
people expected to achieve the
pour creative energy into the
same spontaneous growth with
authorities insisted on maintain
project and soon nature will join
in an even shorter period of time
ing control: clean-ups were held
in and so give rise to the devel
despite the twenty to thirty years
to stop everything from reverting
opment of an increasingly com
that LeRoy needed for the pro
to chaos and mess. A project in
plex system. There is only one
ject. LeRoy was given every
the suburb of Lewenborg in
thing that is not allowed: there
thing he required -land, people,
Groningen was also halted. Here
must be no tidying up, and both
money- but not time.
in a central green area and under
nature and man must be allowed to do as they please. The Kennedylaan project was
During the seventies LeRoy worked together with Lucien
tion, but simply because the
LeRoy's supervision, local inhabitants could 'indulge them
Kroll and students on a project
selves beyond the official cadas
a success, despite the fact that
in the Brussels university sub
tral boundaries of their territory
after a few years the council
urb ofWoluwe-Saint Lambert
and make a real contribution to
thought enough was enough and
which had been demolished
the development of the public
developments were more or less
under police survei Ilance.a He
domain'.The project was a suc
consolidated, even though Le
was asked to plan public green
cess, and after ten years the
Roy had intended to work on the
areas together with the inhabi
development of the area was in
tants of the suburb of Clergy
full swing. However, because the
project for the next thirty years. Nevertheless, it was frequently
Pontoise in Paris, and was also
boundaries between public and
published in international maga
dismissed there. German cities
private domains had become
zines, and LeRoy acquired a
such as Bremen, Hamburg,
very vague, which was not in
reputation. From that time on
Oldenburg and Kassel all quickly
accordance with town council
he was (and sometimes still is)
lost their initial enthusiasm. Not
planning, this informal free state
approached by various local
because the projects proved
was consequently brought to an
authorities to set up a similar
impossible to carry out, or too
end. In LeRoy's view, present
project. Unlike the experience in
expensive (there is no cheaper
political systems will never give
Heerenveen however, many of
form of development), or due to
a really free hand to 'creative
them failed, mainly because
insufficient citizens participa-
potential in space and time'.
een centraal tot openbaar groen bestemd gebied
hij er lukraak op los. Na verloop van tijd ontstond
onder Ieiding van LeRoy 'voorbij de kadastrale
'vanzelf' een rijkere groencultuur.Toen bij de sloop
grens van hun territorium uitleven en een concrete
van een gevangenis in Heerenveen sloopafval vrij
bijdrage leveren aan de ontwikkeling van het open
kwam, liet LeRoy dit op zijn terrein storten.
bare domein'. Het werd een succes en na tien jaar
De ontstane structuur was daarmee drastisch ver
was het gebied volop in ontwikkeling. De grenzen
stoord. Vanaf dat moment is LeRoy zelf al stapelend
tussen het openbare en het prive-domein waren
en bouwend actief gaan participeren in het evolu
inderdaad behoorlijk vervaagd. Oat bleek niet de
tionaire proces. En dat doet hij nu al dertig jaar.
bedoeling en de verdere ontwikkeling van deze
Geregeld worden er nieuwe vrachtwagens met
informele vrijstaat werd stopgezet. Naar LeRoy's
steenafval gestort, steeds weer wordt de ontstane
mening zullen de huidige politieke systemen nooit
structuur verstoord, steeds weer ardent LeRoy de
toestaan dat 'creatieve potenties in ruimte en tijd'
steenmassa, steeds weer neemt de natuur de bouwsels over en steeds weer bouwt LeRoy verder.
echt de vrije hand krijgen. Op eigen grand, met aile tijd van de wereld en met zijn eigen persoonlijke betrokkenheid was LeRoy onder optimale condities al begonnen aan
Ten aanzien van de toenemende complexiteit van dit natuur/cultuurproces ziet LeRoy verbanden met de chaostheorie.9
het realiseren van de Ecokathedraal. Aanvankelijk
8
bouwde hij op de schrale monocultuur die het
Zie Plan,
weiland was een eigen atelier en zaaide en plantte
1978, nr. 7,
pp.
9
26-35,
L.G. leRoy, Ecokathedraal, Leeuwarden,
'creatie-re-creatie'.
2000.
81
Situatie
1960-1965/ 1960-1965
Situatie
1965-1970 I 1965-1970
Situation
Situation
lutionary process. Indeed, he
the time factor. Complexity is
time in the world and his own
has now been doing this for
important for maintaining dyna
On his own land, with all the personal involvement, LeRoy
thirty years. Truckloads of stone
mic systems. It is not simplicity,
had already started work on the
waste material are regularly
but complexity, that is the hall
Ecocathedral. He started off by
dumped on his land thus disturb
mark of what is true (natural).
building his own studio on the
ing the structure that has
According to the French philo
bare monoculture of the pasture
evolved. LeRoy arranges the
sopher and biologist Fran<;ois
land, and sowed and planted at
mass of stone, nature takes over
Jacob, the more complex the
random. In time this 'automati
the structures and LeRoy
organism, the freer it is.
cally' gave rise to a richer green
continues to build once again.
Complex dynamic systems are
culture. When a prison in
LeRoy sees links between the
subject to periodical fluctua
Heerenveen was demolished
chaos theory and the increasing
tions between moments of
LeRoy arranged for the building
complexity of this natural/man made process. 9
relative organisation and regu-
waste to be dumped on his land. This drastically disrupted the structure that had developed
Indeed, he regularly quotes the ideas of llya Prigogine, the
there. From that time on, stack
Belgian Nobel Prize winner, who
ing and building, LeRoy started
associates the development of
to actively participate in the evo-
complex dynamic systems with
8 See Plan,
1978, no. 7, p. 26-35,
'creatie-re-creatie'.
9 L.G. leRoy, Ecokathedraal, Leeuwarden,
2000.
Met name de ideeen van de Belgische Nobel
onderhevig. 'Wat kan een mens in ruimte en tijd
prijswinnaar llya Prigogine, die het ontstaan van
presteren?' Deze vraag stelde LeRoy zich
complexe dynamische systemen in verband brengt
ge'fnspireerd door Prigogine-toen hij besloot
met de tijdsfactor, worden door hem regelmatig
om met zijn potentieel aan creativiteit, aan 'vrije
geciteerd. Complexiteit is van belang bij het
energie' samen met de natuur aan de Ecokathedraal
instandhouden van dynamische systemen. Niet een te werken. Sinds die tijd zijn 1500 vrachtwagens met voud, maar complexiteit is het kenmerk van het ware
15.000 ton materiaal verwerkt en 'verdwenen' in de
(van het natuurlijke). Hoe complexer een organisme, chaosstructuur die op 4 hectare grond is gecreeerd. hoe vrijer het is, volgens de Franse filosoof/bioloog
lnmiddels heeft hij zijn tijdshorizon verlegd. Er is
Fran<;ois Jacob. Complexe, dynamische systemen
een stichting opgericht die ervoor zal zorgdragen
zijn onderhevig aan periodieke fluctuaties tussen
dat het proces dat in gang is gezet tot aan het jaar
momenten van relatieve ordening en regelmatigheid 3000 zal worden voortgezet. De estafette van betrok en interval len van chaos en onregelmatigheid. In dit
kenheid, van voeding met 'vrije energie' en de inter
proces worden tijdelijk stabiele, bestaande ordenin actie tussen de natuur en mensen, zal uitvoerig gen na verstoringen stelselmatig gewijzigd in
worden gedocumenteerd, zodat eindelijk antwoord
nieuwe ordeningen. Gedurende het proces, in de
kan worden gegeven op Prigogine's vragen: wat
loop van de tijd, keert altijd een nieuw complex
kan de natuur?Wat kan een levend organisme?
dynamisch systeem terug. Het systeem is stabiel
Wat kunnen de mensen?
en is desondanks aan permanente verandering
In zijn teksten heeft LeRoy zijn theorie altijd
82
Situatie 1970-1980 I Situation 1970-1980
Situatie 1980-1990 I Situation 1980-1990
larity and intervals of chaos and
1500 truckloads totalIing 15,000
irregularity. In this process,
tons of material have been used
always linked his theory to severe criticism of contemporary
In his writings, LeRoy has
existing organisations that are
and have all 'disappeared' into
temporary and stable are sys
the chaos structure created on
urban development practice. In
tematically changed into new
4 hectares of land. In the mean
its present form, the contempo
organisations as a result of dis
while he has changed his time
rary city is an inferior (eco)sys
turbances. During the process
limit. A foundation has been
tem. On the drawing board the
and in the course of time a new
established to ensure that the
complexity of life is deliberately
complex dynamic system always
process that has been started
squeezed out in favour of infe
returns. The system is stable and
will continue to the end of the
rior, monotone systems that
yet subject to permanent
year 3000.The relay of involve
leave no room for personal
change. When he decided to
ment, of feeding 'free energy'
expression. LeRoy has very
work on the Ecocathedral
and the interaction between
few illusions left regarding the
together with nature and his
nature and man wi II be recorded
possibility of getting projects
potential creativity and 'free
in detail so that there will finally
similar to the Ecocathedral off
energy' , LeRoy-inspired by
be an answer to Prigogine's
the ground in the larger cities.
Prigogine- asked himself
questions: What can nature do?
Nevertheless, he continues to
'What can one person achieve
What can a living organism do?
hammer away at the necessity
in time and space?' Since then
What can man do?
of injecting the monoculture of
gekoppeld aan een forse kritiek op de hedendaagse
volgensLeRoy een hoogwaardiger, want complexer
stedenbouwpraktijk. De hedendaagse stad is in
ordening dan 'ontworpen' systemen. Dergelijke vrije ontwikkelingen in ruimte en tijd
haar huidige vorm een laagwaardig (eco)systeem. Op de tekentafel wordt de complexiteit van het
krijgen door de huidige maatschappelijk-politieke
Ieven bewust uit de stad geperst om plaats te
systemen echter weinig kans. Het geeft te denken
maken voor laagwaardige, monotone systemen
in hoeverre de tegenwoordige roep om meer indivi
die geen ruimte Iaten voor persoonlijke expressie.
duele vrijheid, waar projectontwikkelaars en over
Ten aanzien van de mogelijkheid om vergelijkbare
heden zo gemakkelijk mee instemmen, serieus moet
projecten als de Ecokathedraal in de grote steden
worden genomen. Want deze vrijheid serieus nemen
van de grond te krijgen isLeRoy een hoop illusies
betekent grond vrijgeven, de tijd zijn werk Iaten
armer.Toch blijft hij hameren op de noodzaak om
doen, participatie serieus nemen en chaos toe
de monocultuur van de stad te injecteren met vrije projecten waarin de tijd zijn gang kan gaan en
staan. Met deze vrijheid valt geen geld te verdienen. LeRoy's argwaan lijkt terecht, deze vrijheid zal niet
waarin de mensen hun creatieve potenties kunnen
zonder slag of stoot worden toegelaten door het
uitleven. VeeI is niet nodig, 1% van het stedelijke
bestaande politieke stelsel. Vooralsnog is Weebers WiIdeWonen heel wat
gebied en de participatie van 1% van de inwoners acht LeRoy voorlopig al meer dan voldoende. En
tammer dan LeRoy'sWildeTuinieren en lijkt de
er mag geen ontwerper in de traditionele zin aan
belofte van 'keuzevrijheid, gewild wonen, consu
te pas komen. Zelforganiserende systemen leveren
mentenarchitectuur' en noem maar op niet veel
83
I
Situatie 1999-2000 I
Situatie 1999-2000
Situation 1999-2000
Situation 1999-2000
the cities with free projects in
political systems give such free
For the time being Weeber's
which time has free rein and in
developments in time and space
WildeWonen [Wild Living] is a lot tamer than LeRoy's Wild
which man can indulge his cre
very Iittle chance. It makes one
ative potential. Not much is
wonder how seriously one
Gardening, and the promise of
needed. LeRoy estimates that
should take the modern call for
'a freedom of choice, popular living, consumer architecture'
1% of urban territory and the
more individual freedom which
participation of 1% of the inhab
property developers and govern
and so on, is not much more than
itants would be more than
ments so readily agree to. For
a new mask for a 'spectacle soci
enough for the time being.
any serious consideration of this
ety' that is oriented towards pas
However, no designer, in the
freedom would mean giving up
sive consumption. If freedom is
traditional sense of the word,
land, allowing time to do its
the true aim, then it wi II probably
should be involved. InLeRoy's
work, taking participation seri
have to be acquired from 'the
view, the systems produced by
ously and allowing chaos to
bottom up', by the people them
self-organising systems are
exist.There is no money to be
selves.
superior to those produced by
earned with this freedom. Le
'designed' systems, because
Roy's distrust appears to be
The question of whether we still want something like this in
they are more complex organi
well-founded. The existing poli
our present privatised society, or
sations.
tical system will not allow this
whether there is the same desire
freedom without a struggle.
for participation, for collective
However, present socio-
meer te zijn dan het nieuwste masker van een op
over de daadwerkelijke uitvoering van een derge
passieve consumptie gerichte 'spektakelmaat
lijke vrije, op tijd gebaseerde planologie. lk zie het
schappij'. Als de vrijheid werkelijk het doel is, dan
complete planapparaat niet zomaar radicaal van
zal deze hoogstwaarschijnlijk van 'onderaf', door
koers veranderen. Maar als het de Rijksplanologi
de mensen zelf veroverd moeten worden.
sche Dienst menens is, dan moeten ze eerst maar
De vraag of mensen zoiets in onze huidige gepri vatiseerde maatschappij nog wei willen, of er nog
eens gaan kijken in Mildam, niet naar de bloemen en planten, niet naar de bouwsels, maar naar de
wei eenzelfde wens tot participatie, tot collectieve
processen en systemen. Maar let wei op, het lukt
en/of individuele expressie heerst als dertig jaar
niet in een excursie van een middagje, je moet er
geleden is hypothetisch zolang er geen mogelijk
wei de tijd voor nemen.
heden daartoe worden gecreeerd. Spontaniteit, intu'ltie en vrije expressie Iaten zich niet plannen en vooraf berekenen. Er is maar een manier: testen in de praktijk. Geef grond, tijd en ruimte en laat processen hun gang gaan. Van kennis over de voort gang van deze kleinschalige complexe systemen en processen zou dan misschien ook eens iets kunnen worden geleerd dat van toepassing kan zijn op de grote schaal van de ruimtelijke ordening. Juist op deze planschaal, die altijd is gedomineerd door planmatig denkende technocraten, worden de beperkingen van het denken in bewust eenvoudig gehouden systemen, het uitschakelen van de tijds factor en argwaan tegen zelforganiserende syste men steeds sterker gevoeld. Maar spreken over netwerksteden en -systemen, over Ministeries van Tijd en over 4D-planologie is nog iets anders dan het praktiseren. Zelf ben ik niet al te optimistisch 84 and/or individual expression as
Departments ofTime and 4D
thirty years ago, will continue to
urban and rural planning is quite
be hypothetical as long as no
different to actually practising it.
possibilities for it are created.
There is no real reason for any
Spontaneity, intuition and free
one to feel terribly optimistic
expression cannot be planned
about the actual implementation
and calculated in advance. There
of free, time-based urban and
is only one way and that is to test
rural planning such as this.
it by putting it into practice. Give
I do not see the whole planning
land the time and space, and
machinery simply radically
allow processes to follow their
changing course. But if the RPD
course. The knowledge we gain
is serious, then it should first
from the progress of these
pay a visit to Mildam, not to see
small-scale complex systems
the flowers and plants or the
and processes may prove useful
structures, but to view the
for the larger scale of urban
processes and systems. It
development. Indeed, it is pre
should be noted however, that
cisely on this scale of planning,
an afternoon excursion is not
which is always dominated by
enough, and that you must be
the systematic thinking of tech
prepared to spend time on it.
nocrats, that the limitations of thinking in systems that are consciously kept simple, the elimination of the time factor and the distrust of self-organ ising systems, are felt increas ingly strongly. But talking about network towns and systems,
Translation: Gregory Ball
PIET VOLLAARC
Nabij de stortplaats zijn de bouwsels opvallend nieuw I Close to the dump the structures are noticeable new
Het onderscheid tussen cuttuur en natuur is verdwenen I
The distinction between culture and nature had disappeared
L. leRoy ordent de stenenchaos I L. leRoy rearranges the chaos of stones
