eco
een foto: Tineke D’haese
voor de 21ste eeuw
bedrijfsgebouw
Handel, uit respect.
www.oww.be
>
>
Welkom Welkom op het Nationaal Secretariaat van OxfamWereldwinkels. Vanhieruit bevoorraden we de Vlaamse Wereldwinkels met producten en materiaal voor vorming, informatie en actie. In dit huis werken een veertigtal professionele krachten en gaan honderden vergaderingen door. Ook en vooral met de vrijwilligers-wereldwinkeliers die het hart, de ziel en de dynamiek van Oxfam-Wereldwinkels uitmaken. Eerlijke wereldhandel is ons uitgangspunt. In Vlaanderen vormen we met duizenden medewerkers een stevige beweging. Wereldwijd zijn we een schakel in een groeiend netwerk van tegenmacht en van (kleine) producentengroepen, die anders willen omgaan met producten, anders willen handelen, opkomen voor hún rechten en die van hun omgeving. Duurzame ontwikkeling behoort tot de kern van onze activiteiten. Duurzame ontwikkeling wereldwijd én in België. Dit Eco-Bedrijfsgebouw voor de 21ste eeuw getuigt van ons geloof in de toekomst: die van eerlijke handel en die van een wereld waar mens en milieu gerespecteerd worden. In deze brochure lees je meer over het specifieke van dit gebouw en over Oxfam-Wereldwinkels. Wil je op bepaalde aspecten dieper ingaan, dan staat het secretariaat onder leiding van nationaal verantwoordelijke Marc Bontemps graag ter beschikking. Welkom. Heel in het bijzonder aan alle wereldwinkeliers voor wie dit Huis van Vertrouwen een THUIS zal worden. Een THUIS van ons allen.
>
Lokatie
Marc Bosschaert Voorzitter
Ecologisch bouwen begint met het vinden van een goede locatie. We wilden niet naar het zoveelste industrieterrein. Dan zouden alle gebruikers van het gebouw zich met privé-vervoer moeten verplaatsen, en zouden we bijdragen aan de verdere vermenigvuldiging van het gigantische wegennet. Wij vonden onze plek nabij het NMBS-station Gent-Dampoort: ideaal voor personeel, bezoekers en plaatselijke wereldwinkelvrijwilligers die komen vergaderen in ‘De Ververijstraat’. Het Belgisch mobiliteitsvraagstuk? Wij pakken het aan van onderuit! Het gebouw komt in de plaats van een uitgeleefd bouwvallig fabriekspand in de 19de-eeuwse gordel van Gent. Aldus dragen we bij tot de herwaardering van dit stukje ‘voorstad’. Anders dan het banale achterliggende winkelcentrum. Bij een latere ontwikkeling van het gebied tussen de spoorweg en het Wereldwinkelterrein zal een lange groenstrook ontstaan tussen de achterliggende tuinen van de Nijverheidsstraat en onze nieuwbouw op oud industrieterrein. En wees gerust: ook het industrieterrein is groen gekleurd.
2
3
Intern domineert een vierkante binnenruimte van 11,30 m bij 11,30 m, de patio. Elke ruimte heeft zicht op en toegang tot de patio. De patio moet de communicatie bevorderen tussen de medewerkers onderling, tussen bureauruimtes en magazijn. Het gebouw is een open huis met tal van doorkijken en passages, zonder gangen, zonder hiërarchische structuur, zonder poeha.
Architectuur In de eerste schetsen hanteerden we ‘de schuur’ als model. We dachten aan de schuur als een plaats waar goederen worden opgeslagen, bewaard en verhandeld. Op het hellend dak zagen we groene sedum-mossen. Maar daar staken de stedenbouwkundige overheden een stokje voor. We maakten van de nood een deugd en kwamen in het definitieve ontwerp tot een sober en nuchter volume. Het contextuele en het ecologische verhaal werden de bouwstenen voor het uiteindelijke ontwerp.
Op het gelijkvloers geeft één zijde van de patio verbinding met de ingang en de luifel. In dit overgangsgebied tussen binnen en buiten krijgen de fietsen een manifeste plaats. Op de verdieping is de patio omarmd door een rondgang waar alle andere kantoren op uitgeven. Twee vides laten zenitaal licht toe. Om de patio kolomvrij te houden werkten we met een houten vakwerk dat zichtbaar is in de zolderruimte en de grote vide. De patio wordt gebruikt als onthaal- en expositieruimte. Grote vergaderingen of bijeenkomsten vinden hier plaats. De kantoren zijn zakelijk ingericht. Ze worden van elkaar gescheiden door lichte, verplaatsbare scheidingswanden die de kantooroppervlakte herindeelbaar en de ruimtes omwisselbaar maken. Alleen communicatie, keuken, refter en sanitaire voorzieningen zijn vaste elementen. Boven de patio bevindt zich de zolderruimte. Die kan later eventueel als kantoorruimte worden ingericht. De oorspronkelijke vraag naar ‘uitbreidbaarheid’ is dus vertaald naar ‘in-breidbaarheid’. Het volume is reeds voorzien en kan later worden afgewerkt en ingericht.
> Ontwerp
De dakoversteek geeft beschutting, benadrukt het horizontale en doet het gebouw lager lijken. Het gebouw is deels ingegraven in het hellende terrein. De keuze van de materialen vindt aansluiting bij de omgeving. De serregevel van het kantoorgedeelte grenst aan de te respecteren groenzone. Hier wordt een wilde tuin ingericht met als ruimtebepalende elementen een kom, een heuveltje, een bezinking-svijver en tien hoogstammige fruitbomen.
4
Het magazijn is een grote, kolomvrije stapelruimte van acht meter hoog. Een centrale lichtstraat en doorlopende bandramen langs de gevels zorgen voor een natuurlijke lichtinval. De ruimte is in twee grote temperatuurzones onderverdeeld: een bufferzone en een zone voor ‘orderpicking’. Het magazijn is van buitenaf toegankelijk via twee laad- en loskaden en een poort voor kleinere vrachtwagens. Er is toegang en doorkijk naar de patio en de kantoren. Ook het magazijn is later ‘inbreidbaar’ door een dichtere en/of hogere manier van stapeling (met aangepaste vorkliften).
5
• De compactheid
Hoe kleiner de buitenoppervlakte, hoe minder het energieverlies. Het werd dus een logische formule ‘allesonder-één-dak’. De enige insnijding achteraan het gebouw is het gevolg van een onoverkoombaar BPA-voorschrift.
Energie Zuiniger omspringen met energie betekent minder CO2 uitstoten, minder de atmosfeer vergiftigen, de aarde minder doen opwarmen. We weten het allemaal wel, maar wat doen we eraan? Bij het oprichten van een nieuw gebouw leggen we steeds een stuk energieverbruik voor tientallen jaren vast. Zowel vanuit milieustandpunt als financieel is dit van belang. Met het vooruitzicht op stijgende energieprijzen anticiperen we in dit gebouw op de toekomst. Het resultaat kan maar moeilijk vergeleken worden met andere gebouwen. De energievraag van een gebouw wordt beïnvloed door het concept, het gebruik van gratis energie, enkele actieve maatregelen en het gedrag van de gebruikers.
> Het concept
• De grootte van het gebouw Indien elke vierkante meter goed bedacht en benut is, spaart men veel energie, materialen, onderhoud en geld. In dit gebouw hebben we een evenwicht gezocht tussen onmiddellijke noden en vlotte uitbre idingsmogelijkheden. Als Oxfam-Wereldwinkels de volgende jaren blijft groeien, kunnen we ‘in-breiden’ en bestaande ruimtes intensiever benutten.
6
• De isolatiegraad Alle verliesoppervlaktes van dit gebouw (vloer, wanden, dak) werden vergaand geïsoleerd. Koudebruggen werden zoveel mogelijk vermeden. Om de investering en de terugbetaaltijd van deze isolatie beter te kunnen inschatten, vergeleken we dit project met een klassiek industrieel gebouw, met enerzijds magazijnen in metaal of beton, zonder noemenswaardige isolatie, en anderzijds burelen volgens K-55 normering, dus tamelijk goed geïsoleerd. Ons objectief is ambitieus: we willen in vergelijking met zo’n klassiek industrieel gebouw de verwarmingskosten terugdringen met 75 %. (Wie de verwarmingskosten vermindert, dringt natuurlijk de CO2-uitstoot terug.) Om dit objectief te bereiken, werd extra geïsoleerd in vloeren, daken, wanden ... Volgens onze berekeningen hebben we deze extra investering na 15 jaar terugverdiend, en maken we vanaf dan pure winst door minder energieverbruik. Bij de berekeningen gingen we uit van de huidige energieprijzen (een onderschatting) en hielden we geen rekening met ‘nietverrekenbare’ voordelen voor het milieu. • Oriëntatie, zonering, compartimentering De bureauruimtes zijn georiënteerd naar het zuiden, de minder te verwarmen magazijnruimtes naar het noorden. De noordzijde werd extra geïsoleerd en heeft geen beglazing. Het magazijn werd in verschillende klimaatzones opgedeeld, waarbij de bufferruimte (stock) ook letterlijk als koudebuffer dienst doet voor de rest van het gebouw. • Winddichtheid en tochtwering Alle bouwkundige details werden gecontroleerd op hun winddichtheid. Alle ingangen van het gebouw zijn beschermd tegen binnenkomende koude: de ingang van het kantoorgebouw heeft een tochtsluis, het magazijn is voorzien van twee aansluitende dock-shelters.
7
> Het gebruik
van gratis energie • Warmtecapaciteit De warmtecapaciteit drukt uit hoeveel warmte in een constructie kan worden opgeslagen. In een gebouw met een grote thermische massa variëren temperaturen geleidelijk. In de winter gebeurt de afkoeling langzamer. De warmte die in de zware constructies wordt opgeslagen, zal terug worden afgegeven op het moment dat de zon er niet meer is. De vloer op de benedenverdieping (‘zuidkant’) is donker uitgevoerd en geplaatst op een dikke accumulerende ondervloer. De binnenstromende warmte uit het zonlicht kan dus worden opgeslagen. In de zomer zorgen massieve muren en vloeren voor een langzamere opwarming. • Beglazing De juiste oppervlaktes glas, in combinatie met goede oriëntaties, kan heel wat gratis energie opleveren. Er werd overal gebruik gemaakt van super-isolerende beglazing in houten ramen. (Hout isoleert beter dan staal of aluminium.) • De serre Heel bijzonder is de glazen serre. Omdat ze naar het zuiden georiënteerd is, ontvangt ze directe zonnestralen en houdt ze de warmte ervan vast. De serre werkt als een soort collector. Is de luchttemperatuur binnenin hoger dan in de rest van de gebouw, dan kan de warme lucht gebruikt worden voor de verwarming. In de winter krijgen we op die manier voorverwarmde lucht. In de zomer zorgt een kantelraam voor de evacuatie van overtollige warme lucht. Ook in de serre is isolerende beglazing voorzien. De planten in de serre hebben een luchtzuiverende werking.
8
9
• Beschaduwing, ventilatie en passieve koeling Het binnenklimaat blijft zo aangenaam mogelijk door intelligent te reageren op het buitenklimaat.
• In de zomer:
- Beschaduwing: alle ramen die ‘bezond’ zijn, kregen aan de buitenkant een zonnewering met de kleinste ZTA (zonnetoetredingsfactor). - Koeling en ventilatie: gedurende de warmste dagen blijft het gebouw zoveel mogelijk gesloten overdag. De warmte blijft op die manier buiten. De koelte die we ‘s nachts binnenbrengen, wordt opgeslagen in de thermische massa van de muren en de vloeren. Hierbij passen we kruisventilatie toe, dit is ventilatie die het hele gebouw doorkruist en de warmte terug naar buiten brengt. De koelte wordt dan in de loop van de dag langzaam afgegeven. - Passieve koeling: verse lucht wordt permanent aangezogen via grondbuizen. Die maken dat de binnengebrachte lucht tot 10 °C frisser is. Het totaalconcept maakt een dure en energieverslindende airconditioning overbodig.
• In de winter: We houden het gebouw goed gesloten. Door het geïntegreerd ventilatiesysteem kunnen ramen en deuren dicht blijven en kan warmte uit de ventilatielucht gerecupereerd worden. Uit berekeningen blijkt dat bij de gebruikelijke ventilatiesystemen de helft van de warmte verloren gaat. Dankzij een revolutionaire warmtewisselaar kunnen wij tot 90 % van de anders verloren warmte in de ventilatielucht recupereren.
10
11
van vitaal belang. In dit gebouw worden alle lokalen voortdurend verlucht. We opteerden bewust voor een mechanische ventilatie met warmteterugwinning en ventilatoren van een nieuwe uiterst zuinige generatie.
• Warm water en de zonnecollector
> Actieve technieken • Verwarming Voorgaande ingrepen zoals de hoge isolatiegraad, het gebruik van warmte uit de serre en warmterecuperatie uit ventilatielucht maken dat er slechts minimaal moet bijverwarmd worden. De verwachte energiebehoefte voor verwarming bedraagt minder dan 40 Kwh per vierkante meter netto kantooroppervlakte per jaar. (Ter vergelijking: de hoofdzetel van Greenpeace in Islington, Engeland - ook een ‘low energy office’ had als doelstelling 85 Kwh/m2/jaar.) Twee uiterst zuinige gasketels voegen - indien nodig - spaarzaam warmte toe aan de lucht. Dit luchtverwarmingssysteem laat ons toe om soepel te ventileren en te verwarmen, en tegelijk gebruik te maken van de gratis energie uit de serre.
• Elektriciteit besparen - We investeerden in nieuwe, minder elektriciteit verbruikende apparatuur voor het rijpen van bananen, en opteerden voor zo zuinig mogelijke toestellen. De vaatwasmachine verbruikt minder water en elektriciteit. De koelkast is de zuinigste uit het energielabel A. - Verlichting: door goed ingeplante glasoppervlaktes kan heel wat kunstmatige verlichting worden uitgespaard. De verlichting is berekend om op elke werkplek een juiste hoeveelheid licht te hebben. (Normaal gaat zo’n 30 à 40% van energie voor verlichting onnodig verloren.) We opteerden hoofdzakelijk voor energiezuinige lampen met elektronische voorschakelapparatuur.
• Ventilatie In een super-geïsoleerd gebouw is gecontroleerde ventilatie erg belangrijk. De kwaliteit van de lucht is
• Windenergie : Van bij het begin onderzochten we de mogelijkheid om een windmolen te plaatsen. Maar we mogen voorlopig niet. We hopen dat we uiteindelijk toch een bouw- en milieuvergunning zullen krijgen. De investering zou alvast zinvol zijn. De architecten raamden het te verwachten elektriciteitsverbruik op 37.667 Kwh/jaar (kantoren) en 16.793 Kwh /jaar (magazijn). Met een windmolen van ± 11Kw moet men een dekkingsgraad van ± 85 ‰ kunnen halen. Mits zuinig gedrag van de gebruikers kan mogelijk zelfs naar de 100 % worden gestreefd.
12
13
• Energiebesparende regelapparatuur
foto: Eric de Mildt
Een gasgestookte boiler met een gesloten verbrandingssysteem is ons alternatief voor een gasgeiser. De klassieke waakvlam is vervangen door een elektronische ontsteking, die zo’n 5.000 frank gas/jaar bespaart. Warm water voor keuken en sanitair wordt voorverwarmd door een zonnecollector. Die zorgt meer dan zes maanden voor gratis warm water.
Een centraal besturingssysteem met verschillende meetsondes (binnen, buiten en in de serre) zorgt ervoor dat het verwarmingssysteem steeds met een minimale energie warmte opwekt. De besturing houdt rekening met dag en nacht, met week- en vakantiedagen, ...
Ecologische materialen
> Keuze
Bij de keuze van bouwmaterialen kozen we zoveel mogelijk voor eco-vriendelijke materialen. In elke fase (van aanmaak over verwerking tot sloop) scoren ze beter vanuit het oogpunt van duurzame ontwikkeling. Verschillende elementen speelden mee bij de keuze: - het vermijden van materialen met toxische uitstoot - een voorkeur voor gerecycleerde en/of recycleerbare materialen - de energiefactor van de materialen (energieverbruik van aanmaak, transport, plaatsing, tot en met afbraak) - de kostprijs bij aankoop - de kostprijs bij plaatsing - de isolerende waarde of warmteopslagcapaciteit - het onderhoud In een (noodzakelijke) besparingsronde hebben we een aantal vooropgestelde keuzes gewijzigd tot een (direct) prijsgunstiger alternatief. We geven een overzicht van de materialen die bij de uitvoering werden gebruikt.
• Vloeren
- in het magazijn: massieve polybetonvloer op isolatie en op de oude ondervloer van het oude fabriekspand; isolatie: ARGEX (geëxpandeerde kleikorrel) en ROTSWOL (drukvaste vloerplaat) - stenen vloeren: volkeramische tegels - houten vloeren: Europese massieve kastanje - kantoorvloeren: prefab systeem, bekleed met linoleum
• Wanden
- metselwerk: JUWO poroton, super-isolerende snelbouwsteen uit gebakken aarde, gelijmd ( l = 0,16 ) - isolatie metselwerk wanden: HOMATHERM (cellulose isolatieplaat uit verpulverde gerecycleerde
14
papiervezel) - isolatie houten wanden: WARMCELL (ingeblazen cellulose isolatie) - isolatiebescherming en winddichting: CELIT (houtvezelplaat, geperst uit uitgerafeld afvalhout) - pannenbekleding: ACTUA (ongekleurde, ongeglazuurd gebakken, aarden dakpan) - houten bekleding: onbehandelde larix (Europees naaldhout) - buitenschrijnwerk in onbehandeld cederhout (Amerikaans naaldhout) - super-isolerende beglazing: k=1,1 (kantoren) en 1,5 (magazijn) - serrewanden in aluminium glasroeden en rubberen dichtingen - beglazing serre: HORTIPANE PLUS S (isolerend tuinbouwglas)
• Daken
- dakdichting: EPDM (rubberbanen) - prefab dakdozen, bestaande uit: - kaderwerk in timmerhout - OSB-plaat (bouwplaat geperst uit kleine plakjes, snelgroeiend naaldhout, kan onafgewerkt en zichtbaar blijven) - isolatie: HOMATHERM (cellulose isolatieplaat, 18 cm) - damprem: PRO CLIMA (bouwpapier)
• Constructie-elementen
- kolommen en vloerplaten in gewapend beton - spanten uit gelamelleerd hout - vakwerk boven patio uit massief timmerhout - liggers boven patio: TJI (samengestelde houten liggers uit gelamelleerd hout en OSB-plaat) - kolommen serre: WIREWOOD (samengestelde kolommen uit RNG-hout en staal)
15
• Rioleringen - buitenrioleringen: STORAMA (met gerecycleerde PVC-buizen) - afvoerpijpen regenwater: in PE - binnenafvoeren: in PPC • Afwerkingsmaterialen
- binnenschrijnwerk: massief LARIX - pleisterwerk wanden in natuurgips - 1 wand in patio: leempleister - lichte wanden in massieve CLS-constructie en FIBERBOND (gipsvezelplaten, natuurgips) - schilderwerk op wanden in minerale verven: KEIM - afwerking hout, plaatwerk en meubilair binnen LEINOS en TRIP TRAP (kleurloze natuuroliën) - afwerking plaatwerk buiten: LEINOS (houtbeits) - kunstlicht: hoofdzakelijk spaarlampen en fluorescentielampen
• Buitenaanleg - hergebruik bestaande kasseien, boordstenen en Stelcon-betonplaten - betonklinkers - drainerende grasraten in gerecycleerd PE - gedeeltelijk hergebruik van uitgegraven gronden - levende hagen - bloemenweide - inlandse fruitbomen
Water Water wordt een steeds schaarser goed. Bovendien gaat veel energie verloren voor het zuiveren en distribueren van leidingwater. Uiteraard maken we in dit eco-gebouw enkel gebruik van waterbesparende toestellen en kranen. Een ander punt is de afvoer van het regenwater. Door systematische afvoer van regenwater via rioleringen daalt de grondwaterstand jaar na jaar zorgwekkend. Daarom hebben wij voorzien in een gescheiden waterafvoer. Enerzijds wordt regenwater opgeslagen in een voorraadtank van 20.000 l (in functie van wc’s, schoonmaak, planten en serre). Anderzijds krijgt het overtollige water (en het enorme dak zorgt voor grote hoeveelheden overtollig water!) de kans om terug in de ondergrond te sijpelen via een geperforeerd buizenstelsel en een bezinkingsvijver in de tuin. Tenslotte is een deel van de klassieke bestrating vervangen door grasraten die het water eveneens laten doorsijpelen in de ondergrond.
> Tot slot Met Oxfam-Wereldwinkels bewijzen we dag aan dag dat wereldhandel UIT RESPECT effectief kán. Met dit gebouw bewijzen we dat duurzaam en ecologisch bouwen kán, ook op een schaal als deze. Eerlijk handelen en duurzaam bouwen gaan hand in hand. Onze toekomst zal duurzaam zijn. Of niet zijn.
16
17
Credits Opdrachtgever: Oxfam-Wereldwinkels vzw Oxfam-Wereldwinkels verdeelcentrum cvba Architecten: Luc Eeckhout, Jan Van Den Broeke, Luc Reuse (St-Amandsberg, Gent) Medewerkers: Stefaan Ardui, architect Xavier Catry, stagiair architect Bea De Moerloose, stagiair ir-architect Stabiliteit: Studiebureau Herman Fraeye, St-Amandsberg Gent Elektriciteit: Studiebureau De Klerck Engineering, Gent Energieconcept: Luc Eeckhout, Jan Van Den Broeke, Luc Reuse (St-Amandsberg, Gent) i.s.m. Thermad- Brink, Deurne i.s.m. Brink Luchtverwarming, Staphorst, Nederland Hoofdaannemer: De Coene Construct, Kortrijk Aannemer elektriciteit: Electra De Schrijver, Merelbeke Aannemer verwarming: Nico Verhaeghe, Wevelgem Aannemer schilderwerken: Tintelijn Schilderscollectief, Gent i.s.m. De Loods, Aalst
08132 • oww-ed. 04-2005 • 100% kringlooppapier
verantw. uitgever: Johan Elsen, Ververijstraat 17, B-9000 Gent. Niet op de openbare weg gooien aub.
foto: yel
Buitenaanleg: Descamps, Kortrijk Jean-François Van den Abeele
