N u m m er 9 9 -1 http://comcom.kub.nl/e-view/99-1/inhoud.htm H et t h eat er als t r au m a *
E r i c de K u yper P D F -ver s i e
' H et is t egen w oor dig v r i j gebr u ik eli j k om in de kr it iek en n adr u k t e l eggen op de over een kom s t t u s s en f il m en r om an . ' Ver f ilm d t on eel' w or dt ech t er n og v aak al s een ket t er i j bes ch ou w d.' ( 1 ) Z o begin t de r eeks ar t ikelen die B az in i n h et begin van de j ar en vij f t ig s ch r eef om t r en t de r u z i es over f il m en t h eat er , een t w is t die t oen r eeds bi j n a een h alv e eeu w aan de gan g w as . Z ovele decen n i a l at er z ou j e ver w ach t en dat de dis cu s s i e ov er dez e kw es t ie ges lot en z ou z ij n . Maar in h is t or is ch e s t u di es du ikt de dis cu s s ie n og r egelm at i g op. Men n am e in h et on der z oek dat z ich m et de eer s t e decen n ia v an de f i lm bez i gh ou dt . I n de klas s i eke f i lm ges ch ieden is kom t h et an at h em a v eel voor . Maar z elf s i n 1 9 6 7 ken m er kt Jean Mit r y h et t on eelm at i ge dat h ij aan t r ef t in de f i lm s r on d 1 9 0 9 al s ' een dr am at is ch e con s t r u ct ie die van h et t h eat er i s af gekeken en let t er l i j k door m i s e en s cen e aan de m ogeli j kh eden v an de f i lm i s aan gepas t ( h ier bi j m ag L ' as s as s in at du D u c de Gu is e als door s l aggev en d m odel gelden ) ' . B en ader in g die h ij t r adit ieget r ou w s t elt t egen ov er een n ar r at ivit eit geken s ch et s t door ' de con t i n u e bes ch r i j vi n g van een h an deli n g bev r i j d van de beper ki n gen v an h et t on eel af ges t em d op de dyn am i s ch e m ogeli j kh eden v an de m on t age' .( 2 ) E en s t e m eer gaat Mit r y u it van de kl as s i eke t egen s t ell in g ver f i lm d t on eel / n ar r at i eve cin em a; m i s e en s cen e/ m on t age. D e h is t or icu s pr eci s eer t : ' Van w ege h u n blin de f as ci n at ie voor de s ch i j n bar e an alogie t u s s en h et t on eel en de f i lm vol gden vele r egi s s eu r s bi j voor keu r de f or m u les v an Mél iès en daar n a de door de F ilm d' Ar t geopen de w eg, bes t aan de u it : een opeen vol gi n g v an dis con t i n u ë " t af er el en " , dan w el los s t aan de " s cèn es " w aar bij elk e r u i m t el ij k e over gan g of t ij ds pr on g door een t u s s en t it el w er d aan gegev en .' ( 3 ) D e h is t or ici di e z ich h eden t en dage m et dez e per iode bez igh ou den , h oeden er z ich w el voor i n dez e t er m in ologie t e s pr ek en . T och bl ij ven z e on bew u s t , als h et w ar e door h et t h eat er get r au m at is eer d. H oe z eer z e z ich ook w en s en t e
on der s ch ei den v an de vor ige gen er at ie h is t or ici, w at h en boven al s ch i j n t t e bi ologer en z ij n de v oor t eken en ; al le s por en die r elev an t z i j n voor de v er der e on t w ikkel in g v an de f i lm , w or den m et z or g ger ecen s eer d. W at h en in t er es s eer t is de t oekom s t ( of z oals de f ilm z ich i n de j ar en daar op z al on t w ikkel en ) ; n i et w at er i n h et ver leden van de f i lm en er aan voor af gaan d i s gebeu r d. W at n iet n aar de ver der e evol u t i e v an de f ilm ver w i j s t of er aan li j kt t e on t s n appen , w or dt ver z w egen , gem i n im al is eer d of geen aan dach t w aar dig geach t . Je z ou den ken dat h et j u i s t h et af w i j ken de is w at h et s ch er ps t di e vr oege f il m s ken m er kt ( 4 ) . H et h oef t n at u u r li j k n iet on t ken d dat t ij den s de j ar en t ien z ich een an der e vor m v an f i lm aan h et on t w ikk elen is . W at m ij daar bij t elken s w eer opv alt i s dat h et ei gen e v an die cin em a n iet w or dt on der z och t , om dat al le aan dach t u it gaat n aar de ken m er ken di e de n i eu w e, vol w aar dige f i lm t aal, ( de ech t e! ) f ilm aan kon digen . I k begr i j p dez e ver bl in din g n iet z o h eel goed. W aar om z ou den t egen s t r i j di ge t en den s en n iet op h u n w aar de ku n n en w or den ges ch at ? W aar om de en e t en den s t egen de an der e u it s pel en ? W aar om h et - im pliciet - s t eeds h ebben en den ken in t er m en van v oor u it gan g, en w at daar n iet t oe beh oor t m et beh ou ds gez i n d af doen ( 5 ) ? D e ben ader in g li j kt m e boven dien s t er iel om dat w e on geveer w et en w at di e voor u it gan g z al in h ou den ( dat is de f i lm z oals w e die z u l len ken n en v an af de j ar en 1 5 -2 0 ; de kl as s i eke s peelf il m ) . Maar w e vat t en n og n og s t eeds s lech t w at die z ogen aam de beh ou ds gez in de t egen s t r om in g h eef t bet eken d. Al t e gem akk el ij k w or dt dez e af gedaan m et ' t on eelm at i g' , en een s en v oor goed, z o li j kt h et , vas t gepi n d op die af s ch r ik w ekk en de ' F ilm d' Ar t(' 6). Om u it de i m pas s e t e ger aken , h eb ik v oor ges t eld om dez e h el e per iode t ot aan de E er s t e W er el door log al s een au t on oom gebi ed t e bes ch ou w en dat z ich op vele pu n t en on der s ch eidt van de kl as s i eke cin em a. E en ci n em a di e om diver s e r eden en n a 1 9 1 8 z al ver dw ij n en ( 7 ) . H ier w il ik m i j beper ken t ot begr i ppen al s ' t on eelm at ig' en ' ver f i lm d t on eel' di e m et bet r ekkin g t ot dez e vr oege per iode z o dikw ij ls w or den gebr u ik om de s lech t e in vloed t e ken m er ken w aar van de f il m z ich z al m oet en bev r i j den om een vol w aar dige ku n s t t e k u n n en w or den . H et m ag z ij n dat de s im pli s t is ch e t egen s t ell in g t u s s en en er z ij ds ' kw ade in vloed v an h et t h eat er ' en an der z i j ds ' t ot s t an dkom in g v an een z u iver e, es s en t ie van de f ilm ' on bew u s t van aar d i s . Ook al is h et een s oor t laps u s , er z ij n gev olgen aan ver bon den ! ( de dr aagw i j dt e er v an bes pr eek ik aan h et ein de van h et t w eede deel ) . L aat ik h et voor beel d n em en u it een r ecen t ar t ikel v an de h is t or ica K r is t in T h om ps on , w aar z e een pogi n g t ot h er w aar der in g v an een f i lm u it de bet r ef f en de per iode doet . Z ij s ch r ij f t : ' daar w aar voor gan ger s h et z ou den h ebben ov er h et " s t at i s ch e" en h et " t on eelm at i ge" dat dez e f ilm ken s ch et s t ... ( 8 ) ' D e z i n s n ede w or dt n iet af gem aakt m aar k an m akkel ij k w or den ver volledigd al s v olgt : ' ... s pr eken w i j n u over h et t egen deel: h et z u iver ci n em at ogr af i s ch e.' W at gebeu r t er in z o' n f or m u l er in g? Voor gan ger s w or den gedis k w al if iceer d om dat z e al leen t on eelm at igh eid z ien , daar w aar de h u idige
h is t or ici, m et T h om ps on op kop, n u in s t aat z ij n h et z u iver f ilm is ch e er v an t e z ien . N i et en kel m eer h et t on eelm at ige w or dt aldu s ver ket t er d, ook z ij di e in di e t er m en ar gu m en t eer den . H et bli j f t om een m an ich eï s t is ch e t egen s t ell in g v an goed en s l ech t gaan ; een ops t el li n g in kam pen . I n h et kam p v an h et ' s lech t e' z ij n n aas t de t on eelm at i ge k en m er ken n u ook de k las s ieke h is t or ici gez et ! Of z oals Mel an ie K lei n h et f or m u l eer de: h et gaat om de obs es s ie m et ' bad obj ect s ' . H et ' bad obj ect ' ' t on eel' w er d on der t u s s en n iet geh er w aar deer d of gen u an ceer d; h et bli j f t gedoem d, z o i et s als h et ' z u iv er e kw aad w aar t egen de f ilm z ich t e w apen en h eef t ' . W el h eef t T h om ps on on der t u s s en h et s lech t e t on eelm at i ge w et en om t e t over en in h et goede f ilm is ch e! E en bez w er i n g w or dt u it gevoer d z odat de ops t el lin g in s t an d w or dt geh ou den : k w aad ( de v oor gan ger s , h et t on eelm at ige) ver s u s goed ( w i j , h et z u iv er f i lm i s ch e) . H et m ag v r eem d bl ij ken dat z elf s een au t eu r als An dr é Gau dr eau lt ( 9 ) z ich t ot een s oor t geli j ke logi ca laat v er leiden , of op z ' n m in s t z i j n gên e m et h et ' t on eelm at i ge' n iet w eet t e ver ber gen . I n een ar t ikel w aar in h ij de f ilm s v an Méli ès poogt t e r eh abi lit er en en er v oor pl eit h em al s een w aar dige f ilm m aker t e bes ch ou w en - en n iet als een s oor t t h eat er m an die ook f i lm s h eef t gem aakt , z oal s de t r adit i e bel ich aam d door S adou l en Mit r y h et w i l de. N och t an s s ch r i j f t Gau dr eau lt : ' D e n ar r at iv it eit i s v oor Méliès als een s oor t voor w en ds el, z e beh eer s t n iet z ij n f ilm pr odu ct ie. E ven m in al s de t on eelm at igh ei d die ev en een s s ecu n dair blij f t in z i j n w er k...' ( ik on der s t r eep) ( 1 0 ) . B iz ar ,t och ? D at n eem t t r ou w en s n i et w eg dat Gau dr eau lt in dez e t eks t een m ooi e an al ys e geef t van h et ' t h eat r ale' bij Méli ès , m aar u it ein del ij k t och n iet k an n al at en t e con s t at er en dat ' ... de f ilm s van Méli ès m on t age-f i lm s z i j n ' ( 1 1 ) . T e v er s t aan an t i-t on eelm at i ge, ' ech t e f i lm s ' . Z odoen de w er d h et w er k v an Méliès ger ed, w an t h et ov er s t i j gt h et t on eelm at ige; de m on t age-ci n em a t r iom f eer t en h et ' bad obj ect ' t h eat er w er d v er j aagd! Op een m eer algem een t h eor et is ch v lak i s h et geh eel aan v aar dbaar en z elf s n oodz akeli j k dat h et on der z oek s gebi ed w or dt begr en s d en beper kt . All es w at n iet al s per t i n en t w or dt bes ch ou w d di en t t er z i j de ges ch oven . H et i s ech t er een ver keer de gan g v an z aken w an n eer dit gebeu r t door een t egen s t ell in g t e doen on t s t aan t u s s en h et ' good obj ect ' ( w at w er d w eer h ou den ) en een ' bad obj ect ' ( w at w er d ver w or pen ) . E r dien t n iet ges pr oken over ' goede' of ' k w ade v oor w er pen ' , m aar over com pl ex e en pr oblem at is ch e on der w er pen . D es t e m in der is z o' n gan g van z aken t e ver dedigen in een h is t or is ch bet oog w aar h et ' goede voor w er p' on ver m ij del ij k de l eidr aad i s voor een t eleologis ch e m an i er van den ken : ach t er af k an al l es n et j es in de plooi v al len . Maar een ges ch ieden is i s door gaan s n ooit gedien d m et h et gl ads t r ij k en van on ef f en h eden ; de ges ch ieden is v an de f i lm v er loopt n iet z o gel ij km at i g al s de boekj es h et on s v oor s t ellen . Je ku n t j e t er ech t af vr agen w aar om er i n de con t ex t v an f ilm z o h u iv er ach t ig m et h et t h eat r al e w or dt om gegaan , daar w aar de in v loed v an de an der e ku n s t en t och alt i j d h oog in aan z ien s t aat ? W aar om alt ij d de m aagd F ilm w il len r edden voor de bel ager T on eel? D e r eden i s geloof ik een vou dig: h et t h eat er in t egen s t ell in g t ot de an der e k u n s t en , i s een opvoer in gs ku n s t en
kom t daar door h eel dich t bij de f ilm - als -s pekt akel t e s t aan . D e ver w an t s ch ap i s n u een m aal gr oot . ' W an n eer w e h et t h eat er t och al s de s pecif iek dr am at is ch e ku n s t bli j f t bes ch ou w en , m oet m en er k en n en dat z i j n in vloed on t z agl ij k gr oot is en dat de f ilm de laat s t e ( de ' l aat s t e der ku n s t en ' s t aat er in de F r an s e t ek s t , edk) is die daar aan z ou ku n n en on t s n appen ' s ch r eef B az in r eeds ( 1 2 ) . Maar z elf s i n di en h et t h eat er n i et t ot de ' ku n s t v an h et dr am a' ( z eg m aar : de l it er air e com pon en t ) w or dt beper kt , m aar als opv oer in gs ku n s t w or dt ver r u im d ( al s opvoer in g v an een dr am at i s ch gegeven ) , h et bl ij f t een f eit dat de f ilm w el de ' l aat s t e der ku n s t en ' is di e er aan kan on t s n appen . E n t och w or dt dez e ver w an t s ch ap en f u n dam en t ele af f in it ei t al s n ef as t er var en , en z eker w at bet r ef t de f ilm t i j den s de eer s t e decen n ia v an z ij n bes t aan . H et w or dt al s een ' kw ade in vloed' bes ch ou w d. Als j e de h i s t or ici m ag gelov en dan h eef t de gr oot s t e bekom m er n is v an de f ilm t ot in de j ar en 1 9 1 5 -1 8 er in bes t aan de vr aag op t e los s en : ' h oe s pelen w e h et t h eat er kw i j t ! ' II. Maar over w elk t h eat er h eef t m en h et ei gen li j k? H et kom t m ij voor dat , - ook bi j h eden daags e on der z oeker s - h et t h eat er w aar z i j aan den k en z ich beper kt t ot een vr i j s peci f iek en begr en s d gebied bi n n en h et t h eat er : h et z ogen aam de bou l ev ar d of bou r geoi s t on eel of n og h et k las s ieke t on eel dat f u n ct i on eer t vol gen s de r egel s v an een h eid v an pl aat s , t i j d en h an delin g. H et gebeu r t in der daad z elden dat de blik w or dt ver r u im d t ot i et s ver der dan een bepaald s oor t r eal is t is ch en ps ych ologis ch t on eel. ( D at B r ech t i r on is ch h et ' T h aet er ' pl ach t t e n oem en ! ) D e ges ch ieden is van h et t on eel t i j den s de per iode die h et on t s t aan v an de f i lm voor af gaat , de n egen t ien de eeu w is veel r i j ker en v eel gen u an ceer der dan z i j die ber oep doen op de t er m ' t on eelm at ig' ver m oeden . D ez e lacu n e i n de k en n is v an h et t h eat er h eef t t e m ak en m et h et f eit dat de ges ch ieden is v an h et t h eat er , s l ech t s i n z eer beper kt e m at e, deel u it m aakt v an de kl as s iek e cu lt u r ele bagage. D e ken n is van h et t on eel i s opper vl akkig en m ees t al lit er air . Ook B az in l ij kt , w at dat bet r ef t , een eer der con ven t ion el e opv at t in g t e h ebben over h et t h eat er : ' W an n eer m en on der f i lm v er s t aat de vr ij h ei d v an h an del in g t en opz ich t e van de r u im t e en de vr i j h eid v an gez i ch t s pu n t t en opz ich t e v an de h an delin g, dan z ou de v er f ilm in g v an een t on eels t u k een in dr u k v an r u im t e en een w er k el ij kh ei d aan h et decor m oet en geven die m at er ieel ges pr ok en op h et t on eel n iet r eal is eer baar z ij n .'( 1 3 ) D e s t u dies v an N ich olas Var dac ( 1 4 ) en van H as s an el N ou t y ( 1 5 ) , die beide h an delen over de opvoer i n gs pr akt i j ken in de 1 9 e eeu w , bev at t en ech t er vol doen de u it gebr eide voor beel den die er op w ij z en dat bij h et t on eel , voor al dan in h et z ogen aam de com m er ciël e t h eat er , er j u i s t all es w or dt op gez et om de ' vr ij h eid v an h an delin g t en opz ich t e v an de r u im t e' , de ' vr ij h eid van gez ich t s pu n t t en opz ich t e v an de h an delin g' , en ' een in dr u k van r u im t e en een w er kel i j kh eid van h et decor ' t e cr eër en . D e dyn am iek en de m obil it eit s t aan h i er cen t r aal; een in dr u k v an w er keli j kh eid w or dt in al les n ages t r eef d. U it dez e s t u dies m ag op over t u i gen de w ij z e bli j ken dat , r eken i n g h ou den d m et de s pecif i eke t on eelm at ige par am et er s , dit t h eat er daar ook beh oor li j k in s laagt .
D ie on gebon den om gan g m et de s t of ken t een r i j ke t r adit ie, h et is h et t h eat er v an h et epi s ch e gen r e dat z ich s eder t S h ak es pear e en de S paan s e au t eu r s u it de Gou den eeu w , even al s u it en k ele ' ex per im en t en ' v an D u it s e en F r an s e r om an t ici in de n egen t ien de eeu w , on t w ikkel de: allen s t el len een vr ij e om gan g m et r u im t e en t i j d - en h an deli n g - voor op ( 1 6 ) . Voor al v an dez e l aat s t e au t eu r s gaan v el e s t u kken door al s ' on s peelbaar ' en z ij w or den ' t h éât r e dan s u n f au t eu il' ( de Mu s s et ) gen oem d, w at z oveel bet ek en t als ' lees t h eat er ' . W at n iet w egn eem t dat j u i s t in dez e r om an t i s ch e per i ode de s ch r ij v er en cr it icu s T h éoph ile Gau t ier z al pl eit en v oor een ' opt is ch t h eat er ' ( 1 7 ) en dat de f as ci n at ie voor h et v is u ele ken m er ken d z al z ij n t i j den s de h el e n egen t i en de eeu w . D e v r aag bl i j f t w aar om dat t h eat er , bev r i j d van de k las s ieke beper kin gen v an h et t on eel , z o u t opis ch li j kt , - al s l ees t h eat er dien de t e w or den af gedaan ? T e m eer om dat dit s oor t t on eel h et h el e popu lair e en com m er ciële gebi ed bes t r i j kt en in veler lei gen r es aan w ez ig is : de gr oot s e s pekt ak el s ( t h éât r e à gr an d s pect acl e of ex t r av agan z a' s ) , h et m elodr am a, de f eeër ieën , de h is t or i s ch e r econ s t r u ct ies , en z ov oor t . E en en an der h eef t t e m ak en m et de k loof t u s s en h et kl as s iek e t on eel en h et popu l air e t h eat er , de Cu lt u u r en de on t s pan n in g. H et s ch an daal r on d H er n an i ( 1 8 3 0 ) v an Vict or H u go h eef t w el lich t ( ook) t e m aken m et h et f eit dat pr océdés af kom s t i g van h et com m er ciële en popu l ai r e t on eel, aan gew en d w or den in de t em pel van h et cl as s ici s m e en de Cu lt u u r , h et T h éât r e F r an çais . W an t j e m er kt in der daad dat h et t r adit ion ele, h oogw aar dige en lit er ai r e t on eel, s lech t s m et m on dj es m aat gebr u ik m aakt van v er w or ven h eden di e elder s , i n h et com m er ciële en popu l air e s ch er in g en in s l ag z ij n . E n al s h et dan al ber oep doet op dez e m iddel en dan dien t er alt i j d een s t er ke ( cu lt u u r gebon den ) aan lei di n g aan w ez i g t e z i j n z oals bli j kt u it de en s cen er in gen van de s t u kken v an S h akes pear e of S ch i ller , aan h et h of van de Mein in gen of in de en s cen er in gen van H en r y I r v in g. Z elf s op h et gebi ed van de oper a, w aar de m u z iekdr am a' s v an W agn er de ' gr an d opér as ' opvol gen , w or dt er m et t egen z in gegr epen n aar de m eer ex per im en t ele m odel len u it de com m er ci ël e s ch ou w s pelen .( op de pr oblem at i ek v an de W agn er -en s cen er i n gen kom ik i n h et t w eede deel t er u g) . K or t om en ver algem een d u it gedr u kt : h et gaat om een s pan n in g t u s s en een lit er air t h eat er en er z i j ds en een vi s u eel t h eat er , an der z ij ds ; t u s s en een t r adit ion ele en elit ai r e vor m v an t h eat er en een t h eat er dat z ich m eer op h et volk r ich t . I n t er es s an t op dit vl ak, als voor beeld v an ver w even h eid t u s s en t on eel en f i lm , is de r ol van de m u z i ek. B in n en dit ' t h éât r e à gr an d s pect acle' r u im en de dialogen m eer en m eer de pl aat s in v oor l an ge m om en t en w aar in de h an del in g m im i s ch w or dt u it gebeeld. Op dez e m om en t en s peelt de begeleiden de ( l ive! ) m u z i ek een door s laggeven de r ol ( 1 8 ) . I n f eit e z i j n h et opvoer in gen di e v oor een gr oot gedeelt e s t om z i j n en w aar bi j de m u z i ek v an er g gr oot bel an g i s . D e f il m in z ij n begi n per iode z al u it er aar d n au w aan s l u it en bi j dez e t r adit ie en h aar gedu r en de en kel e decen n ia ver der on t w ikkelen . D aar bij kom t n og - h et w ez e h ier s l ech t s t er loops ver m eld om dat h et een on der w er p is dat een s t u di e op z ich v er lan gt ! - dat de h ele n egen t ien de eeu w geobs edeer d is door h et begr ip ' r ealis m e' , en al s gar an t ie al s h et w ar e voor m eer r eali s t i s ch e
au t h en t icit eit een ver door gevoer de bek om m er n is voor ar ch eologis ch e r econ s t r u ct i e ( z oal s in h et t on eel v an de Mein in gen en I r vi n g) aan de dag l egt . I k dach t t och dat h ier een h ele br ok v an h et n egen t i en de eeu w s e t h eat er - en voor n am eli j k v an de opvoer i n gs pr akt i j ken aan w ez ig i s , die r ech t s t r eek s in ver ban d kan w or den gebr ach t , op een ver r i j ken de en s t im u ler en de w i j z e, m et de f i lm i n z i j n begi n per iode. D e t on eel m at igh eid v an de f il m i s v eel r ij k er en diver s er dan on z e h i s t or ici i n h u n beper kt en bli n d gebr u ik v an de t er m on s z ou den w il len doen gelov en ! W at dan w el opvalt is dat , daar w aar m en h et h eef t over de ( n ef as t e) in v loed v an h et t on eel op de f il m , er z elden of n ooit v an de ver r ij k in g en de bevr u ch t i n g van de f i lm door h et t on eel in di e per iode w or dt ges pr oken . Al s of de f ilm s lech t s v an h et t on eel dat gen e over n eem t w at ach t er li j k en ver w er peli j k is ( de F il m d' Ar t ! ) : ver f ilm d t on eel. W at dan t elken s z oveel als een du bbel ver r aad w or dt bes ch ou w d, w an t de f i lm l aat z ich beïn vloeden door h et t h eat er en ver looch en t daar door z i j n ' eigen w ez en ' . I m m er s h et ech t cin em at ogr af is ch e is an t i-t on eelm at i g! W at w or dt er m et dez e h ele r ij ke ( in s pi r er en de) t r adit ie gedaan ? D oor een gooch elt r u c doet m en h aar ver dw ij n en , n egeer t m en h aar , door h aar s im pelw eg... pr e-ci n em a t e n oem en ! I n f eit e w as h et geen t h eat er , h et w as v eel bet er , h et w as r eeds cin em a! ( 1 9 ) Z o h er h aalt Var dac t ot i n de t r eu r e dat al dez e boei en de en s cen er i n gen die h ij z o z or gvu ldi g h eef t bes t u deer d ( en daar door bli j f t z ij n w er k w aar de h ebben ) n iet m eer z i j n dan w at de f i lm l at er z al r eal is er en , m aar dan veel bet er ! Ook el N ou t y, die voor n am eli j k de F r an s e r om an t is ch e opvoer i n gen bes pr eekt , gaat i n dez el f de r ich t in g: ' H et is als of de n i eu w e m edi a ( h et t h eat r aal s ch ou w s pel, de f il m , de t elevi s ie) t elken s op h et goede h is t or i s ch e m om en t z i j n ver s ch en en om aan de s ch r ij n en de t ekor t kom i n gen , de beper ki n gen v an h u n voor gan ger ( s ) t e ver h elpen ...'( 2 0 ) . E n alh oew el el N ou t y w ei ger t ' over al pr e-cin em a t e w il len on t dekken ' s ch r ij f t h ij t och dat ' bi j gebr ek aan een ideaal t h eat er er u it ein deli j k een ver v an ger w er d gecr ëer d: de z even de k u n s t ! '( 2 1 ) . Ger es u m eer d: h et t h eat er dat af w i j kt v an de s t r akk e n or m en van h et ' bu r ger l ij k en kl as s i eke t on eel' in z w an g i n de n egen t ien de eeu w w or dt ' pr e-ci n em at ogr af i s ch ' gen oem d; de in v loed die h et h eef t u it geoef en d op de f ilm w or dt al s een ver w or v en h ei d v an de f ilm gelez en . T ot t w eem aal t oe w or dt h et t h eat er aldu s w eggem of f eld. I n de eer s t e pl aat s om dat h et ' eigen li j k' r eeds pr e-ci n em a w as ; de t w eede m aal gew oon w eg on der de n oem er van cin em a ges ch oven . H et gaat er m ij in dez e n iet om h et t h eat er t e r eh abil it er en , ook n iet om een cat egor i s er in g op t e s t el len t u s s en ' goed' en ' s lech t ' t h eat er ; w aar h et m ij voor n am eli j k om t e doen i s , is dat door h et s oor t van bet ogen die ik h eb aan geh aal d, een bij z on der i n t er es s an t e h is t or i s ch e pr oblem at i ek gepas s eer d w or dt . E en pr obl em at iek die de vr oege j ar en van de f i lm ook in een an der , gen u an ceer der daglich t z ou ku n n en pl aat s en dan dat eeu w ig gez eu r ov er h et ops por en v an t eken s die n aar een t oekom s t ige w aar devoll e, ech t e cin em a ver w i j z en , bevr ij d van h et t on eel! III.
D e f ilm s u it di e t ij d ver t on en n er gen s of n au w el i j ks s por en v an de om w en t elin gen die pl aat s vi n den in de ku n s t w er eld. D at m ag vr eem d l ij k en , om dat h et t och de j ar en z ij n w aar in h et f au v is m e, h et ex pr es s ion i s m e, h et ku bis m e en op de gr en s ook h et dadaïs m e on t s t aan . Maar z elf s v an h et im pr es s ion i s m e i s n au w eli j k iet s t e bes peu r en . E n de ar ch it ect u u r en s ier k u n s t en die op dat m om en t t oon ageven d z ij n ( j u gen ds t i l! ) lat en n au w eli j ks s por en ach t er in h et v is u el e decor v an de f i lm s u it die j ar en . ( 2 2 ) D e cin em a l ij kt w el bl in d voor al dat w at er in de plas t i s ch e ku n s t en aan h et gebeu r en i s . H et i s in der daad pas n a de eer s t e w er eld oor log dat de f il m in de ogen v an de h is t or ici een ku n s t z al w or den ( S adou l geef t t r ou w en s aan dit deel van z ij n F i lm ges ch ieden is de t it el m ee: le ci n ém a dev ien t u n ar t ) . E n n iet en kel om dat n a de oor log de f il m t en v ol le z ij n eigen t aal z al h ebben gevon den ( 2 3 ) , m aar om dat dan voor n am eli j k in de j ar en t w i n t ig f ilm - alt h an s - in E u r opa ook een r ech t r eek s e di al oog z al aan gaan m et an der ku n s t s t r om i n gen en z odoen de ook r ech t op er k en n in g z al k r i j gen v an de in t ell igen t s ia. Vol gen s D . L au w aer t h ebben w e pr obl em en m et de eer s t e t w ee decen n i a f i lm ges ch ieden i s om dat de f il m er vol h eim w ee t er u gk ij kt n aar de n egen t ien de eeu w en r es olu u t elke vor m v an m oder n i s m e w eiger t ( 2 4 ) . D it s t aat i n s ch er pe t egen s t el li n g t ot w at bij voor beeld een T om Gu n n in g ( 2 5 ) s ch r i j f t , di e j u is t de n adr u k legt op de m oder n it eit v an dez e cin em a. I k geloof dat beide h ou din gen elkaar m i n der u it s lu it en dan m en z ou den ken : de cin em at ogr af i e m ag gez ien w or den in een con t ex t van m oder n i s m e ( een n i eu w m ediu m ! ) ; de f ilm s en de ver t on in g ech t er pu t t en h u n r i j kdom u it een t ot ale an der e t r adit ie, een die u it de vor i ge eeu w s t am t en , bov en al, de t r adit ie v an de popu lair e ku n s t vor m en v er der z et . D e f ilm u i t de begin j ar en i s r es olu u t gekeer d n aar h et v er leden ; of j u i s t er gez egd: con t in u eer t s t r om in gen u it de vor ige eeu w . H et i s z on der m eer om die r eden en dat de f ilm u it de v oor oor logs e j ar en , n a de oor l og door de ' ci n ef iel en ' m et z o' n kr ach t w er d ver w or pen . Z o' n es t h et i ek - er v ar en als con s er v at ief , pas s eïs t is ch - pas t t e n iet i n de s f eer v an de j ar en t w in t ig. D e per i ode w or dt door h en dan ook z o goed als doodgez w egen ; z e beh oor t n iet t ot de ' f ilm ku n s t ' . H et doodz w ij gen er van w er kt t ot op h eden door ( 2 6 ) . D e f i lm ges ch ieden is begin t pas bij de gr ot e Gr if f it h , de r ij pe F eu il l ade v an de s er i al s , Gan ce, L an g, en de S ovj et f i lm er s . U it er aar d bl even L u m ièr e en Méliès als h et w ar e s ym bol is ch h u n belan g h ou den . Maar v el en - n iet in h et m in s t de cin em at h eken z el f - w ar en m i n of m eer ver baas d t oen z e n au w eli j ks een paar decen n i a gel eden ook de j on ge Gr if f it h en F eu i ll ade on t dekt en , de Gau m on t en P at h é-pr odu ct ie; dat er m eer gew ees t i s dan Méliès en L u m ièr e gedu r en de bij n a een kw ar t -eeu w ci n em a; dat de I t ali aan s e cin em a m eer i s dan Cabir ia, dat er ook een D u it s e f il m h eef t bes t aan , en z ovoor t ... E n dat de f il m s in kl eu r en w ar en ; en dat er bij elke f il m w er d voor on der s t eld l ive m u z i ek aan w ez ig t e z ij n ... H et w as een beet j e al s of m en , n a z ovele j ar en de ges ch ieden i s v an de s ch i lder ku n s t t e h ebben l at en begi n n en bi j de R en ai s s an ce v r ij abr u pt on t dekt e dat er ook z o iet s h ad bes t aan al s de P r im it ieve s ch il der k u n s t , w aar van m en vaag h et bes t aan v aag ken de m aar n iet de bet eken is ! W e h ebben aan een s oor t coll ect ief geh eu gen ver l ies geleden . E en h ele per iode t u s s en de
pr oj ect i es van L u m i èr e i n de S alon I n dien en de n a-oor l ogs e per iode w an eer w e de f i lm s ku n n en lez en en z i en als beh or en de t ot on z e t r adit i e, is i n on s bew u s t z i j n een blan co gebl even ; een Middel-eeu w en . E en t u s s en t ij d. N OOT * D it i s h et eer s t e deel v an een i et w at bew er kt e t eks t die i n Cin ém at h èqu e 1 1 , 1 9 9 7 is ver s ch en en on der de t it el: L e t h éât r e com m e m au vais obj et . ( 1 ) An dr é B az i n , W at i s F ilm ?, W er eldv en s t er , W ees p, 1 9 8 4 , p. 83. ( 2 ) Jean Mit r y, H i s t oir e du ci n ém a, t om e I , E dit ion s U n iver s it air es , P ar is , 1 9 6 7 , p. 3 7 0 . ( 3 ) Jean Mit r y, op.cit ., p. 4 0 0 ( 4 ) R adicaal af w i j ken d h ier v an , en daar om bij z on der s t im u ler en d is de s t u di e v an B . B r ew s t er en L . Jacobs , die ik pas n a h et s ch r i j ven v an dit ar t ikel on der ogen h eb gekr egen . B en B r ew s t er an d L ea Jacobs , T h eat r e t o Cin em a, Ox f or d U n iver s it y P r es s , N ew Y or k , 1 9 9 7 . Veel z i j n z e v er s ch u ldi gd aan h et baan br eken de w er k v an : Mar t i n Mei s el , R ealiz at ion s : N ar r at iv e, P ict or i al an d N ar r at ive Ar t s i n N in et een t h -Cen t u r y E n gl an d, P r in cet on U n iv er s it y P r es s , P r i n cet on , 1 9 8 3 . ( 5 ) I k over dr ij f n au w eli j ks . H et gebr u ik v an z o' n t er m i n ol ogi e, al h oew el t u s s en aan h ali n gs t eken s , k an bi j K r is t in T h om ps on w or den gelez en : ' L on g s t at ic s h ot s ar e s eldom dis cu s s ed as ex am ples of " pr ogr es s iv e" s t yl e.' I n : K . D i bbet s , B . H ogen k am p,ed., F i lm an d t h e F ir s t W or l d W ar , Am s t er dam U n iver s it y P r es s , 1 9 9 5 , p. 8 1 . ( 6 ) Z ou h et over igen s geen t i j d w or den om die on z al ige ' F il m d' Ar t ' een s aan een s er ieu s on der z oek t e on der w er pen ? T oegegeven , h et li j kt geen bij z on der boei en de opdr ach t . T och is h et on t oel aat baar dat h et h et gebied v an de ' F i lm d' Ar t ' w or dt om z eil d en gem eden al s w ar e h et een u it er m at e on f r i s r u ik en de r egio u it de begin j ar en v an de f ilm . ( 7 ) E . de K u yper , L e ci n ém a de la s econ de époqu e: le m u et des an n ées dix in Ci n ém at h èqu e, 1 en 2 , pr in t em ps & au t om n e 1992. ( 8 ) K . T h om ps on , op.cit ., p. 8 1 ( 9 ) D es t e vr eem der om dez e gedach t en gan g t e v in den bi j een au t eu r di e z ich t och de in s pan n in g h eef t get r oos t om h et t h eat er r ech t t e doen . Z ie: A. Gau dr eau lt , D u lit t ér ai r e au f ilm iqu e, Mér idi en s -K l in ck s ieck, P ar is , 1 9 8 8 ( 1 0 ) A. Gau dr eau lt ,' T h éât r al it é et n ar r at iv it é dan s l' oeu vr e de Geor ges Méli ès ' in Madel ei n e Malt h êt e- Méli ès , Méliès et lka n ais s an ce du s pecyacl e ci n ém at ogr aph iqu e, K li n cks ieck, P ar i s , 1 9 8 4 , p. 2 1 1 ( 1 1 ) Op cit , p. 2 1 6 ( 1 2 ) A. B az i n , op.cit ., p. 8 9
( 1 3 ) A. B az i n , op.cit ., p. 9 3 ( 1 4 ) A. N ich ol as Var dac, S t age t o S cr een : t h eat r ical Met h od f r om Gar r ick t o Gr if f it h , Cam br idge U n iver s i t y P r es s , Cam br i dge, 1 9 4 9 . Z ie ook: Joh n L . F el l, F il m an d t h e N ar r at ive T r adit ion , U n iver s it y of Calif or n i a, B er k el ey, 1 9 8 6 . ( 1 5 ) H as s an el N ou t y, T h éât r e et pr é-ci n ém a, A.G. N iz et , P ar is , 1978. ( 1 6 ) Volker K lot z , Ges ch los s en e u n d of f en e F or m im D r am a, H an s er , Mu n ch en , 1 9 7 6 . ( 1 7 ) H et boek van N ou t y ( n oot 1 5 ) h eef t h et h i er u it voer ig over . ( 1 8 ) D e m u z i ek bli j kt een m eer or gan is ch e r ol t e h ebben ges peeld dan w or dt gedach t , z oals bl ij kt u it een r ecen t e s t u di e gew ij d aan h et F r an s e m el odr am a: E m i li o S al a, L ' Oper a s en z a can t o, I l m él o r om an t ico e l' in ven z ion e della colon n a s on or e, S aggi Mar s i li o, Ven ez i a, 1 9 9 5 ( 1 9 ) Op z ' n m in s t m aakt B az in een on der s ch ei d t u s s en ' t h eat er -f i lm ' en ' f ilm -t h eat er ' , op.cit . n oot p. 9 6 ( 2 0 ) B ij h et l ez en van z ow el Var dac al s N ou t y k r i j g j e n iet de in dr u k dat h et h ier om ' t ekor t k om i n gen ' gaat ! H oe kom t h et dat z e n i et bes ef f en dat z e z ich z el f t egen s pr eken ! ( 2 1 ) H as s an el N ou t y, op. cit . p. 1 1 1 . E r dien t m is s ch i en op gew ez en dat h et w er k v an N ou t y in 1 9 7 8 en dat v an Var dac i n 1 9 4 8 is ges ch r ev en . I n r ecen t er e s t u dies z al m en voor z ich t iger z ij n . Z o k an m en l ez en i n een w er k gew i j d aan de z ogen aam de ' T oga P lays ' v an D avid Mayer : ' T h i s v iew - m .n dat h et Vict or i aan s dir ect z ou u it m on den i n de f il m - h as on ly a li m it ed t r u t h an d can on ly be m ade as a pos t h oc in t er pr et at ion ( ...) . Mos t people w or ki n g i n t h e t h eat r e w ou ld h ave der i ded t h e idea t h at t h e s t age play as pi r ed t o be cin em a.( ...) I t i s pr obably n ot an ex agger at ion t o cl aim t h at , in t h es e ear ly year s , f ilm as pir ed t o be s t age play.' D . Mayer , P l ayi n g ou t t h e E m pi r e, B en H u r an d Ot h er T oga P l ays an d F ilm s , Cl ar en don P r es s , Ox f or d, 1 9 9 4 , p. XI . I n z ij n bes lu it gaat E . S al a ( z ie n oot 1 8 ) even een s in die r ich t in g w an n eer h i j s ch r i j f t dat de m an ier w aar op de s t om m e f ilm m u z i ek gebr u ikt een t er u gkoppel in g i s aan eer der e br on n en . ( 2 2 ) E lder s , in de t e ver s ch ij n en E in au di E n cyclopedi e v an de F ilm , kom ik op de kw es t i e v an de j u gen ds t i l en de f i lm u it voer i g en gen u an ceer der t er u g. ( 2 3 ) Alt h an s z o w or dt door o.m . S adou l bew eer d, m aar vele an der e bli j ven dat im pliciet den ken . E en r ecen t e en qu et e v an S I GH T AN D S OU N D om de 3 6 0 m ar kan t e f i lm kl as s i eker s s am en t e s t el len , h eef t voor de v oor oor logs e per iode s lech t s een f il m w aar dig geach t : Cabir i a van P as t r on e ( u it 1 9 1 4 ) : geen m ees t er w er k, n aar m i j n m en in g, m aar t oeval l ig een f ilm di e in de ges ch ieden is boeken door gaat als ' m ar kan t voor de ver der e on t w ikkel in g v an de f i lm ! ' Opn ieu w een s t aalt j e v an ' dar w i n is m e' in h et s ch r i j ven van de gech ieden i s van de f il m ! )
( 2 4 ) D i r k L au w aer t ,' Alf r ed Mach i n v an on der h et s t of ' in K u n s t en Cu lt u u r agen da, okt ober , 1 9 9 5 . ( 2 5 ) T om Gu n n i n g, ' Ci n ém a des at t r act ion s et m oder n it é' , in Cin ém at h èqu e, n 5 , pr in t em ps , 1 9 9 4 . ( 2 6 ) D e m ach t v an een ' es t h et i s ch e i deologi e' z oal s die i s on t s t aan in de j ar en t w i n t ig en bi j on s door de F i lm l iga w or dt bel ich aam d, valt n iet t e on der s ch at t en . W an n eer j e in een cin em at h eek w er kt , w or dt j e bij n a dageli j ks gecon f r on t eer d ( op w at bet r ef t bij voor beeld de s am en s t ell in g v an de collect ies ; of w at er i n v oor bi j e j ar en al dan n iet w er d ger es t au r eer d) m et de en or m e ' cen s u u r ' di e er is u it gegaan v an de j ar en t w in t i gder t i g op de v r oege cin em a. ' H et geh eu gen v er lies ' dat op dat m om en t bew u s t w er d in gez et bl ij f t door w er k en ...
