nieuws
32
re
Be
e d v e l Bedreiging religieus erfgoed kent vele facetten
jaargang 12 • januari 2008
in dit nummer 3
Jubeljaar luidt ook noodklok
4
Kerkenparade: Stefanuskerk in Utrecht
8
Kerkenparade: De Boskerk in Ommerschans
10 Gesloopte kerk laat een krater na in de omgeving 12 De kerk in de Vinex-wijk 13 Geloven in het landschap 14 Kerkenparade: Broerekerk in Bolsward 16 Makelaar tussen rede en gevoel 18 Kerkenparade: St. Ritakerk in Amsterdam 20 Particulieren op de bres voor kerk en klooster 21 Migrantenkerk kan leeg kerkgebouw niet betalen 22 Kerkenparade: begrafeniskapel in Schiedam 24 Ruimtelijke kwaliteiten vaak aangetast bij herbestemming 26 Kerkenparade: Dominicanenkerk in Maastricht 28 Gelovig in de jaren vijftig 30 Kerkenparade: H. Jozefkerk in Amsterdam
“Er gaat meer kapot dan je lief is, als de kerk verdwijnt”
Tekst: Jaap Huisman
Dominicanenkerk in Maastricht (zie pagina 26). Foto: Wim van der Ende
De ontkerkelijking heeft de laatste jaren een spoor van sloop en transformatie getrokken door het religieus vastgoed. En nog is de neergang niet tot staan gebracht, zo is de algemene verwachting. De impact op de maatschappij is groot. Met name sloop maar ook herbestemming van kerken gaat vergezeld van vaak hevige discussies en emoties. Binnen de eigen geloofsgemeenschap, maar ook daarbuiten. De kerk mag dan aan betekenis hebben ingeboet, als religieus baken, maatschappelijk en ook stedenbouwkundig is het nog steeds een ankerpunt van identiteit. Het besef groeit dat sturing op dit vraagstuk nodig is. Maar de situatie is complex; een cijfermatige onderbouwing ontbreekt; het probleem is van iedereen en van niemand; en de optelsom van individuele en ad hoc oplossingen lijkt suboptimaal.
Door de fusie van protestants-christelijke gemeenten zullen de komende jaren nog de nodige godshuizen worden afgestoten. Ook de katholieke kerk hanteert een krimpscenario. En dan is er nog een sluipende factor, de toegenomen mobiliteit. Kerkgangers zijn niet meer zo plaatsgebonden als vroeger. Stafmedewerker van het bisdom Haarlem, Martin Frederiks, pleitte dan ook op een symposium in november voor een bezinning van het aanbod. “Beter goed gespreid dan van alles op iedere plek een beetje. Geen verschraling dus. Kwaliteit gaat boven kwantiteit.” Terwijl de kwantiteit juist zo kenmerkend is voor de Nederlandse situatie in vergelijking met andere Europese landen. Dankzij de geschiedenis van reformatie, afsplitsing en verzuiling kent Nederland een fijnmazig kerkelijk netwerk, dat zijn stempel drukt op de alledaagse leefomgeving. > Lees verder op pagina 2
“Zeventig-plussers moeten het regelen.” Wim Eggenkamp, Bestuurslid Jaar van het Religieus Erfgoed “Friesland kent als provincie de grootste kerkdichtheid van
zich slecht lijkt te verhouden tot de emotionele waarde.
kunnen de ‘monumentale’ lasten vaak niet dragen. Redenen te
Europa, en misschien wel van de hele wereld”, ‘pocht’ Peter
De ‘maatschappij’ wil de kerk behouden, bijvoorbeeld vanwege
over om de noodklok te luiden. En dat is de aanmleiding om
Karstkarel, monumentendeskundige in de provincie. Vijfhonderd
de vele, vaak persoonlijke herinneringen. Of vanwege de fraaie
2008 uit te roepen tot het Jaar van het Religieus Erfgoed.
kerken staan er, waarvan een fiks aantal in de gevarenzone
aanblik in de straat. Men voelt zich in zeker opzicht mede-
Het ‘jaar’ kan werken als een monitor van bedreigde godshuizen,
verkeert. Omdat de kerk de identiteit van het dorp, het dorps-
eigenaar van de kerk en wil kunnen meebeslissen over de toe-
kloosters, kapelletjes en de roerende inventaris. Ook kan het een
silhouet, bepaalt, doen sommige dorpen er alles aan om hun
komst van het gebouw. Rijksadviseur Asselbergs spreekt in
dialoog op gang brengen over de toekomstige aanpak van de
godshuis te redden. Zou er geen toren zijn, dan zou het land-
dit verband over ‘de algemene bekwaamheid om een-stichting-
problematiek. Tot dusver is het beleid van zowel geloofsgemeen-
schap een focus missen. Bij het uitblijven van subsidies gaan
tot-behoud-van in het leven te roepen’. Niet zelden wordt
schappen, overheden en monumentenclubs ad hoc, wat zich
vrijwilligers zelf alvast aan de slag, zoals in het kleine Lippen-
vervolgens een monumentenstatus aangevraagd om sloop tegen
vertaalt in reeksen van procedures bij de Raad van State.
huizen. Daar dreigden alle voorzieningen in korte tijd te
te gaan. Hierdoor blijft herbestemming als enige optie over
Het ‘jaar’ moet structuur brengen en liefst ook duidelijke
verdwijnen, het café, het dorpshuis en ook het kerkgebouw.
en wordt tegemoet gekomen aan de publieke emotie. Maar de
afspraken opleveren. De geheide monumenten, zoals de weinige
Men besloot alle functies in de kerk onder te brengen en ging
kerkelijke kas komt er dan bekaaid af. Een herbestemming
kathedralen in Nederland, lopen geen gevaar, net zo min als
het gebouw restaureren, toen er onverwacht toch geld beschik-
levert minder op dan sloop, gevolgd door een commerciële
de duidelijk architectonische topstukken van bouwmeesters
baar kwam. Karstkarel: “Maar eigenlijk was het niet meer nodig,
herontwikkeling van de locatie, zo luidt de opvatting van menig
als Cuypers, Sijmons, Granpré Molière, Aldo van Eyck of Dom
kerkeigenaar. Terwijl deze opbrengsten soms hard nodig zijn
van der Laan. Hoewel voor die les wel eerst leergeld is betaald,
om andere kerkgebouwen te restaureren en te onderhouden.
zoals met de sloop in 1970 van de Amsterdamse Willibrordus-
zo goed zag het gebouw er uit.”
Exactheid overtuigt Rijksadviseur voor het cultureel erfgoed Fons Asselbergs schat
kerk Buiten de Veste. Vandaag de dag gaat het vooral om de
Rek is eruit
godshuizen die in wijken liggen waar de samenstelling van de
dat de komende jaren 1400 van de naar schatting 7000 kerken
Want ook als de kerkelijke functie behouden blijft, rijzen er
bevolking is veranderd en die lastig te exploiteren zijn. Maar ook
en aanverwante gebouwen hun religieuze functie zullen
problemen. Het reguliere gebouwonderhoud van kerken,
voor deze kerken groeit het besef van waarde. Zo bestaat de
verliezen. Hij vindt het van groot belang dat er helderheid komt
monumentaal of niet, bedraagt al snel 40% van de kerkelijke
voorlopige selectielijst van naoorlogse rijksmonumenten voor
over de omvang van de problematiek. “Exactheid overtuigt.”
begroting. Deze kosten moeten vanwege de scheiding van kerk
een zesde deel uit religieuze gebouwen.
Het bisdom Haarlem heeft bijvoorbeeld berekend dat de
en staat en vanwege de afschaffing van restauratiesubsidies
200 kerken in het bisdom een gezamenlijke bezoekerscapaciteit
vrijwel volledig door de kerkelijke gemeenschap worden
Als kiezen moet
hebben van 100.000 plaatsen, terwijl op een reguliere zondag
opgebracht. Maar de rek is eruit. Er zijn steeds minder gelovigen
Als niet alles behouden kan worden, hoe maak je dan de selectie?
40.000 plaatsen volstaan. Wat Peer Houben, architect van
die de kerkgebouwen moeten onderhouden of daarvoor het geld
Dat is voor rijksadviseur Asselbergs een boeiende vraag, waar
Bouwzaken van het Bisdom Haarlem, de uitspraak ontlokt:
moeten opbrengen en ze worden ook steeds ouder. “Zeventig-
het laatste woord nog niet over is gezegd. Ook Houben wil dit
“Vertel mij welke vastgoedbeheerder met dit soort cijfers
plussers moeten het regelen”, stelt Wim Eggenkamp, bestuurslid
discours graag aangaan. Hij oppert een diversificatie van de
nog uitkan.”
van het Jaar van het Religieus Erfgoed. De in opkomst zijnde
monumentenstatus met daaraan gekoppeld een beleid voor
Waarmee Houben een teer punt raakt: de zakelijke kant van
evangelische kerkgemeenschappen en de migrantenkerken
behoud, herbestemming of sloop. Kerkgebouwen waar
de thematiek. Het kerkelijk vastgoed en de grond waarop het
– denk ook aan de Poolse katholieken – kunnen wel de religieuze
architectuur, ornamenten, ramen en beeldhouwkunst een
is gebouwd, vertegenwoordigen een financiële waarde die
functie van een aantal kerkgebouwen overnemen, maar ook zij
> Lees verder op pagina 6
2
nummer 32 • 2008
Jubeljaar luidt ook noodklok Na het jaar van de boerderij, het kasteel en de molen is het in 2008 de beurt aan een speciaal jaar voor het religieus erfgoed. Het moet een jaar worden waarin duidelijk wordt hoe rijk Nederland wel niet is met zijn kerken, kloosters, religieuze kunst en de vele gebruiksvoorwerpen; van orgel tot miskelk. Tentoonstellingen, excursies en andere publieksgerichte activiteiten brengen gedurende het jaar het religieus erfgoed (weer) onder de mensen. Maar tegelijkertijd wordt ook de noodklok geluid om aandacht te vestigen op de onbestendige toekomst van het erfgoed.
De initiatiefnemers van het jaar – de Stichting Kerkelijk
van het religieus erfgoed en op
Kunstbezit Nederland en de Samenwerkende Steunpunten
deskundigheidsbevordering.
Monumentenzorg en Archeologie – willen de problemen voor
Zo worden in verschillende provincies
eens en voor altijd helder in beeld brengen. Op dit moment
symposia gewijd aan de herbestemming
is namelijk onbekend hoeveel religieuze gebouwen er precies
van gebouwen en cursussen gegeven
zijn en welke bedreigd worden of zelfs al zijn gesloopt.
over het beheer van religieuze objecten.
Informatie hierover is versnipperd of ondergebracht bij
Een openingsmanifestatie in de Utrechtse
ondernemende particulieren en stichtingen. Naast een
Domkerk op 17 januari luidt het jaar in,
meer getalsmatige inventarisatie, komt er ook een publieks-
met daarbij aanwezig kardinaal Simonis,
toegankelijke database, waarop bezoekers zelf teksten en
minister Plasterk van Cultuur en Pieter
foto’s kunnen toevoegen. Aan het eind van het jaar moeten
van Vollenhoven als voorzitter van het
de inventarisatie en analyse van de problemen uitmonden in
comité van aanbeveling.
oplossingsgerichte aanbevelingen aan minister Plasterk van Cultuur. Deze aanbevelingen kunnen breed gaan en naast het
Een overzicht van alle activiteiten die in het Jaar van het Religieus
monumentenbeleid en zijn regelingen bijvoorbeeld ook het
erfgoed plaatsvinden, is te vinden op de website www.2008re.nl.
ruimtelijk beleid betreffen.
Organisaties kunnen hun eigen activiteiten aan deze digitale
De Amsterdamse St. Willibrorduskerk Buiten de Veste, die in 1970 is gesloopt.
agenda toevoegen. Het Jaar van het Religieus Erfgoed richt zich daarnaast op de verbinding tussen verschillende religies, op het waarderen en
Meer informatie:
mobiliseren van de schare vrijwilligers, op de toegankelijkheid
Mirjam Blott,
[email protected], www.2008re.nl
nummer 32 • 2008
3
KERKEN PARADE
Foto’s: Wim van der Ende
4
nummer 32 • 2008
Stefanuskerk Utrecht Midden in de Utrechtse wijk Overvecht, regelmatig in het nieuws wegens sociale onrust, ligt een modernistisch kerkgebouw van rode baksteen: de Stefanuskerk. Qua architectuur
Gebouw: Stefanuskerk, Utrecht (Overvecht)
beïnvloed door de Bossche School heeft het gebouw een doos-achtige opzet met een
Bouwjaar: 1967
open binnenplaats en gesloten gevel. De kerk is ontworpen om dienst te doen voor twee
Functie: protestantse kerk
gemeentes. Achter de entree bevinden zich aan weerskanten vertrekken voor gescheiden
In gebruik tot: eind 2005
gebruik, tegenover de ingang ligt de kerkruimte met een licht oplopende vloer. Na sluiting
Herbestemming: cultuurhuis wijkbewoners
van de kerkdeuren was een herbestemming voor dit markante gebouw snel gevonden.
Architect: BAR Architecten, K. van der Molen
Met een capaciteit van 450 stoelen in de bijna vierkante kerkzaal en een groot aantal
In gebruik sinds: zomer 2006; realisatie herbestemming:
bijruimtes bleek de kerk zeer geschikt voor het ontwikkelen van culturele activiteiten.
eind 2008
Daarmee werd tegemoet gekomen aan de door wijkbewoners al jarenlang gekoesterde wens van een eigen cultuurcentrum voor de buurt. Voorafgaand aan de verbouwing wordt de kerk gebruikt door een kleurrijk gezelschap, amateurtoneel, dj’s en allochtone musici. In het nieuwe plan wordt de kerkvloer geëgaliseerd om te voldoen aan de moderne theateropvattingen dat de hele vloer als podium moet kunnen worden gebruikt. Het is de enige aanpassing aan de kerkzaal. Het uitgangspunt van architect Van der Molen is om zo weinig mogelijk aan de kerkruimte te veranderen, omdat daardoor de zuiverheid van het oorspronkelijke ontwerp zou worden aangetast. Om andere functies in het gebouw te realiseren, is een heel bijzondere oplossing gevonden. Tot nu toe was de Stefanus een kerk zonder toren. In het nieuwe ontwerp wordt op de binnenplaats een twintig meter hoge toren gebouwd van vijf lagen met een vloeroppervlak van elk twaalf bij acht meter. Het gedeelte dat boven het gebouw uitsteekt, krijgt dezelfde kleurstelling als het bestaande gebouw. De toren zal plaats bieden aan een foyer, kantoor, theater, studio en dakterras. Zo krijgt de kerk mogelijkheden voor een breed scala aan activiteiten voor verschillende doelgroepen. Ooit gold de kerk als centrale ontmoetingsplek en gaf ze sociale samenhang aan de buurt. Mogelijk kan de Stefanuskerk deze functie opnieuw vervullen in een snel veranderende maatschappij. (AB)
nummer 32 • 2008
5
“Omvang problematiek nu in kaart brengen: exactheid overtuigt.” Fons Asselbergs, rijksadviseur voor het cultureel erfgoed gesamtkunstwerk vormen ten behoeve van de religieuze functie,
ordes die tijdens de Kulturkampf uitgeweken zijn naar het buur-
van het godshuis: een katholieke kerk wordt sneller gesloopt,
zou je integraal moeten behouden. Liefst met behoud van de
land. Die staan niet direct bekend om hun belangwekkende
een hervormde gaat eerder op in een zorgcentrum, buurthuis,
religieuze functie en zonodig met publieke financiering van het
architectuur.” Een derde factor is de context, de samenhang met
dokterspraktijk, kantoor of woningen.
onderhoud. Een tweede categorie heeft een veel beperktere
de ruimtelijke omgeving van de kerk. Dat kan bijvoorbeeld gaan
Inmiddels stapelen de voorbeelden van al dan niet passend
religieuze signatuur, maar is architectonisch wel monument-
om de ensemblewaarde van kerk, pastorie en begraafplaats.
hergebruik zich op. Maar een breed gedragen consensus over wat
waardig. Hier is een alternatief gebruik eerder bespreekbaar.
Maar ook om een meer stedenbouwkundige samenhang, zoals
wel en niet passend is, is er nog niet. Het begrip ‘passend’ heeft
Als laatste categorie ziet hij kerken waar niet het gebouw zelf
het kerkenkruis in Utrecht.
van belang is, maar wel het statement dat ze op die specifieke plek maken. Hier is sloop niet zozeer het probleem, als wel de zorg
bovendien twee componenten, een fysieke en maatschappelijke. “De herbestemming van kerken is moeilijk. Zodra je ze gaat
Gewijd huis
herinrichten, tast je de hoge ruimtes en het karakter aan.
om de kwaliteit van wat er wordt teruggebouwd. “Je zou aan een
Een tweede prangende vraag betreft het karakter van de
stedenbouwkundige monumentenstatus kunnen denken om uit
herbestemming van religieuze gebouwen. Wat is passend, en
vertelt Wim Eggenkamp vanuit zijn ervaring als directeur van
te dagen tot nieuwe, grensverleggende architectuur op die plek.”
voor wie? Met name de protestantse godshuizen lenen zich goed
Stadsherstel Amsterdam. “In die zin zijn religieuze gebouwen
Asselbergs vindt het zeker de moeite waard om in deze richting
voor herbestemming omdat de gemeenschappelijke ruimtes
ook specifieke en gespecialiseerde monumenten, die je lastig
verder te denken. Als monumentenman betrekt hij ook in de
afgezonderd liggen van de zaal, eronder of ernaast. Katholieke
uit handen kunt geven aan een algemene verhuurder. Bij de
Bovendien loop je tegen bouwfysische problemen aan”,
afweging of een religieus object ontstaan is vanuit een bouw-
kerken daarentegen zijn vaak traditioneel hoog, waardoor snel
Vondelkerk in Amsterdam moesten we op zeker moment een
traditie of ontwerptraditie. Veel kerken zijn gebaseerd op een
oplossingen met vides en tussenlagen nodig zijn. Katholieken
beheerder aanstellen, toen bleek dat de kerk schade ondervond
uniforme typologie, te vergelijken met wapenmagazijnen of
benaderen hun kerk bovendien anders dan de hervormden.
van de feesten en partijen die er werden georganiseerd. Daar is
vroegere ziekenhuizen. In feite een soort sjabloon-bouw, waar
Voor de eersten is het een gewijd huis – en dus vaak al vanaf
zo’n gebouw te gevoelig voor.” Hoewel er vaak meer mogelijk is
alleen een goed vakman aan te pas kwam. Als er gekozen moet
het oorspronkelijk ontwerp een gesamtkunst van religieuze
dan op het eerste gezicht lijkt, stellen de fysieke condities dus
worden, kiest Asselbergs voor de andere categorie. “Daar waar
stijlmiddelen – dat niet zomaar gewijzigd kan worden in een
kennelijk grenzen aan de toekomstige inrichting en het gebruik.
de opdrachtgever zich in de opdracht niet beperkte tot het aantal
appartementencomplex. Hoewel het ene bisdom daarin meer
Ook bij de vraag wat maatschappelijk gezien passend is, is er
kerkbanken, maar ook een ambitie had in culturele zin. Waar de
grijstinten kent dan het andere, en ook niet elk kerkgebouw in
weliswaar geen brede consensus, maar tekent zich inmiddels
ontwerper zich een visie vormde op de mystieke ruimte.”
religieuze uitstraling vergelijkbaar is. Voor hervormden verandert
wel een duidelijke ondergrens af. Asselbergs: “Als er geen
Ook is voor Asselbergs van belang of een gebouw typerend is
de kerk in een gewoon gebouw zodra de dominee is vertrokken
passend gebruik denkbaar is, omdat een exploitant denkt aan
voor een tijdsperiode in de kerkgeschiedenis. Zoals neogotische
en de religieuze inventaris is opgeslagen. Dat tekent vaak het lot
een Yab Yum of een tapijthal, kun je een kerk beter slopen.” <
kerken de emancipatie representeren van de katholieke kerk na 1853. Net zo goed als de waterstaatskerken een exponent zijn van rijksbemoeienis met de kerkenbouw in de eerste helft van de 19e eeuw. En kerken in naoorlogse wijken komen voort uit de parochiegedachte. Eggenkamp noemt nog een ander voorbeeld. “Neem de kloosters in de grensstreek van Limburg van Duitse
“Monumentenstatus diversificeren en koppelen aan beleid voor behoud, herbestemming en sloop.” Peer Houben, Bouwzaken Bisdom Haarlem
6
nummer 32 • 2008
Religieus/spiritueel
•
•
Kapel, Schiedam pagina 22
Bezinningscentrum Emmaus, Helvoirt
• Stefanuskerk, Utrecht pagina 6
•
Gemeenschap
Broerekerk, Bolsward pagina 12
• Grote Kerk, Breda Martinikerk, Groningen
•
Individu
De Boskerk, Ommerschans pagina 20
• Dominicanenkerk, Maastricht pagina 26
• •
•
St. Ritakerk, Amsterdam pagina 16
H. Jozefkerk, Amsterdam pagina 30
Paradiso, Amsterdam
Profaan Een groot aantal kerken dreigt zijn religieuze functie te verliezen. Een groot aantal kerken ging hen voor en kreeg een nieuwe bestemming. Wat is hun verhaal? In de rubriek ‘Kerkenparade’ in deze nieuwsbrief worden zeven herbestemde kerken in Foto: Wim van der Ende
beeld gebracht – zonder daar overigens een oordeel over uit te spreken – en geplaatst in het ‘herbestemmingskruis’ tussen gemeenschap-individu en religieus/spiritueel-profaan. nummer 32 • 2008
7
KERKEN PARADE
Foto’s: Wim van der Ende
8
nummer 32 • 2008
De Boskerk Ommerschans De Boskerk ligt buiten de bebouwde kom in het gebied van Ommerschans, een vestingwerk tegen de Spaanse overheersing uit de zestiende eeuw op de grens van
Gebouw: De Boskerk, Ommerschans
Friesland, Groningen en Drenthe. In 1818 kreeg Ommerschans een nieuwe bestemming:
Bouwjaar: 1845
een onderkomen voor paupers, bedelaars en landlopers met als doel heropvoeding in
Functie: Kolonistenkerk RK en Hervormd
landbouwkolonies. Religieuze stichting kon niet uitblijven. De kerk kreeg een dubbel-
In gebruik tot: ± 1992
functie en kon met zowel een altaar als een preekstoel beurtelings katholieke en
Herbestemming: woonbestemming
hervormde kolonisten bedienen. De kolonies waren echter niet rendabel. Ze werden
Architect: Arco Architecten
in 1859 overgenomen door de regering, die er tot 1890 officieel de Rijks Bedelaars-
In gebruik sinds: februari 2008
gestichten beheerde. De Boskerk is niet alleen beeldbepalend in het landschap, maar ook een van de weinige gebouwen uit de kolonistenperiode die nog overeind staat. Niettemin werd zo’n vijftien jaar geleden sloop overwogen, nadat de kerk in onbruik was geraakt. De buurt kwam daartegen in opstand. Uiteindelijk is de kerk per opbod verkocht en kreeg een woonbestemming. In het schip van de kerk is op pilaren een 2 verdieping aangebracht van ongeveer 200 m , die is ingericht als woning. Eind 2006
werd woningbouwvereniging Vestia de nieuwe eigenaar, die de kerk nu verhuurt aan Thomashuizen. Deze organisatie zet kleinschalige woonvormen op voor mensen met een verstandelijke beperking. Om de begane grond bewoonbaar te maken, is een vergunning verleend om onder de neogotische kerkramen ook op kijkhoogte ramen aan te brengen. Beneden is een indeling gemaakt met acht kamers voor bewoning door cliënten en een gezamenlijke woonkamer en eetkeuken. Alle vertrekken zijn voorzien van isolatie en centrale verwarming. Buiten beschikt de kerk over een perceel van 2 5000 m en een fraaie oprijlaan. Het is de bedoeling om kerk en tuin zoveel mogelijk
in de sfeer van de cultuurhistorische omgeving te beheren, want het is duidelijk dat de Boskerk past in het ensemble gebouwen van de Ommerschans. (AB)
nummer 32 • 2008
9
Gesloopte kerk laat een krater na in de omgeving
“Het was net alsof de buurt ontzield was geraakt” voor in de plaats komt met een sociale functie, dan valt er iets
Er is waarschijnlijk geen gebouw te bedenken dat zo verbonden is met zijn omgeving als de kerk. Al sinds de vroege Middeleeuwen bepaalt de kerk het stads- of dorpsgezicht. Handig als oriëntatie voor de reiziger. Voor de bewoners zelf was de kerk niet uitsluitend een plek voor devotie en een herkenningspunt, maar vooral ook een gemeenschapshuis. Kijk maar naar de kerkinterieurs van Pieter Saenredam of Johannes Bosboom, waarin de mensen rustig door de kerk drentelen, of in groepjes van twee of drie gezellig met elkaar staan te keuvelen. Zelfs de honden lopen vrolijk en met kwispelende staarten door het gebouw. Tot ver in de 20ste eeuw was de kerk voor de meeste mensen een vast en vertrouwd baken in het onzekere, aardse bestaan; zowel in religieus, als sociaal en stedenbouwkundig opzicht. Door zijn centrale ligging en betekenis lag de kerk diep verankerd in het collectieve bewustzijn. Wanneer de kerk verdween, verdween ook het leven uit de stad.
Tekst: Frank van de Poll
onherstelbaars weg. De sociale cohesie van een wijk rondom het kerkgebouw is groot, dat wordt wel eens vergeten.” Kuipers is zich wel bewust van de lastige positie van vooral de wederopbouwkerken in de naoorlogse wijken. “Men laat zich maar al te vaak bang maken door de weerbarstigheid en onaantrekkelijkheid van het naoorlogse kerkgebouw, omdat veel van die gebouwen in beton zijn uitgevoerd. Men is vooral huiverig voor het risico van betonrot als gevolg van achterstallig onderhoud. Maar daarmee wordt vergeten dat de kennis van betonreparaties de laatste jaren sterk is toegenomen. Sloop hoeft dus niet direct de eerste en enige optie te zijn. De kerken stammen uit een tijd
Vooral de laatste decennia lijkt de prominente betekenis van het
silhouet van de omgeving bepaald en opeens was hij uit het
die achter ons ligt en die goede bedoelingen met ons had. Als je
kerkgebouw, die vroeger zo vanzelfsprekend was, zo goed als
stadsbeeld verdwenen. Maar als je zag wat er dan een paar jaar
dat beseft ga je ook anders naar zo’n kerkgebouw kijken.”
verdwenen. Kerken verdwijnen in rap tempo uit het stads- of
later voor in de plaats kwam: een bejaardentehuis, een totaal
dorpsbeeld. Een culturele verarming, vindt Marieke Kuipers,
ongeïnspireerd ontwerp, dat zich op geen enkele manier kan
hoogleraar Cultureel Erfgoed aan de Universiteit van Maastricht
meten met de kerk van Cuypers. Dan denk ik, had je daar nu
centrale rol inneemt die het door de stedenbouwers van toen
en senior specialist Jongere Bouwkunst bij de Rijksdienst voor
dat mooie gebouw voor moeten slopen?”
was toebedacht, zegt Kees Doevendans, hoofddocent Stedenbouw aan de Technische Universiteit van Eindhoven en voorzitter van
Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten. “Als een kerk verdwijnt uit een stads- of dorpsbeeld komt daar maar zelden
10
Een ander probleem is dat de wederopbouwkerk niet meer de
Onherstelbaar
de landelijke werkgroep Kerkbouw binnen de PKN.
een gebouw voor terug dat zich sociaal en artistiek kan meten
Volgens Kuipers wordt er te vaak gedacht in termen van
“Na de oorlog werd vanuit de stedenbouw de wijkgedachte
met het gesloopte gebouw.” Hoewel het al weer een tijdje
onroerend goed en grondexploitatie, maar een kerkgebouw
ontwikkeld waarbij elke wijk zijn eigen voorzieningen had.
geleden is, noemt ze als voorbeeld de sloop in 1970 van de
vertegenwoordigt meer dan alleen een financiële waarde.
Een winkelcentrum, een schoolgebouw en dus ook een kerk.
Willibrorduskerk buiten de Veste van Cuypers in Amsterdam,
“De immateriële waarde is vaak veel groter. Daar wordt meestal
Je had natuurlijk al snel een probleem als er meerdere religieuze
honderd jaar nadat de eerste steen was gelegd. “Ik herinner me
geen recht aan gedaan. Dan gaat het om de plek in het stedelijk
groeperingen waren en dus werden er veel multifunctionele
nog goed de lege plek die na de sloop van de kerk als een krater
weefsel of de betekenis van het gebouw voor de directe
kerkgebouwen ontworpen met extra ruimtes, bedoeld voor het
in het gebied achterbleef. Het was net alsof de buurt daarmee
bewoners. Dat is eigenlijk belangrijker. Bedenk wel, zo’n kerk-
houden van lezingen of het opvoeren van toneelstukjes. De kerk
ontzield was geraakt. Bijna een eeuw lang had de kerk het
gebouw ligt vaak in een zichtas. Als daar geen stevig gebouw
had dus een grote sociale betekenis, ook voor mensen die niet
nummer 32 • 2008
Diaspora van roerende goederen
“Wat er nu staat is een totaal ongeïnspireerd ontwerp. Moest daarvoor nu die kerk weg?”
De hergroepering van het geloof in Nederland heeft niet alleen gevolgen voor het vastgoed, maar ook voor roerende goederen zoals het avondmaalzilver, de orgels, de monstransen, de kerkbanken en textilia. Soms worden ook deze goederen herbestemd. Zo kreeg het orgel uit de basiliek Willibrordus buiten de Veste in
Marieke Kuipers, hoogleraar Cultureel Erfgoed Universiteit van Maastricht
Amsterdam, een plek in de Nieuwe Bavo in Haarlem en is het inmiddels een rijksmonument. Maar vaker dreigt een diaspora van de goederen naar dozen op zolders, naar veilingen en naar de depots van een rooms katholiek diocees.
direct gelovig waren. In de praktijk heeft die wijkgedachte niet
van de wijk. Dit pleit wint nog meer aan kracht als wordt
Wim Eggenkamp, bestuurslid van het Jaar van het Religieus Erfgoed heeft al
erg lang gefunctioneerd. Al snel nam de automobiliteit toe en
gekeken naar de vele voorbeelden van kerken die intussen
ervaren dat Amerikanen op veilingen de meest waardevolle stukken ‘kapen’,
kwamen de supermarkten die de kleine buurtwinkeltjes weg-
zijn herbestemd en die hun oude, vertrouwde betekenis als
zodat er al veel uit Nederland is verdwenen. “Amerikanen hebben een neus
concurreerden. Daarmee nam ook de maatschappelijke rol van
sociaal-cultureel bindmiddel in de wijk weer hebben heroverd.
voor de waarde van die zaken.” (JH)
het kerkgebouw sterk af. Door de ontkerkelijking verdween ook
Zoals de Stefanuskerk in de Utrechtse wijk Overvecht, die
nog eens de religieuze functie.” Volgens Doevendans heeft het
bij de stadsvernieuwing een belangrijke, centrale rol krijgt
Vr o u w e n b e w e g i n g
geen zin vast te houden aan een wijkgedachte en gebouwtype dat
toebedeeld. Niet alleen stedenbouwkundig – het gebouw zal
zijn betekenis voor het grootste deel heeft verloren. “We leven
als beeldbepalend element in het stedelijke vernieuwingsproces
Kerken ombouwen tot moskee, mooier kan je het in de
nu eenmaal in een stuifzandsamenleving. Mensen komen vaak
worden ingezet – maar ook sociaal. Het onlangs door de
multiculturele samenleving niet verzinnen. Maar de praktijk is
van elders en hebben daarom geen binding meer met gebouwen
Protestantse Gemeente Utrecht afgestoten gebouw zal worden
weerbarstig. Dat bleek wel bij de herbestemming van de Gerardus
uit een ver verleden waar ze zelf geen herinneringen aan hebben.
omgetoverd tot een cultuurhuis waar alle culturele organisaties
Majellakerk in de Amsterdamse Indische Buurt, een stadswijk
Ze voelen zich er niet meer mee verbonden.”
uit de wijk gebruik van kunnen maken.
van begin vorige eeuw en een buurt waar veel moslims wonen.
Publiek element
Beter zou het nog zijn als ook de religieuze functie bij
Een voorstel om de kerk om te vormen tot moskee kreeg
herbestemming weer in ere hersteld zou kunnen worden.
geen steun. In haar boek Herbestemming van kerken uit 1995
Ook voor Doevendans is het zonneklaar dat het verdwijnen
Ligt het eigenlijk niet voor de hand, nu de slopershamer het
beschrijft Tessel Pollmann uitvoerig de geschiedenis van de
van kerkgebouwen grote gevolgen heeft voor de omgeving.
vooral gemunt heeft op de wederopbouwkerken en gezien de
kerk die nu huisvesting biedt aan het Internationaal Informatie-
“Het kerkgebouw bepaalt voor een belangrijk deel de ruimtelijke
gestage islamisering in de herstructureringswijken, om een
centrum en Archief voor de Vrouwenbeweging en een aantal
structuur van een wijk. Daarnaast is de kerk een uitdrukking van
kerk vaker te herbestemmen als moskee? Kuipers: “Als er een
verwante instellingen zoals het Clara Wichmann Instituut.
het openbare domein. Wanneer die kerk dus wordt afgebroken,
situatie ontstaat waarbij een bedreigde kerk aan een islamitische
Ze vraagt zich af of de huidige functie wel de meest geschikte
verdwijnt er een belangrijk publiek element. Maar ook bij een
gemeenschap verkocht zou kunnen worden dan zou dat natuur-
is. De buurtbewoners hebben namelijk geen enkele binding
herbestemming kan dat publieke element verloren gaan als
lijk een prima oplossing zijn, omdat dan ook de religieuze functie
met het gebouw dat alleen bezocht wordt door een handjevol
er niet wordt gezocht naar een andere, gemeenschappelijke
in stand blijft. Bovendien, de wijkfuncties die de kerk vroeger
wetenschappers en studenten.
functie. Wanneer er bijvoorbeeld wordt gekozen voor woningen
had, zie je nu terug bij de moskee. Naast de gebedsruimte is
“Dat is inderdaad een lastig probleem bij het herbestemmen
dan verlies je dus net zo goed dat sociaal bindende element
er vaak een school, een ontmoetingsruimte of een theehuis.
van katholieke kerken”, beaamt Doevendans. “Het gaat hier
dat voor de buurt zo belangrijk was.”
De moskee heeft dus die sociaal bindende functie van de
om gewijde gebouwen en voor katholieken geven veel functies
Zowel Kuipers als Doevendans vinden dat een kerk bij
wijkkerk uit de jaren ’50 van de vorige eeuw overgenomen.
daarom geen pas. En hoewel dat verschilt per bisdom, is er toch
herbestemming het beste af is als er een nieuwe, publieke functie
Aan de andere kant kan zo’n religieuze overname bij de
vaak de neiging om zo’n gebouw dan maar liever te slopen. Als we
wordt gevonden, en dan vooral een die aansluit bij de behoeften
autochtone bevolking ook een gevoel geven van verdringing.”
die denkwijze kunnen doorbreken zijn we al een stuk verder.” <
nummer 32 • 2008
11
De kerk in de Vinex-wijk Op het eerste gezicht zou je denken dat de Vinex-bewoner niets
toekomst van het moderne kerkgebouw. Bescheiden van
op heeft met religie. Kerken zul je in een gemiddelde Vinex-wijk
omvang en eenvoudig van vorm in plaats van ongenaakbaar
niet tegenkomen. Ten minste, als je op zoek bent naar het
en monumentaal.
traditionele kerkgebouw, prominent gesitueerd en opvallend
Toch duikt het traditionele kerkgebouw nog wel eens een heel
vormgegeven. En toch zijn ze er wel, want ook tussen de
enkele keer op in een Vinex-wijk. Zoals in Brandevoort, een
moderne Vinex-bewoners huizen genoeg kerkgangers.
traditionalistische nieuwbouwwijk bij Helmond met kleine
In Ypenburg heeft de Protestantse Wijkgemeente nog maar
kronkelige straatjes en schilderachtige gevels. In het deelwijkje
net een nieuw kerkgebouw geopend. Na eerst jaren gebruik te
De Veste bouwde architect Rob Krier op het dorpsplein een
hebben gemaakt van een ruimte in een basisschool en daarna
kerktoren, die hier eigenlijk alleen dienst doet als steden-
van een noodgebouwtje van het plaatselijke lyceum, heeft men
bouwkundige opvulling. Zonder kerk is het beeld van een
nu een prachtig onderkomen gevonden. Niet meer in een
historisch gegroeide dorpskern niet compleet, dacht Krier.
monumentaal gebouw op een plein en voorzien van een toren,
En hij ontwierp een gebouw dat lijkt op een kerktoren maar
zoals vroeger, maar gewoon, ingebouwd op de hoek van een
in werkelijkheid dienst doet als parkeergarage, verenigings-
groot appartementencomplex. Ergens midden in de wijk, waar
gebouw en appartementencomplex tezamen. In de ogen
vroeger een supermarkt stond. Niks bijzonders dus. Het enige
van Rob Krier is het traditionele kerkgebouw slechts een
herkenningspunt is het kruis bij de ingang en de gekleurde
leeg symbool dat hooguit verwijst naar een historische
ramen op de hoek van het complex. Misschien is dat wel de
werkelijkheid die al weer lang achter ons ligt. (FvdP)
De Vinex-wijk Snel en Polanen in Woerden. Achter de groene deuren gaat een basisschool schuil. De grijze deur is de entree van kerkelijk centrum De Rots van de Hervormde Gemeente Woerden. Foto: Harald Lakerveld
12
nummer 32 • 2008
Geloven in het landschap Onder de noemer Geloven in het landschap gaan Landschapsbeheer Gelderland Foto: Wim van der Ende
en Landschap Erfgoed Utrecht een regionale inventarisatie maken van religieuze landschapselementen. “Het is een onbekend en onderbelicht aspect van het religieus erfgoed en we vermoeden dat de kennis van en de kennis over deze elementen uit het collectief geheugen aan het verdwijnen is”, aldus Wendy van der Torre van Landschap Erfgoed Utrecht.
Hoewel religieus erfgoed vrijwel altijd wordt geassocieerd met dé kerk en hét klooster, is er een schier oneindige reeks structuren en elementen die religie verbinden met het landschap. “Denk bijvoorbeeld aan de ontginningen die door kloosterordes zijn geregisseerd”, vertelt Van der Torre. “Of denk aan kerkhoven en calvariebergen, kapelletjes, wegkruizen, kerkenpaden naar de kerk en dodenwegen naar de begraafplaats, processieparken en pastorietuinen, pesthuisjes en dodendeuren”, vult André Kaper van Landschapsbeheer Gelderland aan, “of sporen van spiritualiteit uit een verder verleden of het heden, zoals grafheuvels en bermmonumenten.” Kaper wil ook graag de bijbehorende verhalen optekenen. “Verschillen in beplanting bijvoorbeeld berusten niet op toeval, maar hebben te maken met de heilige die is afgebeeld, of met verschillen in geloofsopvatting tussen dorpen. Het zou mooi zijn als we die kennis nog kunnen achterhalen en kunnen opnemen in beheerplannen.”
De inventarisatie kan voor beide organisaties aanleiding zijn voor vervolgactiviteiten. Er wordt gedacht aan beheerprojecten met vrijwilligers en scholieren, aan de benutting van het erfgoed voor de recreatieve ontsluiting van het landelijk gebied, of eenvoudigweg aan een publicatie. (ML)
Meer informatie: André Kaper,
[email protected] Wendy van der Torre,
[email protected]
nummer 32 • 2008
13
KERKEN PARADE
Foto’s: Wim van der Ende
14
nummer 32 • 2008
Broerekerk Bolsward Een ruïne behoeden voor verval. Het lijkt tegenstrijdig, maar de Broerekerk is dan ook een bijzonder gebouw. De nissengevels komen in Noord Europa maar zelden voor.
Gebouw: Broerekerk, Bolsward
Nadat het dak en het houten binnenwerk na tien jaar leegstand in 1980 door brand
Bouwjaar: eind dertiende eeuw
waren verwoest, werd de ruïne jarenlang gebruikt voor markten en openlucht concerten.
Functie: kloosterkerk van Franciscaner Minderbroeders
Maar de muren waren aan de bovenkant niet bestand tegen de elementen en ze
In gebruik tot: 1970
brokkelden steeds verder af. Uit een analyse bleek, dat verdere aftakeling niet te voor-
Herbestemming: culturele activiteiten
komen zou zijn zonder een overkapping. De gemeente Bolsward nodigde architecten-
Architect: Jelle de Jong architecten
bureau Jelle de Jong uit om met een voorstel te komen. De glazen koepel, die sinds
In gebruik sinds: oktober 2006
eind 2006 de kerk overspant, heeft dezelfde vorm als het oorspronkelijke tongewelf. De koepel is als het ware opgehangen aan de spanten die op de oude muren rusten. Op die manier heeft Bolsward de contouren van het oude stadsbeeld teruggekregen. Tijdens de restauratie is tevens de fundering geheel vernieuwd en is de bakstenen vloer vervangen door beton. De bestemming is niet wezenlijk veranderd: ook nu worden er voorstellingen georganiseerd. Door nabijgelegen woningen is het aantal echter aan een maximum gebonden van tien tot twaalf keer per jaar. Een andere beperkende factor is het klimaat. De raamopeningen zijn weliswaar voorzien van glasplaten, maar deze staan tien centimeter van de gevel af. Ze zijn bedoeld om de eroderende invloeden van regen en wind te keren, niet om het de mensen binnen behaaglijk te maken. Tot nu toe zijn er alleen enkele initiatieven ontplooid vanuit de bevolking en ook voor volgend jaar staan er vooralsnog weinig voorstellingen op de kalender. De gemeente beraadt zich op dit moment op richting en organisatie van de programmering. In de kerk werd wel een succesvolle en sfeervolle gemeenteraadsvergadering gehouden. In elk geval wordt de Broerekerk opgenomen in de culturele agenda van het project Inspirerend Fryslân, dat tot doel heeft activiteiten te ontplooien rond vijf religieuze centra. Uiteindelijk is de Broerekerk vooral een object van schoonheid; een bezienswaardigheid in het hartje van Bolsward. (AB)
nummer 32 • 2008
15
Makelaar tussen rede en gevoel Nevengebruik en herbestemming in goede banen leiden “Bij mij komen zeven kerken vrij; wat moet ik met die dingen?” riep een wethouder afgelopen zomer wanhopig uit
hoog gebouw neerzetten. Ik liep even rond in de buurt en zag meteen dat zo’n hoog gebouw daar niet past. Het is een buurtje
tijdens het jaarcongres van de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG). Het voorval wordt aangehaald door
met een eigen sfeer, aardige huizen met tuintjes en met voor-
Michiel Zonnevylle, burgemeester van Leiderdorp en voorzitter van de Vereniging van Beheerders van Monumentale
er graag blijven wonen, ook als ze ouder worden. Daarom is
zieningen als een supermarkt op loopafstand. Mensen willen
het mijn idee om in de kerk ouderenwoningen te bouwen.”
Kerkgebouwen (VBMK). Het schetst in een notendop het probleem rond de herbestemming van religieus erfgoed:
Matrix hoe kunnen vraag en aanbod op elkaar worden afgestemd?
Een nieuwe functie voor een kerkgebouw bedenken kan ook anders. Architect Michel ter Braak heeft 2,5 jaar geleden een
Tekst:
“Gemeenten voelen zich nog vaak overvallen als ze horen dat
Theo Toebosch
appartementen die intussen op de markt ruim 500.000 euro
puntensysteem ontwikkeld dat hij inmiddels in vijf gevallen
een kerk afgestoten wordt”, zegt Zonnevylle. “Dat komt omdat
opbrengen. Verder worden delen verhuurd aan het Leger des
heeft toegepast. “We gebruiken een matrix. Aan de ene kant
kerkbesturen niet snel vertellen dat het slecht gaat met een
Heils, het Regionaal Instituut Begeleid Wonen en een film-
zetten we de mogelijke nieuwe functies uit: wonen, bijeen-
gemeente of parochie en dat de kerk leeg komt te staan.”
productiebedrijf.
komsten, gezondheidszorg, industrie, kantoor, logies, sport en
De kerken die bij de VBMK zijn aangesloten zijn allemaal wel kerk gebleven, maar worden vaak voor meerdere doeleinden gebruikt.
Intuïtie
zoals locatie, ontsluiting voor parkeren, vloerhoogte, bouw-
Bosscherts methode bij herbestemming van een kerk is simpel,
technische staat en exploitatie in de gebruiksfase; dus de kosten
Universiteit Leiden gebruikt en in de Nieuwe Kerk in Amsterdam
vertelt ze. “Het is voor 80 procent intuïtie. Daarnaast is er
voor energieverbruik, onderhoud en beheer. Iedere mogelijke
worden zoals bekend tentoonstellingen georganiseerd.”
nog wel een checklist met zaken als ‘ ‘hebben we te maken
functie krijgt per criterium een waardering tussen de tien en de
“De Pieterskerk in Leiden wordt voor gelegenheden van de
16
onderwijs. Aan de andere kant komen de beoordelingscriteria,
De VBMK ondersteunt kerken die om te overleven ook andere
met erfdienstbaarheid?’ en ‘hoe zit het met de wet op de lijk-
twee. Na een speciale verrekeningsmethode rollen er getallen uit.
activiteiten in hun gebouwen willen toestaan. “Daar komt meer
bezorging?’, want vaak is er bij een kerk nog een begraafplaats.
Daarna hóeft niet gekozen te worden voor de functie die het
bij kijken dan even een wc in een hoek plaatsen en zomaar koffie
Maar voor het grootste deel ga ik op mijn gevoel af. Als ik iets
beste scoort, maar de methode maakt wél duidelijk wat wel en
schenken. Er moet ook gedacht worden aan zaken als parkeren.”
mooi vind om er te wonen dan zullen er nog wel meer mensen
niet mogelijk is.”
En als een volledige herbestemming nodig is? “Dan kan een
zo over denken.”
erfgoedmakelaar een nuttige rol spelen.” Mickey Bosschert, die
Ze had het onlangs nog bij de Sacramentskerk in Tilburg,
Welke methode bij herbestemmingsplannen ook wordt
in 1991 met haar makelaarskantoor en adviesbureau Reliplan in
op het kruispunt van de Ringbaan-Oost en de Nieuwe Bossche-
toegepast, het zijn de kerkbesturen, bisdommen of kloosterordes
Amsterdam is begonnen, heeft het vak zo’n beetje uitgevonden.
weg. Het bisdom wil de kerk, een ontwerp uit 1931 van de
die uiteindelijk, al dan niet in kettingbedingen vastgelegd,
Haar eerste project was de aankoop en herontwikkeling van het
Eindhovense architect Martinus van Beek (1896-1962), laten
beslissen wat er gebeurt, zegt Bosschert. “De katholieken zijn
Rosa-klooster in Amsterdam-Noord. Het grote complex, dat
slopen. Bosschert: “Al tijden zijn ze daar bezig met rapporten
het meest terughoudend. Een bisdom beslist uiteindelijk heel
voor de bouw van winkels gesloopt zou worden, bevat nu luxe
en buurtcomités. Een projectontwikkelaar wil er een zestig meter
hiërarchisch over een parochie. Ik kan het volgen als ze geen
nummer 32 • 2008
“Gemeentelijke afdelingen werken nog te vaak langs elkaar heen.” Mickey Bosschert, erfgoedmakelaar
horeca of een moskee in een kerk willen, maar niet als ze voor
Monumentenhuis religieus-erfgoedambassadeurs aangesteld.
beste is.” Volgens Andriessen heeft het dus geen zin om van iedere
sloop kiezen. Zij zeggen “het is onze kerk”, maar dat is wel
“Oud-burgemeesters en oud-gedeputeerden, die gemeenten
kerk een oudheidkundig museum te maken. Hij merkt het zelf.
een heel onbuigzame, eenzijdige visie. Zo’n kerkgebouw is van
stimuleren beleid voor het religieus erfgoed te maken, praten als
Kerken die een maatschappelijke functie moeten houden, vormen
de gemeenschap en verdient het te blijven bestaan.”
vertrouwenspersonen met kloosterorden, kerkbesturen en het
zijn winkeldochters. Onlangs is de kerk in het Friese Peperga,
bisdom over herbestemming. Zo is het gelukt om de gemeente
waar Peter Stuyvesant nog is gedoopt, voor 100.000 euro onder de
Vo o r b e e l d w e r k i n g Bij het Monumentenhuis Brabant kennen ze ook de katholieke
Veghel het Franciscanessenklooster Huize Cecilia in Zijtaart te
vraagprijs aan een ‘liefhebber’ verkocht. Op de woning- en kantoor-
laten kopen.”
markt is wel vraag naar herbestemde kerken. “Veel middelgrote
terughoudendheid bij herbestemming. “De bisdommen hebben
bedrijven, op zoek naar kantoren van 500 tot 1000 vierkante meter,
enkele slechte ervaringen”, weet directeur Harrie Maas. “Neem
De talloze witte kruizen op de achter een heg gelegen eigen
de Orangerie, de voormalige St. Josephkerk in Den Bosch, waar
begraafplaats herinneren aan de rijke tijd van de orde.
zaken als stookkosten. Vooral ‘leuke bedrijven’: advies- en
nu feesten en zelfs lingerieshows worden gehouden.” Toch is ook
Het apparaat in een van de badkamers waarmee hulpbehoeven-
trainingsbureaus, it-bedrijven en advocatenkantoren.”
Maas er niet voor dat het bisdom eenzijdig bepaalt wat er met
den uit bad getild kunnen worden, is symbolisch voor de laatste
een kerk gebeurt. “De scheiding tussen kerk en staat gaat volgens
jaren. Toen woonden nog maar vier oude nonnen in het enorme
Het is wel zaak dat gemeenten op tijd meewerken om zo’n
ons in dit geval niet op. Een monumentale kerk is beeldbepalend
complex uit 1901. Maas: “De Franciscanessen hadden eerder
markant, beeldbepalend gebouw te behouden, zegt Bosschert.
en is onderdeel van de gemeenschap. Wij proberen het Bossche
een ander klooster aan een projectontwikkelaar verkocht.
“Tijd is geld. Ze willen wel, maar afdelingen als ruimtelijke
bisdom daarom goede vormen van herbestemming te laten zien.”
Ze waren echter wantrouwig geworden toen later bleek dat ze
ordening, monumenten en welzijn werken vaak langs elkaar
De H. Antonius Abtkerk in Bergen op Zoom is zo’n voorbeeld.
dat klooster voor een veel hoger bedrag hadden kunnen verkopen.
heen.” Als het goed is komt daarin verandering, denkt Zonnevylle.
Het neogotische gebouw is behouden door er een wijkcentrum
Na bemiddeling van een erfgoedambassadeur is het complex
“Tijdens het laatste jaarcongres van de VNG was het seminar
met kinderdagverblijf van te maken. En de kapel is gehandhaafd
in Zijtaart marktconform verkocht.” Vorig jaar overhandigde
over herbestemming van religieus erfgoed het best bezocht.”
voor gebed en bezinning. “En bij de Catharinakerk in Eindhoven
klooster-overste Germana de sleutel aan de Veghelse wethouder
De VNG raadt gemeenten aan een inventarisatie te maken van
heeft het bisdom bij de gemeente, die het beheer heeft over-
van economische zaken. In het complex komen onder meer een
kerkgebouwen die afgestoten dreigen te worden. Verder wil de
genomen, kunnen bedingen dat het gebouw ook voor missen
kleuterschool en woningen.
VBMK voor gemeenten een handleiding over herbestemming van kerkgebouwen maken. <
gebruikt blijft.” Een andere mogelijkheid is de kerk overdragen aan een beheersstichting. “Daarover heb ik toevallig net
willen een onderscheidend gebouw, ook al is het duurder door
Winkeldochters Meer informatie:
gesproken met een protestantse gemeente met een kerk in
Behoud en herbestemming is vaak goedkoper dan sloop en
St. Oedenrode en Son. Dan kun je helemaal zelf sturen.”
nieuwbouw, stellen de deskundigen. “Maar het is zeker niet
www.reliplan.nl
‘appeltje eitje’,” zegt erfgoedmakelaar Jan-Willem Andriessen
www.redres.nl
Ambassadeurs
van Redres, die regelmatig met Mickey Bosschert samenwerkt.
www.monumentenhuisbrabant.nl
Om bij de kerken vertrouwen te wekken en misverstanden
“Ieder gebouw moet zijn eigen broek kunnen ophouden.
www.terbraakarchitecten.nl
over en aversie tegen herbestemming weg te nemen heeft het
De markt bepaalt dus in hoge mate welke herbestemming het
www.vbmk.nl
nummer 32 • 2008
17
KERKEN PARADE
Foto’s: Wim van der Ende
18
nummer 32 • 2008
St. Ritakerk Amsterdam Het eerste dat opvalt aan de St. Ritakerk in Amsterdam-Noord is de robuuste toren, die niet boven het dak uitsteekt maar even hoog is als de nok van de kerk.
Gebouw: St. Ritakerk, Amsterdam Noord
Een bakstenen gebouw met een logge uitstraling. Het is onderdeel van een groter
Bouwjaar: 1922
complex, ontworpen door architect A.J. Kropholler, waartoe ook het Rosaklooster
Functie: RK kerkgemeenschap
behoort. De St. Ritakerk is na sluiting van de kerkdeuren lange tijd in gebruik geweest
In gebruik tot: 1995
als bibliotheek. De uiteindelijke herbestemming van dit gebouw is een typisch voorbeeld
Herbestemming: kantoorpanden
van ‘een huis in een huis’. Aan de gewelfde houten spanten is een staalconstructie
Architect: Veenendaal, Bocanet & Partners
opgehangen, waartussen vloeren en plafonds zijn aangebracht. Zo is 2.400 m kantoor-
In gebruik sinds: eind 2002
ruimte gecreëerd op vier verdiepingen. In het midden zorgt een atrium, voorzien van
2
glazen wanden, voor een ruimtelijke werking en boven de kansel is een vergaderkamer gebouwd die alleen via een bruggetje kan worden bereikt. Het oude gedeelte van Amsterdam-Noord geldt niet als een populaire buurt en is dus geen voor de hand liggende keuze om een luxe kantoor te vestigen. Niettemin houdt Universal Studios hier al vijf jaar tot volle tevredenheid kantoor, al is de klimaatbeheersing van het gebouw nog steeds niet optimaal. De lekkages zijn redelijk onder controle, maar door de hoge nok trekt voortdurend tocht door het gebouw. Liever een werkplek in een bijzonder gebouw dan een saai standaard kantoor is de redenering. (AB)
nummer 32 • 2008
19
KERKENPARADE Task Force ondersteunt en adviseert
Particulieren op de bres voor kerk en klooster Kerkgebouwen moeten hun oorspronkelijke functie behouden of een passende nieuwe krijgen. Als dat niet lukt, is langdurige leegstand te verkiezen boven sloop. Want weg is weg en de tijd kan een oplossing brengen, zoals de geschiedenis van veel kerken en kloosters leert. Dat is – in het kort – het uitgangspunt van de Task Force Toekomst Kerkgebouwen, een landelijk
dan 700 miljoen euro. Slechts voor een gedeelte van die kosten
“Mensen lopen nu vaak onwetend voorbij aan de schatten in
valt subsidie aan te vragen. Bovendien zijn er nog veel andere
hun eigen omgeving.” Steeds minder kerken zijn echter nog
belangwekkende gebouwen die buiten de monumenten-
publiek toegankelijk uit angst voor diefstal en door gebrek aan
bescherming en de subsidieregelingen vallen. “Kerkbestuurders”,
mensen om toezicht te houden. Maar sluiting betekent dat
zegt Rob Wolters, “denken bij de financiering vaak nog
kerkgebouwen ook niet meer gebruikt kunnen worden voor een
traditioneel en zijn ook huiverig voor multifunctioneel gebruik,
moment van stilte, devotie of reflectie. “Zodra die mogelijkheid
terwijl dat de redding van een kerkgebouw kan zijn.” Hij noemt
verdwijnt, voelt een gemeenschap ook steeds minder een band
als voorbeeld de Hasseltse kerk in Tilburg die is veranderd in een
met een kerk.”
wijkcentrum, maar tegelijk ruimte biedt aan bezinning. De serene sfeer van een kerk is daar nog voelbaar, terwijl het gebouw bruist
Aanmanen gemeenten
burgerinitiatief dat in maart 2006 werd opgericht. Drijvende krachten erachter
van de activiteiten. Als het geld voor restauratie en behoud niet
De Task Force dringt daarnaast bij de diverse overheden aan
van de overheid komt, adviseert de Task Force een beroep te
op het verbeteren van het beleid voor kerkgebouwen, zowel
zijn Frank Petter, burgemeester van Woudrichem, Rob Wolters, directeur van een
doen op fondsen, waarin publiek, privaat en bancair geld wordt
voor kerkgebouwen die ‘kerk’ blijven, als voor de gebouwen
samengebracht.
Europese natuurorganisatie, en Door Jelsma, actief in de interculturele dialoog.
Seculariseringskramp Frank Petter vindt dat er bij het religieus erfgoed veel te kramp-
Tekst: Jaap Huisman
20
die hun religieuze functie verliezen. Ze maant gemeenten – zoals onlangs Amsterdam in een open brief – om de situatie actief te inventariseren en werk te maken van beschermende en stimulerende maatregelen, met de bijbehorende financiële
achtig vastgehouden wordt aan de scheiding van kerk en staat,
mogelijkheden. De Task Force stimuleert om allereerst in
De Task Force steunt personen, organisaties en groepen bij het
die financiering van religieuze instellingen verbiedt. “Wij moeten
onderling overleg naar oplossingen voor het behoud te zoeken
vinden van een oplossing voor behoud en revitalisering van een
eens af van de seculariseringskramp”, stelt hij. “Het behoud van
en waar dat niet lukt te kiezen voor een time-out, totdat er een
gebouw. Door de verschillende achtergronden en expertise van
kerken is niet alleen een probleem van de kerkgenootschappen;
nieuwe passende functie is gevonden. “Een sloopplan is altijd
de leden, plus de onafhankelijke positie van kerk of overheid, kan
het zijn ook onze culturele roots, exponenten van religie en
een korte-termijnoplossing, die langdurige conflicten oplevert,
de Task Force de problematiek vanuit meerdere invalshoeken te
identiteit en een essentieel onderdeel van het landschap.”
waar niemand vrolijker van wordt. Bovendien wordt daarmee
lijf gaan. De know-how wordt aangevuld vanuit een snel groeiend
Rob Wolters noemt als voorbeeld de Oost-Europese landen,
de indruk gewekt dat het geloof een aflopende zaak is. Met de
netwerk van mensen ‘in het veld’ die de doelstelling onder-
waar men veel meer over heeft voor de religieuze gebouwen,
herlevende spiritualiteit hoeft dat helemaal niet het geval te
steunen. Een belangrijk aspect waar de Task Force regelmatig
terwijl men veel minder te besteden heeft.
zijn”, besluit Rob Wolters. <
tegenaan loopt, is de financiering: alleen al de rijksmonumenten
Door Jelsma vindt dat het grote publiek in Nederland het eigen
onder de kerken hebben een herstelbehoefte, goed voor meer
veelkleurige religieuze erfgoed weer moet herontdekken.
nummer 32 • 2008
Meer informatie: www.toekomstkerkgebouwen.nl
Migrantenkerk kan leeg kerkgebouw niet betalen
Alsof twee werelden elkaar niet kunnen ontmoeten, zo zijn de migrantenkerken en de traditionele protestants-christelijke kerken van elkaar verwijderd. De wil is er, maar de middelen ontbreken, dat is het dilemma. June Beckx, van de stichting Samen kerk in Nederland (SKIN), constateert al een tijd dat de kerken die deel uitmaken van haar organisatie kampen met ruimtegebrek, terwijl er genoeg godshuizen leeg staan of leeg komen. Dat ze niet automatisch in die ongebruikte gebouwen kunnen trekken, heeft een oorzaak: gebrek aan geld.
“Daarom zitten we in parkeergarages en loodsen. We kunnen
anders. Ooit bestond de organisatie Cura Migratorium die ervoor
dit. “Elke kerk zou voor ons geschikt zijn, want onze leden zijn
domweg de huur niet betalen.” Bij SKIN zijn 60 migrantenkerken
zorgde dat katholieken konden beschikken over een eigen kerk.
mobiel genoeg. Er moet alleen voldoende parkeergelegenheid
aangesloten. De (christelijke) gelovigen komen uit alle delen van
Nu ontfermt het bisdom zich over hen en gaan de allochtone
zijn.”
de wereld, Suriname, de Antillen, Indonesië, Rwanda, Ghana of
katholieken gewoon op in een parochie.
Beckx kent twee voorbeelden waar de nieuwe gelovigen wel hun
Syrië. Het gebruik van een godshuis ziet er bij de migranten-
Wie de Bijlmer bezoekt, valt het meteen op: de kerkgenoot-
intrek hebben genomen in een bestaand godshuis. In de Konings-
kerken anders uit dan bij de traditionele gemeenten. Ze gaan niet
schappen die zijn gevestigd in parkeergarages, kelders of
kerk aan de Amsterdamse Middenweg kerkt tegenwoordig de
alleen op zondag ter kerke, maar benutten het gebouw ook door
woningen. Pinkstergemeente, Victory Outreach en onbekende
Evangelische Broeder Gemeente met veel succes. Daarmee is een
de week voor catechisatie, koorzang, bijbelstudie, computer- en
Afrikaanse geloofsculturen hebben zich genesteld in en tussen
dreigende sloop voorkomen. In Eindhoven hebben Antilliaanse
taallessen. “Ze horen bij onze socialisering”, zegt Beckx, “het
de honingraatflats. De leegstaande kerken bevinden zich
christenen de katholieke Don Bosco gekocht. “Er zou veel meer
zijn de plaatsen waar men elkaar ontmoet.” Bij de katholieke
doorgaans aan de rand van de binnenstad en zijn misschien
mogelijk zijn, als we hulp van derden zouden krijgen, van de
gelovigen uit andere landen verloopt het proces volgens haar
vanwege de afstand geen aanlokkelijk alternatief. Beckx bestrijdt
Vereniging Nederlandse Gemeenten bijvoorbeeld.” (JH)
nummer 32 • 2008
21
KERKEN PARADE
Foto’s: Wim van der Ende
22
nummer 32 • 2008
Kapel Schiedam De achthoekige kapel op de voormalige RK begraafplaats in Schiedam is mooi om te zien, maar een degelijk bouwwerk is het nooit geweest. Vanaf het begin waren er
Gebouw: Kapel, Schiedam
problemen met de fundering, omdat er niet was geheid. Door de slappe, venen
Bouwjaar: 1853
ondergrond traden er verzakkingen op en het vocht trok in de muren. Na schade van
Functie: RK diensten begrafenissen
een naburige bominslag tijdens WO II werd de kapel voorzien van een betonnen vloer
In gebruik tot: 1972
om verdere verzakking tegen te gaan. Nog dertig jaar deed de kapel dienst als gebeds-
Herbestemming: Roemeens Orthodoxe Kerk Nederland
huis. Maar na overdracht aan de gemeente in 1972 stond het gebouw jarenlang leeg,
Architect: Peter van Velzen
ten prooi aan verval. De Stichting Beschermd Stadsgezicht Schiedam zette zich vanaf
In gebruik sinds: 2001
de jaren negentig van de vorige eeuw in om te zoeken naar een geschikte herbestemming. De kapel werd toen al enige tijd gebruikt door kunstenaars.
De stichting wist fondsen te werven voor restauratie, waarna de Roemeense Orthodoxe Kerk in aanmerking kwam als nieuwe gebruiker. Deze kerkgemeente was sinds haar oprichting in 1981 voor haar godsdienstvieringen afhankelijk van roostervrije dagen in kerken van anderen. De kapel is gerestaureerd als een katholieke kerk. De gevels van natuursteen zijn opnieuw verankerd, het met engelen beschilderde plafond is hersteld. Om aan de inrichting van de Roemeense Orthodoxe Kerk tegemoet te komen, zijn de wanden grijsgroen geschilderd zodat de eigen iconen konden worden opgehangen. Ook is toestemming gegeven om een gesloten altaar in de kerk te plaatsen. Tot volle tevredenheid van de gebruikers is de voormalige kapel nu het onderkomen van een andere geloofsgemeenschap. (AB)
nummer 32 • 2008
23
Ruimtelijke kwaliteiten vaak aangetast bij herbestemming
“Luisteren naar een gebouw” Als geen ander weet architect André van Stigt een herbestemming te geven aan
publieke functie die de wijk weer een impuls kan geven.”
enorme ervaring opgebouwd met het opnieuw tot leven wekken van
Een gruwel, vindt Van Stigt, het gemak waarmee soms gekozen
oude gebouwen waarbij hergebruik noodzakelijk was, met bekende
afgedankte monumenten. Zo ook kerken. Kerken zijn meer dan een gebedshuis
wordt om er maar een aantal woningen in te proppen. Daarmee
toppers als het Olympisch Stadion, de Apollohal, de
tast je de ruimtelijkheid van het gebouw aan, een belangrijke
Ripperdakazerne in Haarlem en pakhuis de Zwijger. En natuurlijk
maar ook een baken in de stad en dat wordt te weinig onderkend. Een pleidooi
kwaliteit. “Je doet alsof je nog een kerk hebt maar wat je overhoudt
ook een aantal aansprekende kerkgebouwen waaronder de
is alleen een stuk buitenkant, met ook nog eens alle nadelen van
Westerkerk en, onlangs nog, de Grote Kerk in Breda. De naam Van
dien, zoals te weinig licht. En dan moet je weer allerlei capriolen
Stigt staat voor veel mensen dan ook synoniem met liefde voor de
uithalen om het wooncomfort op te krikken, waardoor ook de
stad en voor het historische gebouw. Logisch dus dat André van
buitenkant wordt aangetast.”
Stigt wat somber wordt als het onderwerp sloop ter sprake komt.
voor de capaciteiten en mogelijkheden die er zijn.
“Iedereen denkt altijd dat sloop goedkoper is, maar die redenering
Luisteren naar het gebouw
Tekst:
Wat is een passende herbestemming voor een kerkgebouw?
Frank van de Poll
Stel die vraag aan restauratiearchitect André van Stigt en er
Nee, wat je vooral moet doen is goed ‘luisteren’ naar het gebouw,
versterken. Als men zegt: slopen is goedkoper, dan bedoelt men
volgt een lange monoloog over de vele facetten van het
zegt Van Stigt. Als er al een aantal gouden regels te bedenken
eigenlijk te zeggen, als wij het slopen en we mogen er iets nieuws
herbestemmen waarbij één aspect telkens weer naar voren komt.
zouden zijn in het herbestemmen van kerkgebouwen, dan zou
neerzetten, bijvoorbeeld woningen in zeven lagen, dan kunnen we
Een kerkgebouw behoort toe aan de gemeenschap en zou dus
dit een belangrijke zijn. Wat zijn nu precies de kwaliteiten van het
meer opbrengsten genereren. Dat kan dan wel waar zijn, maar dat
ook na een herbestemming bij voorkeur een publieke functie
gebouw? En dan gaat het volgens Van Stigt niet alleen om bouw-
betekent nog niet dat je het oude gebouw met zijn oude functie niet
moeten krijgen. “Kerkbesturen”, zegt Van Stigt in zijn kantoor
technische zaken of om de ligging, de plek in de stad of het dorp,
redelijk rendabel kunt krijgen. In Nederland is het daarnaast zo dat
aan de Amsterdamse Herengracht, “zouden zich veel meer
maar ook om een gedegen analyse wat je met deze bouwwerken
voor elke functiewijziging het bestemmingsplan moet worden aan-
moeten realiseren dat kerken stedenbouwkundige bakens zijn
in de toekomst kunt doen. Dus kijk waar de wijk behoefte aan
gepast. Dat wordt door veel gemeenten te makkelijk gedaan. Daar-
24
hinkt op twee verkeerde gedachten die elkaar ook nog eens
die vanuit een bepaalde overtuiging en met respect zijn gebouwd
heeft en praat vooral heel veel met de buurtbewoners. “Elke keer
door rekenen eigenaar en koper zich van te voren rijk en worden de
en daardoor veel waardering oproepen bij de burgers. Kerken zijn
verbazen mensen zich er weer over, maar je kunt vaak veel meer
meeropbrengsten vaak ook al verdisconteerd in de verkoopwaarde.
dus meer dan alleen maar een gebedshuis. Mensen hebben
met zo’n oud gebouw dan je zou denken. En het is ook veel goed-
Als gemeenten wat minder snel geneigd zouden zijn om functie-
bijzondere herinneringen aan zo’n gebouw en vanuit die optiek
koper dan slopen en maar weer iets nieuws neerzetten. Wat je al
wijziging toe te staan, wat gelukkig nu steeds meer het geval is, dan
bezien maakt de kerk onderdeel uit van de samenleving. Als de
hebt is het casco, dat krijg je gratis en voor niks. En als je dat dan
heeft dat een drukkend effect op de verkoopprijs (waardoor in de
geloofsfunctie ophoudt te bestaan, dan moet je proberen zo’n
op een goede manier gebruikt en de juiste dingen toevoegt, dan is
latere exploitatie minder kosten hoeven te worden terugverdiend;
gebouw voor de samenleving te behouden. Dus liever geen
dat veel economischer dan nieuwbouw.”
red.). En als diezelfde gemeenten ook nog de meerwaarde door
woningen erin maar bijvoorbeeld wel een moskee of een andere
Het architectenbureau Van Stigt heeft zo langzamerhand een
sloop of herbestemming zouden afromen in de kosten voor de
nummer 32 • 2008
“Woningbouw in een kerk, een gruwel.” André van Stigt, restauratiearchitect
grond of voor erfpacht, of voor het afkopen van de bestemmings-
als respectievelijk specialist kerkelijke bouwkunst en senior
of niet: volgens Van Stigt gaat het hier om een aparte tak van
wijziging, dan zouden die gebouwen veel minder bedreigd zijn.”
consulent in de regio zuid, en dus erg betrokken bij de toekomst
sport, die nog niet door iedereen goed wordt beheerst.
van bedreigde kerken. “Waar wij vooral naar streven is een goed
Kopje kleiner
contact met de overkoepelende kerkgenootschappen omdat daar
Beheerders van kerken zijn meestal vrijwilligers en ook al hebben
Natuurlijk zal er dan eerst een storm van verontwaardiging onder
de besluitvorming plaatsvindt over de toekomst van de kerk-
ze de beste bedoelingen, het ontbreekt ze aan kennis om de
projectontwikkelaars en woningbouwverenigingen optreden,
gebouwen,” zegt Reinstra. “Hoewel dat bij de protestantse kerken
zaak goed te onderhouden. “Zorg daarom dat na afloop van een
meent Van Stigt, maar als die praktijk eenmaal gemeengoed is
misschien wat lastiger is. Die gemeenschappen zijn vaak auto-
restauratie of herbestemming een goed onderhouds- en beheer-
geworden, zal er ook minder gesloopt worden. Juist omdat ander
noom en nemen dus zelf de beslissingen.”
gebruik meer oplevert, worden gebouwen sneller een kopje kleiner
plan op tafel ligt, zeker voor de eerste tien jaar. En betrek daar dan ook de instanties bij waar kennis en expertise aanwezig is
gemaakt. Daarmee is het gevaar overigens nog niet geweken.
Katholieke kerken worden bestuurd vanuit het bisdom; daar
zoals Monumentenzorg. In Amsterdam hebben we in een
Want als gemeenten het wijzigen van bestemmingsplannen steeds
weten ze dus als eerste welke kerken op de nominatie staan voor
particuliere instelling, de N.V. Stadsherstel, onderhoud en beheer
minder toestaan, neemt wel de kans op verpaupering van deze
herbestemming of sloop.” Von Santen: “Wij willen het liefst zo
van alle door ons gerestaureerde gebouwen ondergebracht.
bouwwerken toe. “Een self fulfilling prophecy”, zegt Van Stigt.
vroeg mogelijk bij het besluitvormingsproces over het onroerend
Ook op landelijk niveau zou er een instelling moeten zijn waarop
“De koper gaat er vanuit dat de functie gewijzigd mag worden,
goed betrokken worden omdat je dan de meeste kans maakt op
kerkeigenaren kunnen meeliften en waar ze service kunnen
omdat dat ook al door de verkopende partij is gesuggereerd.
een goed plan waar je gezamenlijk over na hebt gedacht en waar
inkopen, zoals kennis en vakmanschap, maar die is er helaas
Als blijkt dat dat niet meer zo maar kan, dan wordt het bouwwerk
iedereen ook tevreden over is. Het mooiste zou natuurlijk zijn als
nog niet.” En daarmee legt Van Stigt de vinger op een zere plek.
aan zijn lot overgelaten. Op den duur is het er zo slecht aan toe
de kerkgenootschappen zelf hun kerkgebouwen in kaart brengen
Restauratie en renovatie van historische gebouwen, het klinkt
dat het niet meer te redden valt. En dan is het ook einde verhaal.”
en aangeven welke kerken het niet lang meer gaan redden als
misschien mooi, maar in architectenland is het niet erg sexy om
Gemeenten zouden zich in de ogen van Van Stigt veel actiever
gebedshuis. De PKN (Protestantse Kerk in Nederland) heeft dat
je met die oude rommel bezig te houden. Veel architecten willen
moeten opstellen om de eigenaren van kerkgebouwen te over-
onlangs al gedaan voor de wederopbouwkerken in Gelderland,
het liefst zelf bouwen om maar vooral te laten zien dat zij het nog
tuigen van hun maatschappelijke verantwoordelijkheid. Maar
maar als dat op landelijke schaal zou gebeuren dan kunnen wij
beter kunnen dan de vorige generatie ontwerpers. “Eigenlijk zou
tegelijkertijd moeten ze ook wat meer hun best doen om
als Rijksdienst al in een vroeg stadium adviezen geven over de
je de beste mensen op onderhoud en beheer moeten hebben.
noodlijdende kerkbesturen te helpen, bijvoorbeeld bij het zoeken
toekomst van deze gebouwen. En daar is iedereen bij gebaat.”
Nu is dat andersom: iemand die niet goed functioneert wordt al snel verbannen naar de afdeling onderhoud en beheer. Logisch
naar een andere locatie voor een nieuw kerkgebouw. Overleg met de kerkbesturen is heel belangrijk, zeggen ook Albert
Onderhoud en beheer
dat daar dan ook de mensen met de minste kennis zitten. Alsof
Reinstra en Jacqueline von Santen van de Rijksdienst voor Archeo-
En dan is er nog het niet te onderschatten probleem van het
het om iets minderwaardigs gaat. Op dat vlak moet dus nog wel
logie, Cultuurlandschap en Monumenten. Beiden zijn werkzaam
onderhoud en beheer. En of het nu om een herbestemming gaat
het een en ander gebeuren.” <
nummer 32 • 2008
25
KERKEN PARADE
Foto’s: Wim van der Ende
26
nummer 32 • 2008
Dominicanenkerk Maastricht Gaten in het dak, stoeptegels op de vloer, toiletten midden in de kerk, duizenden spijkers in de muren. Na tweehonderd jaar te hebben gefungeerd als postkantoor, carnavals-
Gebouw: Dominicanenkerk, Maastricht
tempel en fietsenstalling, verkeerde de Dominicanenkerk in deplorabele toestand.
Bouwjaar: 1294
Op zoek naar een geschikte locatie zag de directie van Selexyz hier echter iets heel anders:
Functie: kloosterkerk
de mooiste boekwinkel van Nederland in het centrum van Maastricht! De ingrijpende
In gebruik tot: ± 1800
renovatie verliep soepel, dankzij een geslaagde publiek-private samenwerking tussen
Herbestemming: boekhandel Selexyz
gemeente, monumentenzorg, projectontwikkelaar en de nieuwe gebruiker.
Architect: Merkx & Girod In gebruik sinds: december 2006
De binneninrichting mocht naar eigen inzicht worden ingevuld, mits de constructies de muren van zachtgele mergel niet zouden raken. Voor architect Girod was dit aanleiding om de kerk te zien als een grote envelop, die de boeken zou omsluiten met respect voor gebouw en ambiance. Hij ontwierp wat nu de ‘boekenflat’ wordt genoemd: een twee verdiepingen hoge boekenkast van zwart staal in het midden van de kerk. Op het priesterkoor is een koffieshop ingericht, grafstenen die bewaard moesten blijven, zijn onderdeel van de vloer. Maar het pronkstuk van de kerk is de unieke muurschildering, waarop het leven van Thomas van Aquino wordt uitgebeeld. Restauratie hiervan wordt thans op open stellages uitgevoerd, zodat bezoekers het proces van nabij kunnen volgen. Wat na één jaar gebruik nog niet optimaal werkt, is de klimaatbeheersing. Er is verwarming om de winter door te komen, maar een koeling voor de zomer ontbreekt. Om de koude buiten te sluiten en de warmte niet te laten ontsnappen is er een luchtsluis bij de entree geplaatst; tevens een herkenbaar baken en etalage voor de boekhandel. (AB)
nummer 32 • 2008
27
Gelovig in de jaren vijftig De Zoete Naam Jezus in Oeffelt, het Clarissenklooster Rapelenbrug in Eindhoven en de Heilige Martinus in Luyksgestel zijn van dezelfde generatie en prijken samen met nog dertien andere religieuze objecten op de top 100 lijst van naoorlogse monumenten. Deze lijst is opgesteld door de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten en sorteert voor op de aanwijzing van nieuwe rijksmonumenten uit de naoorlogse periode. Ook tijdens het jaar van het Religieus Erfgoed is er speciale aandacht voor de kerkgebouwen uit de wederopbouwtijd, vanwege hun kwetsbaarheid in de snel veranderende wijken, de vaak vernieuwende ontwerpen en materiaalgebruik.
In de naoorlogse jaren dwong een nieuwe liturgie een nieuwe
in Aerdenhout enkele jaren geleden verbouwd en gemoderniseerd
plattegrond af. De hiërarchie tijdens de dienst maakte plaats
waarbij een grijze kiezelvloer werd vervangen door een glanzend
voor een egalitair samenzijn van de gemeenschap. Anita Blom,
leisteenplateau waaronder de verwarming is gebracht. De zoon
‘wederopbouw-deskundige’ bij RACM, noemt het typerende aan
van Sijmons, rijksadviseur voor het landschap Dirk Sijmons,
deze kerken het licht. “Het licht staat voor een spiritueel gevoel
vindt dat daardoor de verhoudingen zijn aangetast en het
dat de architecten wilden oproepen, iemand als Sijmons bijvoor-
oorspronkelijke sobere karakter is verdwenen. Terwijl de website
beeld. De nadruk ligt op het ritueel dat door licht beschenen
van de kerk melding maakt van ‘prachtige, subtiele wijzigingen’.
moest worden, de preek, de avondmaal, of de doop.”
De H. Jozefkerk van Holt in Amsterdam-West heeft het als
Kenmerkend voor de wederopbouwkerken is ook de integratie
gebedshuis weliswaar niet gered, maar als gebouw wel – nu in
van kunst/kunstnijverheid en architectuur. Enorme glas-in-
functie als klimhal. Het altaar fungeert als trots podium voor de
loodramen bijvoorbeeld, van Eugene Laudy en Joep Nicolas, of
klimmers. Op de top 100 lijst van wederopbouwmonumenten
glas-in-beton-reliëfs van Berend Hendriks bepalen het interieur,
wordt een lans gebroken voor de monumentale status van dit
meer nog dan het exterieur. Reliëfs in baksteen, sculpturen en
gebouw omdat het volgens Blom de eerste betonnen kerk is,
veel glaskunst, vaak figuratieve religieuze voorstellingen, maken
gebaseerd op de nieuwe architectuur van de Fransman Perret.
de geloofsruimte tot een contemplatieve plek, totdat halverwege
Het gebruik van een betonskelet op deze manier was zeer
de jaren zestig de religieuze voorstelling uit de gratie raakt.
vernieuwend in de jaren vijftig – en al helemaal voor kerken.
De ontkerkelijking begint, een nieuwe generatie wil meer
Met de top 100 lijst, gepubliceerd in het najaar van 2007, heeft
abstractie omdat ze de verhalen en figuren niet kan ‘lezen’.
de RACM het publiek – inclusief de kerkbesturen – bewust willen
Met het toenemend besef van de waarde, groeien ook de
maken van de religieuze schat die na de oorlog is aangelegd.
discussies over de vraag hoe om te gaan met modernisering en
Het momentum is daar. Niet alleen begint de herwaardering
Tekst:
herbestemming van deze kerken; hoe ‘de geest’ in het gebouw
voor deze gebouwen te komen, ook realiseert men zich meer
Jaap Huisman
blijft. Zo heeft architect Cees Dam de Adventskerk van Sijmons
en meer dat de kerkgebouwen staan voor binding met de wijk. <
28
nummer 32 • 2008
Foto: ANP nummer 32 • 2008
29
KERKEN PARADE
Foto’s: Wim van der Ende
30
nummer 32 • 2008
H. Jozefkerk Amsterdam Een kerk van beton. Aanvankelijk niet gewaardeerd vanwege het moderne ontwerp, na sluiting opgekocht door een projectontwikkelaar met het oogmerk er ooit een lucratiever
Gebouw: H. Jozefkerk, Amsterdam (Bos & Lommer)
project van te maken. Sinds oktober 2007 staat de H. Jozefkerk echter op de voorlopige
Bouwjaar: 1952
selectielijst van naoorlogse rijksmonumenten, de top 100 van minister Plasterk, want
Functie: RK parochiekerk
het is wel degelijk een bijzonder gebouw. Architect G.H.M. Holt liet zich destijds,
In gebruik tot: 1990
evenals bijvoorbeeld Le Corbusier, inspireren door de betonnen bouwstijl van de
Herbestemming: Klimhal
Franse gebroeders Perret. Hij zette de eerste betonnen kerk in ons land neer met een
In gebruik sinds: 1996
vierkante toren en een open constructie bij de entree. De toekomstige bestemming van de kerk is onduidelijk. Het lopende huurcontract is van een exploitant in klimhallen. Voor deze functie zijn de ramen dichtgetimmerd en is de sacristie ingericht als kleedruimte. Het indoorklimcentrum heeft de toepasselijke naam Tussen Hemel en Aarde, die ook tussen de klemmen op de klimwand staat geschreven zodat de klimmers weten 2 waar ze naar op weg zijn. Met een klimoppervlak van 1200 m en meer dan 150 routes
is de H. Jozefkerk één van de grootste klimhallen in Nederland. Het mag er dan koud zijn, pluspunt voor de gebruikers is de fantastische akoestiek van de kerk. Volgens kenners gaat klimmen beter bij een muziekje dan in ijzige stilte. (AB)
nummer 32 • 2008
31
colofon Belvedere Nieuws verschijnt minimaal 3 keer per jaar in een oplage van 4.500. Januari 2008, jaargang 12, nummer 32. Foto: Wim van der Ende
Projectbureau Belvedere Postbus 389, 3500 AJ Utrecht, telefoon (030) 230 50 10, fax (030) 238 09 15,
[email protected], www.belvedere.nu Aan dit nummer van Belvedere Nieuws schreven mee Ann Bouwma (AB), Jaap Huisman (JH), Machteld Linssen (ML), Frank van de Poll (FvdP), Theo Toebosch (TT) Samenstelling en redactie Machteld Linssen en Jaap Huisman Ontwerp en opmaak Schuttelaar & Partners, Den Haag
32
nummer 32 • 2008
Druk Drukkerij De Eendracht, Schiedam
