duurzaamheid ……… ……… ………
op wit
Een boek over Westwijzer; Helmonds wegwijzer in duurzaamheid
colofon Productie Branding Topics, Helmond Vormgeving en opmaak Anita Smits Tekst Joost van Sluijters Fotografie BC Fotografie Grafische illustraties Ed Metternich Drukker Drukkerij Claessens © Branding Topics
Dit boek is gemaakt in opdracht van de Gemeente Helmond.
duurzaamheid ……… ……… ………
op wit
OPDRACHTGEVER
Logo in FC: Grijs: C=0 / M=17 / Y=34 / K=62 Rood: C=0 / M=100 / Y=100 / K=0 Goud: C=0 / M=10 / Y=100 / K=10 Zwart: C=0 / M=0 / Y=0 / K=100
MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR
PARTNERS
Opdrachtgever Gemeente Helmond Subsidieverleners Gemeente Helmond, Provincie Noord-Brabant Rijksoverheid Ontwerp Architectenbureau RAU Inhoudelijke Inbreng Gemeente Helmond en Partners Technisch Ontwerp Nijeboer-Hage Technisch adviseurs BV Bouwfysisch Advies Peutz BV Uitvoering Mertens Bouwbedrijf BV Installaties Bevers Installatietechniek BV (W) Van de AA Elektro BV (E) Swegon (luchtbehandeling) Tuin/Schoolpleinontwerp Jonkers hoveniers
Bouwperiode
augustus 2012 – december 2013
Voorwoord Een gebouw met een streepje voor Westwijzer is een bijzonder gebouw in een bijzondere wijk. Een gebouw waar we ook in letterlijke zin, graag een boekje over open doen. Want veel van wat dit gebouw bijzonder maakt is voor de bezoeker van het multifunctionele gebouw onzichtbaar. Westwijzer is één van de duurzaamste gebouwen in de regio, maar voor wie geen architect of installateur is en voor wie niet de energierekening hoeft te betalen, is veel van die duurzaamheid volledig onzichtbaar. Natuurlijk, men ervaart het gebouw als aangenaam, licht en uiterst functioneel, maar de techniek die daar achter zit én de techniek die ervoor zorgt dat de milieubelasting minimaal is, wordt grotendeels aan het oog onttrokken. Met dit (kinder)boek brengen we die duurzame aspecten alsnog in beeld. Westwijzer kan voor velen een inspiratiebron zijn. Door de duurzame kwaliteiten van het gebouw in dit boekje te beschrijven hopen we ook anderen aan te zetten om duurzaamheidsmaatregelen toe te passen binnen gebouwen. Niet eens in de eerste plaats omdat het toewerken naar een optimaal duurzaam gebouw al na pakweg elf jaar een rendabele investering is, maar vooral omdat we als opdrachtgevers in de bouw niet alleen een taak hebben richting gebruikers en bewoners, maar ook richting de planeet waarop we leven. We hopen oprecht dat Westwijzer een richting aan mag wijzen naar duurzamer bouwen. Dat dit initiatief veel navolging vindt. Op die manier reikt het duurzaamheidseffect van Westwijzer immers nog veel verder dan de wijk waarin het gebouwd is. Wij wensen u in die zin veel inspiratie. We zijn daarnaast ook trots op Westwijzer. Dit is, met een verwijzing naar het kinderverhaal, een gebouw met een streepje voor. College van Burgemeester en Wethouders Gemeente Helmond
Vooraf
Westwijzer is een bijzonder duurzaam gebouw. Dit wijkhuis brede school is een echte kwaliteitsimpuls binnen de wijk Helmond West die een dergelijk initiatief goed kon gebruiken. De school is duurzaam, ingepast binnen andere initiatieven, multifunctioneel en inspirerend. Het gebouw heeft unieke kwaliteiten, die het tot een fijne plek maken om te vertoeven en het bewijst dat duurzaamheid, uitstraling en comfort heel goed samengaan. Wijzer En het gebouw is meer dan dat. Dat we het woord ‘wijzer’ in de naam vinden, verraadt dat het gebouw ook richting kan geven aan volgende initiatieven. Westwijzer mag een gebouw zijn om in te leren, het is ook een gebouw om ván te leren. Het kan en wil een voorbeeldfunctie hebben voor nieuwe initiatieven in duurzaamheid. Daarom is dit boekje over Westwijzer niet opgebouwd in hoofdstukken, maar in ‘lessen’.
Toekomst We willen immers laten zien hoe een gebouw beter om kan gaan met energie, hoe een gebouw perfect ingepast kan worden binnen een groene infrastructuur, hoe we duurzamer om kunnen gaan met water en andere materialen en hoe dat alles nergens ten koste hoeft te gaan van de functies die het gebouw heeft. Als Westwijzer de norm mag worden voor bouwen, dan is er voor haar jonge gebruikers een betere toekomst weggelegd.
verwarm en koel het gebouw zo zuinig mogelijk Om de school in de winter zo zuinig mogelijk te verwarmen en in de zomer te koelen, is er een aantal maatregelen getroffen. Zo wordt er warmte opgewekt met een energiedak, uit grondwater met een waterpomp en met een hoog rendementsketel. Daarnaast vindt er warmtehergebruik van de ICT-apparatuur (bijvoorbeeld computers) plaats. Belangrijk bij dat alles is, dat in het gehele gebouw beton kernactivering is toegepast.
zomersituatie
Betonkernactivering Kern van het verwarmings- en koelingssysteem is betonkern activering. Dit bestaat uit slangen in het hart van alle vloeren van het gebouw en in het plafond van de bovenste verdieping. Deze slangen houden het gebouw continu op een min of meer gelijke temperatuur. In de zomer koelen ze en in de winter zorgen ze voor de verwarming. Ook in de nacht wordt de temperatuur niet aan gepast. In de gevels is een vergelijkbaar systeem toegepast.
wintersituatie energie dak / zonnecollectoren
CV
warmte wisselaar
water ca. 60 m
naverwarmers /koelers
betonkernactivering(BKA) warmte koude opslag(WKO)
warmte wisselaar
water ca. 60 m
warmte pomp
5000 ltr.
naverwarmers /koelers
betonkernactivering(BKA) warmte koude opslag(WKO)
Buffer Doordat alle vloeren en plafonds feitelijk functioneren als enorme radiatoren kan met lage temperatuurverwarming gewerkt worden. Het water dat door het systeem stroomt hoeft maar een fractie warmer te zijn dan de gewenste temperatuur om het gebouw op te warmen. Zo werkt het ook in de koeling. Het vele beton en water zorgen voor een massa, die als buffer de temperatuur constant houdt.
Energiedak De warmte voor het systeem wordt in eerste instantie opgewekt met een energiedak. Het water stroomt door zonnecollectoren op het dak en bereikt een buffervat waarin 5000 liter warm water is opgeslagen. Als de verwarming op deze wijze onvoldoende blijkt, kan met een warmtepomp warmte aan het grondwater onttrokken worden, dat eerder in de zomer verwarmd werd tijdens het koelen.
zonnecollectoren
energie buffer verwarming 5000l
drinkwater
1000l 60°C
CV
eventueel bijverwarmen
KAMBI: ‘Nou, dan moet je proberen zoveel mogelijk warmte van de zon op te vangen. Echt zoveel mogelijk. Dat kost je helemaal niets en het werkt écht.’ *
* Citaat uit het kinderboek 'De groene zebra' dat je kunt lezen als je het boek omdraait
Douche Ook in de kleine details valt energie te besparen. Wie de moeite neemt om in de afvoer van de douches te kijken bij de sportzalen, ontdekt daar een messing spiraal waarlangs het warme douchewater wegloopt. Door deze spiraal loopt het koude water van de douche dat aangevoerd wordt. Dat koude water wordt zo voorverwarmd, waardoor er bij de mengkraan minder warm water nodig is en dus minder energie verbruikt wordt.
warm water koud water
lauw water
afvoer
Een put Aan beide zijden van de school is een put van 60 meter diep geslagen. Koud water wordt bij één put uit de grond gepompt en kan in de zomer het water koelen dat door vloeren en plafonds loopt. Zo zorgt het voor verkoeling. Het water warmt zo enigszins op en wordt via de andere put in de grond gebracht. In de eerst volgende winter is de stroomrichting andersom en wordt deze warmte weer gebruikt.
Individueel Betonkernactivering zorgt voor een constante temperatuur in het gehele gebouw: het hele gebouw heeft altijd dezelfde temperatuur en ook de ruimtes hebben alle min of meer dezelfde temperatuur. Om toch individuele verschillen mogelijk te maken kan in iedere ruimte de ventilatielucht twee graden kouder of warmer worden ingeblazen. Gebruikers stellen dat zelf in. Ook hier wordt de energie uit de betonkernactivering voor gebruikt.
Balans Onder meer omdat de school een zomervakantie heeft is de koel behoefte minder groot dan de verwarmingsbehoefte in de winter. Daarom wordt het energiedak van de school gebruikt om in de zomermaanden de warme bron weer in balans te brengen (bij te verwarmen). Dat is ook een verplichting bij de aanleg van een dergelijk systeem.
Back up De ICT-ruimte produceert veel warmte. Die warmte kan in de winter ook gebruikt worden voor de verwarming van het gebouw. Blijft het dan nog te fris in een extreem koude winter, dan is er als back up een Hoog Rendement (HR) CV-ketel beschikbaar die het water dat door de betonkern loopt kan naverwarmen. Steeds wordt eerst het energiedak ingezet, als het nodig blijkt de warmtepomp en als laatste optie de CV.
Kambi: ‘Maar wellicht kun je nog iets doen met lucht. Dat je de warmte uit de lucht die uitgeblazen wordt eruit haalt en gebruikt voor de lucht die binnenkomt. Om die al wat op te warmen.’
ventileer met beleid
De verwarming of de ventilatie gaat alleen aan als het nodig is. Als er in een ruimte niemand aanwezig is, zal de ventilatie of de verwarming daar niet aan staan. Voor de ventilatie geldt ook dat de CO2-concentratie gemeten wordt. Als die concentratie te hoog wordt, wordt er vanzelf geventileerd. Een lokaal met te hoge CO2 is funest voor de concentratie en fitheid van leraren en leerlingen. Dat is één van de redenen dat in Westwijzer gekozen is voor automatische ventilatie. Warmtewiel Iedere ruimte heeft zijn eigen ventilatiesysteem dat inschakelt als het nodig is (te veel CO2 en beweging in de ruimte). Bij dit ventileren gaat altijd energie verloren. Dat verlies wordt echter beperkt met een warmtewiel. Lucht uit het gebouw passeert een geperforeerd wiel dat zo warm (of koud) wordt. Als het wiel doordraait loopt hier de inkomende lucht door die zo voorverwarmd of juist gekoeld wordt.
buiten
binnen
warmtewiel
ventilator
aanwezigheidsmelder/ CO2 controle
binnen
buiten
eventueel naverwarmen en/of nakoelen warmtewiel
isoleer het gebouw
De ramen zijn gemaakt van driedubbel glas en in de muren is enorm goede isolatie aangebracht waardoor er weinig warmte naar buiten verdwijnt. In de winter zorgt dit ervoor dat het aangenaam warm blijft in het gebouw. Ook het dak en de lichtkoepels van Westwijzer zijn uiteraard optimaal geïsoleerd. Doel is dat het gebouw zo door de aanwezigen en de apparatuur die zij gebruiken al voor een flink deel verwarmd wordt. Warmte buiten Isoleren betekent niet alleen warmte binnenhouden, maar in de zomer ook warmte buiten houden. Ook dat gebeurt. Natuurlijk werken het driedubbele glas en de muurisolatie in de zomer op die manier. Daarnaast kent het gebouw een automatisch systeem van zonnewering dat op basis van zonlicht en windsnelheid bepaalt of de zonneschermen zakken. Witte dakbekleding en sedumdaken zorgen verder voor het buiten houden van warmte.
Kambi: ‘Leuke vraag. Je moet zorgen dat je de warmte binnen houdt. Zorgen voor één, twee, misschien wel drie lagen, zodat je nergens warmte kwijt raakt.’
wees zuinig met drinkwater Giraffe: ‘Als jij groen wilt worden, dan doe je het heel erg goed, door juist dit regen water te gebruiken.’
Ongeveer 3% van de totale hoeveelheid water op aarde is zoet water. Van al dit zoete water op aarde is slechts 0,36% beschikbaar voor menselijke consumptie. Mensen halen al lange tijd water uit ondergrondse bronnen, maar in de afgelopen eeuw is het gebruik van water zodanig toegenomen dat de onttrekking sneller gaat dan de aanvulling ervan. We moeten daarom spaarzaam omgaan met ons drinkwater. Buffer Het water dat op het dak van Westwijzer valt wordt opgevangen in een ondergrondse waterbuffer die maar liefst 15000 liter water kan bevatten. Dit hemelwater wordt vervolgens gebruikt voor het doorspoelen van de toiletten in het gebouw en voor het besproeien van de tuin. Op deze manier wordt bespaard op drinkwater en ook op energie, omdat voor de winning van drinkwater energie nodig is.
hemelwater
riolering 15m3
Douches Voor de douches wordt vanzelfsprekend gewoon leidingwater gebruikt. Daar wordt uiteraard zuinig mee omgegaan: daarom worden er in Westwijzer waterbesparende douchekoppen gebruikt. Dat scheelt al gauw een kwart in het watergebruik. Dit is niet alleen om op die manier water te besparen, maar met name ook om energie te besparen, want voor het opwarmen van water is veel energie nodig. Warm tapwater Het warme tapwater wordt voorverwarmd door het langs de warmtepomp en door het verwarmingsvat te leiden. Daarna wordt het verder verwarmd door eigen zonnecollectoren op het dak van het gebouw. Wordt er veel warm water gevraagd of leveren de collec toren te weinig dan is er een gasgestookte ketel die ervoor zorgt dat het water warm is. Warm genoeg om het gevaar van legionella te voorkomen.
gebruik ruimte zo slim mogelijk Westwijzer biedt een heleboel ruimte, maar het is ook een compact gebouw. Er is heel efficiënt omgegaan met ruimte. Zo ligt het schoolplein van de basisschool op het dak van de onderste verdieping en zien we aan de andere zijde een voetbalkooi op het dak staan. Door compact te bouwen is het ruimtebeslag minder en het materiaalgebruik ook. Efficiënt gebruikt Ook met interne efficiency wordt aan duurzaamheid gewerkt. Doordat ruimtes efficiënt gebruikt worden, kunnen er minder ruimtes zijn. Diverse groepen delen hier ruimtes met elkaar. Zo vergadert de wijkraad ’s avonds in de lerarenkamer en komen de wijkbewoners samen in het wijkhuis, dat ook dienst doet als aula voor de school. De gymzaal van de school, is de sportzaal voor anderen in de avond. Inventief Compact bouwen, betekent dat ontwerpers inventief moeten zijn. Zo zien we op het schoolplein een fraai ‘schip’ dat dienstdoet als speeltoestel, podium en opslag voor speelgoed. Het schip staat bovenop de ondergelegen keuken. De schoorsteen op het achtersteven van het schip zie je af en toe echt roken, omdat dit de (gefilterde) afvoer is van de afzuiging van de keuken.
gebruik zo min mogelijk elektriciteit
Ook bij de verlichting in het gebouw is gekeken naar duurzame maatregelen. Zo gaan de lichten pas aan als er iemand aanwezig is. Daarnaast wordt de sterkte van het kunstlicht automatisch afgestemd op de hoeveelheid natuurlijk licht (daglicht) die al aanwezig is in het gebouw. Dat daglicht is al in hoge mate aanwezig in het gebouw door de grote ramen en daglichtkoepels. Soorten Westwijzer kent drie soorten algemene verlichting: - licht dat altijd brandt als het gebouw open is - licht dat brandt als het gebouw open is en als het schemerig is - licht dat alleen brandt als het schemerig is Dit systeem is instelbaar door de gebruikers, zodat een goede balans gevonden wordt tussen gebruiksgemak en energiebesparing.
Koepels Om zoveel mogelijk daglicht binnen te krijgen is gekozen voor een zeer transparante gevel met 3-voudige beglazing. Daarnaast zijn er actieve daglichtkoepels toegepast. De reflectoren in deze koepels draaien volledig automatisch mee met de zon. Vervolgens wordt het zo binnentredende daglicht door middel van een prisma diffuus verdeeld in het onderliggende lokaal. Waar daglicht binnentreedt, dimt het kunstlicht.
lichtkoepels GPS-controller
zonnecel spiegelmontage
verlichting
verspreidingslens lichtsensor
Midden in de grote vlakte ging Zoeloe op zijn rug liggen. Hij spreidde zijn poten zo wijd mogelijk uit en liet de zon zijn werk doen.
TL5-arm aturen De zeer energiezuinige TL5-armaturen zijn voorzien van hoogwaardige spiegels en hoogfrequente voorschakelapparaten. De meeste energie wordt echter bespaard doordat de lampen als gezegd dimmen of uitschakelen bij binnenvallend daglicht en zijn gekoppeld aan aanwezigheidsmelders. In ruimtes waar spotlicht gewenst is, is uiteraard LED-verlichting toegepast.
Terugverdiend Ook de lift kent een bijzondere besparing. Er wordt gebruik gemaakt van de energie die vrijkomt bij het afremmen van de lift. Deze energie wordt vervolgens weer ingezet. Het lijken kleine maatregelen, maar zij zorgen er samen voor dat er enorme hoeveelheden energie bespaard worden. Zoveel, dat de extra investering in duurzaamheid in ruim elf jaar wordt terugverdiend.
wees zo groen als je omgeving
De stadswijk ten westen van het centrum van Helmond heeft meerdere kwaliteitsimpulsen gekregen. Westwijzer is er één van, maar er zijn ook veel woningen opgeknapt en er is gewerkt aan een geheel nieuwe groenstructuur voor de wijk. Westwijzer ligt midden in de groene ader door de wijk en moest dus ook in de meest letterlijke zin een groene school worden. Gaas Tegen de buitenwanden van de sportzalen is een speciaal gaas bevestigd. Daartegen kan de begroeiing verder groeien. De boven gelegen daken zijn allemaal voorzien van een Sedum-dakbegroei ing. Die zorgt niet alleen voor een groen uiterlijk, maar zorgt er ook voor dat in de zomer het pand minder snel opwarmt. In de wanden van de sportzaal zijn speciale nestkastjes voor zwaluwen ingebouwd.
Schoolplein Met het schoolplein dat over de benedenverdieping reikt richting de ingang, wordt het groen nóg dichter bij het gebouw gebracht. Als straks aan de gehele nieuwe Cortenbachstraat fraaie bomen komen te staan, zal het groene karakter van de buurt nog verder versterkt worden. Tegen die tijd zal ook de begroeiing van de school verder vorm gaan krijgen. Daarin moeten we geduld hebben. Bekend is dat al dit groen leerprestaties verbetert. Goorloop Eind 2015 heeft Helmond één langgerekt park, dat zich langs de Goorloop uitstrekt van de Warande tot aan het Groot Goor. De breedte van deze groene route varieert van 100 tot 200 meter. Het park wordt een belangrijke voorziening voor de bewoners van Helmond West. Om het verblijf aantrekkelijk te maken, komen er bankjes, speeltoestellen, trapveldjes, fiets- en wandelpaden. Westwijzer sluit hier fraai op aan.
wees bewust bij de toepassing van materialen
De architect van Westwijzer denkt in circulair bouwen. We zouden het ook cradle to cradle kunnen noemen, of ‘bewust nadenken over hergebruik’. Dus als er voor deze school veel aluminium kozijnen toegepast worden, gebeurt dat ook vanuit het idee dat aluminium zich aan het einde van de levensduur van het kozijn heel gemakkelijk laat omsmelten tot een nieuw kozijn. Tapijttegels Voor veel van de vloeren in het gebouw is gekozen voor Desso AirMaster tapijttegels. Daarmee is niet alleen gekozen voor minder stof in de lucht (8x minder dan bij harde vloeren), maar ook voor duurzaamheid. In de grondstofkeuze en het energie- en watergebruik is bij de productie nadrukkelijk rekening gehouden met het milieu. Daarnaast kunnen de belangrijkste materialen in deze tegels probleemloos gerecycled worden. Baksteen In dat licht willen we ook graag de ClickBrick beschrijven die voor de beneden verdieping van Westwijzer gebruikt is. Deze baksteen wordt geheel zonder cement met een RVS clip in elkaar geklikt. Dat betekent dat er geen gebruik hoeft te worden gemaakt van (sterk milieubelastend) cement en dat de stenen, als de school ooit afgebroken wordt, probleemloos hergebruikt kunnen worden. Innovatie en duurzaamheid gaan hand in hand.
clips ipv. cement
laat zien wat je doet
Duurzaamheid heeft ook alles met bewustzijn te maken. Want een gebouw kan duurzaam ontwikkeld worden, het zal ook duurzaam gebruikt moeten worden om daar optimaal rendement uit te halen. Daarom wordt het energieverbruik van Westwijzer in de vrij toegankelijke ruimte van het gebouw zichtbaar gemaakt aan de bezoekers en gebruikers. Zo weten zij wat er gebeurt, en kunnen ze hun gedrag ook aanpassen.
Rapportcijfer
Geen school zonder rapportcijfer. Voor Westwijzer is een zogenaamde GPR-gebouwscore vastgesteld. Dat is een rapportcijfer voor de duurzaamheid van het gebouw. Dit rapportcijfer kan variëren van 1 tot 10. Een 6 is een voldoende. Een 10 is excellent. Het rapport cijfer is een gemiddelde van vijf verschillende GPR scores (duurzaamheidscijfers) voor het gebouw. Westwijzer scoorde de volgende cijfers:
GPR energie
7,6
GPR milieu (materialen, milieuzorg en water)
6,6
GPR gezondheid (geluid, luchtkwaliteit, comfort)
8,9
GPR gebruikskwaliteit (toegankelijkheid, functionaliteit, technische kwaliteit, sociale veiligheid)
9,1
GPR toekomstwaarde (toekomstgerichte voorzieningen, flexibiliteit, belevingswaarde)
8,5
Kambi: ‘Maar wat is er nou Zoeloe? Het is toch mooi dat jij zo goed voor de aarde zorgt?’
Score Dat is gemiddeld een 8,1, wat een bijzonder fraaie score is. We zien overigens dat de milieuscore relatief laag is in het rijtje. Dat heeft alles te maken met de toegepaste betonkernactivering. Wil dat systeem afdoende zijn werk doen, dan moet een relatief zwaar gebouw neergezet worden. Dat betekent veel beton en daarmee een wat lagere milieuscore. De andere cijfers compenseren dit ruim. En dan nog enkele cijfers: de totale oppervlakte van het gebouw die gebruikt kan worden is 5140 m2. De inhoud van Westwijzer is 22.800 m3. Het belangrijkste cijfer voor wat betreft duurzaamheid (en de bredere verspreiding van duurzaam bouwen) is het cijfer voor ‘return on investment’: alle investeringen in duurzaamheid bij Westwijzer lijken door lagere lasten in elf jaar terugverdiend te gaan worden.
De gebruikers Westwijzer biedt een leeromgeving aan ruim 200 leerlingen van basisschool Westwijzer. Daarnaast biedt het gebouw onderdak aan de gebruikers van het wijkhuis, de kinderdagopvang en de peuterspeelzaal Westwijzer van Spring Kinderopvang, een verloskundige, het consultatiebureau en de sportzaal. Er is ook ruimte voor mensen die op zoek zijn naar ondersteuning, want ook LEVgroep is een enthousiaste gebruiker van het gebouw.
Tot slot Dit boekje concentreert zich op Westwijzer en op de duurzaamheid van het gebouw. Dat betekent dat we het weinig over de bijzondere wijk hebben gehad waarin Westwijzer ligt en het ook niet hebben gehad over de andere dan duurzame kwaliteiten van het gebouw. Niet over de kleurrijke gevels, niet over de integratie van functies én van mensen die binnen de muren plaatsvindt. Westwijzer is zonder meer ook een belangrijke schakel in de sociale duurzaamheid van de wijk Helmond West en zou ook een hoofdrol kunnen spelen in een boekje over ‘de Gezonde school’ of ‘Interculturaliteit’. Westwijzer heeft kortom tal van kwaliteiten, waarbij hier alleen de gebouwelijke duurzaamheid belicht wordt. Weet dat al het andere er ook is.
ZOELOE Westwijzer heeft heel veel functies, maar wie er rondloopt, ziet toch vooral de toekomst: kinderen. Daarom hebben we ook voor hen het duurzaamheidsverhaal op papier gezet. Wie dit boek omdraait leest het verhaal van Zoeloe.
