Luchtkwaliteit
3
CO2-emissiehandel
4
Afvalwaterzuivering
drant
13E JAARGANG NO. 1 mei 2011
6
www.kwa.nl Arbo Bodem Duurzaamheid Energie Geluid Kwaliteit Lucht Milieu Veiligheid
Compliance en vergunningenbeheer bij ProRail Compliance staat voor intern toezicht op naleving van wet- en regelgeving, maar ook voor het werken volgens de normen en regels die een bedrijf zelf heeft opgesteld. Zo ook bij ProRail. KWA is geselecteerd als leverancier voor een compliance software-applicatie (Make), vanwege de flexibiliteit van de applicatie en omdat het bestaande pakket de mogelijkheid biedt tot gezamenlijke doorontwikkeling. Daarbij is de inhoudelijke kennis van KWA op dit onderwerp de juiste toevoeging. Vergunningenbeheer als onderdeel van compliancemanagement Voor ProRail is compliancemanagement belangrijk. Een onderdeel hiervan is het beheer van de milieuvergunningen van circa 100 emplacementen. De verantwoordelijkheid voor de naleving van de verplichtingen (voorschriften) vanuit de vergunningen is belegd ‘in de lijn’. De afdeling VMJB (Veiligheid, Milieu en Juridisch Beheer) van ProRail heeft bij vergunningenbeheer een belangrijke rol, in de vorm van het monitoren en ondersteunen van de mensen die verantwoordelijk zijn voor de naleving. Intern toezicht op de
naleving van de verplichtingen gebeurt door technische inspecties (veiligheid en milieu) en procesaudits door de betrokken andere bedrijfsonderdelen en VMJB. Verder verzorgt de afdeling VMJB Inframanagement het aanvragen van de milieuvergunningen namens de gebruikers van de emplacementen en is het aanspreekpunt voor het bevoegd gezag. Vergunningenbeheer met behulp van software-applicatie ProRail maakt bij het vergunningenbeheer gebruik van diverse software-applicaties. Een van deze applicaties is het
Water
Het terrein bij ProRail
VergunningenBeheerSysteem (VBS). Het VBS ondersteunt de aansturing en borging van het naleven van de doorlopende verplichtingen (voorschriften) vanuit de vergunningen. Op termijn wil ProRail de scope verbreden naar meer milieugerelateerde wet- en regelgeving, zoals de Flora- en Faunawet en de Gebruiksbesluit-/vergunning. Overgang naar Make voor vergunningenbeheer De gebruikte software voor het VBS werd niet meer ondersteund door de leverancier, waardoor ProRail op zoek moest naar nieuwe software-applicaties die op de markt beschikbaar zijn. Een aanvullende wens was de behoefte aan het doorontwikkelen van de VBS-applicatie. ProRail stelde voor de selectie een requirement document op, met inhoudelijke en technische eisen voor een brede selectie van leveranciers. Belangrijke vereisten waren: • Flexibiliteit van de applicatie, vanwege veranderende processen en het zelf kunnen aanpassen van de applicatie aan die veranderende processen. ‘De applicatie moet van jezelf worden.’ • Eenvoud van rapportage.
• Een bestaande applicatie en de mogelijkheid om die samen met andere bedrijven door te ontwikkelen. • Leverancier die, naast technisch advies, ook inhoudelijk advies kan leveren. • Een applicatie die is ontwikkeld vanuit de inhoud.
“De applicatie moet van jezelf worden.” De applicatie Make van KWA voldeed aan de vereisten, waarop ProRail besloot tot aanschaf van het programma. Aan de hand Lees verder op pagina 2
Visie op managementsystemen Een managementsysteem is bedoeld om de organisatorische en uitvoerende werkzaamheden zodanig te structureren en te plannen, dat de gestelde doelen worden behaald en dat wordt voldaan aan interne en externe verplichtingen vanuit de processen en omgevingsfactoren. In een traditioneel managementsysteem zorgen diverse mensen
Wat is compliance?
in de organisatie met eigen systemen,
Er is geen goede Nederlandse vertaling voor het woord Compliance. De meeste definities
het naleven van verplichtingen. Hierdoor is
komen neer op: werken in overeenstemming met vigerende wet- en regelgeving, of (intern
er sprake van versnippering en onvoldoende
toezicht op) naleving van regels en normen van externen en de eigen organisatie, ofwel
borging op naleving van verplichtingen
“werken volgens het boekje”. Het gaat hier om verschillende regels: wet- en regelgeving
(compliance). Een modern, proces- en taak-
en vergunningen, (ISO-)normen, maar ook interne regels én klantvereisten. Met name deze
gericht managementsysteem bestaat uit
laatste vereisten worden nog wel eens vergeten.
een integrale en gestructureerde naleving
methodieken, procedures en instructies voor
van verplichtingen in één systeem. Hieruit Het begrip Compliance is vooral ingegeven door de Amerikaanse Sarbanes-Oxley-
volgt een totaaloverzicht van taken en
wetgeving uit 2002; de wetgeving voor deugdelijk ondernemingsbestuur, vanwege falende
maatregelen, met aansturing, registratie en
onafhankelijke interne en externe controle. Aanvankelijk was compliance vooral gericht op
borging (signaalfunctie) van de uitvoering
de financiële wereld en het beheer van persoonsgegevens, maar de laatste jaren is er extra
door de procesverantwoordelijke.
aandacht voor milieucompliance en compliancemanagement.
Deze systematiek gebruikt KWA voor
KWA ondersteunt bedrijven bij het vormgeven en uitvoeren van compliancemanagement
het opzetten en herstructureren van
en heeft met Make ondersteunende software ontwikkeld.
managementsystemen.
www.kwa.nl Vervolg van pagina 1 van een projectplan heeft KWA de overgang van het oude VBS (VBS-2) naar het nieuwe VBS (VBS-3) begeleid. Begin april 2011 was het VBS-3 operationeel en is een deel van de betrokken medewerkers getraind. De komende periode wordt gebruikt om de inhoud goed op orde te brengen en te integreren in de bedrijfsprocessen. De uitrol vindt in eerste instantie plaats per emplacement, vervolgens via een olievlekwerking naar alle emplacementen.
De komende jaren gaat ProRail ervaring opdoen met het VBS-3, een aantal functionaliteiten uitbreiden en de wetgeving in VBS-3 verbreden. Voordeel gebruik van software- applicaties bij compliancemanagement ProRail ziet duidelijk voordelen van het gebruik van software-applicaties voor vergunningenbeheer en compliancemanagement. Zo is er continu inzicht in en overzicht van de processen, met de mogelijkheid tot analyseren en sturen van
Hoe houd ik mijn compliancesysteem actueel? Een belangrijke voorwaarde voor goed compliancemanagement is het actueel houden ervan. Dit betekent in eerste instantie zorgen dat u op de hoogte blijft van wijzigingen in wet- en regelgeving, normen, vergunningen, etc., een vaak ingewikkelde en tijdrovende klus.
Zelfevaluatie Compliancemanagement
Om bedrijven dit werk uit handen te nemen, biedt KWA de dienst MakeClear aan. Periodiek
Naast Make ontwikkelde KWA een Zelfevaluatie Compliancemanagement. Deze
naar acties die uitgevoerd zouden moeten worden. Compliancemanagement gaat met
Zelfevaluatie is een hulpmiddel om de status van de ‘systematiek van het naleven van de
name om dit laatste: wat betekenen de wijzigingen voor mijn organisatie en hoe zorgen we
wet- en regelgeving’ vast te stellen. Uit de evaluatie volgt een advies op de onderdelen
ervoor dat we blijven voldoen aan de verplichtingen.
ontvangt u daarmee een overzicht van de relevante wijzigingen én een concrete vertaling
waaraan niet wordt voldaan. De zelfevaluatie is gebaseerd op onze ervaringen en het en/of arbomanagementsysteem’. Een groot aantal bedrijven voerde de Zelfevaluatie uit: Nagenoeg alle respondenten geven aan dat binnen hun organisatie voldoende commitment is om wet- en regelgeving na te leven. Commitment vormt de essentiële basis om als organisatie met compliance aan de slag te gaan. Tweederde van de organisaties geeft aan dat de wettelijk en overige verplichtingen geïdentificeerd zijn. Minder dan de helft hiervan heeft deze verplichtingen echter doorvertaald
processen. De software-applicaties zijn ondersteunend en aanvullend en kunnen nooit de processen vervangen, maar hebben duidelijk een meerwaarde om dagelijks werk slimmer en efficiënter in te richten. In eerste instantie vergt dit een extra inspanning (opzet en implementatie), maar daarna komt de winst.
duurzaamheid en omgevingsmanagement. ProRail streeft ernaar dat duurzaamheid breed gaat leven binnen de organisatie, aantoonbaar uitgangspunt wordt voor beleid en de toepassingen daarvan, en dat duurzaamheid zichtbaar wordt in de bedrijfsvoering.
naar consequenties voor de processen en producten. Ongeveer de helft van de organisaties geeft aan dat de naleving van verplichtingen geborgd is. Op het leergebied van effectief compliancemanagement, organiseert KWA thema bijeenkomsten op 21 juni en 15 september.
Compliance als basis voor duurzaamheid Compliancemanagement bij ProRail heeft naast de milieuzaken ook een relatie met
Mogelijkheden met MakeClear uitgebreid
Jan van Pelt 033 – 422 13 81,
[email protected] Robin Sinke 033 – 422 13 73,
[email protected]
info
recent gepubliceerde ’Informatieblad naleving van wet- en regelgeving met een milieu-
Nieuwe release
In compliance zijn is voor de meeste organisaties een complexe, tijdrovende, maar ook belangrijke verplichting. Bedrijven moeten zelf aantonen dat ze voldoen aan de verplichtingen uit wet- en regelgeving. Hoe weet je als organisatie of je hier aan voldoet en hoe borg je dit? Met de ‘Nulscan’ en een abonnement MakeClear geeft KWA u de mogelijkheid ervoor te zorgen dat uw bedrijf in compliance is.
pagINA 2
Snel inzichtelijk waar bedrijven staan ming plaats kan vinden. Bedrijven zoeken dan ook naar andere partners, die kennis en feedback kunnen leveren. In toenemende mate worden daarom collectieve abonnementen afgesloten met belangengroepen en brancheorganisaties.
Bedrijven kunnen hiermee, tegen een gunstiger tarief, gebruik maken van onze MakeClear-service. Binnen deze collectieve overeenkomsten organiseert KWA halfjaarlijkse bijeenkomsten, waarin bedrijven bijgepraat worden over ontwikkelingen. De bedrijven zijn in de gelegenheid vragen te stellen en onderling informatie en ervaringen uit te wisselen. Meer informatie over het bijhouden van wet- en regelgeving vindt u op www.kwa.nl. Heeft u vragen? U kunt ons altijd bellen.
Daarnaast zijn er officiële handleidingen via de helpfunctie in Make beschikbaar, bestaande uit een handleiding voor gebruikers en een handleiding voor de beheerder. Heeft u interesse in een demonstratie van Make? Neem contact met ons op.
Jan-Carel Nieuwland 033 – 422 13 92,
[email protected]
Dennis Nijkamp 033 – 422 13 82,
[email protected]
info
Dit is een belangrijke stap naar het in compliance zijn, vanuit het beheersen van wet- en regelgeving. Het sluit aan op de Zelfevaluatie compliancemanagement, die ingaat op de zorgsystematiek en borging eromheen.
Collectieve abonnementen Vanuit onze dienstverlening MakeClear blijkt dat bedrijven steeds meer behoefte hebben aan ontzorging en persoonlijk contact; de overheid wordt steeds minder een partner met wie inhoudelijke afstem-
info
Nulscan KWA heeft al een service voor het bijhouden van nieuwe ontwikkelingen in milieu- en arbowet- en regelgeving (MakeClear). Bedrijven worstelen echter ook met de vraag of zij, los van nieuwe ontwikkelingen, überhaupt voldoen aan de wet- en regelgeving zelf. KWA heeft een nulscan ontwikkeld voor de inhoudelijke toetsing aan wet- en regelgeving. Hiermee maken wij snel inzichtelijk waar bedrijven staan, waar eventuele onvolledigheden zitten en hoe deze kunnen worden aangepakt.
Het softwareproduct Make, voor ondersteuning van het KAM-management bij bedrijven, is verbeterd en uitgebreid. Er zijn meer mogelijkheden om data uit andere systemen te importeren, om zo de implementatietijd en -kosten te beperken. Ook kan Make bedrijfsspecifieker worden gemaakt door teksten aan te passen aan de terminologie van uw bedrijf. Een volledig overzicht van de wijzigingen en de FAQ’s zijn beschikbaar op www.make-online.nl.
Column
www.kwa.nl
Kritische kijk op berekeningen van luchtkwaliteit en emissie-eisen Bij de aanvraag van een vergunning in het kader van de WABO, verlangt het bevoegd gezag vaak een uitgebreid onderzoek naar de invloed van de activiteit op de luchtkwaliteit. KWA voert deze onderzoeken uit, maar in sommige gevallen volstaat een quick scan. Naast het uitvoeren van de metingen en berekeningen, streven wij met u naar realistische en werkbare emissie-eisen.
Voorbeeldprojecten
Quick scan luchtkwaliteit in kader haalbaarheidsonderzoek Een bedrijf wilde de productie verdubbelen. Hierbij werd vooraf in kaart gebracht welke milieu-aspecten tot knelpunten konden leiden. Voor de maatgevende luchtcomponent is door KWA alleen voor het meest nabijgelegen gevoelige punt een verspreidingsbe rekening uitgevoerd. Uit deze scan bleek dat de luchtkwaliteit geen beletsel vormde voor uitbreiding van de productie. Verruiming emissiegrenswaarde Voor een mineralenverwerkend bedrijf heeft KWA een stofnotitie opgesteld. In deze notitie wordt gemotiveerd waarom het bedrijf niet kan voldoen aan de emissie-eisen uit de NeR (Nederlandse Emissie Richtlijn) en wordt een ruimere normstelling voorgesteld. De gevraagde, verruimde stofemissie is onderbouwd met verspreidingsberekeningen, die aantonen dat deze uitstoot geen probleem oplevert voor de omgeving.
wat de invloed ter plaatse is van gevoelige bestemmingen. Niet meer berekenen dan strikt noodzakelijk KWA onderscheidt zich door de levering van maatwerk. Geen uitgebreid standaard rapport, alleen omdat een bevoegd gezag dit wenst, maar eerst onderzoeken of een uitgebreid onderzoek echt nodig is (quick scan). Zo nodig treden we vooraf in overleg met het bevoegd gezag. Uit de quick scan volgt of het beperkte onderzoek volstaat of dat een meer uitgebreid onderzoek nodig is. Wanneer volstaat de quick scan? Praktijkervaring leert dat een minder gedetailleerd onderzoek volstaat om diverse redenen: • gevoelige bestemmingen liggen ver weg; • op voorhand is duidelijk dat de emissie lager is dan de eisen; • de achtergrondconcentratie van de te onderzoeken component is zeer laag.
Daarnaast is in de wet luchtkwaliteit het NIBM-criterium (Niet In Betekenende Mate) opgenomen. Ook dit kan aanleiding zijn voor het niet verder uitvoeren van onderzoek. Toetsing van emissie-eisen KWA voert niet alleen berekeningen uit, maar beoordeelt ook de emissie-eisen die een bevoegd gezag aan een vergunning wil verbinden. Zowel het bevoegd gezag als bedrijven zijn namelijk niet gebaat bij emissie-eisen die praktisch en/of economisch niet haalbaar zijn. Onze jarenlange ervaring en kennis op het gebied van luchtkwaliteit helpen u vergunningsprocedures zo snel mogelijk te doorlopen, zonder de bedrijfsvoering te belemmeren.
Rob Trenning 033 – 422 13 75,
[email protected]
info
Onderzoek luchtkwaliteit in breed werkveld KWA voerde in het afgelopen jaar diverse onderzoeken uit naar de luchtkwaliteit (emissies) bij bedrijven in zeer uiteenlopende branches (zie tabel). Voor de verspreidingsberekeningen wordt een applicatie gehanteerd, welke tot in detail berekent
Branche
Type onderzoek
Te onderzoeken component
Energie Mineralen Bouwstoffen Transport Textiel Recreatie Zuivel Chemisch Vleesverwerking Voeding Zuivel
Wm revisie Wm revisie Wm oprichting Wm revisie Haalbaarheidsstudie Herkomst stof Wm uitbreiding Wm revisie Klachten Wm revisie Wm uitbreiding
NOx, CO PM10, NOx PM10, NOx PM10, NOx NOx Grof Stof PM10, NOx PM10, NOx Geur Geur Geur
De economische crisis is voorbij en we gaan door waar we gebleven waren. Of toch niet? Want door inkrimping van het personeelsbestand ontstaat hier en daar een fte-crisis. Het gevolg is dat ik regelmatig gebeld word: “Kan KWA voor de komende maanden een KAM-manager leveren? Dat kan, maar over hoeveel dagen gaat het? Oh, voor vijf dagen per week op locatie? Gaan we voor u regelen.” Dan de vraag hoe ik het ga regelen, want niemand zit vijf dagen per week naar buiten te kijken. Spannend, want wie van onze adviseurs heeft tijd, is voldoende betrokken en bekwaam voor deze uitdaging? Na wat overleg vind ik twee competente adviseurs. Zij voelen zich meteen betrokken en schuiven met lopende opdrachten, zodat zij elk twee tot drie dagen beschikbaar zijn. De fte-crisis voor de klant is opgelost met twee adviseurs, die de continuïteit van zijn bedrijf helpen waarborgen. Nu maar hopen dat ze niet té betrokken worden, want dan krijg ik een fte-crisis. Ruud van Kolfschooten 033 – 422 13 43,
[email protected]
KWA begeleidt sectoren bij uitwerken energie-ambitie MJA3- en MEE-convenanten, een korte toekomstverkenning (een zogenaamde voorstudie) uitgevoerd naar de marktsituatie in 2030 en hoe de sector zich daarin kan en wil positioneren. Vijftien sectoren gaan op basis hiervan een routekaart 2030 ontwikkelen. Bij drie van deze sectoren speelt KWA een rol als procesbegeleider, terwijl ondersteuning op componenten wordt geleverd bij een vierde. Op weg naar grotere energie-efficiency in 2030 Naar aanleiding van de uitgevoerde voorstudie zijn vijftien sectoren verder gegaan met de ontwikkeling van een routekaart naar 2030. Met deze routekaart krijgen de sectoren in
beeld op welke wijze zij in de toekomst een forse stap kunnen maken in duurzamer (lees: energie-efficiënter) zijn. Voor andere sectoren zijn er specifieke thema’s uit de voorstudie gekomen, die aanleiding gaven tot het starten van verdiepende onderzoeken. KWA speelt rol in ontwikkeling routekaart De ontwikkeling van de routekaarten voor de diverse sectoren wordt (deels) gefinancierd door het ministerie van Economische Zaken,
Landbouw en Innovatie, en ondersteund door Agentschap NL. De Stichting Verenigde Keramische Organisaties (VKO), de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Koffie en Thee (KNVKT) en de Vereniging voor de Aardappelverwerkende Industrie (VAVI) hebben KWA de rol van procesbegeleider toebedeeld bij de vervolgactiviteiten. Daarnaast ondersteunt KWA de Nederlandse Vleesindustrie bij de verdere uitwerking van duurzaam koelen en vriezen, energie-efficiency en specifieke thema’s, zoals duurzame energie, waaronder zonne-energie. Ursula Looman 033 – 422 13 66,
[email protected] Fons Pennartz 033 – 422 13 30,
[email protected]
info
In 2010 hebben de industriesectoren die deelnemen aan de
kWADRANT nO. 1 mei 2011 – pagINA 3
www.kwa.nl
Integraal managementsysteem: praktijk, resultaten en ontwikkelingen Veel bedrijven werken nog met losse of beperkt geïntegreerde managementsystemen. De praktijk wijst echter uit dat een integraal managementsysteem minder inspanning van uw bedrijf en uw medewerkers vraagt en dat de administratieve last afneemt, soms tot wel 60% lager.
De methode is recentelijk toegepast bij enkele bedrijven. Eén van deze bedrijven is Eiffage Rail BV, waar, als gevolg van overname en organisatorische wijzigingen, in vijf maanden tijd een nieuw gecertificeerd
managementsysteem moest worden opgezet voor de normen ISO 9001, ISO 14001, VCA**, BTR en de CO2-prestatieladder. In overleg met KWA is ervoor gekozen om één geïntegreerd managementsysteem op te zetten. Met behulp van MakeProof was het mogelijk om alle normen integraal naast de bestaande werkwijzen te zetten. Zo werd snel duidelijk welke onderdelen geïntegreerd en welke nog aangevuld moesten worden. Ook genereert MakeProof een totaaloverzicht van de relevante acties en taken per persoon ten behoeve van de implementatiefase. Bij de documentenaudit zijn door de
certificerende instelling geen afwijkingen geconstateerd. Eiffage Rail is weer klaar voor de toekomst.
Al met al gaat CO2-emissiehandel bedrijven in de jaren 2013-2020 meer geld kosten dan in de twee voorafgaande periodes: er zijn minder rechten te verdelen en er worden aanzienlijk minder rechten gratis verstrekt. De eventuele Opt-Out, waar enkele jaren geleden in Brussel over gesproken werd,
biedt waarschijnlijk geen soelaas en wordt mogelijk niet eens breed ingevoerd in Nederland.
KWA gaat verder met de ontwikkeling van MakeProof door verbreding naar andere toepassingen, zoals de integratie van eisen van klanten (bijvoorbeeld in de bouwsector), voedselveiligheid en MVO prestatieladder / ISO 26000 (Duurzaamheid).
Jan 033 Jan 033
Willem de Jager – 422 13 88,
[email protected] van Pelt – 422 13 81,
[email protected]
info
KWA heeft in dit kader een methode (MakeProof) ontwikkeld. Met MakeProof is het mogelijk alle vereisten uit normen, zonder overlap, te integreren binnen het bestaande bedrijfsmanagementsysteem en dit te vertalen naar concrete borgingsmaatregelen. De norm verandert daarmee van een abstract naar een praktisch document en dat vereenvoudigt de implementatie in grote mate.
CO2-emissiehandel Fase III nadert met rasse schreden De derde fase van de CO2-emissiehandel (2013-2020) staat voor de deur. 2013 lijkt nog ver weg, toch moeten er op korte termijn al de nodige acties worden ondernomen. Zo moeten voor 1 september 2011 de historische emissies worden opgegeven aan de NEa, inclusief een bijbehorende, geverifieerde verantwoordingsrapportage. De benodigde invulformulieren komen
Algemeen kader en veranderingen in Fase III De rechten uit Fase II blijven geldig in Fase III, dus men kan rechten meenemen (banking). Ook de grens om mee te doen blijft gehandhaafd op 20 MW opgesteld vermogen. In Fase III staan een paar grote veranderingen op stapel, waarvan de belangrijkste zijn: 1. Verruiming van de installaties onder emissiehandel; ook fakkels, incinerators, ovens en drogers gaan onder ETS vallen. Kort gezegd; elk apparaat waar CO2 uitkomt doet mee, waardoor meer bedrijven onder emissiehandel vallen; 2. Bedrijven krijgen in principe rechten toegewezen op basis van een productbenchmark. Voor producten zonder productbenchmark vindt toewijzing plaats op basis van één of meerdere ‘fall-back scenario’s’: een
pagINA 4
warmtebenchmark, brandstofbenchmark of proces-emissies; 3. De benchmarks worden gecombineerd met het historische activiteitenniveau. Uit de jaren 2005-2008 of 2009-2010 mag een bedrijf de meest gunstige periode kiezen; 4. Elektriciteitopwekking krijgt geen gratis CO2-rechten meer toegewezen. Dit geldt ook voor elektriciteit uit WKK’s; 5. Een deel van de bedrijven krijgt gedeeltelijk gratis rechten en moet de rest kopen op een veiling. In 2013 krijgt men 80% van de rechten gratis, dit daalt geleidelijk tot 30% in 2020; 6. Bedrijven die bloot staan aan Carbon Leakage krijgen 100% van hun rechten gratis. Carbon Leakage wil zeggen dat Europese producenten sterk concurreren met bedrijven buiten de EU zonder CO2-emissiehandel (concurrentienadeel Europese bedrijven).
Bouke Bruinsma 033 – 422 13 38,
[email protected]
info
waarschijnlijk eind april beschikbaar.
DROOGSNELHEID
Droogsnelheid vs. vochtgehalte
C
www.kwa.nl
B A
D VOCHTGEHALTE
Kansen voor energiebesparing op droogprocessen Hoe kan ik meer product drogen met hetzelfde energiegebruik en behoud van kwaliteit? Hoe kan ik mijn afkeur reduceren? Welke energieaspecten moet ik meenemen in een investeringstraject voor een nieuwe droger? Dat deze vragen actueel zijn blijkt onder andere uit de Roadmap Drogen van de Nederlandse Werkgroep Drogen:
“Droogprocessen vragen circa 15% van het totale Nederlandse industriële energiegebruik en hebben vaak een laag
rendement, in de praktijk slechts 20 tot 50%. Met conventionele maatregelen is op korte termijn 25% energiebesparing mogelijk. Op langere termijn wordt minimaal voor 25% aan additionele besparingsmogelijkheden verwacht.” Er liggen dus kansen! Er leiden meerdere wegen naar Rome, maar die zijn niet allemaal even efficiënt. Een juiste productkwaliteit betekent niet automatisch een optimaal droogproces. Drogen is een technisch complex proces en een ingewikkeld samenspel van warmte- en vochttransport en fysische eigenschappen van het product. Temperatuurniveaus, stromingsprofielen, contact tussen product en droogmedium en vochtdiffusie uit het product, bepalen de efficiency.
KWA helpt bij de optimalisatie van uw droogprocessen. Wij bieden ondersteuning bij de doorlichting, het genereren en kwantificeren van de specifieke energiebesparende maatregelen en de implementatie ervan. Ook helpen we u bij het opzetten, verbeteren en implementeren van de procesmonitoring, zodat meer inzicht ontstaat in de energie prestaties van het proces. Bestaat er ook binnen uw bedrijf behoefte aan goede energetische beoordeling van het droogproces en wilt u de juiste maatregelen kunnen specificeren? Neem vrijblijvend contact op met onze specialisten. Tijn Backx 033 – 422 13 42,
[email protected]
info
AB = opwarmen product BC = verwijderen vrij vocht CD = verwijderen gebonden vocht
Voor u van belang bij aanbestedingen?
CO2-prestatieladder bewijst zich als duurzaamheidinstrument KWA volgt de ontwikkelingen over de CO2-prestatieladder en ondersteunt u bij het 2
De CO2-prestatieladder is een instrument om bedrijven, die deelnemen aan aanbestedingen, te stimuleren tot CO2-bewust handelen in de eigen bedrijfsvoering en bij de uitvoering van projecten. In eerste instantie is de CO2-prestatieladder door ProRail ontwikkeld, die het sinds 2009 gebruikt voor aanbestedingen in de spoorsector. Inmiddels is versie 2.0 ontwikkeld en is de ladder breder toepasbaar geworden voor andere, aanbestedende organisaties én voor andere sectoren. Zo sluit de CO2-prestatieladder nu beter aan bij het Besluit Aanbestedingsregels voor Overheidsopdrachten. Daarnaast heeft ProRail de CO2-prestatie ladder verzelfstandigd en in eigendom gegeven van de onafhankelijke Stichting Klimaatvriendelijk Aanbesteden en Ondernemen (SKAO). Deze Stichting is verantwoordelijk voor alle zaken betreffende de ladder: het gebruik, de doorontwikkeling, het beheer van het certificeringschema en de verbreding van deelnemende sectoren. Het uitgangspunt van de CO2-prestatie ladder is dat inspanningen worden gehonoreerd. Een hoger niveau (1-5) op de
2
ladder wordt beloond met een concreet voordeel in het aanbestedingsproces, in de vorm van een -fictieve- korting op de inschrijfprijs. Belangrijk onderdeel is het opstellen van de CO2-footprint: de inzichten hieruit vormen de basis voor mogelijk heden tot CO2-reductie. De nationale CO2-database is een handige tool om de CO2-footprint -volgens een uniform model- te bepalen, waarmee vervolgens deze CO2-footprint ter inzage gegeven kan worden aan (potentiële) opdrachtgevers. Naast ProRail gaat nu ook Rijkswaterstaat in tien projecten de CO2-prestatieladder hanteren, als bewijsmiddel in haar aanbestedingen voor de zogenaamde EMVI-eisen (Economisch Meest Voordelige Inschrijving). Alliander en Enexis hebben eveneens interesse getoond. Gesteld kan dus worden dat de CO2-prestatieladder zich heeft bewezen als duurzaamheidinstrument.
Erik van den Brink 033 – 422 13 65,
[email protected] Ursula Looman 033 – 422 13 66,
[email protected]
Wees een asbestcalamiteit voor Met regelmaat voert KWA asbestinventarisaties uit in de bedrijfsgebouwen van klanten uit de industrie. Aanleiding voor de klant om hiertoe over te gaan kan het interne arbo- en milieubeleid zijn, maar ook de sloop van bedrijfsgebouwen (verplicht) of aan- en verkoop daarvan zijn goede redenen. Bij asbestinventarisaties wordt de aanwezigheid van asbest in de gebouwen onderzocht. Afhankelijk van de bevindingen uit de inventarisatie worden vervolgens de consequenties voor de volksgezondheid, onderhoud- en sloopwerkzaamheden en financiën in beeld gebracht. Tot slot staat in een zogenaamd asbestbeheerplan hoe met het asbest om te gaan tot het daadwerkelijk is verwijderd. Asbestinventarisatie In technische ruimten en technische installaties is asbest veelvuldig aanwezig. Zoals in ketelhuizen met (stoom)ketels en bijbehorend leidingwerk. Hier kan zowel in de ruimte en de stoomketel zelf, als in het isolatiemateriaal en de pakkingen van (stoom)leidingwerk asbest zijn toegepast. Dit leidingwerk gaat vervolgens door de gehele fabriek. Voordat (onderhouds) werkzaamheden in dergelijke ruimten aan
deze installaties en/of aan dit leidingwerk plaatsvinden, is het zeer zinvol om de aanwezigheid van asbest in kaart te brengen en zonodig eerst het asbest te verwijderen. Al te vaak maken we mee dat er zonder inventarisatie, of met een onvolledige/oude inventarisatie, dergelijke werkzaamheden zijn uitgevoerd en vervolgens onbewust het asbest is bewerkt. Met als gevolg een asbestbesmetting. En het opruimen van een asbestbesmetting, met alles wat daar bij komt (van voorlichtingsbijeenkomsten aan betrokkenen, ontoegankelijkheid van ruimten, doorlopen van vergunnings procedures en vertraging in de planning tot de extra kosten), is het laatste waar een bedrijf op zit te wachten. Een gedegen asbestinventarisatie én asbestbeheerplan kan dergelijk ‘leed’ voorkomen. Marcel Hilwig 033 – 422 13 22,
[email protected]
info
duurzaamheidinspanningen.
info
te gelde maken van uw
kWADRANT nO. 1 mei 2011 – pagINA 5
Tabel 1
Elektriciteit primair Elektriciteit voor
Sectoren en energiegebruik
Voeding- en genotmiddelenindustrie heeft een hoog energieverbruik voor koeling Recentelijk heeft KWA een onderzoek geactualiseerd naar het energieverbruik van koelinstallaties per sector in Nederland. In dit KWA-onderzoek zijn de diverse sectoren uitgesplitst naar verschillende branches. Koeling neemt circa 13% van het elektriciteitsverbruik voor haar rekening.
Vervolgens is er een vertaalslag gemaakt naar de hoeveelheden koudemiddelen die in de installaties aanwezig zijn. Er is immers een relatie tussen het energieverbruik per jaar, het type, de grootte van de koelinstallatie en de inhoud van de installatie. In tabel 2 zijn de aanwezige hoeveelheden koudemiddel weergegeven (gemiddeld scenario).
Hierbij komt nog 700 ton koudemiddelen voor warmtepompen, schepen en reefercontainers en wegtransport. De inhoud van autoairco’s is niet in dit onderzoek betrokken. De belangrijkste overwegingen uit het onderzoek zijn: • Per sector of branche kan men bepalen wat het verbeterpotentieel is door innovaties. • Het bestrijden van lekverliezen blijft een belangrijk onderwerp. • Het gebruik van condensorwarmte draagt bij aan een reductie van de CO2-emissie.
elektriciteit
PJ/j
PJ/j
%
Voeding- en genotmiddelenindustrie 1
62
17
27
Industrie 2
138
18
13
Diensten, overheid en agrarisch 3
96
21
22
Industrie zonder koeling 4
120
0
0
Totaal
416
56
13
Tabel 2
Hoeveelheid aanwezige koudemiddelvulling
Sectoren en energiegebruik
ton
ton
ton
NH3
HCFK (R22)
HFK
Voeding- en genotmiddelenindustrie 1
910
1.031
547
Industrie 2
551
724
415
Diensten, overheid en agrarisch 3
67
859
2.674
1.528
2.614
3.636
Totaal In tabel 1 zijn de energiegebruiken weergegeven. Let wel, er is uitgegaan van primair elektrisch energieverbruik bij opwekking (ofwel 1 kWh= 9 MJ).
Aandeel koeling in
1
Zuivelindustrie, Vleesindustrie, Koel- en vrieshuizen, Broodbakkerijen, etc. Basischemie, Petrochemie, Chemische industrie, etc. 3 Supermarkten, Kantoorgebouwen, Ziekenhuizen, Horeca, gekoelde teelt Glastuinbouw, etc. 4 Papier- en kartonindustrie, Glasindustrie, IJzer-/Staalindustrie, Non-ferro-industrie, etc. 2
• Energieverbruik heeft meer invloed als CO2-emissiebron dan de CO2-equivalente emissies ten gevolge van het verlies van koudemiddelen. • De trend laat een verschuiving zien van HFK’s naar ammoniak in de industrie. • De meest milieuvriendelijke manier van koelen blijft natuurlijk het minimaliseren van de koelvraag en vervolgens te koelen op natuurlijke wijze.
• In gebouwen- en transportkoeling zullen de HFK’s een prominente plaats blijven spelen.
laboratoriumonderzoek een fors rendement bij toepassing van coalgulatie/flocculatie. Door toevoeging van ijzer en polyvlok middel bleek een zuiveringsrendement van vijftig procent haalbaar. Ondanks deze zeer hoopvolle resultaten, bleek bij verdere berekening een minder gunstig beeld. De terugverdientijd bleek langer dan drie jaar, met name door de kosten van de doseringen. Hierop besloot het bedrijf het project voorlopig op te schorten.
Onderzoeken kunnen positieve, maar dus ook minder positieve resultaten opleveren. Het is sowieso raadzaam om regelmatig de afvalwaterlozing kritisch te beschouwen. En daarbij geeft het opsplitsen van (vervuilde) deelstromen extra mogelijkheden om de kosten voor afvalwater te beperken.
Het onderzoek is uitgevoerd in opdracht van Agentschap NL.
Fons Pennartz 033 – 422 13 33,
[email protected]
info
www.kwa.nl
koeling
Objectieve kijk op mogelijkheden afvalwaterzuivering Een jaarlijks terugkerende kostenpost is de zuiveringsheffing, die bedrijven betalen aan de waterbeheerder. Soms zijn die kosten aanleiding om onderzoek te doen naar de mogelijk heden van het zelf (voor)zuiveren van afvalwater. KWA heeft in het afgelopen jaar voor diverse bedrijven dit onderzoek
Brede inventarisatie Het onderzoek start met de inventarisatie van de hoeveelheid en samenstelling van het geloosde afvalwater. Bij voorkeur worden ook deelstromen of aanwezige voorzuiveringsstappen geïnventariseerd. Daarna gaat het onderzoek verder op ons proeflaboratorium, waarbij we kiezen voor verschillende testen. In eerste instantie zo breed mogelijk, om op voorhand geen techniek uit te sluiten. Bezinking, filtratie en coagulatie/flocculatie als voorzuiveringsstap maken hier meestal deel van uit. Anaerobe mogelijkheden Voor een sauzenfabrikant voerden wij het onderzoek uit in het afvalwater na een
pagINA 6
fysisch-chemische voorzuivering. Verdere voorzuivering bleek weinig aantrekkelijk, vanwege het hoge rendement van de aanwezige zuiveringsstap. Maar de aanwezigheid van veel opgeloste organische bestanddelen (CZV) geeft kansen. Een nazuivering van dit afvalwater met aeroob biologische technieken blijkt haalbaar, maar zeker ook anaerobe zuivering. Beide leiden tot lagere lozingskosten en beide hebben hun specifieke voor- en nadelen. Anaerobe zuivering heeft nu de aandacht, vooral vanwege het kleinere ruimtebeslag en verdere mogelijkheden. Labschaal versus praktijk Bij een zuivelbedrijf bleek uit het
Rob Schoon 033 – 422 13 59,
[email protected]
info
uitgevoerd, met wisselende mogelijkheden en resultaten.
www.kwa.nl
Duurzaamheid doen wij zo! Steeds vaker bevat een leveranciersselectie vragen over duurzaamheid of over MVO. Komt dit incidenteel voor, dan kan op
Duurzame energievoorziening voor Van der Valk Hotel Almere
dat moment een pasklaar antwoord geformuleerd worden.
een geavanceerd systeem voor de warmte- en koudevoorziening. Een ondergronds energieopslagsysteem met gebruik van grondwater levert ’s zomers koeling en ’s winters warmte. KWA is gevraagd om bij te dragen aan een oplossing. Dit advies resulteerde in een nieuwe, diepere, infiltratiebron, waarmee – volgens nader onderzoek – de eerder optredende problemen verholpen waren. Vervolgens werd in overleg getreden met de provincie voor toestemming om het systeem in gebruik te nemen.
De firma Linthorst Installatietechniek uit Apeldoorn ontwierp en installeerde een systeem, waarmee het hotel grotendeels kan worden voorzien van warmte en koeling. KWA werd gevraagd het grondwater uit de reeds aangelegde bronnen te onderzoeken. Hieruit voortvloeiend bleek dat er sprake was van een afwijkende bodemopbouw en daarmee een moeizaam verlopende infiltratie. Bij de voorstudie en vergunningaanvraag door een ander adviesbureau en de vergunningverlening door de provincie was dit niet voorzien. Het systeem kon daardoor niet operationeel worden; een tegenvaller voor het hotel en de installateur.
De onttrekkingsbron en de nieuwe infiltratiebron bleken te voldoen aan de voorwaarden en eisen, zoals gesteld in de verleende vergunning voor het energieopslagsysteem. De provincie Flevoland gaf hierop eind maart toestemming om het ondergrondse energieopslagsysteem in bedrijf te nemen. Het moderne Van der Valk Hotel heeft daarmee een geavanceerd en duurzaam systeem voor de warmte- en koudevoorziening. Harald ten Brinke 033 – 422 13 24,
[email protected] Rob Schoon 033 – 422 13 59,
[email protected]
info
De ingebruikname van het systeem liep vertraging op, omdat er problemen waren met de grondwaterbronnen. Na advies hierover door KWA Bedrijfsadviseurs en in overleg met de firma Linthorst Installatietechniek en de provincie Flevoland, kon het systeem in maart toch in gebruik worden genomen.
De makkelijke manier De organisatie die ieder jaar een duurzaamheidverslag volgens bijvoorbeeld het GRI-verslaggevingsraamwerk maakt, stuurt dit jaarverslag simpelweg mee met de leveranciersvragenlijst. De leuke manier Een leuke manier is om een nominatie document op te stellen voor een duurzaamheidprijs. Nederland heeft verschillende lokale competities. Het nominatiedocument bestaat uit een overzicht van de duurzaamheiddoelen en -activiteiten. Als de moeite voor het opstellen van het document ook nog eens beloond wordt met de prijs en de bijbehorende (gratis) PR, dan is dat een mooi voorbeeld van de spreekwoordelijke ‘twee vliegen in één klap’. De vertrouwde manier Net als voor kwaliteit (ISO 9001), milieu (ISO 14001) en veiligheid (VCA) is het in Nederland ook mogelijk om de organisatie te laten certificeren voor duurzaamheid en het certificaat te gebruiken als bewijs dat
er duurzaam gewerkt wordt. De bekende certificatie-instellingen hebben hiervoor de MVO-prestatieladder ontwikkeld. Minder bekend zijn Business Balance Standard en de IMA MVO-norm. De authentieke manier NEN-ISO 26000 (internationale richtlijn voor MVO) heeft het karakter van een richtlijn en is daarom uitdrukkelijk niet bedoeld voor certificatie. Om tegemoet te komen aan de behoefte vanuit het bedrijfsleven om kenbaar te maken dat zij ISO 26000 toepassen is de NPR 9026 ‘Handleiding voor zelfverklaring ISO 26000’ ontwikkeld. Hiermee kunnen organisaties op een gestandaardiseerde wijze aantonen dat zij authentiek de principes en richtlijnen in NEN-ISO 26000 toepassen. Welke manier past het beste bij u? Neem contact op met onze adviseur: Ursula Looman 033 – 422 13 66,
[email protected]
info
Het eind vorig jaar geopende Van der Valk Hotel in Almere heeft
Maar wordt deze vraag vaker en telkens weer op een andere manier gesteld, dan is het efficiënter om te kunnen beschikken over een algemeen document met alle antwoorden daarin al opgenomen. Hoe kom je nu aan zo’n algemeen document?
Reststromenscan
Welke kansen zijn er voor ‘afval’ Afvoer van organische reststromen kost de voedingsmiddelenindustrie vaak veel geld. In het kader van “biobased-economy” aanleiding om alternatieve verwerkingsmogelijkheden en opwaardering van organische reststromen te onderzoeken. Dergelijke onderzoeken creëren mogelijkheden voor innovatie, milieuvoordeel en kostenreducties. KWA biedt bedrijven een scan voor inventarisatie en uitwerking van strategische opties voor energetische en grondstoffelijke volarisatie. Agentschap NL ondersteunt dit initiatief financieel door 50% van de scankosten te compenseren. Hoe werkt een scan? Per reststroom worden gegevens ingewonnen omtrent hoeveelheid, samenstelling en
huidige verwerkingsroute, inclusief kosten. De informatie over hoeveelheden wordt verwerkt in massabalansen. De analyse van de huidige verwerkingsroutes is gebaseerd op de kosten en baten, duurzaamheidaspecten, afnamezekerheid en juridische en overige randvoorwaarden. Vervolgens wordt gebrainstormd over alternatieve verwerkingsroutes, waarbij zowel energetische conversies als terugwinning van waardevolle grondstoffen aan bod komen. De meest interessante, alternatieve verwerkingsroutes worden nader
uitgewerkt. De bevindingen worden in een beknopt rapport samengevat en gepresenteerd aan de opdrachtgever. Praktijkvoorbeeld Exportslachterij J. Gosschalk en Zn. Dit jaar voerde KWA een reststromenscan uit voor Exportslachterij J. Gosschalk en Zn. in Epe, een bedrijf dat zowel varkens als runderen verwerkt. Enkele alternatieve verwerkingsroutes voor reststromen bij Gosschalk die uit de scan naar voren zijn gekomen: a) varkenshaar inzetten in de textielindustrie (non-woven-textiel) b) het apart afgevangen varkensbloed in een vergistinginstallatie voor het zuiveringsslib meevergisten
c) rechtstreeks afvoeren van zuiveringsslib naar een verbrandingsinstallatie, waarna fosfaathoudende asresten aan een kunstmest- dan wel fosforfabrikant worden geleverd d) op eigen bedrijfslocatie ontwateren van zuiveringsslib en vervolgens het sterk in volume afgenomen ontwaterde slib verwerken in een vergistinginstallatie e) fosfaat valoriseren door in het rejectiewater van de zuiveringsslib-ontwatering Struviet te laten neerslaan en dit, in de toekomst, als meststof in de landbouw af te zetten. Martin van de Pol 033 – 422 13 34,
[email protected]
info
en het energie-transitiepad “Groene Grondstoffen” is dit
kWADRANT nO. 1 mei 2011 – pagINA 7
Vermogen
www.kwa.nl
Erik Bleichrodt 033 – 422 13 90,
[email protected] Adviseur kwaliteit: • (Interim) manager integrale veiligheid en milieu bij A-Lanes A15 • Netwerken, presentaties en acquisitie voor KWA Vorige werkgever: Evonik Carbon Black Nederland
Bart Simons 033 – 422 13 40,
[email protected] Adviseur energie: • MJA-monitoring en rapportage • Restwarmtebenutting • CO2 -/NOx-emissiehandel TU Eindhoven
Willem Capel 033 – 422 13 60,
[email protected] Adviseur watermanagement: • geohydrologie • koude-/warmteopslagsystemen • waterbeheer Vorige werkgever: Tauw
Vertrokken Roelant Rosman, adviseur Ron Steentjes, adviseur
Voor onze vacatures kijkt u op www.kwa.nl
”So-Watt”
Licht uit, spot aan Ooit kocht ik een lamp bij de Ikea voor boven de eettafel. Zo'n metalen staaf met drie van die 35 Watt halogeenspotjes. De halogeenspotjes heb ik vervangen door twee ledspots en een spaarlampspot. De eerste led koste € 36,- de tweede € 23,en de spaarspot € 7,-. Samen goed voor € 66,- terwijl de lamp zelf -inclusief halogeenspotjes- slechts een tientje heeft gekost. Met deze dure actie heb ik 105 Watt halogeen teruggebracht naar 13 Watt. Verdient dat zich ooit terug? En geeft dat wel net zo veel licht? De tabel geeft antwoord.
*
€
Energieverbruik** kWh/jaar
€/jaar
Tot. kosten na 5 jaar €
Halogeenspot
35
2500
€ 3,00
35
€ 7,00
€ 38,00
Ledspot (3 power leds)
3
2350
€ 36,00
3
€ 0,60
€ 39,00
Ledspot (1 power led)
3
3000
€ 23,00
3
€ 0,60
€ 26,00
Spaarlampspot
7
180
€ 7,00
7
€ 1,40
€ 14,00
gemeten op 50 cm afstand 1000 branduren per jaar (3 uur per dag), bij € 0,20 per kWh
**
De infrarood foto toont een origineel halogeenspotje, een ledspot en de spaarspot. Het is duidelijk waar de meeste energie van de halogeenspot blijft: warmte. Dat het halogeenspotje heet is, daar kwam ik ook achter toen ik de led er weer in wilde draaien en mijn vingers brandde. Het zit hem eigenlijk al in de naam. "Hallo, geen lamp”. Conclusies: de leds verdienen zich in 3,5 tot 5 jaar terug. De spaarlampspot is goedkoop, maar geeft te weinig licht.
Bouke Bruinsma 033 – 422 13 38,
[email protected]
info
Even voorstellen
Kostprijs
Watt
Lichtopbrengst* Lux
KAM contactdag-lustrum:
10-jarig bestaan Een speciale locatie voor een speciale bijeenkomst. De Veerensmederij in Amersfoort, een oud industrieel gebouw met een nieuwe functie, bood de perfecte achtergrond voor de lustrumdag op dinsdag 5 april jl.. Peter Palstring (gepensioneerd KAM-lid) vertelde over zijn ervaringen met de overheid, zijn omgeving, zijn bedrijf (SCA Packaging De Hoop) en zijn persoonlijke
ontwikkeling daarin. Trends en ontwikkelingen van wet- en regelgeving de afgelopen 10 jaar in historisch Bijblijven! Zware kost, maar wel heel nuttig. Jacqueline Cramer nam ons mee naar de toekomst. Wat komt er de komende 10 jaar op ons af als KAM-manager? Hoe moeten wij ons daarop voorbereiden? Haar visie is onder andere dat bedrijven in clusters moeten gaan
samenwerken om verduurzaming voort te zetten. Daarbij spelen netwerken, globalisering en toenemend, onvoorspelbaar gedrag van consumenten/klanten een steeds belangrijkere rol. Alle deelnemers hebben daarna volgens de wereldcafémethode ideeën opgeschreven en gedeeld met elkaar over de rol van de overheid, de klant/consument, het netwerk en de KAM-manager over 10 jaar. Graag zien we u tijdens de volgende KAM contactdag op dinsdag 4 oktober 2011 bij Desso in Waalwijk.
Energieprijzen base load (elektriciteit)
Linda Gentner 033 – 422 13 72,
[email protected]
Colofon KWAdrant is een uitgave van KWA Bedrijfsadviseurs B.V. Eindredactie: Redactie:
Ruud van Kolfschooten G erard Jousma, Rob Schoon, Marga Steenbeek Ontwerp & Productie: CXN creatief bureau voor crossmediale communicatie - Amersfoort Druk: K lomp Grafische Communicatie - Amersfoort Fotografie: CXN, relaties en eigen medewerkers KWA Bedrijfsadviseurs B.V. Regentesselaan 2 Postbus 1526, 3800 BM Amersfoort Telefoon: 033 - 422 13 08 E-mail:
[email protected]
www.kwa.nl Overname artikelen met bronvermelding toegestaan.
info
www.kamcontact.nl
CURSUSKALENDER 2011 Datum
Soort cursus/training/opleiding
Cursusleider/aanspreekpunt
Zaal
Tijd
8 juni
Themamiddag Preventiemedewerker voor de KAM contactgroep
Paul Molenberg, Linda Gentner (KAM contactgroep)
Bergzaal
12.30 - 16.30 uur
9 juni
PGS 15
René Braaksma
Regentessezaal
12.30 - 17.00 uur
21 juni
Informatiemiddag Compliance
Robin Sinke
Bergzaal
13.00 - 17.00 uur
15 september
Informatiemiddag Compliance
Robin Sinke
Bergzaal
13.00 - 17.00 uur
28 september
Corrosie
Mascha Ludoph
Bergzaal
09.00 - 16.30 uur
6 oktober
Energiecoördinator in productiebedrijven
Bas Oldenhof
Bergzaal
09.00 - 16.30 uur
11 oktober
Introductiecursus Wabo voor aanvragers
René Braaksma
Bergzaal
13.00 - 17.00 uur
12 oktober
De koudetechnicus in productiebedrijven
Fons Pennartz
Bergzaal
09.00 - 16.30 uur
13 oktober
Milieucoördinator
Martin van der Slik
Bergzaal
09.00 - 16.30 uur
1 november
Gevorderdencursus Wabo voor aanvragers
René Braaksma
Bergzaal
13.00 - 17.00 uur
9 november
Workshop Zelfverklaring "MVO doe je zo" over de Zelfverklaring volgens ISO 26000
Ursula Looman en Linda Gentner
Bergzaal
12.00 - 17.30 uur
17 november
Make gebruikersmiddag
Robin Sinke en Linda Gentner
Bergzaal
13.00 - 16.00 uur
24 november
Informatiemiddag Compliance
Robin Sinke
Bergzaal
13.00 - 17.00 uur
29 november
PGS 15 (onder voorbehoud van publicatie nieuwe richtlijn)
René Braaksma
Bergzaal
13.00 - 17.00 uur
Op www.kwa.nl vindt u alle actuele informatie. Of u neemt contact op met Sylvia Lam, 033 – 422 13 71,
[email protected]
