nationaal park
ZUID-KENNEMERLAND
DOCENTENHANDLEIDING EN LESBRIEVEN Voor de educatieve programma’s bij de tentoonstelling:
In Duincentrum De Zandwaaier Nationaal Park Zuid-Kennemerland
I nleiding en alge m ene in f or m atie Inleiding Tijdens dit uitgebreide arrangement ontdekken de leerlingen hoe de mensen in de oertijd woonden. Hoe zag het landschap eruit en hoe gingen de toenmalige bewoners om met de invloeden van de zee? Waar leefden de mensen van en welke dieren hielden ze? Ook worden er op alle mogelijke manieren verbanden gelegd tussen het leven toen en het leven nu? Zowel geografisch als op het gebied van gebruiken, gewoonten en geloof. Op deze manier maken de leerlingen op een leuke en interactieve manier kennis met een stuk onbekende geschiedenis van hun eigen leefomgeving: Noord-Holland in de periode 600 voor Chr. – 750 na Chr. Centraal in de tentoonstelling en in de educatieve programma’s van Schatten onder je voeten staat Hilde. Deze Noord-Hollandse Friezin leefde in de vierde eeuw, in de buurt van Castricum. Haar skelet is in 1995 opgegraven en wetenschappelijk gereconstrueerd. Haar dood is met raadsels omgeven. Ze lag namelijk niet in een grafveld maar alleen; in een ongebruikelijke houding en met een gebroken arm. Aan de leerlingen de opdracht zich aan de hand van een dossier te verdiepen in de wijze waarop Hilde en haar volk, De Friezen, leefde om zo het mysterie rondom haar dood te ontrafelen… Doelgroepen - Groep 6, 7 en 8 van het basisonderwijs (andere groepen van het Primair Onderwijs in overleg). - Leerjaar 1 en 2 van het voortgezet onderwijs (graag telefonisch boeken via 023-5413374). Lesactiviteiten en duur 1. Voorbereiding op school: • We willen met dit lespakket de leerlingen laten ervaren wat het verschil is tussen heden en verleden. Daartoe zijn diverse opdrachten ontwikkeld die de leerlingen prikkelen na te denken over de oertijd of die leerlingen laten ervaren hoe mensen in de oertijd aan hun materialen en producten kwamen. • Duur: minimaal 1 lesuur, maar er wordt materiaal geboden voor maximaal 6 lesuren; 2. Educatieve programma bij Duincentrum De Zandwaaier (begeleid door de museumdocent). • In de tentoonstellingsles speuren de kinderen met een dossier in de hand, naar het geheim van Hilde. Wie was zij, hoe leefde ze, wat deed ze en hoe kwam ze om het leven? Met deze bevindingen maken de leerlingen een theorie over de dood van Hilde. • Duur: 1,5 uur; 3. Verwerkingsles op school: • De verwerkingsles laat de leerlingen in de huid van een archeoloog kruipen. Aan de hand van vondsten (kaartjes) wordt een levensverhaal geschreven van de broer van Hilde, Harm. Iedere leerling is verantwoordelijk voor een deel van het verhaal. Hoe loopt het af met Harm? • Duur: minimaal 1 lesuur, maximaal 2 lesuren.
Materialen Voor de voorbereidende lessen en de verwerkingsles(sen), worden verderop in dit document de volgende digitale bestanden toegestuurd: - een docentenhandleiding (paars) en - het pakket leerlingenvellen (groen). Deze bestanden kunnen kant en klaar op school worden geprint. In Duincentrum De Zandwaaier krijgen de leerlingen allemaal een dossier en een archeologenriem, waarmee ze als ware archeologen door de tentoonstelling gaan speuren. Tevens maken de kinderen in het duincentrum een historische kledingspeld. Locatie en routebeschrijving Dit educatieve programma speelt zich af in Duincentrum De Zandwaaier te Overveen. De verzamelplaats is bij de balie van het Duincentrum. Het Duincentrum ligt aan het begin van de Zeeweg (N200) te Overveen. Als u uit de richting van Haarlem/ Overveen komt, rijdt u richting Zandvoort/ Bloemendaal aan Zee. Komt u vanuit Zandvoort/ Bloemendaal aan Zee, dan rijdt u in tegengestelde richting, dus richting Overveen/Haarlem. Bij ingang Koevlak (waar ’t Wed is) kunt u de auto parkeren, en veilig oversteken bij de verkeerslichten. Duincentrum De Zandwaaier is goed met het openbaar vervoer te bereiken. Het ligt op loopafstand van NS-station Overveen. NB: Gratis parkeren kan! Voor scholen die een educatief programma afnemen, stelt het Duincentrum gratis uitrijkaarten beschikbaar. U kunt de inrijkaarten -welke u bij de slagboom van het parkeerterrein uit het automaat trekt- tijdens uw bezoek aan De Zandwaaier, bij de balie omruilen voor gratis uitrijkaarten. Openingstijden Duincentrum De Zandwaaier: - 1 november t/m 31 maart: dinsdag t/m zondag van 12-17 uur en - 1 april t/m 31 oktober: dinsdag t/m zondag van 10-17 uur.* * Let op: de educatieve programma’s van Schatten onder je voeten, worden ook vóór de openingstijden van het Duincentrum aangeboden.
Wij wensen u en de leerlingen veel plezier bij Schatten onder je voeten!
docentenhandleiding ‘Schatten onder je voeten’ primair onderwijs bovenbouw
Docentenhandleiding lespakket
pagina 1
Een ontdekkingstocht naar het onbekende verleden van Noord-Holland
Voorbereidende lessen
Dit lespakket dient als voorbereiding op en ter
Naast de dossiers A, B en C bevat dit lespakket nog
afsluiting van een bezoek aan de tentoonstelling
een aantal opdrachten die bijzonder leuk zijn om uit
‘Schatten onder je voeten’. In deze tentoonstelling
te voeren. Ze voeren allemaal terug op het dagelijkse
komen diverse onderwerpen op het gebied van
leven van de Friezen. Het zijn opdrachten die volgens
geschiedenis en aardrijkskunde aan de orde. Bij een
het principe van het zelfontdekkend leren zijn
bezoek aan de tentoonstelling krijgen de kinderen
geschreven. Door het uitvoeren van deze opdrachten
opdrachten die voortborduren op de opdrachten in de
krijgen de leerlingen al werkend meer inzicht in de
voorbereidende les(sen). Dit pakket gaat uit van
achtergronden van die tijd. Het is niet de bedoeling
aandacht in de geschiedenis- en/of
dat er vooraf veel informatie wordt gegeven over het
aardrijkskundeles.
onderwerp. De leerlingen moeten zelf aan de slag en al werkend komen er vragen. Deze kunnen natuurlijk
Wij raden u aan om voordat u de tentoonstelling
worden opgezocht in boeken en op internet, maar ze
bezoekt, in ieder geval dossier A, B en C met uw
kunnen ook door u als docent worden besproken,
leerlingen te behandelden. Voor deze dossiers
zodat de gehele klas over de informatie beschikt. Het
is onder andere een introductieverhaal van 15
staat u natuurlijk vrij om extra opdrachten en vragen
minuten gemaakt waarin het leven van die tijd wordt
toe te voegen.
beschreven. In de hoofdrol staat Hilde, eveneens de hoofdpersoon van de tentoonstelling. Naar aanleiding van het verhaal worden vragen gesteld. Deze kunnen geheel naar eigen inzicht worden uitgebreid met vragen die aansluiten bij de leerstof.
Dossier A Eigen verhaal
Opdracht leerlingen Op een dag kom je in de klas en op iedere tafel zit een
Voor de docent
knop. Als je aan deze knop draait gaat het lokaal
Geef niet teveel informatie over de periode waarover
draaien. De muren, tafels en stoelen worden vaag en
ze een opstel moeten schrijven. Laat ze vooral hun
verdwijnen. De knop op je tafel groeit uit tot een groot
fantasie gebruiken. Na deze opdracht volgt een verhaal
gat waar jij eenvoudig doorheen kunt stappen. De
geschreven op basis van de feiten zoals die op dit
wereld waarin jij nu leeft ziet er wazig en ontastbaar
moment bekend zijn. Na het voorleesverhaal is er een
uit. Als je door het gat kijkt zie je een heldere wereld.
vergelijkingsopdracht waarin de kinderen hun beeld
De wereld die je ziet is de wereld van 350 jaar na Chr.
vergelijken met het beeld zoals wij denken dat het
Waar je nu bent stroomde het Oer-IJ, een grote rivier
gebeurd is.
die een zijtak van de Rijn was. Deze rivier kwam in de Noordzee uit. Het Oer-IJ stroomde door een prachtig gebied waar eb en vloed het land beheersten. Er was veel water, er waren kreken en strandwallen die de
docentenhandleiding ‘Schatten onder je voeten’ primair onderwijs bovenbouw
invloed van de zee beperkten. In dit gebied woonden in
Brr, wat is dat water koud. Om goed wakker te
dat gloeiende hout!” “Papa slaapt nog”, zegt
worden gooi ik nog maar eens een plons water in mijn
Adelwijch. “Nu niet meer dus!”, klinkt de slaperige
gezicht. Langzamerhand begint mijn hoofd helder te
bromstem van Gerhelm door het vertrek, “wat een
worden en dringt het tot mij door welke dag het
kabaal maken jullie zeg!” “Goeiemorgen allemaal!”
vandaag is. De winter is in aantocht, dus het wordt tijd
klinkt de vrolijke stem van mijn zoon Rijkward
om het vee op stal te zetten. Binnenkort staat het
vanachter uit het vertrek. Hij heeft duidelijk zin in de
slachtfeest voor de deur en zullen we de god Donar
klus die ons vandaag te wachten staat. “Pap, is alles
weer eren en gunstig stemmen door een aantal
klaar? Gaan we straks de koeien halen?” vraagt hij
koeien aan hem te offeren. Voor die tijd moeten de
opgewonden. “Ja knul,” zegt Gerhelm, “ga maar gauw
dieren toch echt allemaal binnen zijn. Mijn man
naar buiten om je te wassen, en neem je broer en
pagina 2
Een ontdekkingstocht naar het onbekende verleden van Noord-Holland
· Wat voor kleren droegen ze?
die tijd mensen, onze voorouders. Stap de wereld van je
· Hadden ze feesten? En welke dan?
voorouders in en maak een dag mee uit het leven van
· Waar woonden ze in en op welke plek in het landschap?
deze mensen. Iedereen in deze wereld kent je. Per slot
· Hoe groot was hun familie?
van rekening zijn het je verre voorouders. Beschrijf het
· Wat voor voedsel aten ze en hoe kwamen ze daaraan?
leven van toen zoals jij dit voor je ziet. Denk daarbij aan:
· Hoe maakten ze dit klaar?
· Hoe kwamen mensen aan eten?
· Hoe maakten ze vuur?
Gerhelm en onze knecht Edo hebben de afgelopen tijd
zusjes mee.” Rijkward maakt snel Geldulf en
de stallen in orde gemaakt voor de komst van het vee.
Radgond wakker en samen met Adelwijch stappen ze
Ze hebben de daken voorzien van nieuw stro, gaten in
bibberend naar buiten. Binnen heeft Edo inmiddels
de muren dichtgesmeerd met klei en de hekken om
het vuur opgestookt en begint de temperatuur
de boerderij weer in orde gemaakt. Vandaag gaan we
aangenaam te worden. Omdat ik wist dat het vandaag
de koeien van het land halen. Een klus waar het hele
een drukke dag zou worden, heb ik gisteren samen
gezin voor nodig is.
met mijn schoonmoeder al brood gebakken voor
· Waar geloofden ze in?
Voorbereiding dossier B: Introductieverhaal
en geïrriteerd tegelijk, “Mijn pop en ik hadden net alles gesorteerd. Nu ligt het allemaal weer door elkaar!” “Lekker belangrijk”, bijt ik haar toe, terwijl ik
Vak:
opsta en over mijn pijnlijke billen wrijf. “Waar is papa
Geschiedenis
eigenlijk? Waarom is het vuur nog niet aan? Ik snap niet hoe je kunt spelen bij alleen maar het licht van
vanochtend. Een stevig ontbijt zal er wel in gaan aan Snel loop ik naar binnen om de rest wakker te maken.
het begin van zo’n drukke dag, dus terwijl de mannen,
Maar door het felle licht buiten en de schemering
mijn schoonmoeder en de kinderen zich wassen en
binnen zie ik geen hand voor ogen als ik naar binnen
de extra dikke kleding aantrekken die ik de afgelopen
stap. Ik heb dan ook niet in de gaten dan mijn dochter
tijd voor ze heb geweven, melk ik snel nog even onze
Adelwijch haar potje met bikkels op de vloer heeft
vijf geiten. Van de melk en de overgebleven meel van
uitgestrooid. Ik voel dat ik begin te glijden en probeer
gisteren kan ik dan nog een lekkere voedzame pap
me nog vast te grijpen, maar helaas. Ik grijp in de
koken.
lucht en met een plof kom ik op de grond terecht. “Mama, wat doe je nu?”, zegt Adelwijch geschrokken
docentenhandleiding ‘Schatten onder je voeten’ primair onderwijs bovenbouw
Daar komt de hele groep alweer naar binnen. De
een groot deel van het land valt weer droog. De
mannen zoeken een plekje bij het vuur, maar de
kinderen springen juichend op. Zij vinden het
dames moeten zich eerst nog optutten. Een paar
wisselen van de seizoenen net zo heerlijk als ik. In de
dagen geleden hebben ze kralen gemaakt van klei en
lente, als de beesten weer naar buiten gaan, is
die aan een strohalm geregen. Die kettingen dragen
iedereen blij omdat de koeien weer van hun vrijheid
ze sindsdien iedere dag. Als de meiden ook zitten
kunnen genieten, maar aan het begin van de winter
overhandig ik iedereen de pap. De pap heeft de
vinden we het heerlijk om ze weer in de stal te
kommen, die van aardewerk zijn, lekker warm
hebben, ze te horen loeien en ze te verzorgen. Het is
gemaakt, dus alle handen worden weer lekker warm
een eind lopen naar de weide waar onze koeien staan.
na die koude waspartij buiten. Tijdens het ontbijt
We zullen pas laat in de middag terug zijn, dus
vertelt mijn schoonvader over vroeger, toen zij nog in
schoonmoeder en ik stoppen wat gedroogd vlees en
het huis een eindje verderop woonden. Toen Gerhelm
overgebleven brood in een doek die ik om mijn middel
nog een jongen was, hielp hij ook altijd mee om het
bind. Water hoeven we gelukkig niet mee te nemen.
vee op te halen. Maar één keer, op de dag dat het vee
Er zijn zoveel rivieren dat we onderweg gemakkelijk
gehaald moest worden, konden ze niet meer bij hun
wat kunnen drinken.
pagina 3
Een ontdekkingstocht naar het onbekende verleden van Noord-Holland
water niet in de buurt kan komen.
huis komen. Door de regen waren de riviertjes rondom het huis breder en breder geworden en nu
Dan gaan we op weg. Adelwijch en Radgond huppelen
leek het wel alsof hun huis in het midden van een
als twee echte meisjes vooruit. Ik hoop maar dat ze
groot meer stond. Gelukkig had Gerhelm zijn
het volhouden die lange tocht, ze zijn nog zo jong.
zelfgemaakte kano aan een paaltje vastgebonden,
Rijkward en Geldulf lopen bij Gerhelm, Edo en
dus die dreef nog vlakbij het huis in het water. Met de
schoonvader. Zij voelen zich op een dag als vandaag
kano zijn ze uiteindelijk allemaal weer op het droge
echte mannen. Geldulf heeft zijn vishengel
gekomen. Het heeft toen nog dagen geduurd voordat
meegenomen, zodat hij onderweg, als we pauze
ze met hun vee weer terug naar huis konden. Daarom
houden, kan proberen nog wat extra voedsel voor ons
hebben ze toen in het voorjaar het huis gebouwd waar
te vangen.
we nu nog in wonen. Op een hogere plek zodat het Als ons huis uit het zicht is verdwenen komen we bij de eerste hindernis, een beekje. Daar moeten we Adelwijch heeft ademloos zitten luisteren naar opa’s
doorheen of overheen om bij onze koeien te kunnen
verhaal. Ongemerkt is ze dichter bij het vuur komen
komen. Het is nog niet helemaal eb en het beekje is
zitten en plots zie ik dat ze haar pop wel erg dicht bij
niet diep, maar hij is voor ons net te breed om
het vuur houdt. Nog voordat ik haar kan waarschuwen
overheen te stappen en het is te koud om er doorheen
heeft de pop vlam gevat en staat één van de armpjes
te lopen. De kinderen gaan een grote stok zoeken om
in lichter laaie. Geschrokken laat het meisje de pop
mee over de beek te springen. Al gauw zijn ze terug
vallen. Wat nu? Onze boerderij is voor een groot deel
met een prima exemplaar. Gelukkig zijn we allemaal
van stro, hout en ander brandbaar materiaal
geoefende springers (we moeten wel met al die
gemaakt, straks brandt hij nog helemaal af! Gelukkig
beekjes) dus het duurt niet lang of we kunnen onze
schiet schoonmoeder snel te hulp met een kruik
tocht vervolgen. We zijn ongeveer halverwege de plek
water. Ik slaak een zucht van opluchting. Je moet er
waar we de koeien in de lente hebben achtergelaten,
toch niet aan denken om juist in het koude najaar een
als we ontdekken dat Rijkward niet meer achter ons
nieuw huis te moeten bouwen. Als iedereen van de
loopt. Niemand weet waar hij gebleven is. Wat nu?
schrik bekomen is, zegt Gerhelm dat het de hoogste
Moeten we hem gaan zoeken? Als we teveel tijd
tijd is om te vertrekken. Het is eb aan het worden en
verliezen, zijn we niet voor het vloed wordt terug bij
docentenhandleiding ‘Schatten onder je voeten’ primair onderwijs bovenbouw
huis! “Laten we splitsen” zegt Gerhelm, “als jullie
pagina 4
Een ontdekkingstocht naar het onbekende verleden van Noord-Holland
geruststellende gedachte, onze koeien zijn dichtbij,
doorlopen naar de koeien, dan gaan mijn vader en ik
maar aan de andere kant kijk ik er niet bepaald naar
op zoek naar Rijkward.” Ik ben niet blij met het plan,
uit om oog in oog te staan met een paar veedieven.
maar ik zie ook wel dat er weinig anders opzit. Dus
“Zo te zien zijn de dieven met zijn drieën”, meldt Edo
verdelen we het eten en trekken wij verder, terwijl
“en één van hen is bepaald niet groot!” Nou dat valt
Gerhelm en schoonvader terug lopen.
dan weer mee, maar ja, wij hebben wel drie kinderen
Dit gedeelte van de tocht is zwaar. De grond is drassig
bij ons en mijn schoonmoeder die, hoewel ze een
en telkens blijven we met onze schoenen vastzitten in
sterke vrouw is, toch al aardig op leeftijd is. Zo stil als
de modder. Tot twee keer toe moeten we Adelwijch
we kunnen volgen we de sporen van de koeien. Links
met zijn tweeën lostrekken uit de drassige grond. Dan
van ons is een heuvel. Daar langs lopen voelt veiliger
lopen we eindelijk de zanderige wal op die de weide
dan zomaar midden over de weide. Stel dat de
van onze koeien afschermt van de invloed van de zee.
veedieven ons zien! Wie weet hoe ze reageren als ze
Als we bij de weide aankomen wacht ons een
ontdekken dat we ze betrapt hebben. Plotseling stopt
volgende onaangename verrassing. Er grazen alleen
Edo, die voorop loopt, en gebaart hij ons stil te blijven
een paar schapen op het stuk grond en in de verste
staan. Hij heeft iets gehoord. Zijn het de koeien?
verte is er geen koe te bekennen. Als Radgond ziet
Voorzichtig sluipt Edo verder naar voren zodat hij
dat de koeien verdwenen zijn, begint ze
voorbij de hoge planten kan gluren. En dan ... wat is
hartverscheurend te huilen. Ik troost haar en zeg dat
dat nu, springt hij op en begint hij te bulderen van het
we de koeien heus wel vinden, maar eerlijk gezegd
lachen. Verbaasd kijken wij elkaar aan. Wat kan er
zou ik niet weten waar. Was Gerhelm hier nu maar.
nou zo grappig zijn? Is Edo gek geworden? Straks
We zijn nog maar met zo weinig dat we ons niet nog
horen die dieven hem nog. Zo snel we kunnen rennen
een keer kunnen opsplitsen. Als we de koeien dan
we naar hem toe. En als we voorbij de hoge planten
vinden, hebben we er nog niets aan, want dan zijn we
komen zien wij het ook. Gerhelm, Rijkward en
met te weinig mensen om ze de goede kant op te
schoonvader staan met de koeien aan de andere kant
kunnen drijven.
van de weide. Ik weet niet of ik met Edo mee moet
Terwijl ik de kinderen moed inspreek loopt Edo de
stunt die de drie mannen hebben uitgehaald. Ik
drassige weide op. Plotseling wenkt hij mij en ik kom
besluit voor het eerste te kiezen en lach alle spanning
snel dichterbij. In de blubberige bodem zijn duidelijk
van dit avontuur van me af.
gaan lachen of boos moet worden om de stomme
koeiensporen te zien maar ook voetstappen van mensen. Hoe kan dat nu? Wie heeft er nu iets te
Als we de mannen hebben bereikt ben ik toch wel
zoeken op zo een afgelegen weiland? We volgen de
heel benieuwd naar hun verhaal. Vol trots vertelt
voetstappen naar de noordzijde van het weiland en
Rijkward dat hij een kortere route naar de weide had
dan wordt duidelijk hoe het kan dat de koeien niet
gevonden, door via een aantal drooggevallen eilandjes
langer op de weide staan. Iemand heeft een dam in de
naar de overkant van een brede waterstroom te
beek gelegd en de koeien daarover naar een andere
springen. Gelukkig hadden zijn vader en opa hem al
weide gebracht. Onze koeien zijn gestolen. “Wat doen
gauw gevonden en met zijn drieën waren ze veel
we nu?” vraag ik aan Edo. Hij bekijkt de dam nog eens
eerder dan wij bij de weide aangekomen. De dam was
nadrukkelijk. “Volgens mij is deze dam net gemaakt”
snel gebouwd en de koeien hadden wel zin in een
zegt hij. “Kijk maar de grond ligt los en spoelt weg,
wandelingetje, dus de grap was snel uitgehaald. Het
over een uurtje is er niets meer van over. Het zou me
probleem is nu alleen wel, dat we de koeien weer
niets verbazen als we de veedieven vlak op de hielen
naar de andere kant van het water moeten zien te
zitten”. Aan de ene kant is dat natuurlijk een
krijgen, omdat de route die wij op de heenweg hebben
docentenhandleiding ‘Schatten onder je voeten’ primair onderwijs bovenbouw
gevolgd, de enige is die zij kunnen afleggen zonder te
intussen gemakkelijk en laten ons het brood en het
verdrinken. De dam is inmiddels weggespoeld en als
gedroogde vlees goed smaken, terwijl wij de mannen
straf voor de grap van Rijkward, Gerhelm en
aanwijzingen geven voor de beste constructie van hun
schoonvader, worden zij aangewezen als vrijwilligers
bouwwerk.
pagina 5
Een ontdekkingstocht naar het onbekende verleden van Noord-Holland
Een archeoloog is iemand die in de grond naar
om een nieuwe dam te maken. Wij maken het ons
Dossier B Vergelijkingsopdracht
a. Wat voor kleding dragen de mensen? b. Wat voor sieraden dragen de mensen?
Vak:
c. Waarvan zijn de woningen gemaakt?
Geschiedenis
d. Hoe komen de mensen aan hun woonplaats? e. Wat eten en drinken de mensen?
Voor de docent
f. Hoe komen de mensen aan dat eten?
Wanneer u de leerlingen het verhaal heeft laten
g. Kennen de mensen goden?
horen kunnen ze onderstaande opdracht uitvoeren.
h. Hoe eren mensen de goden?
Doel van deze opdracht is leerlingen te laten
i. Hoe zorgen de mensen ervoor dat ze geen last
kennismaken met het leven in de oudheid en zichzelf
hebben van eb en vloed?
een beeld te laten vormen van die tijd en van het werk
j. Hoe ziet de omgeving eruit?
van een archeoloog. 3. Welke verschillen vallen je het meeste op? Opdracht leerlingen Het verhaal van Hilde is verzonnen, maar het is wel
Tip voor de docent: bespreek de verschillen tussen
gebaseerd op vondsten van archeologen. Het zou dus
toen en nu en schrijf de verschillen op een vel papier
best waargebeurd kunnen zijn.
dat in de klas kan worden opgehangen. Zo kan er later in de lessen op terug worden gekeken.
spullen van heel vroeger zoekt. Hij kan vaak precies zien hoe oud iets is. Op basis van wat hij vindt maakt hij een verhaal over hoe iets vroeger is gebeurd. 1. Hoe lijkt het jou om te werken als archeoloog? Geef aan wat je wel of niet leuk lijkt aan dit werk. 2. Je ziet een tabel met drie kolommen. De eerste kolom bevat vragen die een archeoloog kan stellen over het leven van toen. In de tweede kolom schrijf je op wat jij naar aanleiding van het verhaal denkt hoe dat in het jaar 350 na Chr. was. In de laatste kolom geef je antwoord op de vragen zoals het nu gaat.
pagina 6
docentenhandleiding ‘Schatten onder je voeten’ primair onderwijs bovenbouw
Een ontdekkingstocht naar het onbekende verleden van Noord-Holland
Dossier C Jouw voorwerp
Opdracht leerlingen Uit de Oer-IJ tijd zijn verschillende voorwerpen
Vak:
bewaard gebleven. Door de vondst van deze
Geschiedenis
voorwerpen hebben archeologen geleerd over het leven van toen. Bedenk welke voorwerpen er van
Benodigdheden:
jou bewaard moeten blijven zodat de archeologen in
Losse papiertjes
de toekomst iets leren over jouw leven. Schrijf per persoon drie voorwerpen op een briefje en schrijf
Voor de docent
erbij waarom jij dit voorwerp gekozen hebt. Laat het
Dit onderdeel is een spel waarbij de leerlingen op een
aan niemand lezen. De briefjes worden opgehaald. De
velletje papier drie voorwerpen schrijven of tekenen,
leerkracht zal nu briefjes trekken en iemand vragen
waaruit duidelijk wordt wie ze zijn, of wat ze graag
of hij of zij weet van wie deze voorwerpen zijn.
doen. Het papiertje bevat ook een motivatie voor het onderwerp. Neem alle papiertjes in en laat de leerlingen raden van wie het voorwerp is en waarom het wat zegt over deze leerling. Laat de kinderen niet vrij raden omdat vrienden en vriendinnen elkaar te goed kennen. Zoek dus naar combinaties die niet logisch zijn en kijk of de tijdelijke archeoloog een juiste motivatie kan geven voor dit object.
pagina 7
docentenhandleiding ‘Schatten onder je voeten’ primair onderwijs bovenbouw
Een ontdekkingstocht naar het onbekende verleden van Noord-Holland
Dossier D Boerderij
Opdracht leerlingen Over de periode rond 350 na Chr. weten we steeds
Vakken:
meer omdat we voorwerpen in de bodem hebben
Geschiedenis / handvaardigheid
gevonden die toen gebruikt zijn. Archeologen hebben aan de hand van de voorwerpen bedacht van
Benodigdheden:
wie het voorwerp is en waarvoor het gebruikt werd.
· Golfkarton
Binnenkort bezoeken jullie een tentoonstelling over
· Ronde stokjes
het leven van de Friezen in die periode. Aan de hand
· Riet of stro
van de voorwerpen van toen moeten jullie een
· Klei
beschrijving maken van wie Hilde is en speuren naar
· Elastiekjes of touw voor het maken van de
de doodsoorzaak van Hilde.
verbindingen De Friezen woonden in woon-stalhuizen, waarbij het Voor de docent
woongedeelte van de dieren werd afgescheiden door
De beste ervaring is de werkwijze waarbij leerlingen
houten palen. Ook de gehele constructie van de
zelf de materialen uit de natuur halen. Bij een
boerderij was gemaakt van houten palen. Aan
bouwmarkt kunnen natuurlijk ook de materialen
donkere verkleuringen in de bodem hebben
worden gekocht en bij de supermarkt kunt u een pak
archeologen kunnen zien waar palen van de huizen
stro kopen. Het is echter belangrijk dat leerlingen
stonden. In deze les zien jullie een dergelijk
nadenken over de materialen die we nu kunnen
bodemspoor en een tekening van een boerderij zoals
vinden in de natuur. Eventuele verschillen tussen toen
wij denken dat hij eruit heeft gezien.
en nu zijn leuke discussie items. 1. Waarvan denk jij dat de Friezen hun huizen Tip voor de docent: ze kunnen ook de constructie van een boerderij tekenen.
bouwden? 2. Zoals je gelezen hebt weten we door de verkleuringen in de bodem waar palen van huizen stonden. Stel dat je over 2000 jaar in de bodem graaft. Wat vind je dan terug van onze huizen? 3. Zoek materialen die je kunt gebruiken voor het maken van een miniatuurhuis uit het jaar 350 na Chr. 4. Bouw met de door jou gevonden materialen een miniatuurhuis zoals jij denkt dat de Friezen dat vroeger in het groot deden.
pagina 8
docentenhandleiding ‘Schatten onder je voeten’ primair onderwijs bovenbouw
Een ontdekkingstocht naar het onbekende verleden van Noord-Holland
Dossier E Kleding
Opdracht leerlingen De Friezen maakten hun eigen kleding. Dat werd
Vak:
voornamelijk gemaakt van wol, vlas en leer.
Geschiedenis
1. Waar komt wol vandaan? 2. Kan je dit meteen gebruiken?
Benodigdheden: · Potloden
3. Zo ja, hoe komt dat? Zo nee, wat moet je ermee doen voordat je het kunt gebruiken? 4. Wat is vlas? 5. Hoe kwamen de Friezen aan leer? 6. Bedenk en teken een ontwerp van een kledingstuk voor de Friezen.
Dossier F Sieraden
Opdracht leerlingen In het jaar 350 na Chr. waren er geen winkels.
Vakken:
Natuurlijk ruilden mensen wel materialen met
Geschiedenis / handvaardigheid
elkaar, maar meestal moesten ze gebruik maken van de materialen die ze zelf vonden. Zo ook voor het
Mogelijke benodigdheden:
maken van sieraden. Daarvoor zochten de bewoners
· Klei
in hun woonomgeving materialen waarvan zij dachten
· Takjes
dat ze bruikbaar waren. Van materialen die in de
· Schelpen
natuur werden gevonden, maakten ze ook kralen.
· Kleine kraaltjes
Voor het maken van oersieraden is het noodzakelijk
· Steentjes
dat jij ook gaat zoeken in de omgeving van school,
· Botjes
onderweg naar huis. Zoek naar materialen die jij leuk
· Veertjes
vindt om te dragen en die je kunt rijgen tot een
· Reepjes leer of touw
ketting of waarin het eenvoudig mogelijk is om een gaatje te boren.
Voor de docent Het verzamelen van de benodigdheden kan als huiswerkopdracht worden meegegeven. Het is
1. Schrijf hieronder op welke materialen je gevonden hebt.
belangrijk dat leerlingen op zoek gaan naar
2. Geef aan welke materialen rijgbaar zijn.
materialen in de natuur, omdat dit vroeger ook werd
3. Welke materialen moeten nog bewerkt worden?
gedaan. In de tentoonstelling zal de koppeling worden
4. Waarmee en hoe moeten de materialen nog
gemaakt met voorwerpen die ze vroeger wel konden vinden en nu niet. Leerlingen kunnen het materiaal meenemen naar de tentoonstelling om het te vergelijken, of ze kunnen er bij handvaardigheid
bewerkt worden? 5. Ging het bewerken van de materialen in de tijd van de Friezen hetzelfde als nu? 6. Zoek de materialen die jij voor jouw sieraad wilt
kettingen, spelden of (mannen)armbanden van
gebruiken bij elkaar. Kijk of je een mooi patroon
maken. Tip: laat de leerlingen ook materialen ruilen.
kunt maken en rijg een oerketting, (mannen)armband of maak een speld.
docentenhandleiding ‘Schatten onder je voeten’ primair onderwijs bovenbouw
Verwerkingsles
De leerlingen hebben nu dus een verhaal van de
Opdracht leerlingen
buurman of buurvrouw voor zich wat ze op basis van
Jij hebt het verhaal van Harm gehoord. Je leraar
hun eigen vondst en het verhaal wat er dan ligt, weer
of lerares deelt je in een groepje in. Van je leraar of
iets aan gaan vullen. Hierna worden de verhalen weer
lerares krijg je een voorwerpkaartje. Op basis van
doorgeschoven. Nu heeft iedere leerling dus een vel
dit kaartje schrijf je, als archeoloog, een stukje
pagina 9
Een ontdekkingstocht naar het onbekende verleden van Noord-Holland
voor zich met daarop de inleiding en twee aanvul-
van de geschiedenis van Harm. Je moet je stukje
lingen op het verhaal. Dit dient u te herhalen totdat
schrijven op basis van het voorgaande verhaal.
iedereen in een groep bij elkaar iets heeft geschreven.
Iedereen van jouw groepje maakt zijn of haar eigen
Uiteindelijk krijgt elke leerling het vel terug waar hij
stuk aan het verhaal. Daarna geef je het totale
of zij als eerste iets op heeft geschreven. Zo kunnen
verhaal door aan je buurman/-vrouw. Nu heb jij ook
ze zien dat hun verhaal een hele rare wending heeft
weer een vel voor je, met het startverhaal, aangevuld
gekregen. Na afloop kunnen de verhalen binnen een
met het verhaal van je buurman. Lees dit verhaal en
groepje worden voorgelezen en kan gekeken worden
schrijf een deel erbij op basis van jouw voorwerp. Let
hoe een verhaal kan veranderen afhankelijk van de
op: het stuk dat jij bijschrijft moet wel voortborduren
volgorde waarin voorwerpen worden gevonden.
op het verhaal dat er nu ligt. Dit doe je net zo vaak
Dossier G Verwerkingsles
Harm Drijfnat van de regen strompelde ik ploeterend
Vak:
voort. Wat een hondenweer. Vanwege het noodweer
Geschiedenis
was ik expres nog naar onze koeien en schapen wezen kijken. Hedwig, mijn vrouw, maakte zich
Benodigdheden:
nogal zorgen om de wol. De schapen zaten dit jaar
Voorwerpkaartjes
zo mooi in hun vacht dat ze rekende op een goede kwaliteit wol die we weer uitstekend konden
Voor de docent
verkopen of ruilen. De dieren hadden allemaal een
Lees het stukje van het verhaal van Harm voor. Deel
hoger stuk land opgezocht, en dat is maar goed ook.
de klas in minimaal drie groepen op. Deel vervolgens
Het water kolkte in de monding van de rivier. Deze
aan iedere leerling een vondstenkaartje uit. Iedere
wind en al die regen, Donar moet wel ergens boos
leerling vult het verhaal van Harm kort aan op basis
om zijn. Met een beetje pech stuwt hij het water
van de inleiding en hun eigen vondst. Iedere leerling
hoog op. De koeien van mijn zus Hilde en haar man
heeft dus een vel met daarop de inleiding en de zelf
Gerhelm stonden vlak bij die van ons op het land. Nu
geschreven aanvulling daarop. Nu worden alle
ik toch nat was, was het een kleine moeite om hen
verhalen doorgeschoven naar de buurman of buur-
ook even in te lichten over het weer en de dieren...
vrouw. De vondstenkaartjes houden de leerlingen wel.
totdat iedereen uit je groepje op jouw vel heeft Tip voor de docent: zorg dat er minstens zoveel
geschreven en andersom. Zo heeft iedereen straks
vondstenkaartjes zijn als leerlingen!
een eigen verhaal over Harm.
Zwaardpuntbeschermer
Fries aardewerk
Romeins aardewerk
Zwaard
Kostbare ketting
Houten kookgerei
Menselijke wervels
Spingerei
Drinkhoorn
Keltische munt
docentenhandleiding ‘Schatten onder je voeten’ primair onderwijs bovenbouw
Verwerkingsles
pagina 11
Een ontdekkingstocht naar het onbekende verleden van Noord-Holland
van hun kunnen worden gevonden.
Dossier H Gevonden voorwerpen
Opdracht leerlingen Net als het verhaal van Harm ga je met je groepje net zo’n verhaal maken. Nu gaat het verhaal alleen niet
Vak:
over een jongen uit het verleden. Stel je voor dat jij in
Geschiedenis
een klas zit in het jaar 4000. Je bent in het jaar 4000 naar een tentoonstelling over archeologie geweest.
Benodigdheden:
Nu moet je met je groepje een verhaal maken met
Losse papiertjes
voorwerpen die gevonden zijn rond het jaar 2000. Schrijf met elkaar het verhaal. Probeer net als met
Jeroen Voor de docent Laat de leerlingen 3 voorwerpen op een kaartje schrijven of tekenen, die zij graag van zichzelf willen terugvinden. Deel de klas vervolgens in minimaal twee groepen. Geef de kaartjes van de ene groep aan de andere en omgekeerd. De groepen moeten zich verplaatsen naar het jaar 4000 en zij vinden de voorwerpen die ze net zelf op de kaartjes hebben geschreven of getekend. Op basis van deze voorwerpen gaan zij dus een verhaal schrijven over een klas in het jaar 2007/2008 die naar een tentoonstelling is geweest. Hierdoor wordt het besef bij de leerlingen gecreëerd dat over 2000 jaar ook spullen
het verhaal over Harm uit te gaan van wat je ziet.
Een ontdekkingstocht naar het onbekende verleden van Noord-Holland Een ontdekkingstocht naar het onbekende verleden van Noord-Holland
Eigen verhaal Op een dag kom je in de klas en op iedere tafel zit een knop. Als je aan deze knop draait gaat het lokaal draaien. De muren, tafels en stoelen worden vaag en verdwijnen. De knop op je tafel groeit uit tot een groot gat waar jij eenvoudig doorheen kunt stappen. De wereld waarin jij nu leeft ziet er wazig en ontastbaar uit. Als je door het gat kijkt zie je een heldere wereld. De wereld die je ziet is de wereld van 350 jaar na Chr. Waar je nu bent stroomde het Oer-IJ, een grote rivier die een zijtak van de Rijn was. Deze rivier kwam in de Noordzee uit. Het Oer-IJ stroomde door een prachtig gebied waar eb en vloed het land beheersten. Er was veel water, er waren kreken en strandwallen die de invloed van de zee beperkten. In dit gebied woonden in die tijd mensen, onze voorouders. Stap de wereld van je voorouders in en maak een dag mee uit het leven van deze mensen. Iedereen in deze wereld kent je. Per slot van rekening zijn het je verre voorouders.
Beschrijf het leven van toen zodat dit archeologen helpt om hun vondsten beter te kunnen beschrijven. Denk daarbij aan: · Hoe kwamen mensen aan eten? · Waar geloofden ze in? · Wat voor kleren droegen ze? · Hadden ze feesten? En welke dan? · Waar woonden ze in en op welke plek in het landschap? · Hoe groot was hun familie? · Wat voor voedsel aten ze en hoe kwamen ze daaraan? · Hoe maakten ze dit klaar? · Hoe maakten ze vuur?
Een ontdekkingstocht naar het onbekende verleden van Noord-Holland
Vergelijkingsopdracht Het verhaal van Hilde is verzonnen, maar het is wel gebaseerd op vondsten van archeologen. Het zou dus best waargebeurd kunnen zijn. Een archeoloog is iemand die in de grond naar spullen van heel vroeger zoekt. Hij kan vaak precies zien hoe oud iets is. Op basis van wat hij vindt maakt hij een verhaal over hoe iets vroeger is gebeurd. 1. Hoe lijkt het jou om te werken als archeoloog? Geef aan wat je wel of niet leuk lijkt aan dit werk.
2. Je ziet hieronder drie kolommen. De eerste kolom bevat vragen die een archeoloog kan stellen over het leven van toen. In de tweede kolom schrijf je op wat jij naar aanleiding van het verhaal denkt hoe dat in het jaar 350 na Chr. was. In de laatste kolom geef je antwoord op de vragen zoals het nu gaat.
350 na Chr. a. Wat voor kleding dragen de mensen?
b. Wat voor sieraden dragen de mensen?
c. Waarvan zijn de woningen gemaakt?
Nu
Een ontdekkingstocht naar het onbekende verleden van Noord-Holland
350 na Chr. d. Hoe komen de mensen aan hun woonplaats? e. Wat eten en drinken de mensen?
f. Hoe komen de mensen aan dat eten?
g. Kennen de mensen goden?
h. Hoe eren mensen de goden?
i. Hoe zorgen de mensen ervoor dat ze geen last hebben van eb en vloed? j. Hoe ziet de omgeving eruit?
3. Welke verschillen vallen je het meeste op?
Nu
Een ontdekkingstocht naar het onbekende verleden van Noord-Holland
Jouw voorwerp Vak: Geschiedenis
Benodigdheden: Losse papiertjes Uit de Oer-IJ tijd zijn verschillende voorwerpen bewaard gebleven. Met deze voorwerpen hebben archeologen geleerd over het leven van toen. Bedenk welke voorwerpen er van jou bewaard moeten blijven zodat de archeologen in de toekomst iets leren over jouw leven. Schrijf per persoon drie voorwerpen op een briefje en schrijf erbij waarom jij dit voorwerp gekozen hebt. Laat het aan niemand lezen. De briefjes worden opgehaald. De leerkracht zal nu briefjes trekken en iemand vragen of hij of zij weet van wie deze voorwerpen zijn.
? ?
?
? ?
Een ontdekkingstocht naar het onbekende verleden van Noord-Holland
Boerderij Over de periode rond 350 na Chr. weten we steeds meer omdat we voorwerpen in de bodem hebben gevonden die toen gebruikt zijn. Archeologen hebben aan de hand van de voorwerpen bedacht van wie het voorwerp is en waarvoor het gebruikt werd. Binnenkort bezoeken jullie een tentoonstelling over het leven van de Friezen in die periode. Aan de hand van de voorwerpen van toen moeten jullie een beschrijving maken van wie Hilde is en speuren naar de doodsoorzaak van Hilde. Benodigdheden: · Golfkarton · Ronde stokjes · Riet of stro · Klei · Elastiekjes of touw voor het maken van de verbindingen De Friezen woonden in woon-stalhuizen, waarbij het woongedeelte van de dieren werd afgescheiden door houten palen. Ook de gehele constructie van de boerderij was gemaakt van houten palen. Aan donkere verkleuringen in de bodem hebben archeologen kunnen zien waar palen van de huizen stonden. In deze les zien jullie een dergelijk bodemspoor en een tekening van een boerderij zoals wij denken dat hij eruit heeft gezien. Het bodemspoor van de houten palen is goed zichtbaar bij een opgraving
Een ontdekkingstocht naar het onbekende verleden van Noord-Holland
1. Waarvan denk jij dat de Friezen hun huizen bouwden?
2. Zoals je gelezen hebt weten we door de verkleuringen in de bodem waar palen van huizen stonden. Stel dat je over 2000 jaar in de bodem graaft. Wat vind je dan terug van onze huizen?
3. Zoek materialen die je kunt gebruiken voor het maken van een miniatuurhuis uit de periode 350 na Chr. 4. Bouw met de door jou gevonden materialen een miniatuurhuis zoals jij denkt dat de Friezen dat vroeger in het groot deden.
Tekening van een boerderij zoals wij denken dat hij eruit heeft gezien
Een ontdekkingstocht naar het onbekende verleden van Noord-Holland
Kleding Vak: Geschiedenis
De Friezen maakten hun eigen kleding. Dat werd voornamelijk gemaakt van wol, vlas en leer. 1. Waar komt wol vandaan?
2. Kan je dit meteen gebruiken?
3. Zo ja, hoe komt dat? Zo nee, wat moet ermee doen voordat je het kunt gebruiken?
4. Wat is vlas?
5. Hoe kwamen de Friezen aan leer?
Een ontdekkingstocht naar het onbekende verleden van Noord-Holland
6. Bedenk en teken een ontwerp van een kledingstuk voor de Friezen.
Een ontdekkingstocht naar het onbekende verleden van Noord-Holland
Sieraden In het jaar 350 na Chr. waren er geen winkels. Natuurlijk ruilden mensen wel materialen met elkaar, maar meestal moesten ze gebruik maken van de materialen die ze zelf vonden. Zo ook voor het maken van sieraden. Daarvoor zochten de bewoners in hun woonomgeving materialen waarvan zij dachten dat ze bruikbaar waren. Van materialen die in de natuur werden gevonden, maakten ze ook kralen. Voor het maken van oersieraden is het noodzakelijk dat jij ook gaat zoeken in de omgeving van school, onderweg naar huis. Zoek naar materialen die jij leuk vindt om te dragen en die je kunt rijgen tot een ketting of waarin het eenvoudig mogelijk is om een gaatje te boren. Vakken: Geschiedenis / handvaardigheid
Mogelijke benodigdheden: · Klei · Takjes · Schelpen · Kleine kraaltjes · Steentjes · Botjes · Veertjes · Reepjes leer of touw
Een ontdekkingstocht naar het onbekende verleden van Noord-Holland
1. Schrijf hieronder op welke materialen je gevonden hebt.
2. Geef aan welke materialen rijgbaar zijn.
3. Welke materialen moeten nog bewerkt worden?
4. Waarmee en hoe moeten de materialen nog bewerkt worden?
5. Ging het bewerken van de materialen in de tijd van de Friezen hetzelfde als nu?
6. Zoek de materialen die jij voor jouw sieraad wilt gebruiken bij elkaar. Kijk of je een mooi patroon kunt maken en rijg een oerketting, (mannen)armband of maak een speld.
Een ontdekkingstocht naar het onbekende verleden van Noord-Holland
Verwerkingsles Vak: Geschiedenis
Benodigdheden: Voorwerpkaartjes
Jij hebt het verhaal van Harm gehoord. Je leraar of lerares deelt je in een groepje in. Van je leraar of lerares krijg je een voorwerpkaartje. Op basis van dit kaartje schrijf je, als archeoloog, een stukje van de geschiedenis van Harm. Je moet je stukje schrijven op basis van het voorgaande verhaal. Iedereen van jouw groepje maakt zijn of haar eigen stuk aan het verhaal. Daarna geef je het totale verhaal door aan je buurman/-vrouw. Nu heb jij ook weer een vel voor je, met het startverhaal, aangevuld met het verhaal van je buurman. Lees dit verhaal en schrijf een deel erbij op basis van jouw voorwerp. Let op: het stuk dat jij bijschrijft moet wel voortborduren op het verhaal dat er nu ligt. Dit doe je net zo vaak totdat iedereen uit je groepje op jouw vel heeft geschreven en andersom. Zo heeft iedereen straks een eigen verhaal over Harm.
Een ontdekkingstocht naar het onbekende verleden van Noord-Holland
Harm Drijfnat van de regen strompelde ik ploeterend voort. Wat een hondenweer. Vanwege het noodweer was ik expres nog naar onze koeien en schapen wezen kijken. Hedwig, mijn vrouw, maakte zich nogal zorgen om de wol. De schapen zaten dit jaar zo mooi in hun vacht dat ze rekende op een goede kwaliteit wol die we weer uitstekend konden verkopen of ruilen. De dieren hadden allemaal een hoger stuk land opgezocht, en dat is maar goed ook. Het water kolkte in de monding van de rivier. Deze wind en al die regen, Donar moet wel ergens boos om zijn. Met een beetje pech stuwt hij het water hoog op. De koeien van mijn zus Hilde en haar man Gerhelm stonden vlak bij die van ons op het land. Nu ik toch nat was, was het een kleine moeite om hen ook even in te lichten over het weer en de dieren...
Een ontdekkingstocht naar het onbekende verleden van Noord-Holland
Een ontdekkingstocht naar het onbekende verleden van Noord-Holland
Gevonden voorwerpen Vak: Geschiedenis
Jeroen Net als het verhaal van Harm ga je met je groepje net zo’n verhaal maken. Nu gaat het verhaal alleen niet over een jongen uit het verleden. Stel je voor dat jij in een klas zit in het jaar 4000. Je bent in het jaar 4000 naar een tentoonstelling over archeologie geweest. Nu moet je met je groepje een verhaal maken met voorwerpen die gevonden zijn rond het jaar 2000. Schrijf met elkaar het verhaal. Probeer net als met het verhaal over Harm uit te gaan van wat je ziet.
