Werkgeheugen bij kinderen met SLI Brigitte Vugs, 19 maart 2009
Indeling presentatie
1. Inleiding 2. Theoretische achtergrond – SLI, Geheugen, Werkgeheugen
3. 4. 5. 6. 7.
Ontwikkeling werkgeheugen Relatie werkgeheugen en SLI Werkgeheugen en leren Behandeling Onderzoek
1. Inleiding • Bij kinderen met spraak-taalproblemen is vaak niet de taal zelf (alleen) het probleem. • Beperkingen in informatieverwerking zijn van invloed op het vermogen om taal te verwerven en in te zetten. • Eén van de neuropsychologische factoren waarvan de relatie met taal bekend is, is werkgeheugen. • Werkgeheugenproblemen leiden tot leerproblemen. • Behandeling van werkgeheugenproblemen is belangrijk om de invloed op leren te verminderen bij kinderen SLI.
2. Theoretische achtergrond: SLI • Specific Language Impairment (SLI). • Definitie is niet eenduidig. • Achterstand in spraak-taalontwikkeling die niet is toe te schrijven aan gehoorproblemen, neurologische of sociaal-emotionele stoornis. • Geen achterstand op gebied van niet-talige ontwikkeling.
Geheugen • Verschillende systemen die ten grondslag liggen aan geheugen. • Expliciet en impliciet geheugen – Expliciet: bewust (declaratief) • Semantisch geheugen: feiten. • Episodisch geheugen: gebeurtenissen, autobiografisch.
– Impliciet: onbewust (niet-declaratief) • Procedureel geheugen: hoe je dingen moet doen. • Priming: eerdere exposure bepaalt onbewust de respons.
Geheugen • Drie fases in expliciet geheugen 1. Sensorisch geheugen: Perceptueel. Waarnemingen komen geheugen binnen. Slecht enkele msec. 2. Korte termijn geheugen: tijdelijke opslag van informatie 3. Lange termijn geheugen: opgeslagen informatie. Consolidatie en leren. Tot informatie wordt vergeten.
• Verschillende geheugenstructuren kunnen zijn aangedaan, onafhankelijk van elkaar. • Werkgeheugen valt onder fase 2.
Werkgeheugen • Werkgeheugen omvat meer dan alleen korte termijn geheugen. • Korte termijn geheugen: tijdelijke opslag van informatie. • Werkgeheugen: tijdelijke opslag, maar óók processen voor verwerken en manipuleren van informatie. • Werkgeheugen bestaat uit meerdere componenten.
Werkgeheugenmodel Baddeley
Werkgeheugenmodel Baddeley • Verbaal en visueel-ruimtelijk KTG: aparte systemen. • Beide hebben beperkte capaciteit. • Verbaal KTG bestaat uit opslagsysteem en systeem voor herhaling • Central Executive (control of attention) heeft relatie met zowel verbaal en visueel-ruimtelijk KTG. • Central Executive: inhibitie, shifting, doelgerichtheid. • Testen kunnen een beroep doen op: Verbaal KTG, visueel-ruimtelijk KTG, verbaal werkgeheugen of visueel-ruimtelijk werkgeheugen.
Werkgeheugenmodel Baddeley
Central Executive
Visueelruimtelijk KTG
Verbaal KTG
Werkgeheugen en het brein • Werkgeheugen doet een beroep op netwerk van verschillende hersengebieden. • Prefrontale cortex en hippocampus spelen hierbij een centrale rol. • Model Baddeley: – Central executive: vooral prefrontale gebieden, maar ook meer posterieure gebieden. – Verbaal KTG: Circuit in linker hemisfeer. Broca, premotore cortex en sensorisch-motorische associatie cortex. – Visueel-ruimtelijk KTG: Rechter hemisfeer. Occiputaal en frontaal.
Werkgeheugen en het brein
3. Ontwikkeling werkgeheugen • Kinderen ontwikkelen beter werkgeheugen naarmate ze ouder worden. • Structuur en functionaliteit van het zenuwstelsel verandert in ontwikkeling van het werkgeheugen. • Alle drie de factoren van het model van Baddeley zijn aanwezig vanaf 4 jaar (Alloway, ‘06). • Er is een lineaire toename in verbaal KTG, visueelruimtelijk KTG en CE in leeftijd van 4 tot 11 jaar (Gathercole ’04, Alloway ‘06).
Ontwikkeling werkgeheugen
Ontwikkeling werkgeheugen • Nog kleine toename tot 15 jaar, dan is eindniveau bereikt. • Geheugenspan van volwassen is 2 tot 3 keer zo groot als van jonge kinderen (Gathercole, ‘05). • In de leeftijd 4 tot 6 jaar is de relatie tussen CE en visueel-ruimtelijk KTG hoger dan op oudere leeftijd. Groter beroep op CE (control of attention) bij visueelruimtelijke geheugentaken bij jonge kinderen. • Bij oudere kinderen is er juist een hogere relatie tussen het verbaal KTG en CE.
Ontwikkeling werkgeheugen • Tot 7/8 jaar is er in het verbaal KTG nog geen spontane herhaling: alleen opslag. • Vanaf 7/8 gebruiken kk. verbaal geheugen om visueel-ruimtelijk informatie te onthouden. • Kinderen ontwikkelen betere strategieën naarmate ze ouder worden (herhaling en sorteren). • LTG gaat ook een rol spelen: lexicale kennis.
4. Werkgeheugen en SLI • Er is veel bewijs dat kinderen met SLI problemen hebben in het verbaal KTG. • Problemen met geheugen voor fonologische vormen (cijfers, woorden en non-words). • Met name non-wordrepetition is een goede maat voor verbaal KTG. • Fonologische opslag met 4 jaar is een voorspeller voor woordenschat een jaar later (Gathercole ‘02). • Als kinderen ouder worden wordt de relatie meer wederkerig (Baddeley & Gathercole ‘03)
Werkgeheugen en SLI • Minder overeenstemming over de betrokkenheid van het visueel-ruimtelijk KTG bij SLI. • Verschillende onderzoeken vinden verminderde prestaties op visueel-ruimtelijke geheugentaken (Marton ‘08, Hoffman ‘04, Leonard ‘07). • Andere onderzoeken vinden echter dat prestaties leeftijdsadequaat zijn (Archibald & Gathercole ‘06).
Werkgeheugen en SLI • Zowel het verbaal als het visueel-ruimtelijk werkgeheugen in minder goed bij SLI. • Taken die een beroep doen op attentional control (verbaal en visueel-ruimtelijk) zijn moeilijker voor kk met SLI (Hoffman ‘04, Marton ‘08). • Mogelijk verklaart mate waarin een beroep wordt gedaan op CE (attentional control) het verschil op visueel-ruimtelijke geheugentaken. • Verbaal werkgeheugen is vaak wel slechter dan visueel-ruimtelijk werkgeheugen.
Werkgeheugen en SLI • Sommige onderzoekers gaan uit van algemeen probleem in informatieverwerking. • Informatieverwerkingssnelheid zou lager zijn bij SLI (Miller ‘01, Bayliss ’05). • Er is geen relatie tussen informatieverwerkingssnelheid en ernst SLI (Lahey ‘03). • Alleen informatieverwerkingsproblemen als processing load hoog is: dus werkgeheugen (Montgomery ‘07).
5. Werkgeheugen en leren
• Problemen met werkgeheugen leiden in alle leeftijden tot leerproblemen. • Met name kinderen met problemen in lezen en rekenen hebben werkgeheugenproblemen. De ernst ervan voorspelt de ernst van de leerproblemen. • Alle drie de componenten van het werkgeheugenmodel zijn bij deze kinderen aangedaan: – Problemen met complexe taken (opslag en verwerking). – Problemen met opslag verbale en visueel-ruimtelijk informatie. – Door problemen bij opslag minder mogelijkheden voor compensatie strategieën in werkgeheugen.
Werkgeheugen en leren • Kinderen kunnen niet voldoen aan de werkgeheugeneisen van veel leersituaties. • Hun werkgeheugen raakt overspoeld en cruciale informatie gaat verloren. • Dit leidt tot gokken of “afhaken”. • Kinderen worden vaak omschreven als “snel afleidbaar.” • Veel leersituaties doen juist een enorm beroep op werkgeheugen.
6. Behandeling • Herkennen van werkgeheugenproblemen – – – –
Incomplete recall. Vergeten van (meervoudige) instructies. Vergeten wat het al gedaan heeft en nog moet doen. Opdrachten niet afmaken.
• Diagnostiek: WMBT-C, CELF-4, e.d. • Monitor het kind tijdens opdrachten – Tekenen van werkgeheugen overvraging (overload). – Vraag het aan het kind zelf
Behandeling • Evalueer de werkgeheugeneisen – Lengte opdrachten (tot 10 jaar: 3 sequenties maximaal). – Onbekende en niet betekenisvolle inhoud. – Mentale inspanning (moeilijkheid → beperkt opslag).
• Verminder werkgeheugeneisen – – – – –
Bij (klassikale) instructies en opdrachten zelf. Hoeveelheid materiaal. Bekende en betekenisvolle inhoud. Eenvoudige taal. Complexe taken opdelen.
Behandeling • Herhaling is essentieel. • Hulpmiddelen inzetten. – – – –
Ondersteuning bij schrijven. Blokjes/getallenlijn/formules bij rekenen. Hulpmiddelen in de buurt van het kind. Inzet computer.
Behandeling • Kind strategieën leren – – – – –
Hulp vragen Herhaling Extra aantekeningen maken bij opdrachten. Gebruik maken van het lange termijn geheugen. Opdrachten opdelen.
Behandeling • Specifieke behandelprogramma’s – Bijvoorbeeld, Cogmed (Klingberg).
• Onderzoek richt zich vooral op ADHD. • Nog te weinig onderzoek bij SLI. • Tip: Working Memory & Learning, A Pratical Guide for Teachers (Susan Gathercole en Tracey Alloway, ‘08).
7. Onderzoek • Review over werkgeheugen en SLI. – Accent op jonge kinderen.
• Klinische studie bij 4-5 jarige kinderen met SLI. – – – –
AWMA, Nederlandse normering. Hoe ziet werkgeheugen eruit bij deze groep ? Is visueel-ruimtelijk KTG aangedaan ? Rol Central Executive ?
Vragen ?
[email protected]
