ÉLŐ TÖRTÉNELEM Vlad Ţepeş — etikum és függetlenség Ötszáz é v v e l e z e l ő t t — m i n t e g y é v s z á z a d d a l m e g a l a k í t á s u k után, d e e t n i k a i személyiségük megőrzésére fordított energiák ezer évét követően — a r o m á n f e j e d e l e m s é g e k n e k m i n d e n e r e j ü k e t á l l a m i l é t ü k m e g ő r z é s é r e kellett fordítaniuk. M i r c e a c e l B ă t r î n és A l e x a n d r u c e l B u n é v s z á z a d á b a n v a g y u n k , Ştefan c e l M a r e és V l a d Ţ e p e ş u r a l k o d á s á n a k p e r i ó d u s á b a n , a g a z d a s á g i és k ö z i g a z g a t á s i , p o l i t i k a i h a d á s z a t i és k u l t u r á l i s építés s z a k a s z á b a n . A z o k a külső e s e m é n y e k , a m e l y e k k ö z e p e t t e e z e k n e k a f e j e d e l m e k n e k az erőfeszítéseit n y o m o n k ö v e t j ü k , e g é s z e n sa játosak: a legközvetlenebb földrajzi szomszédságban a török b i r o d a l o m e g y r e f e n y e g e t ő b b t e r j e s z k e d é s e , m á r á l d o z a t á u l esett az é v e z r e d e s Konstantinápoly, f ü g g e t l e n s é g ü k e t é v s z á z a d o k r a e l v e s z t ő o r s z á g o k és n é p e k , s n e m k e v é s b é f e n y e gető a kelet-európai feudális államok politikája. E nehéz k ö r ü l m é n y e k közepette k o v á c s o l ó d o t t ki a n é p ö n m e g t a r t ó k é p e s s é g e , az az á l d o z a t k é s z s é g , a m e l y e t a h a z a é r d e k e i m e g k ö v e t e l t e k , d e n e m k e v é s b é v e z e t ő i n e k d i p l o m á c i a i és p o l i t i k a i tehetsége, a z o k é , a k i k n e k sikerült a t ö m e g e k e n e r g i á i t m e g s z e r v e z n i ü k , és a l e g m a g a s a b b c é l : a f ü g g e t l e n s é g felé i r á n y í t a n i u k . M e s s z e v o l t m é g a p o l i t i k a t u d o m á n y a k i a l a k u l á s á n a k ideje. D e a történeti s z ü k s é g s z e r ű s é g m e g k ö v e t e l t e azt az intuíciót, a m e l y eligazította ő k e t a b e l p o l i t i k a és a n e m z e t k ö z i p o l i t i k a ö s s z e f ü g g ő s z ö v e v é n y é b e n . N e m v é l e t l e n tehát, h o g y o l y a n v e z e t ő k c s e l e k v é s é n e k i d e j é n , m i n t Ştefan cel M a r e , V l a d Ţ e p e ş v a g y H u n y a d i János, a f e j e d e l e m s é g e k a g a z d a s á g i és m ű v e l ő d é s b e l i f e l v i r á g z á s m e l l e t t n e m z e t k ö z i t e k i n t é l y ü k f é n y k o r á t élték. M a c h i a v e l l i c s a k n é h á n y é v t i z e d d e l k é s ő b b f o g j a f e l v á z o l n i a n n a k a f e j e d e l e m n e k az a r c k é p é t , a k i n e k j o g a és k ö t e l e s s é g e — az ő f e l f o g á s á b a n — m i n d e n á r o n k i k o v á c s o l n i a k ö z p o n t o s í t o t t á l l a mot, de a R o m á n Fejedelemségek uralkodóinak, közöttük V l a d Ţepeşnek, sike r ü l n i f o g m i n d e n eszközt, m i n d e n erőt, a m e l l y e l t ö r t é n e l m i e l h i v a t á s u k felruházta ő k e t , f e l h a s z n á l n i u k azért, h o g y az o r s z á g o t e g y e t l e n akarat, e g y e t l e n l e l k i i s m e ret e s z m é n y é v é t e g y é k . A z az új „ r e n d " , a m e l y e t a teljes függetlenség, a m e g á l m o d o t t , o l y k o r i d ő l e g e s e n elért f ü g g e t l e n s é g j e l e n t e t t a s z o m s z é d o r s z á g o k k a l v a l ó k a p c s o l a t o k b a n , feltételezte az u r a l k o d ó feltétlen, k o r l á t l a n c s e l e k v é s i s z a b a d s á g á n a k m e g h o n o s o dását az o r s z á g h a t á r o k o n b e l ü l . N e m v é l e t l e n , h o g y V l a d Ţ e p e ş s o s e m tévesztette s z e m e l ő l azt az á l l a n d ó v e s z e d e l m e t , a m e l y e t a h a z a é r d e k e i s z e m p o n t j á b ó l a b o j á r o k p á r t o s k o d á s a jelentett, azt a k a o t i k u s á l l a p o t o t , a m e l y e t f o l y a m a t o s és e r ő s u r a l k o d á s o k h i á n y a , a szervezett k ö z i g a z g a t á s és a biztosított h a d e r ő h i á n y a idézett elő. Ezért k é n y t e l e n r e n d k í v ü l i s z i g o r ú s á g ú p o l i t i k a i é s etikai i n t é z k e d é sekkel, a k e m é n y k é z p o l i t i k á j á v a l f é k e n tartani az e l l e n s é g e s b o j á r o k a t , tűzzelvassal irtani a f e l t é t e l e k szülte b a j o k a t , az útonállást, csalást, n a p l o p á s t . A b o j á rokkal szemben alkalmazott „pedagógiáját" azokkal a megpróbáltatásokkal indo k o l j a , a m e l y e k e t az o r s z á g k é n y t e l e n e l v i s e l n i urai k é t s z í n ű s k ö d é s e , árulásai k á r v a l l o t t j a k é n t . J e l l e m z ő , h o g y é p p e n a n a g y h a d i g y ő z e l m e k — 1562 — őszén a kapzsi és d ö n t ő t ö r t é n e l m i c s e l e k v é s r e k é p t e l e n b o j á r s á g k é s z l e n n e m e g h ó d o l á s r a a F é l h o l d u r a l m a előtt. V á l a s z k é n t a b o j á r o k n a k e r r e a k a p i t u l á c i ó s m a g a t a r t á s á r a a v a j d a — a m i n t e g y k o r a b e l i f o r r á s b ó l t u d j u k — „ a z o n fáradozott, h o g y m e g g y ő z z e őket, n e k é r j e n e k b é k é t a l e g y ő z ö t t e k t ő l , f e g y v e r r e l v é d e k e z z e n e k , és v é d j é k j a v a i k a t , m e g g y ő z n i i g y e k e z e t t őket, h o g y é l j e n e k s z a b a d s á g b a n , s v é g ü l k e r e k e n m e g m o n d t a : a m í g c s a k él, sose f o g j a eltűrni, h o g y H a v a s a l f ö l d a d ó f i z e t ő j e l e g y e n a t ö r ö k n e k " . S í m e , igazságszolgáltatási s z e l l e m é n e k e g y i k k e m é n y a r g u m e n t u m a : „ É s o l y e r ő s e n g y ű l ö l t e a rosszat az ő o r s z á g á b a n , h o g y h a v a l a k i v a l a m i rosszat c s e l e k e d e t t , l o p o t t v a g y r a b o l t , h a z u d o t t v a g y ö n k é n y e s k e d e t t , az i l y e n e k k ö z ü l e g y s e m m a r a d t é l e t b e n . A k á r n a g y b o j á r v o l t , p ó p a v a g y szerzetes, a v a g y k ö z r e n d ű e m b e r , v a g y b á r m i l y e n g a z d a g is lett l é g y e n , a h a l á l t ó l m e g n e m válthatta m a g á t . " A p á r t o s b o j á r o k és a g o n o s z t e v ő k m e g r e n d s z a b á l y o z á s á v a l e g y i d e j ű l e g V l a d Ţ e p e ş saját h a d s e r e g e t létesít p a r a s z t o k b ó l és s z o l g a n é p b ő l , az ő „ n a g y sereg"-ét,' hősi h a g y o m á n y á t m i n d e n b i z t o n s á g g a l s z a v a t o l t uralkodásnak.
H í r e s s é v á l t d ö n t é s e k e t h o z a m a d i p l o m a t á k v a g y k ü l f ö l d i k e r e s k e d ő k ellen, a k i k n e m tartották tiszteletben az ő a b s z o l ú t u r a l m á t és a m e g á l l a p o d á s o k a t , v é g ü l p e d i g m e g h i r d e t i a z o k a t a r e n d s z a b á l y o k a t , a m e l y e k az á l l a m p o l i t i k a i f ü g g e t l e n ségét a saját g a z d a s á g i , k e r e s k e d e l m i és k ö z é l e t f e j l e s z t é s e útján v o l t a k h i v a t o t t a k t á m o g a t n i . „ É s v e g y é t e k e s z e t e k b e — írja a b r a s s ó i a k n a k — , h o g y ha e g y e m b e r v a g y u r a l k o d ó e r ő s és h a t a l m a s ( o r s z á g á b a n ) , a k k o r o l y a n b é k é t é r h e t el, a m i l y e n t a k a r : d e h o g y h a e r e j e n i n c s e n , e g y h a t a l m a s a b b r á t á m a d h a t , é s azt te szi v e l e , a m i t akar." F ü g g e t l e n s é g é n e k j e l e , s e z az o r s z á g é t testesíti m e g , a z a k é r é s e is, a m e l y e t az i s z t a m b u l i k ö v e t e k k e l k ö z ö l , d e v a l ó j á b a n a s z u l t á n h o z i n téz, h o g y „ n e k ü l d j e a z ő szokását m á s u r a l k o d ó k h o z , a k i k n e m kénnek b e l ő l e , h a n e m tartsa m e g m a g á n a k " . Ezzel a k í v á n s á g g a l e g y b e h a n g z ó a n , m e r t h o g y ő, H a v a s a l f ö l d ura „ n a g y " és „ b ö l c s u r a l k o d ó " , m e g k ö v e t e l i m á s o r s z á g o k u r a l k o d ó i t ó l , hogy mindnyájuk méltóságának megfelelően alkalmas követeket küldjenek hozzá. R ö v i d u r a l k o d á s a i során V l a d Ţ e p e ş t e v é k e n y s é g e a H a v a s a l f ö l d , M o l d v a é s E r d é l y e g y m á s i k a l a p v e t ő t ö r t é n e l m i t ö r e k v é s é t is t ü k r ö z i ; a g o n d o l a t és c s e l e k v é s egységét. M é g u r a l o m r a k e r ü l é s e előtt, a t ö r ö k f o g s á g u t á n k ö z v e t l e n k ö z e l r ő l m e g i s m e r i a. m o l d v a i a k és e r d é l y i e k v a l ó s á g o s aspirációit, h o g y aztán m e rész v á l l a l k o z á s a i b a n a két f e j e d e l e m s é g segítségére t á m a s z k o d j é k : „ G y e r t e k — szól a b r a s s ó i k e r e s k e d ő k h ö z — k e n y é r r e l és á r u v a l , és t á p l á l k o z z a t o k , m e r t isten ú g y akarta, h o g y m o s t e g y e t l e n o r s z á g l e g y ü n k . " Cîrstian p e d i g , a tîrgoviştei a d ó szedő v á r n a g y u g y a n a z o k h o z a c í m z e t t e k h e z s z ó l v á n , m i n d e n b i z o n n y a l ura a k a ratát fejezi k i : „ d i c s é r j é t e k m i n d e n h a t ó u r u n k a t , t r o m b i t á v a l , é n e k k e l és h a r a n g gal, a h o g y a n m i tettük a m i o r s z á g u n k b a n , a m e l y a tietek is." Ez a m a g a t a r t á s az e l ő d ö k p o l i t i k á j á t folytatja, és m e g e r ő s í t i a m a j d e l k ö v e t k e z ő h a l a d ó u r a l k o d á s o k a l a p v o n á s á t ; m i n d e r r e m a j d 1600-ban M i h a i V i t e a z u l teszi fel a k o r o n á t ! Havasalföld függetlensége fontosságának tudatában, lakói jóléte érdekében V l a d Ţ e p e ş ezt a f ü g g e t l e n s é g e t D é l k e l e t - E u r ó p a és az egész k o n t i n e n s ü g y é v é teszi! A D u n á n á l és a K á r p á t o k n á l m e g s z e r v e z e t t ellenállás e s é l y e i t ő l függ a v é g e k n y u g a l m a , d e a z o n túl az e u r ó p a i c i v i l i z á c i ó b i z t o n s á g a is. Ez a z o k a a n n a k , h o g y — a k á r c s a k a m a g a i d e j é n Ştefan cel M a r e — Ţ e p e ş ú g y f o g a l m a z z a m e g a r o m á n o k harcának támogatására felszólító alapelveket, mint közös ügyet: „ H a p e dig, m i t ő l isten ó v j o n , r o s s z v é g r e j u t u n k F e l s é g e d n e k [ M á t y á s k i r á l y — E . S . C . ] s e m l e s z haszna, h a n e m az e g é s z k e r e s z t é n y s é g n e k kára." A h a d j á r a t a z o n n a l i e r e d m é n y é t ő l függetlenül, harci elszántsága é s az ü g y s z o l g á l a t á b a állított e n e r giája p á r j á t ritkítja: „ N e m a k a r u n k m e g f u t n i — biztosítja M á t y á s t — a v a d s á g u k e l ő l [a b e t o l a k o d ó k r ó l v a n szó — E.S.C.], d e m i n d e n k é p p e n m e g k ü z d e n i v e l ü k . " L á t j u k , a m i n t az ország l e l k e s b á t o r s á g a é l é n m a g a s r a e m e l i a s z a b a d s á g és a f ü g g e t l e n s é g zászlaját, a m i n t az i d e g e n b e ö z ö n l ő k ú t j á b a n m i n d e n t elpusztít, j e l e s csatákat n y e r , i r g a l m a t l a n u l b ü n t e t e l l e n s é g e t v a g y h i t v á n y alattvalót, s ú g y v o n u l b e az o r s z á g t ö r t é n e t é b e , m i n t a n e m z e t v i t é z s é g é n e k és igazságának, k a tonai és p o l i t i k a i s z e l l e m é n e k j e l k é p e s alakja. M e g k e l l e m l í t e n ü n k , h o g y II. M o h a m e d szultán, aki e g y h a t a l m a s sereg é l é n kel át a D u n á n , v e r e s é g e t s z e n v e d a v a j d a seregeitől, és T î r g o v i ş t e mellett, a n n a k az elrettentő k é p n e k a láttán, a m e l y e t V l a d az ö s s z e o m l á s m e g e l ő z é s é n e k szánt, e l i s m e r i : „ N e m v e h e t i el e g y o l y a n férfi országát, aki i l y e n n a g y tetteket hajt v é g r e , s m i n d e n e k f ö l ö t t í g y tud u r a l k o d n i o r s z á g á n és alattvalóin . . . ez a férfi t ö b b r e hivatott." V l a d Ţ e p e ş n e k v a l ó b a n n e m jutott s e m h o s s z ú u r a l k o d á s , s e m a k é p e s s é g e i h e z m é l t ó k i t e r j e d é s ű u r a l o m . Hírét az i d ő t o v á b b n ö v e l i m i n t f e l h í v á s t az i g a z ságra és f ü g g e t l e n s é g r e . E u g e n S. C u c e r z a n
A nyugatrómai birodalom bukása 1976. augusztus 28-án m ú l t e z e r ö t s z á z é v e a n n a k , h o g y a v i z i g ó t o k k i r á l y a , O d o a k e r m e g f o s z t o t t a t r ó n j á t ó l az u t o l s ó r ó m a i császárt, R o m u l u s A u g u s t u l u s t , é s a h a t a l o m j e l v é n y e i t e l k ü l d t e Z é n o b i z á n c i császárnak, e g y l e v é l k í s é r e t é b e n , a m e l y b e n ü n n e p é l y e s e n kijelentette, h o g y „ n e m k í v á n j a I t á l i á b a n a császári u t ó d lás folytatását". Ez c s a k s z i m b o l i k u s f i n á l é j a v o l t e g y h o s s z ú v á l s á g o s k o r s z a k n a k . A n y u g a t r ó m a i b i r o d a l o m m e g s z ű n é s é n e k p r o b l é m á j a , az ú n . „ b u k á s k é r d é s e " k ü l ö n ö s e n az ú j k o r h a j n a l á t ó l s z ü n t e l e n ü l f o g l a l k o z t a t t a a történészeket, a f i l o z ó fusokat és a s z é p í r ó k a t . E l ő s z ö r M o n t e s q u i e u — a f r a n c i a f o r r a d a l o m e l ő e s t é j é n , a m i k o r a feudális t á r s a d a l o m szintén a b u k á s k ü s z ö b é n állt — írta m e g n a g y
m ű v é t , a Considérations sur les causes de la grandeur des Romains et de leur décadence-t ( E l m é l k e d é s e k a r ó m a i a k n a g y s á g á n a k és h a n y a t l á s á n a k o k a i r ó l ) , azután az a n g o l E d w a r d G i b b o n a d t a ki m a i n a p i g e l n e m a v u l t m u n k á j á t , a The Decline and Fall of the Roman Empire-t ( A r ó m a i b i r o d a l o m h a n y a t l á s a é s b u kása). A z ó t a se szeri, se s z á m a a z o k n a k a t a n u l m á n y o k n a k , a m e l y e k az antik v i l á g t r a g i k u s letűnését tárgyalják. F r i e d r i c h D ü r r e n m a t t A nagy Romulus c í m ű d r á m á b a n e z e k e t a s o k a t sejtető s z a v a k a t adja az u t o l s ó császár, R o m u l u s A u gustu[lu]s s z á j á b a : „ N e m én á r u l t a m e l a b i r o d a l m a t . R ó m a ö n m a g á t árulta el. I s m e r t e a z igazságot, és m é g i s az e r ő s z a k o t választotta. T u d t a , m i az e m b e r s é g , m é g i s a z s a r n o k s á g o t választotta. K é t f é l e k é p p e n is l e a l a c s o n y o d o t t : ö n m a g a előtt és a z o k n a k a n é p e k n e k a színe előtt, a m e l y e k e t h a t a l m á b a k e r í t e t t . . . R ó m a l e g y e n g ü l t , t á m o l y g ó ö r e g a s s z o n y lett b e l ő l e , d e n e m m e n t e s ü l a f e l e l ő s s é g t ő l , a b ű n , a m e l y terheli, n i n c s j ó v á t é v e . " A t ö r t é n e t k u t a t á s n a k e g y i k zaklató, sokat v i t a t o t t k é r d é s e : m i v o l t R ó m á n a k a „ v é t k e " , a m i é r t n e m m e n t e s ü l t a f e l e l ő s s é g t ő l , és b u k á s s a l b ű n h ő d ö t t ? H o g y a n m a g y a r á z h a t ó , h o g y ez a v i l á g b i r o d a l o m , a m e l y átvette és t o v á b b f e j l e s z t e t t e m i n d azt, a m i t a K ö z e l - K e l e t klasszikus n é p e i : az e g y i p t o m i a k , m e z o p o t á m i a i a k , f ö n í ciaiak, a z s i d ó k , m a j d a g ö r ö g ö k é v s z á z a d o k o n át alkottak, é p p e n a k k o r b u k j o n el, a m i k o r a r ó m a i a s í t á s l é n y e g é b e n m á r v é g b e m e n t , a m i k o r B r i t a n n i á t ó l É s z a k A f r i k á i g , H i s p á n i á t ó l a F e k e t e - t e n g e r i g m i n d e n n é p latinul beszélt, és r ó m a i n a k vallotta magát? N i n c s itt h e l y ü n k a h a n y a t l á s t k o n k r é t történeti e s e m é n y e k e n v é g i g k í s é r n i . M e g e l é g s z ü n k a f o n t o s a b b e s e m é n y e k f e l v á z o l á s á v a l . A z I. és a II. század f o l y a mán, „az emberiségnek ebben a legboldogabb korszakában" — ahogyan Gibbon n e v e z t e a császárság k é t első századát — a r ó m a i b é k e — Pax Romana — a d d i g n e m ismert g a z d a s á g i és k u l t u r á l i s f e l l e n d ü l é s t ért el. A III. s z á z a d b a n a z o n b a n m á r b e k ö s z ö n t ö t t a válság, a gazdasági és a t á r s a d a l m i r o m l á s , é s a b i r o d a l o m i d e i g l e n e s e n h á r o m r é s z r e szakadt. A század v é g é n D i o c l e t i a n u s császár r e f o r m j a i v a l r ö v i d i d e i g tartó n y u g a l m a t hozott, d e b e v e z e t t e az abszolutisztikus u r a l m a t , a dominatus e l n e v e z é s alatt i s m e r t új h a t a l m i rendszert. 395-ben a b i r o d a l o m két r é s z r e : a k e l e t r ó m a i é s a n y u g a t r ó m a i b i r o d a l o m r a oszlott, és a kettő f e j l ő d é s i i r á n y a e g y r e j o b b a n t á v o l o d o t t e g y m á s t ó l . E l ő s z ö r 410-ben A l a r i c h gótjai, m a j d 455-ben a v a n d á l o k f o g l a l j á k el i d e i g l e n e s e n az ö r ö k v á r o s t , m í g 476-ban a c s á szári h a t a l o m v é g l e g m e g s z ű n t . A k o r t á r s a k és a h a n y a t l á s k é r d é s e K ü l ö n ö s e n a m á s o d i k v i l á g h á b o r ú u t á n a történetkutatás i g y e k e z e t t m e g v i z s g á l n i , h o g y a n is látták a h a n y a t l á s h o s s z ú i d ő s z a k á t a k o r t á r s a k , m i t m o n d a n a k r ó l a a történeti f o r r á s o k . T e r m é s z e t e s e n az e m b e r i lét r ö v i d v o l t a n e m tette l e h e t ő v é , h o g y a k o r t á r s a k k ö z ü l b á r k i is ö s s z e f ü g g ő , e g y s é g e s k é p e t n y ú j t s o n a v é g b e m e n ő v á l t o z á s o k r ó l , d e a k o r s z a k írói j ó l é r z é k e l t e t i k a n e h é z helyzetet. C y p r i a n u s sztoikus és k e r e s z t é n y filozófus, é s v e l e a I V . és V . század s o k í r ó j a , k o z m o g o n i k u s j e l e n s é g g e l m a g y a r á z z a a h a n y a t l á s tüneteit: „ M i n d e n — írja — , a m i születik, a v i l á g e g y e t e m általános e l g y e n g ü l é s e miatt, e l k o r c s o s u l . S e n k i se c s o d á l k o z z é k , ha azt látja, h o g y v i l á g e g y e t e m ü n k b e n m i n d e n elpusztul, m e r t a v i l á g e g y e t e m a m a g a e g é s z é b e n h a n y a t l á s b a n v a n és a v é g é t járja." A I V . század e l e j é n , N a g y K o n s t a n t i n u r a l k o d á s a alatt, ezt a m é l y p e s s z i m i z m u s t b i z o n y o s d e r ű látás v á l t j a fel, a z új i d e o l ó g i a , a k e r e s z t é n y s é g h á r o m s z á z é v e s h a r c á t g y ő z e l e m k o r o n á z t a . E k k o r írja E u s e b i u s : „ A v i l á g s z ü n t e l e n ü l a m a g a s a b b é r t e l m i szint, a t ö b b igazságosság, a m é l y e b b k e g y e s s é g és a t á g a b b c i v i l i z á c i ó f e l é halad." Ezt a m a g a b i z t o s s á g o t a z o n b a n c s a k h a m a r i s m é t az e l m ú l á s g o n d o l a t a váltja fel. E g y e s í r ó k a h a n y a t l á s o k á t a m e g v á l t o z o t t p o l i t i k a i h e l y z e t b e n , a császári z s a r n o k s á g b a n találják m e g . H e r o d i a n u s III. századi t ö r t é n é s z ú g y v é l i , h o g y m i n d e n b a j o k a a császári zsarnokság, e z v e z e t a t á r s a d a l m i elit f e l s z á m o l á s á h o z , e z szüli a n é p i felkeléseket, ez o k o z z a a v á r o s o k e l s z e g é n y e d é s é t , a n é p t ö m e g e k e l é g e d e t l e n s é g é t . Ez a g o n d o l a t azután m i n d e g y r e visszatér, m e g t a l á l h a t ó J u l i a n u s császár írásaiban, a g ö r ö g T h é m i s z t i o s z n á l és L i b a n i u s n á l . E g y e s k o r t á r s a k a n e h é z s é g e k e t a „ b a r b á r o k " t á m a d á s a i n a k és b e t e l e p í t é s é n e k tulajdonítják. S z i n é s z ü o s z p é l d á u l a b a j o k o k á t a b b a n látja, h o g y „ a b i r o d a l o m f a r k a s o k a t f o g a d o t t ő r i z ő k u t y á k n a k [ . . . ] , p e d i g el kellett v o l n a ű z n i e őket". T h é m i s z t i o s z , e g y m á s i k g ö r ö g író azt állítja, h o g y „ a g ó t o k a t f ö l d m ű v e l ő k k é kellett v o l n a átnevelni, v a s k a r d j a i k b ó l és m e l l v é r t j e i k b ő l k a p á t és s a r l ó t kellett v o l n a k o v á c s o l n i " . A z V . század u t o l s ó n a g y „ p o g á n y " k ö l t ő j e , R u t i l i u s N u m a n t i a nus, a b i r o d a l o m s z e r e n c s é t l e n s é g é t a g ó t S t i l i c o á r u l á s á n a k tulajdonítja, mert kiszolgáltatta R ó m á t , és A l a r i c h a k e r e s z t é n y e k árulása f o l y t á n v o n u l h a t o t t b e a
f ő v á r o s b a . A l e g t ö b b k o r a b e l i í r ó tehát érzi, h o g y m e g n e h e z ü l t az i d ő k járása, s e n n e k o k á t a f e n t i e k m e l l e t t az é g h a j l a t m e g v á l t o z á s á n a k , a talaj k i m e r ü l é s é n e k s m á s gazdasági t é n y e z ő k n e k tulajdonítja. Modern elméletek K o r u n k történészei e z e k e t a t é n y e z ő k e t i s m é t vizsgálat alá vették, és e g y i k m á s i k v a l ó b a n b e n n ü k f e d e z t e fel a b u k á s o k o z ó i t . A z a n g o l H u n t i n g t o n p é l d á u l az éghajlati v i s z o n y o k m e g v á l t o z á s á n a k , a h o s s z ú i d e i g tartó szárazságnak, m á s o k a talaj k i m e r ü l é s é n e k ( V . V a s z i l j e v ) é s a m e z ő g a z d a s á g h a n y a t l á s á v a l b e á l l ó g a z d a sági n e h é z s é g e k n e k t u l a j d o n í t j á k a k i r o b b a n t á l t a l á n o s v á l s á g o t és hanyatlást. A m o d e r n történetírás g y a k r a n h i v a t k o z i k a d e m o g r á f i a i o k o k r a , a b i r o d a l o m f o k o z a t o s e l n é p t e l e n e d é s é r e . A II. s z á z a d t ó l k e z d v e a szinte s z ü n t e l e n ü l d ü h ö n g ő pestis, t o v á b b á a b a r b á r b e t ö r é s e k , a f ö l d m ű v e l ő l a k o s s á g g y a k o r i áttelepülése, a b e l s ő t á r s a d a l m i és p o l i t i k a i h a r c o k , n e m u t o l s ó s o r b a n az e l h a r a p ó d z ó egykerendszer nagymértékben hozzájárult a lakosság számának csökkenéséhez. Egyes tartományok annyira elnéptelenedtek, hogy a szomszédos népek betelepítése á l l a m p o l i t i k á v á vált. G ö r ö g o r s z á g ö s s z l a k o s s á g a p é l d á u l a I V . s z á z a d b a n n e m h a ladta m e g a klasszikus k o r i A t h é n l a k o s s á g á n a k a számát. M á r Juvenalis, az I. s z á z a d b a n élt szatíraíró k e s e r ű e n állapítja m e g , h o g y az „ O r o n t é s z a T i b e r i s z b e ö m l i k " , v a g y i s h o g y R ó m a l a k o s s á g á t felhígítja a K e l e t r ő l o d a á r a m l ó m i n d e n f a j t a n é p s é g , s e m i a t t e l h a l v á n y u l n a k a h a r c i e r é n y e k . Ju v e n a l i s e z z e l e l ő s z ö r f o g a l m a z t a m e g , n e m tudatosan u g y a n , azt a m ú l t század v é g é t ő l o l y g y a k r a n i s m é t e l t tételt, m e l y szerint a faji k e v e r e d é s b i o l ó g i a i l e r o m lással járt, és k é p t e l e n n é tette a r ó m a i a k a t b i r o d a l m u k fenntartására. Ú j a b b a n az a m e r i k a i T e n n e y F r a n k és a n é m e t J. V o g t i g y e k e z e t t új é r v e k k e l a l á t á m a s z tani ezt a r e a k c i ó s és s e m m i v e l s e m i g a z o l h a t ó elméletet. E g y e s e k , H e r o d i a n u s p é l d á j á t k ö v e t v e , a császári a b s z o l u t i z m u s b a n k e r e s i k a h a n y a t l á s okát. Úgy v é l i k , h o g y a h a t a l o m e g y e t l e n k é z b e v a l ó összpontosítása, a b i r o d a l o m Urának, a c s á s z á r n a k égi m a g a s s á g o k b a v a l ó e m e l é s e (Heitland) e l fojtotta az e g y é n i k e z d e m é n y e z é s t , és a h a t a l m a s b i r o d a l o m e g y e t l e n k ö z p o n t j a , „ m o t o r j a " k é p t e l e n v o l t m o z g á s b a h o z n i a tétlen, k ö z ö m b ö s s é v á l t részeket. A l e g t ö b b k u t a t ó v a l a m i l y e n t á r s a d a l m i v a g y g a z d a s á g i t é n y e z ő b e n keresi e n n e k a b o n y o l u l t f o l y a m a t n a k az o k o z ó j á t . E g y e s e k a p é n z e l é r t é k t e l e n e d é s é v e l b e á l l ó g a z d a s á g i z ű r z a v a r t ( B a r b a g a l l o ) , m á s o k a természeti g a z d á l k o d á s r a v a l ó visszatérést, a p é n z ü g y i s z e r v e k m é r h e t e t l e n visszaéléseit ( B o a k ) h a n g s ú l y o z z á k . M a x W e b e r a m u n k a e r ő - és r a b s z o l g a h i á n y t tartja a l e g f o n t o s a b b k i v á l t ó o k n a k . A m o d e r n történetírás g y a k r a n visszatér a m á r M o n t e s q u i e u és G i b b o n m e g f o g a l m a z t a m a g y a r á z a t h o z , m e l y szerint az a b s z o l ú t m o n a r c h i a , a k e r e s z t é n y s é g , az e g y h á z t ú l z ó h a t a l m a v e z e t a r o m l á s h o z . Fr. A l t h e i m e g y , az a k k o r i e g é s z v i l á g r a kiterjedő R ó m a - e l l e n e s k o a l í c i ó r ó l b e s z é l , m e l y n e k során E u r ó p a , Á z s i a , A f r i k a n é p e i k ö z ö s e n t á m a d t a k a b i r o d a l o m r a , s az e l a v u l t r ó m a i h a d v e z e t é s és k ü l p o l i tika n e m v o l t k é p e s v i s s z a v e r n i t á m a d á s u k a t . M a is n é p s z e r ű R o s t o v t z e f f e l m é l e t e , m e l y e t a r ó m a i b i r o d a l o m g a z d a s á g i és t á r s a d a l m i t ö r t é n e t é r ő l írott m ű v é b e n fejtett ki. S z e r i n t e a h a n y a t l á s a III. század v á l s á g á v a l k e z d ő d ö t t , a m i k o r a h a d s e r e g k í m é l e t l e n h a r c o t indított a v á r o s i arisz t o k r á c i a ellen. A k a t o n á k t ö b b s é g ü k b e n u g y a n i s az é v s z á z a d o k o n át k i s z i p o l y o zott falusi t ö m e g e k e t k é p v i s e l t é k , akiket k i r e k e s z t e t t e k a r ó m a i k u l t ú r a m i n d e n j ó t é t e m é n y é b ő l , p a r a s z t o k és k o l ó n u s o k v o l t a k , a k i k m u n k á j u k k a l é s a d ó j u k k a l b i z t o s í t o t t á k a v á r o s m a g a s a b b m ű v e l t s é g é t , az u r a l k o d ó r é t e g e k k ö n n y ű életét. A h a d s e r e g , azaz a p a r a s z t o k g y ő z e d e l m e s k e d t e k a v á r o s i arisztokrácián, s e z z e l v é g e t ért a v á r o s u r a l m a a falu felett. A k i v á l t s á g o s r é t e g e k , az elit pusztulása v e z e t e t t — R o s t o v t z e f f szavait h a s z n á l v a — a „ p r o l e t á r f o r r a d a l o m h o z " , a m e l y azután m e g á s t a a b i r o d a l o m sírját. Ez a látszólag h a l a d ó , d e l é n y e g é b e n r e a k c i ó s elmélet a kapitalizmust védelmezi, a proletár forradalom létjogosultságát vonja k é t s é g b e , és t u d o m á n y t a l a n is, m e r t o l y a n f o g a l m a k k a l él, a m e l y e k az ó k o r r a n e m alkalmazhatók. V a n o l y a n nézet, a m e l y szerint a b i r o d a l o m b e l s ő b a j , ö r ö k l e t e s b e t e g s é g á l d o z a t a lett, m e l y e t a r ó m a i c i v i l i z á c i ó m á r a k ö z t á r s a s á g k o r á t ó l f o g v a m a g á b a n h o r d o t t . A g ö r ö g ö k t ő l á t v e t t ö r ö k s é g v o l t ez, és a r ó m a i á l l a m b e l s ő s z e r k e z e t é b e n l a p p a n g o t t , a b b a n a s z e r k e z e t b e n , a m e l y f e l á l d o z t a a falut a városért, m e r t a v á r o s fényét, m i n d e n p o m p á j á t a falu k i s z i p o l y o z á s á b ó l k a p t a — a m i i d ő v e l a g a z d a s á g i és t á r s a d a l m i e l l e n t é t e k p u s z t í t ó k i r o b b a n á s á h o z vezetett, a k á r c s a k a g ö r ö g v á r o s á l l a m o k esetében. A k ö z t á r s a s á g s ú l y o s ö r ö k s é g é t : a m e z ő g a z d a s á g i t e r m e l é s vontatottságát, a v á r o s o k és a v á r o s i h e n y é l ő n é p s é g e l l á t á s á n a k ö r ö k ö s g o n d j á t a b i r o d a l o m m é g s ú l y o s a b b á tette, m e r t a császári i d e o l ó g i a m e g k í v á n t a
a k ö l t s é g e s é p í t k e z é s e k e t , a hadi k i a d á s o k á l l a n d ó n ö v e l é s é t . E m i a t t a b i r o d a l o m g a z d a s á g i l a g l e g y e n g ü l t , és n e m tudott e l l e n á l l n i a v á n d o r n é p e k t á m a d á s a i n a k . Ezt a k ü l ö n b e n s z é p e n h a n g z ó tételt csakhamar többen kétségbe vonták. H. I r è n e M a r r o u francia történetfilozófus a b b ó l i n d u l ki, h o g y „ a történeti v a l ó s á g b a n m i n d i g s o k k a l t ö b b d o l o g v a n , m i n t a m e n n y i t a l e g á t f o g ó b b e l m é l e t fel tud ö l e l n i " . K é t s é g b e v o n j a , h o g y a r ó m a i b i r o d a l o m o l y a n s z e r v e z e t lett v o l n a , a m e l y n e k ha e g y e t l e n része m e g b e t e g s z i k , ez az e g é s z élő s z e r v e z e t halálát kiváltja. Igaz, h o g y f e n n á l l á s á n a k u t o l s ó k é t é v s z á z a d á b a n m u t a t k o z t a k a h a n y a t l á s j e l e i , d e b i z o n y o s technikai e l j á r á s o k b a n , p é l d á u l a v a s f e l d o l g o z á s á b a n , a v í z i m a l o m h a s z n á l a t á b a n a f e j l ő d é s is k i m u t a t h a t ó . H a v i s z o n t e l f o g a d j u k , h o g y a k é s ő i b i r o d a l o m l é n y e g é b e n egészséges s z e r v e z e t ű v o l t , a k k o r pusztulását n e m tulajdoníthat j u k ö r ö k ö l t b e t e g s é g é n e k , h a n e m v a l a m i l y e n külső e r ő n e k , m á s s z ó v a l n e m v é g e l g y e n g ü l é s b e n m ú l t ki, h a n e m azért pusztult el, m e r t m e g g y i l k o l t á k . „ T é v e d é s azt állítani, h o g y R ó m a h a n y a t l á s b a n v o l t — állapítja m e g a n e v e s f r a n c i a tör ténész, P i g a g n i o l . — N e m tekinthető h a n y a t l á s n a k e g y o l y a n k o r s z a k , a m e l y b e n a n n y i n a g y tehetség született, a n n y i e r é n y és h ő s i e s s é g v i r á g z o t t . " A b i r o d a l m a t tehát „ m e g g y i l k o l t á k " , s a g y i l k o s o k a rá t á m a d ó b a r b á r o k v o l t a k . V é g ü l m e g kell j e g y e z n ü n k , h o g y v a n n a k o l y a n e l m é l e t e k is, a m e l y e k e g y szerűen k é t s é g b e v o n j á k a n y u g a t r ó m a i b i r o d a l o m bukását. E z e k a v á n d o r n é p e k letelepítését természetes f o l y a m a t n a k tekintik, a v á l s á g k o r s z a k á t a z átalakulások időszakának, amikor a római műveltség alapján kialakult a középkori keresztény E u r ó p a , l é t r e j ö t t e k a r o m á n n y e l v e k és a latin n é p e k . N e m kétséges, h o g y a r ó m a i a n t i k v i t á s t o v á b b é l t , m é g i s a v a l ó s á g túlzott e l f e r d í t é s é n e k k e l l t e k i n t e n ü n k , h o g y n e m h a j l a n d ó k t u d o m á s u l v e n n i a n y u g a t r ó m a i b i r o d a l o m bukását. A t ö r t é n e l m i m a t e r i a l i z m u s és a b u k á s k é r d é s e A t ö r t é n e l m i m a t e r a l i z m u s a l a p j á n á l l ó történetkutatás l é n y e g é b e n m a is az engelsi felfogás a l a p j á n á l l : a történeti v a l ó s á g n a k m e g f e l e l ő e n a b i r o d a l o m b u k á sát k é t a l a p v e t ő t é n y e z ő n e k t u l a j d o n í t j a : a n n a k , h o g y „ a r a b s z o l g a s á g túlélte ö n magát", és a b a r b á r o k t á m a d á s á n a k . Ismeretes, h o g y a r ó m a i t á r s a d a l o m r a b s z o l gatartó t á r s a d a l o m v o l t . A m i k o r tehát a r a b s z o l g a s á g t ú l h a l a d o t t á vált, a t e r m e l é s v á l s á g b a került, és az e g é s z b i r o d a l o m h a n y a t l á s n a k indult. A t e r m e l é s v á l s á g á n a k első m e g n y i l v á n u l á s a i m á r az I. s z á z a d b a n j e l e n t k e z t e k , d e a v á l s á g teljes k i b o n t a k o z á s a a III. század k ö z e p é t ő l számítható. A p o l g á r i történetírás f ö l e m lítette j e l e n s é g e k : a t e r m e l é s visszaesése, a p é n z l e r o m l á s a , a császári a b s z o l u t i z m u s , a v á r o s és a falu e l m é l y ü l t ellentéte, a p a r a s z t o k és k o l ó n u s o k szökése, az e l n é p t e l e n e d é s — n e m okai, h a n e m c s a k tünetei a n n a k a t é n y n e k , h o g y a r a b s z o l gaság elavult, és e l k e r ü l h e t e t l e n ü l n a p i r e n d r e k e r ü l t a r a b s z o l g a t e r m e l é s i m ó d n a k m á s s a l v a l ó felcserélése. Ez a f o l y a m a t m e g is i n d u l t ; f o n t o s a b b fázisai: a k o l o nátus kialakulása, a n a g y b i r t o k ö n á l l ó s o d á s a , a természeti g a z d á l k o d á s r a való áttérés, a r a b s z o l g á n a k a k o l ó n u s r a n g j á r a v a l ó e m e l é s e és, n e m u t o l s ó s o r b a n , K o n s t a n t i n császár O r i g o (eredet) t ö r v é n y e , m e l y a k o l ó n u s t f ö l d h ö z kötötte, és a k é z m ű v e s s é g e t ö r ö k l e t e s f o g l a l k o z á s s á tette. A m e g i n d u l t f o l y a m a t k i t e l j e s e d é s é t hátráltatták, i l l e t v e m e g a k a d á l y o z t á k a v á n d o r n é p e k támadásai. A termelési v á l s á g b a n l e v ő b i r o d a l o m n e m tudott m e g felelő katonai e r ő t s z e m b e á l l í t a n i a rajnai, a dunai, a keleti és az afrikai határ m e n t é n e g y r e v i h a r o s a b b a n t á m a d ó g e r m á n o k k a l és p e r z s á k k a l és a k ü l ö n b ö z ő afrikai t ö r z s e k k e l . A m o s t a n i t á m a d á s o k u g y a n i s n e m c s a k n a g y o b b területekre terjedtek ki, m i n t a k o r á b b i a k , hiszen a b i r o d a l o m c s a k n e m v a l a m e n n y i határát érintették, h a n e m e r ő s t ö r z s s z ö v e t s é g e k b e t ö m ö r ü l t t ö r z s e k és n é p e k törtek rá a b i r o d a l o m r a , és a l e g t ö b b k ö z ü l ü k g y o r s l o v a s v a g y t e v é s e g y s é g e k e t vetett b e , a m e l y e k k e l s z e m b e n a t ö b b n y i r e g y a l o g o s r ó m a i h a d s e r e g a l u l m a r a d t . A III. század k ö z e p é t ő l k e z d v e a szünet nélküli h a t á r m e n t i h a r c o k hosszú, kíméletlen h á b o r ú b a f o n ó d t a k össze, és f e l ő r ö l t é k a termelési v á l s á g m i a t t a b i r o d a l o m n a k ú g y i s m e g g y e n g ü l t e l l e n á l l ó erejét. A m i ó t a K o n s t a n t i n császár felépítette a m á s o d i k f ő v á r o s t , K o n s t a n t i n á p o l y t , és k ö r é j e n a g y k a t o n a i e r ő k e t v o n t össze, az a z o k ról v i s s z a p a t t a n ó t á m a d ó h u l l á m o k természetszerűen hömpölyögtek a nyugati területek felé, a m i v é g ü l is a b i r o d a l o m n y u g a t i f e l é n e k a b u k á s á v a l járt. A n y u g a t r ó m a i b i r o d a l o m h a n y a t l á s a és b u k á s a tehát két, e g y m á s s a l s z o r o san ö s s z e f ü g g ő o k n a k t u l a j d o n í t h a t ó : a t e r m e l é s i é s t á r s a d a l m i v á l s á g n a k , a m e l y a b b ó l a d ó d o t t , h o g y a r a b s z o l g a s á g túlélte ö n m a g á t , és az ún. b a r b á r n é p e k t á m a dásainak. A kettő, a v e l ü k j á r ó s z á m o s g a z d a s á g i , t á r s a d a l m i , k a t o n a i és kulturális j e l e n s é g g e l együtt, vezetett a 476. évi e s e m é n y h e z , a n y u g a t r ó m a i b i r o d a l o m v é g leges felszámolásához. Bodor András
