Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma Resultatenrapport: opvolgstudie volwassenen

 

1

 

     

Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma 2007‐2011    Resultatenrapport: opvolgstudie volwassenen      Oktober 2012        Nik  Van  Larebeke,  Isabelle  Sioen,  Elly  Den  Hond,  Vera  Nelen,  Els  Van  de  Mieroop,  Tim  Nawrot,  Liesbeth Bruckers, Greet Schoeters        Waarnemers:  Caroline Teughels, Hana Chovanova       

1   

 

2

Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma 2007‐2011 _____________________________________   Resultatenrapport: opvolgstudie volwassenen ____________________________________________   Samenvatting _______________________________________________________________________   Doelstelling ________________________________________________________________________   1.  1.1  1.2  1.3  1.4 

Aanpak __________________________________________________________________   Haalbaarheid _________________________________________________________   Ethisch dossier ________________________________________________________   Individuele vragenlijsten ________________________________________________   Analyse van de vragenlijstgegevens _______________________________________  

2.  2.1  2.1.1 

Resultaten________________________________________________________________   Haalbaarheid gebruik beschikbare gecentraliseerde gegevens __________________   Kankerregister ______________________________________________________  

Toestemmingen _____________________________________________________________________   2.2  2.2.1 

Resultaten van de individuele bevragingen__________________________________   Responsanalyse _____________________________________________________  

2.2.2 

Beschrijving van de studiepopulatie en gehanteerde parameters ______________  

2.2.2.1. Studie populatie   2.2.2.2. Parameters van blootstelling en van biologische effecten  2.2.3 

Gezondheidstoestand van de onderzoekspopulatie _________________________  

2.2.3.1. Gehanteerde parameters   2.2.3.2. Aantallen personen die bepaalde ziektetoestanden vermelden  2.2.3.3. Veranderingen in gewicht en lengte  2.2.4. Blootstellings‐effect  relaties  2.2.4.1. Methode  2.2.4.2.  Verschillen in gewicht geassocieerd aan blootstellingen  2.2.4.3 Verschillen in blootstelling en genotoxische parameters in functie van subjectief gevoel van  gezondheid  2.2.4.4. Odds ratio's voor de kans op subjectieve gezondheid in functie van inwendige blootstelling  2.2.4.5. Kans op ziektetoestanden in functie van inwendige blootstelling  2.2.4.5. 1. Osteoporosis  2.2.4.5.2. Kanker  2.2.4.5.3. Diabetes  2.2.4.5.4.  Aandoeningen die op atheromatose berusten  2.2.4.5.5. Arteriële hypertensie  2.2.4.5.6. Longaandoeningen  2.2.4.5.7. Neurodegeneratieve ziekte of mogelijk voorstadium  2.2.4.5.8. Depressie  2.2.4.6. Overzicht van de gezondheidseffecten per agens of blootstelling  2.2.4.6. 1. Dioxine‐achtige activiteit  2.2.4.6.2. Hexachlorobenzeen  2.2.4.6.3. DDE  2.2.4.6.4. Cadmium  2.2.4.6.5.  Merker PCBs  2.2.4.6.7.  PCB118.  2.2.4.6.8.  Lood  2.2.4.6.9.  Polycyclische  aromatische  koolwaterstoffen  (PAKs),  gemeten  via  1‐hydroxypyreen  in  urine  2   

 

3

2.2.4.6.10.  Pesticiden  2.2.4.6.11.  Verkeer.  2.2.4.6.12. Complexe blootstelllingen  2.2.4.7. Associaties tussen regio van residentie en gezondheidstoestand  3. Discussie.   4.Conclusie    Aanbevelingen ______________________________________________________________________   Bijlagen____________________________________________________________________________   Bijlage 1: Bondige beschrijving opvolgstudie volwassenen __________ Error! Bookmark not defined.  Bijlage 2:Brief met info deelnemers _____________________________________________________   Bijlage 3: Dossier ethische commissie____________________________________________________   Bijlage 4:Informed consent  Bijlage 5. Vragenlijst  Bijlage 6: Advies Ethische Commissie.  Bijlage 7:  Aanvraag aan het Kankerregister  Bijlage 8: Advies Raadgevend Comité_08092011    Literatuur     

3   

 

4

  Samenvatting  In  deze  studie  werd  nagegaan  op  welke  wijze  informatie  kan  bekomen  worden  over  deelnemers  van  een  afgesloten  biomonitoringsprogramma,om  op  prospectieve  wijze  de  relatie  tussen milieufactoren en de evoluerende gezondheid te onderzoeken. Enerzijds werd binnen deze  studie nagegaan hoe gegevens van bestaande  databanken en registers kunnen bekomen  worden  om  ze  te  linken  met  biomonitoringsgegevens.  Er  bestaat  immers  heel  wat  interessante  persoonsgebonden  informatie  over  gezondheid  en  sociodemografische  aspecten  in  centrale  databestanden.  Anderzijdswerden  deelnemers  van  de  eerste  Vlaams  Humane  Biomonitoringscampagne  terug  aangeschreven  en  bevraagd.  Er  werden  geen  extra  biologische  stalen verzameld. In het bijzonder werd een dossier ingediend bij het nationaal kankerregister met  de  vraag  op  anonieme  wijze,  via  versleuteling  (het  toepassen  van  codes  die  toelaten  blootstellingsgegevens  in  verband  te  brengen  met  een  eventuele  diagnose  van  kanker    maar  op  zulke wijze dat de identiteit van de persoon in kwestie verborgen blijft voor de onderzoekers, zie  punt 2.1 )  , informatie te verkrijgen m.b.t. het voorkomen van kanker (type kanker, leeftijd bij  de  diagnose)  bij  personen  die  hebben  deelgenomen  aan  een  biomonitoringsonderzoek.  Het  kankerregister heeft op deze vraag een principiëel positief antwoord gegeven, maar benadrukt dat  een machtigingsaanvraag voor het gebruik van het rijksregisternummer moet ingediend worden bij  het Sectoraal Comité Rijksregister.    De bevraging bij de deelnemers werd door  vele personen beantwoord (65,6%) en heeft tot  tal  van  belangwekkende  en  betekenisvolle  resultaten  geleid.  Ondanks  het  relatief  beperkt  aantal  personen betrokken bij deze studie en een vrij beperkt aantal gevallen van ziekte of van met ziekte  verwante toestanden, blijkt dat de inwendige blootstelling aan meerdere polluenten geassocieerd  is  met  verschillen  in  kans  op  ziekte.  Significante  associaties  worden  echter  zelden  waargenomen  voor  parameters  die  slechts  betrekking  hebben  op  een  momentopname    van  de  inwendige  blootstelling (zoals de benzeenmetaboliet TT‐muconzuur in de urine, concentratie van cadmium in  het  bloed,  concentratie  van  de  PAKs  metaboliet  1‐hydroxypyreen  in  de  urine.  Associaties  tussen  dergelijke  parameters  van  recente  blootstelling  en  parameters  van  onmiddellijke  biologische  effecten zoals de hoeveelheid DNA breuken of de hoeveelheid oxidatieve of alkylatie DNA schade  werden  daarentegen  reeds  verschillende  malen  waargenomen  in  de  Vlaamse  biomonitoringsstudies.  In de meeste gevallen verhoogt de blootstelling de kans op ziekte, maar in  enkele gevallen verlaagt de kans. Dit wordt vooral waargenomen voor merker PCBs en DDE.   Onder  de  in  onze  biomonitoring  gemeten  agentia  zijn  dioxine‐achtige  activiteit,  hexachlorobenzeen en cadmium de belangrijkste gezondheidsschadende agentia. Blootstelling aan  deze agentia blijkt in de Vlaamse bevolking duidelijk geassocieerd te zijn aan een stijging van zware  pathologie. Het is uiteraard zo dat  blootstelling aan sommige belangrijke agentia zoals fijn stof en  lawaai  niet als zodanig in onze biomonitoringsstudies werd meegenomen.  De  bevindingen  in  deze  opvolgstudie  zijn  ook  consistent  met  de  notie  dat  diabetes  en  hypertensie in de hand gewerkt wordt door endocriene verstoring , en dat dioxine‐achtige stoffen,  hexachlorobenzeen en DDE hormoonverstorende stoffen zijn.     Ondanks  het  feit  dat  we  niet  over  rechtstreekse  metingen  van  blootstelling  aan  verkeer  konden beschikken, maar enkel over een score berustend op een summiere bevraging, zijn er ook  substantiële aanwijzingen in de studie voor het feit dat blootstelling aan verkeer op betekenisvolle  wijze  gezondheidsschadend  is.  Omdat  een  blootstellings‐antwoord  curve  altijd  minder  stijl  is  wanneer de precisie van de blootstellingsgegevens geringer is, valt te verwachten dat we hier met  een onderschatting van het werkelijk effect van blootstelling aan verkeer te maken hebben.    4   

 

5

Opvallend  ook    is  dat  er  zeer  grote  verschillen  bestaan  tussen  mannen  en  vrouwen  inzake  associaties tussen gezondheidsparameters en blootstellingen. Deze grote verschillen zijn consistent  met  de  waargenomen  contrasten  inzake  genexpressie  in  functie  van  inwendige    blootstellingen.  Studies  inzake  gezondheidseffecten  van  polluenten  dienen  alleszins  ook  analyses  op  mannen  en  vrouwen afzonderlijk te omvatten. 

5   

 

6

  Doelstelling    In deze studie (zie bijlage 1: Bondige beschrijving)werd nagegaan op welke wijze informatie  kan  bekomen  worden  over  deelnemers  van  een  afgesloten  biomonitoringsprogramma.  De  studie  geldt als een pilootstudie en beoogde de haalbaarheid na te gaan om een lange termijn opvolging  te  doen  van  deelnemers  aan  biomonitoringsonderzoek.  Tevens  was  het  de  bedoeling  om  procedures en werkwijzen aan te bevelen om in de toekomst gegevens uit bestaande databanken  en registers vlot te kunnen bekomen en te gebruiken. Ethiek en aandacht voor de bescherming van  de persoonlijke levenssfeer zijn belangrijke aandachtspunten in deze studies. De studieopzet werd  dan ook voorgelegd aan een ethische commissie.    Er werden twee cohortes geselecteerd voor deze pilootstudie. De eerste cohorte zijn de 1583   volwassenen  die  deelnamen  aan  het  biomonitoringsprogramma  tussen  september  2004  en  juni  2005,  en  die  toen  tussen  50  en  65  jaar  oud  waren.  Zij  werden  gerekruteerd  uit  8  aandachtsgebieden.  Biomerkers  van  blootstelling  en  vroeg  effect  werden  gemeten.  Het  verband  tussen de  blootstelling,  vroege  effectmerkers en  gezondheidsschade  is  nog  niet volledig  duidelijk  en  kan  door  blijvende  opvolging  verder  worden  onderzocht.  De  deelnemers  werden  nog  niet  eerder gecontacteerd in de tussenperiode van 6 jaar. De doelstelling van deze opvolgstudie was om  in deze cohorte de predictiviteit na te gaan van de biomonitoringsmetingen tussen 50 en 65 jaar en  de  haalbaarheid  na  te  gaan  om  de  biomonitoringsgegevens  te  koppelen  met  geregistreerde  gezondheidsdata bijvoorbeeld uit het kankerregister. Via deze pilootstudie werd de bereidheid van  deze  doelgroep  nagegaan  om  gegevens  aan  te  leveren  over  hun  gezondheid  en  werd  nagegaan  welke  werkwijze  moet  gehanteerd  worden  om  de  gegevens  te  bekomen  uit  centrale  databaken  met respect van privacy en  conform met ethische richtlijnen.    De andere cohorte zijn de  1196 moeders en hun pasgeborenen  die op systematische wijze  werden  gerekruteerd  tussen  september  2002  en  december  2003  in  acht  aandachtsgebieden  in  Vlaanderen om vroegtijdig gezondheidseffecten van milieupollutie op te sporen. De resultaten van  deze opvolgstudie worden in een ander rapport beschreven.        

6   

 

7

  1. Aanpak  1.1  Haalbaarheid  Om  de  haalbaarheid    na    te  gaan  van  het  verwerven  en  toepassen  van  gecentraliseerde  gegevens omtrent de prevalentie van kanker werd er contact opgenomen met  het kankerregister.  Er werd geëvalueerd:    welke informatie kan verkregen worden uit deze gegevensbestanden,   welke  toestemmingen  nodig  zijn  om  deze  informatie  te  bekomen  zowel  van  de  deelnemers, als van de ethische commissie en de privacy commissie, en   op welke wijze de centraal opgeslagen informatie kan bekomen worden.    1.2  Ethisch dossier   Het dossier (zie bijlage 3) werd op 10 juni 2011 goedgekeurd door de ethische commissie  (UA11‐43) (zie bijlage 6).  In haar commentaar gaf de ethische commissie aan dat er nog onduidelijkheid is of dit soort  studie  over bevolkingsgezondheid valt onder preventie en dus onder de bevoegdheid van de Vlaamse  regering of onder de wet van 7 mei 2004 (wet inzake experimenten op de menselijke persoon).  Indien dit laatste het geval zou zijn, wordt de studie beschouwd als een multicentrische studie en  moet dan voldoen aan een aantal specifike eisen inzake verzekering en rapportering . De EC vraagt  advies bij raadgevend comité bioethiek en bij FAGG(Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen en  Gezondheidsproducten). Zelf voorlopig geen actie nodig. De studie mag van start gaan.    1.3  Individuele vragenlijsten  Eerst werd een selectie van relevante gezondheidseindpunten gemaakt. De bedoeling was na  te gaan of er een verband is tussen de gemeten biomerkerwaarden 7 jaar eerder (tijdens de eerste  humane biomonitoringscampagne) en volgende gezondheidseindpunten:   (1) osteoporose en osteopenie,   (2) diabetes,   (3) hart‐ en vaatziekten,   (4) kanker en leukemie,   (5) longziekten,   (6) nierziekten, en   (7) ziekten van het zenuwstelsel (o.a. Alzheimer en Parkinson).   Ook  het  gebruik  van  specifieke  medicatie  voor  de  genoemde  ziekten  werd  bevraagd.  Daarnaast  werden  de  belangrijke  confounders  en  covariaten  geïdentificeerd  en  mee  bevraagd  (o.a.  rookgedrag, alcoholgebruik en lichaamsbeweging).     Zie  bijlage2  voor  de  informatiebrief  toegestuurd  aan  de  deelnemers,  bijlage  4  voor  het  toestemmingsformulier en bjilage 5 voor de volledige vragenlijst gebruikt in dit onderzoek.   1.4  Analyse van de vragenlijstgegevens  De gegevens van de opvolgstudie werden op individueel niveau gekoppeld aan de waarden  van de  blootstellingmerkers gemeten  in  de  eerste campagne en  deze data  werden gebruikt voor  statistische  analyses.  Hierbij  werd  de  hypothese  getest  of  er  een  verband  is  tussen  de  gemeten  biomerkerwaarden  7  jaar  eerder  (tijdens  de  eerste  humane  biomonitoringscampagne)  en  de 

7   

 

8

bevraagde  gezondheidseindpunten.  De  resultaten  van  deze  analyses  worden  in  dit  rapport  beschreven.    

8   

 

9

  2.

Resultaten  2.1 . Haalbaarheid gebruik beschikbare gecentraliseerde gegevens  2.1.1

Kankerregister 

  Er werd contact opgenomen  met het kankerregister en een aanvraag werd ingediend  voor  het bekomen van kankergegevens van deelnemers van de studie .  In bijlage 7 vindt men de aanvraag en in bijlage 8, in antwoord op de aanvraag, het advies van het  Raadgevend comité van het kankerregister  Voorstel voor anonieme werking:      PIH geeft namen en codenummers door aan het kankerregister    De gegevens voor deze individuen worden opgezocht door het kankerregister    De  codenummer  met  de  gegevens  uit  het  register,  alsook  de  codenummer  met  de  blootstellingsgegevens worden doorgegeven aan een derde partij (Liesbeth Bruckers?), die de  gegevens  linkt  en  de  statistische  analyses  uitvoert.  Deze  persoon  heeft  geen  namen  of  identiteitsgegevens van de studiepopulatie.   Toestemmingen    Deelnemers:  Toestemming  om  bijkomende  gegevens  op  te  vragen  werd  niet  gevraagd  in  het  oorspronkelijketoestemmingsformulier. De deelnemers worden gecontacteerd met de vraag of we  gegevens mogen opvragen  Volgende mogelijkheden werden voorgelegd via het informed consent:   Ik  neem  deel  aan  de  studie  en  mijn  gegevens  mogen  opgevraagd  worden  bij  het  kankerregisterIk vul de vragenlijst in horend bij dit onderzoek  o ik vul de elektronische versie in en stuur het informed consent terug met de post  o ik vul de papieren versie in en stuur deze samen met het informed consent terug  met de post    Suggestie voor aanpak in nieuwe studies In de toekomst  Het  zou  belangrijk  zijn  om  in  toekomstige  studies  aan  de  deelnemers  te  vragen  of  we  kunnen  beschikken  over  hun  rijksregisternummer  en  of  we  dit  mogen  gebruiken  om  informatie  op  te  vragen bij officiële databanken.    Wanneer we over het  rijksregisternummer  beschikken van een deelnemer, dan kunnen andere  gegevens  opgevraagd  worden  vb  adres  na  verhuizing,  informatie  over  overlijden,    of  informatie  aanwezig in CORVE.   

9   

 

10

2.2 . Resultaten van de individuele bevraging    2.2.1 Responsanalyse  Er werden 1574 brieven verstuurd. Hiervan keerden er 74 terug omwille van verhuis en van  16  personen  werd  gemeld dat ze overleden waren.  Van de  1484  resterende  brieven,  kwamen er  973 ingevuld terug (838 op papier en 135 elektronisch). Dit betekent een response rate van 65,6%.   2.2.2

Beschrijving van de studiepopulatie en gehanteerde parameters 

  2.2.2.1. Studie populatie  De  studiepopulatie  die  werd  aangeschreven  is  beschreven  in  het  rapport,  Steunpunt  2001‐ 2006,  over de biomonitoring van volwassenen.   De  973  personen,  waarvan  469  mannen  en  504  vrouwen,  die  op  de  bevraging  hebben  geantwoord hadden, op het ogenblik van de bloedafname tijdens de biomonitoringscampagne, een  gemiddelde leeftijd van 57.5 jaar. Op het ogenblik van de bevraging voor de opvolgstudie waren ze  ongeveer zes en een half jaar jaar ouder.   Onderstaande  tabel    1  (zie  punt  2.2.2.2.)  beschrijft    een  aantal  eigenschappen  van  de  deelnemers.        2.2.2.2. Parameters van blootstelling en van biologische effecten    Als  parameters  van  inwendige  blootstelling  werden  een  aantal  parameters  uit  de  biomonitoringstudie  2001‐2006  aangewend:  dioxine‐achtige  activiteit  in  pg  TEQ/g  bloedvet  en  in  pg  TEQ/g  serum;  serum  concentratie  van  merker  PCBs  (138,  153,  180)  in  ng/g  bloedvet,  van  hexachlorobenzeen  (HCB)  in  ng/g  bloedvet,  en  van  de  DDT  metaboliet  DDE    in  ng/g  bloedvet;  concentraties cadmium in bloed in µg/L en van lood in bloed in µg/L ; urinaire concentraties van tt‐ muconzuur in urine in µg/g creatinine en van  1‐hydroxypyreen in ng/g creatinine.   Ook werden een aantal parameters van complexe inwendige blootstelling berekend op basis  van de z‐waarden van de inwendige blootstelling aan individuele polluenten.  De uitwendige blootstelling aan pesticiden aangewend in deze opvolgstudie is deze die bij de  biomonitoring 2001‐2006 ingeschat werd (per gemeente van woonplaats) op basis van het aantal  kg pesticiden gebruikt per vierkante kilometer.  De  score  (geen  eenheden)  voor  individuele  blootstelling  aan  verkeer  aangewend  in  deze  opvolgstudie is deze die bij de biomonitoring 2001‐2006 berekend werd op basis van de bevraging.    Tabel  1  Waarnemingen  uit  de  biomonitoringscapagne    die  betrekking  hebben  op  de  973  personen  die  deelnamen  aan  de  opvolgstudie  (in  onderstaande  tabel  moet  duidelijker  aangegeven  worden  welke  parameters  gemeten  zijn  tijdens  de  biomonitoringscampagne  en  welke tijdens de opvolgstudie)    Parameter  n  Geometrisch  Mediaan   P10  P90  gemiddelde  Leeftijd (ten tijde van het  973  57,35  57,765  51,70  62,77  biomonitoringonderzoek)  Gewicht kg  962  73,96  74,006  58,506  92,00  Lengte cm  964  167,20  168,00  157,00  178,00  10   

 

Lenden omtrek cm  Bmi kg/m²  beweging in minuten per  week  Aantal  glazen  alcohol/week  Cholesterol mg/dl  Totaal bloedvetL mg/dl  Dioxine‐achtige  activiteit  pgTEQ/grVet  Dioxine‐achtige  activiteit   pgTEQ/grSerum  SOM_PCB ng/g vet  PCB118 ng/vet  HCB ng/g vet   pp_DDE ng/g vet  Cd µg/l  Urinair Cadmium µg/L  Pb µg/L  Ttmca µg/g creatinine  Hydroxypyreen  ng/g  creatinine  (gidsstof  voor  blootstelling aan PAKs)  Aantal  cellen  met  micronuclei  per  1000  Cellen  Aantal  micronuclei  per  1000 cellenl  Pesticiden  kg/km2  (per  gemeente) 

11

747  972 

91,74  26,45 

92,50  26,32 

77,00  22,20 

107,50  31,64 

973 

 

120,00 

0,00 

650,00 

973 

 

5,00 

0,00 

20,00 

972  970 

218,64  592,16 

220,00  579,00 

174,00  467,00 

275,00  769,50 

904 

19,67 

23,66 

5,45 

47,07 

904 

0,102 

0,121 

0,030 

0,238 

970  970  970  970  972  973  972  857 

339,25    56,10  482,87  0,419  0,624  38,16  0,0759 

343,40  25,99  54,58  485,75  0,460  0,615  37,92  0,0780 

212,46  11,91  28,63  146,91  0,160  0,322  20,18  0,0180 

527,13  48,22  113,54  1574,73  1,080  1,250  75,88  0,322 

969 

0,138 

0,134 

0,033 

0,602 

480 

 

6,35 

2,60 

13,25 

480 

 

7,15 

2,75 

14,55 

972 

59,09 

44,55 

13,20 

366,09 

verkeer deelname score  973    7,80  3,00  verkeer  residentieel  973  5,61  8,60  0,60  score  verkeer totaalscore  973    17,20  8,10  Index  voor  globale  blootstelling  (op  basis  van  z‐waarden)  aan    ‐0,302  ‐1,853  dioxine‐achtige  activiteit,  973  hexachlorobenzeen  en  cadlium  (urinair  cadmium).        2.2.3.Gezondheidstoestand van de onderzoekspopulatie    2.2.3.1. Gehanteerde parameters    In dit rapport worden volgende binomiale (ja‐nee) parameters gehanteerd : 

11   

16,80  24,40  38,50 

2,051 

 

12

Zeer  goede  gezondheid:  Persoon  voelt  zich  in  zeer  goede  gezondheid:  heeft  geantwoord  dat  zijn/haar algemene gezondheidstoestand "zeer goed" is.  Minder  dan  goede  gezondheid:  Persoon  voelt  zich  in  minder  dan  goede  gezondheid:  heeft  geantwoord  dat    zijn/haar  algemene  gezondheidstoestand  "redelijk",  "slecht"    of  "zeer  slecht" is.  Osteoporose  ooit:  Persoon  heeft    op  de  vraag  "lijdt  of  hebt  U  geleden  aan  osteoporose"   geantwoord met "ja, momenteel wel" of "ja, maar nu niet meer".   Osteoporose of verwante toestand: Persoon heeft ooit osteoporose gehad, heeft na de leeftijd van  50  jaar  een  beenbreuk  opgelopen  ,  zijn/haar  gestalte  is  met  3  cm  of  meer  afgenomen  of  zij/hij heeft anti‐osteoporose medicatie genomen.   Diabetes ooit: Persoon heeft  op de vraag   "Lijdt U  of hebt U geleden aan diabetes" geantwoord  met "ja, momenteel wel" of "ja, maar nu niet meer".  Diabetes of verwante toestand: Persoon heeft ooit diabetes gehad, kreeg te horen dat hij/zij teveel  suiker  in  het  bloed  had,  heeft  last  van  slecht  genezende  wondjes  op  benen  of  voeten,  of  neemt anti‐diabetes medicatie.   Kanker  ooit:  Persoon heeft  op de  vraag  "Lijdt  U  of  hebt  U  geleden  aan  één  of  andere vorm  van  kanker" geantwoord met "ja, momenteel wel" of "ja, maar nu niet meer".  Bostkanker: Dame heeft aangeduid dat ze aan borstkanker lijdt of geleden heeft.   Hartinfarct: Persoon heeft  op de vraag "Hebt U ooit een hartinfarct gehad?" geantwoord met "ja".  Hersencirculatie: Persoon heeft  op de vraag "Hebt U een probleem met de bloedvoorziening in de  hersenen gehad (cerebrovasculair accident, voorbijgaande ischemie)?" geantwoord met "ja".  Hypertensie: Persoon heeft  op de vraag "Lijdt U of hebt U de laatste 10 jaar geleden aan een te  hoge bloeddruk?"  geantwoord met "ja".  Atheroma:Persoon heeft hartinfarct of probleem met hersencirculatie gehad of heeft op de vraag  "hebt u soms  pijn in de borstkas bij een inspanning?" geantwoord met "ja".  Astma:  persoon  heeft  de  laatste  tien  jaar  een  astma  aanval  gehad  of  medicatie  tegen  astma  genomen.  Longaandoening of verwante toestand: Persoon heeft  op de vraag "Lijdt u of hebt u geleden aan  chronisch  obstructief  longlijden  (chronische  bronchitis,  chronisch  hoesten,  slijm  opgeven,  kortademig zijn)?" geantwoord met "ja, momenteel wel" of "ja, maar nu niet meer", persoon  heeft  de  laatste  tien  jaar  een  astma  aanval  gehad  of  medicatie  tegen  astma  genomen,  persoon heeft de laatste tien jaar frequent last gehad van hoesten, persoon heeft ooit in 1  jaar  tijd  meer  dan  drie  periodes  van  infecties  van  de  luchtwegen  doorgemaakt  of  neemt  medicatie voor longziekten.   Nierziekte of  verwante toestand: Persoon  lijdt of  heeft  geleden  aan een chronische  nierziekte,  of  hem/haar werd medegedeeld dat zijn/haar nieren niet goed werken of neemt medicatie voor  een nierziekte.  Parkinson  of  mogelijk  voorstadium:  Persoon  lijdt  aan  de  ziekte  van  Parkinson,  of  heeft  de  indruk  dat hij/zij meer beeft dan 5 jaar geleden, of vertoont asymmetrisch beven.  Neurodegeneratieve  ziekte  of  mogelijk  voorstadium:Persoon  lijdt  aan  de  ziekte  van  Parkinson  of  Alzheimer,    of  heeft  de  indruk  dat  hij/zij  meer  beeft  dan  5  jaar  geleden,  of  vertoont  asymmetrisch beven, of heeft de indruk dat zijn/haar geheugen de laatste 5 jaar betekenisvol  verzwakt  is,  of  antwoordt  dat  zijn/haar  dagelijkse  of  professionele  activiteiten  worden  verstoord door een geheugenstoornis, of antwoordt op de vraag "Klaagt uw partner over uw  geheugen?" met "ja".  Depressie:: Persoon  lijdt  of  heeft geleden  aan  een  depressie  of heeft op de  vraag  "Heeft  U  in  de  laatste  tien  jaar  een  episode  van  meer  dan  1  week  doorgemaakt  tijdens  dewelke  U  het  gevoel had aan niets plezier te beleven?" geantwoord met "ja".       .  12   

 

13

      2.2.3.2. Beschrijvende data over de ziektebeelden    Onderstaande tabel 2 geeft voor elk van deze parameters weer voor hoeveel  personen de  parameter positief was.     Tabel 2. Aantal mannen en vrouwen positief voor een ziekte of gezondheidsparameter    Parameter  Aantal  mannen  (%)  (n=469)  Aantal  vrouwen  (%)    (n=504)  positief voor de parameter  positief voor de parameter  Zeer goede gezondheid  89 (19.0)  94 (18.7)  Minder dan goede gezondheid  87 (18.6)  115 (22.8)  Osteoporose ooit  7 (1.5)  76 (15.1)  Osteoporose  of  verwante  83 (17.7)  178 (35.3)  toestand  Diabetes ooit  30 (6.4)  29 (5.8)  Diabetes of verwante toestand  62 (13.2)  55 (10.9)  Kanker ooit  34 (7.2)  65 (12.9)  Bostkanker  1 (0.2)  36 (7.1)  Hartinfarct  27 (5.8)  10 (2.0)  Hersencirculatie  18 (3.8)  17 (3.4)  Hypertensie  162 (34.5)  172 (34.1)  Atheroma  71 (15.1)  62 (12.3)  Astma  11 (2.3)  25 (5.0)  Longaandoening  of  verwante  95 (20.3)  105 (20.8)  toestand  Nierziekte  of  verwante  13 (2.8)  20 (4.0)  toestand  Parkinson  of  mogelijk  22 (4.7)  23 (4.6)  voorstadium  Neurodegeneratieve  ziekte  of  101 (21.5)  118 (23.4)  mogelijk voorstadium  Depressie  95 (20.3)  127 (25.2)    2.2.3.3. Veranderingen in gewicht en lengte    De berekende gewichtsverschillen (dus gewicht opgegeven tijdens de bevraging min gewicht  gemeten tijdens de biomonitoring) stemt slechts gedeeltelijk overeen met de tijdens de bevraging  opgegeven vermagering of verdikking in kilogram (zie onderstaande figuren 1 en 2). Verdikking en  positief gewichtsverschil  vertonen een associatie met een r2=0.25, terwijl vermagering en negatief  gewichtsverschil  een  associatie  vertonen  met  een  r2=0.47Het  gebrek  aan  overeenstemming  kan  voor een (klein?) deel  te wijten zijn aan het feit dat de periode gedekt door de bevraging (5 jaar)  niet volledig overeenstemt met de periode tussen biomonitoring en bevraging.   Het verschil tussen de lengte opgegeven tijdens de bevraging en de lengte gemeten tijdens  de biomonitoring stemt meestal niet overeen met de tijdens de bevraging opgegeven vermindering  van de lichaamslengte (r2=0.01).      13   

 

14

\,,, Opvolgstudie volwassenen ingekorte versie v1 236v*973c verdikt = 4,8997+0,4081*x; 0,95 Conf.Int. 22 20 18 16

verdikt

14 12 10 8 6 4 2 0 -15

-10

-5

0

5

10

15

20

25

30

2

Gewicht verschil:verdikt: r = 0,2513; r = 0,5013; p = 0,0000; Gewicht verschily = 4,8997 + 0,4081*x

    Figuur 1.  In abcis: gewichtsverschil (gewicht opgegeven tijdens de bevraging min gewicht gemeten  tijdens de biomonitoring); in ordinaat: aantal kg verdikt opgegeven in de bevraging eind 2011 

14   

35

 

15

\,,, Opv olgstudie v olwassenen ingekorte v ersie v 1 236v *973c v ermagerd = 4,3938-0,6895*x; 0,95 Conf .Int. 35

30

vermagerd

25

20

15

10

5

0 -25

-20

-15

-10

-5

0

5

Gewicht vp erschil Gewicht v erschil:v ermagerd: r2 = 0,4651; r = -0,6820; = 0,0000; y = 4,3938 - 0,6895*x

Figuur 2.  In abcis: gewichtsverschil (gewicht opgegeven tijdens de bevraging min gewicht gemeten  tijdens de biomonitoring); in ordinaat: aantal kg vermagerd opgegeven in de bevraging eind 2011.      2.2.4. Blootstellings‐effect  relaties    2.2.4.1. Methode    Studie  van  evolutie  van  gewicht:  enerzijds  werd  rekening  gehouden  met  het  aantal  Kg  vermagerd  of  verdikt  zoals  opgegeven  in  de  bevraging,  anderzijds  werd  het  gewichtsverschil  berekend  tussen  het  in  de  bevraging  opgegeven  gewicht  en  het  gemeten  gewicht  tijdens  de  biomonitoring, dus bevraagd (huidig) gewicht min gemeten gewicht 6 jaar eerder.  Voorbereiding gegevens:   Ontbrekende waarden in verkeer vervangen door mediaan  Ontbrekende waarden in verdikt of vermagerd vervangen door nul  Ontbrekende waarden in pathologieën vervangen door nul  Ontbrekende  waarden  in  totale  vetconsumptie  (ten  tijde  van  de  biomonitoringstudie)  vervangen  door mediaan  Ontbrekende waarden in passief roken vervangen door nul  Ontbrekende waarden in actief roken (jaren, aantal sigaretten per week) vervangen door nul    In  de  blootstellings‐effect  studies  werden  ook  parameters  voor  externe  blootstelling  aan  pesticiden en aan verkeer aangewend. De externe blootstelling aan pesticiden betreft het verbruik  15   

10

 

 

16

per  gemeente,  in  gewichtseenheden,  van  pesticiden.  De  externe  blootstelling  aan  verkeer  (deelname  aan  het  verkeer,  residentiële  blootstelling  aan  verkeer,  en  totale  blootstelling  aan  verkeer)  betreft  een  score  die,  voor  iedere  deelnemer  afzonderlijk,  werd  berekend  voor  de  biomonitoringstudie van het Steunpunt 2001‐2006.    Lineaire  regressies  tussen  twee  variabelen,  multipele  regressies  (ANCOVA)  en  logistische  regressies werden uitgevoerd met Statistica 7.1 o f 8.0.  In de logistische regressies met covariaten  werd  naast  een  model  met  alle  covariaten,  ook  een  model  gebruikt  dat  alleen  die  covariaten  in  rekening brengt die , in het model met alle covariaten, een p waarde van ten hoogste 0.25 halen.  Als rekentabel werd Statview gebruikt.    In tabel 3 wordt aangegeven, voor elke paramater gebruikt als afhankelijke variabele, welke   variabelen als confounders of covariaten werden aangewend.     Tabel 3. Gezondheidsparameters    Multipele regressie:  Nummer databank  Verstorende  factoren  Covariaten(nummers  (nummers databank)  databank)  Beweging  (224),  Verdikt  152  Geslacht  (3),  leeftijd  opleiding (31)    (2),  sigaretten  per  week(159)  153 

Beweging  (224),  Geslacht  (3),  leeftijd  opleiding (31)  (2),  sigaretten  per  week (159) 

2011‐gewicht  203 

Beweging  (224),  Geslacht  (3),  leeftijd  opleiding (31)  (2),  sigaretten  per  week (159) 

Vermagerd 

Gewicht  2005 

Lengte 2005‐ lengte 2011    Logistische regressie  Zeer goede gezondheid 

202      220 

      Geslacht  (3),  leeftijd  (2),  aantal  jaren  roken(160)  Geslacht  (3),  leeftijd  (2), aantal jaren roken  (160)  Geslacht  (3),  leeftijd  (2), aantal jaren roken  (160)  Geslacht  (3),  leeftijd  (2), aantal jaren roken  (160)  Geslacht  (3),  leeftijd  (2), aantal jaren roken  (160)  Geslacht  (3),  leeftijd  (2), aantal jaren roken 

Minder  dan  goede  221  gezondheid  N=202  Osteoporose ooit  225  N=83  Osteoporose of verwante  209  toestand  N=261  Diabetes ooit  226  N=59  Diabetes  of  verwante  210  toestand  16   

      BMI  (7),  beweging  224,  opleiding  31,  alcohol 24,  BMI  7,  beweging  224,  opleiding  31,  alcohol  24,  BMI 7, opleiding 31 

BMI 7,  opleiding 31,  

BMI  7,  beweging  224,  opleiding 31  BMI  7,  beweging  224,  opleiding 31,  

 

17

N=117  Kanker ooit  N=99 

208 

Borstkanker  

207 

Hypertensie  N= 334 

176 

Atheroma  N=133 

211 

Longaandoening  verwante toestand  N=200  Astma   N=36 

(160)  Geslacht  (3),  leeftijd  (2), aantal jaren roken  (160)  leeftijd  (2),  aantal  jaren roken (160)  Geslacht  (3),  leeftijd  (2), aantal jaren roken  (160  Geslacht  (3),  leeftijd  (2), aantal jaren roken  (160) (160)  Geslacht  (3),  leeftijd  (2), aantal jaren roken  (160)   Geslacht  (3),  leeftijd  (2),    aantal  jaren  roken (160)   Geslacht  (3),  leeftijd  (2), aantal jaren roken  (160)   Geslacht  (3),  leeftijd  (2), aantal jaren roken  (160)  Geslacht  (3),  leeftijd  (2), aantal jaren roken  (160) 

of  213 

Nierziekte  of  verwante  toestand  N=33  Parkinson  of  mogelijk  voorstadium  N=45  Neurodegeneratieve  ziekte  of  mogelijk  voorstadium  N=219  Depressie   N=222 

214 

215 

216 

218 

229 

BMI  7,  beweging  224,  opleiding  31,  alcohol  24  BMI  7,  beweging  224,  opleiding  31,  alcohol  24  BMI  7,  beweging  224,  opleiding  31,  alcohol  24  BMI  7,  opleiding  31,  ,  cholesterol 39  opleiding  31  familiaal  astma 236  opleiding  31, familiaal  astma 236  opleiding 31 

beweging  224,  opleiding  31,  alcohol  24 BMI 7  opleiding  31,  beweging  224,   alcohol 24, BMI 7 

Geslacht  (3),  leeftijd  BMI  7,  beweging  224,  (2), aantal jaren roken  opleiding  31,  alcohol  (160)  24   

    2.2.4.2.  Verschillen in gewicht geassocieerd aan blootstellingen    In  lineaire  regressie  zonder  correctie  voor  confounders  werd  voor  volgende  blootstellingsparameters een significante associatie met gewichtsverschil gevonden:  Positieve  associatie  met  merker  PCBs  per  gram  vet  en  met  bloedlood.  Negatieve  met  blootstelling aan pesticiden (cijfers per gemeente)  In  multipele  regressie  na  correctie  voor  confounders:  zie  tabel  4  .  Deze  associaties  werden  echter niet terug gevonden met de parameters "verdikt of "vermagerd" als afhankelijke variabelen.   

17   

 

18

Tabel 4.  Associaties tussen blootstelling en wijziging van gewicht in de tijd    Afhankelijke  Blootstelling  Model  Gewichtsverschil in Kg  p  variabele  (95%c.i.) voor een  verdubbeling van de  blootstelling  Gewicht  2011  min  Merker  PCBs  inwendige  Verst.  +0,72  (+1,33 /+0,53 )  0.02  gewicht 2005  blootstelling ng/gvet  Fact.  Gewicht  2011  min  Merker  PCBs  inwendige  Cov.  +,79 (1,398/+,185)  0,010  gewicht 2005  blootstelling ng/gvet  0.79  Gewicht  2011  min  Bloedlood µg/L  Verst.  +0 ,53  (+0,98 /+0,08)  0,02  gewicht 2005  Fact.  Gewicht  2011  min  Bloedlood µg/L  Cov.  +0,55 (+1,00/+,09)  0,018  gewicht 2005    Gewicht  2011  min  Pesticiden  (externe  Verst.  ‐0.17 (‐0,36/+0,00)  0,058  gewicht 2005  blootstelling per gemeente)  Fact.  Gewicht  2011  min  Pesticiden  (externe  Cov.  ‐,17 (‐,36/+,01)  0,061  gewicht 2005  blootstelling per gemeente)  0.17      2.2.4.3  Verschillen  in  blootstelling  en  genotoxische  parameters  in  functie  van  subjectief  gevoel  van gezondheid    Personen die zich zeer gezond voelden in 2011 bleken in 2005 lagere bloedconcentraties aan  hexachlorobenzeen (p<0.05) gehad te hebben, en lagere urinaire cadmiumconcentraties (=0.087).  Ook  bleken  zij  in  2005  lager  waarden  te  hebben  voor  het  aantal  perifere  bloedcellen  met  micronuclei en voor het aantal micronuclei per 1000 cellen (Tabel 5).  Personen  die  in  2011  hun  gezondheidstoestand  als  minder  dan  goed  beoordeelden  bleken  hogere  urinaire  cadmiumconcentraties  gehad  te  hebben  in  2005,  maar  daarentegen  lagere  DDE  waarden.  Slechts enkele blootstellingsparameters werden betrokken bij dit soort analyses (Tabel  5).    2.2.4.4.  Odds  ratio's  voor  de  kans  op  subjectieve  gezondheid  in  functie  van  inwendige  blootstelling    Tabel 6 toont de betreffende gegevens voor mannen en vrouwen samen.  Personen die, in  2005,  hogere  hexachlorobenzeen  concentraties  in  het  bloed  hadden  en  personen  die  hogere  urinaire  cadmiumconcentraties  vertoonden  hadden  enigszins  minder  kans  om  zich  (eind  2011)  subjectief  in  zeer  goede  gezondheid  te  voelen.  Personen  die,  in  2005,  hogere  urinaire  cadmiumconcentraties  vertoonden  hadden  significant  meer  kans  om  zich  (eind  2011)  in  een  minder  dan  goede  gezondheidstoestand  te  voelen.  Daarentegen  hadden  personen,  die  in  2005,  hogere merker PCB waarden in bloedvet vertoonden, significant minder  kans om zich (eind 2011)  in een minder dan goede gezondheidstoestand te voelen.   Mannen die, in 2005, hogere urinaire cadmiumconcentraties vertoonden hebben significant  meer kans om zich (eind 2011) in een minder dan goede gezondheidstoestand te voelen (Tabel 7).  Merkwaardig  is  dat  mannen,  maar  niet  vrouwen,  die  in  2005,  hogere  DDE  waarden  in  bloedvet  vertoonden,  significant  minder  kans  hadden  om  zich  (eind  2011)  in  een  minder  dan  goede  gezondheidstoestand te voelen (Tabel 7).   Er werden geen significante verbanden waargenomen voor vrouwen. 

18   

 

19

Tabel 5. Verschillen in blootstellingsparameters of parameters voor genetische schade in functie  van subjectieve beoordeling van de gezondheidstoestand.     Polluent  Zeer  goede  Zeer  goede  gezondheid:  p  gezondheid:  ja  (95%CI)  nee (95%CI) a  a 

52,3 (48,7/ 56,1)b 

56,9 (54,9/ 58,9)b 

0,58 (0,55/0,63)c 

0,63 (0,61/ 0,61)c 

   

   

5,25 (4,66/ 5,92)c 

6,21 (5,86/ 6,59)c 

0,013   

5,54 (4,85/ 6,34)c 

6,71 (6,28/ 7,17)c 

  Minder  dan  goede  gezondheid: ja  µg/g  0,67 (0,62/ 0,72)c 

  Minder  dan  gezondheid: nee  0,60 (0,58/ 0,63)c 

0,012      goede   

Hexachlorobenzeen  ng  /g  bloedvet  Urinair  Cadmium  µg/g  creatinine    Parameter  voor  genetische  schade  Aantal  cellen  met  micronuclei  per  1000  gebinucleeerde cellen  Aantal  micronuclei  per  1000  gebinucleeerde cellen     Polluent  Urinair  Cadmium  creatinine  DDE ng /g bloedvet 

0,036    0,087       

0,011    424 (372/ 484)b  501 (469/ 536)b  0,027    a   De  cijfers  in  de  tabellen  zijn  geometrische  gemiddelden  gevolgd  door    het  95%  confidentie  interval  b Na correctie voor geslacht, leeftijd, aantal sigaretten per week en BMI  c Na correctie voor geslacht, leeftijd en aantal cigaretten per week   

19   

 

20

Tabel  6.  Odds  ratio's  voor  subjectieve  gezondheid  in  functie  van  blootstellingen  of  genetische  schade (Mannen en vrouwen samen)    Gezondheidstoestand  Blootstelling  of  Modela  Odds  ratio  Odds  ratio  p  of ziekte  parameter  voor  voor  voor  genetische schade  verdubbeling  verdubbeling  van   van   blootstelling   blootstelling  95%CI  Niet  "Zeer  goed  HCB ng/g bloedvet  verst  1.25  0.99/1.57  0.059  gezond"  Niet  "Zeer  goed  HCB ng/g bloedvet  cov  1,10  ,86/ 1,407  0,44  gezond"    Niet  "Zeer  goed  Urinair  cadmium  verst  1.22  0.97/1.53  0.088  gezond"  µg/g creatinine   Niet  "Zeer  goed  Urinair  cadmium  cov  1,247  ,985/1,578  0,066  gezond"  µg/g creatinine     1,360  1,046/1,768  0,022  Niet  "Zeer  goed  Aantal  cellen  met  verst      gezond"  micronuclei  per  1000  gebinucleeerde  cellen  1,296  ,994/ 1,688  0,055  Niet  "Zeer  goed  Aantal  cellen  met  cov    gezond"  micronuclei  per  1000  gebinucleeerde  cellen  1,308  1,043/1,640  0,020  Niet  "Zeer  goed  Aantal  micronuclei  verst        gezond"  per  1000  gebinucleeerde  cellen   Niet  "Zeer  goed  Aantal  micronuclei  cov  1,241  0,986/ 1,562  0,065  gezond"  per  1000      gebinucleeerde    cellen    Minder  dan  goede  Urinair Cadmium  verst  1,287  1,035/1,602  0,024  gezondheid  µg/g creatinine    Minder  dan  goede  Urinair Cadmium  cov  1,322  1,051/1,662  0,017  gezondheid  µg/g creatinine    Minder  dan  goede  Merker  PCBs  ng/g  verst  0,740  0,550/0,995  0,046  gezondheid  bloedvet      Minder  dan  goede  Merker  PCBs  ng/g  cov  0,796  ,583/1,088  0,15  gezondheid  bloedvet    a verst.:  alleen  verstorende  factoren  werden  in  het  model  opgenomen;  cov.:  naast  verstorende  factoren werden ook bijkomende covariaten in het model opgenomen    

20   

 

21

Tabel 7. Odds ratio's voor subjectieve gezondheid bij mannen in functie van blootstellingen    Gezondheidstoestand  Blootstelling of  Modela  Odds ratio  Odds ratio  p  of ziekte  parameter voor  voor  voor  genetische schade  verdubbeling  verdubbeling  van   van   blootstelling   blootstelling  95%CI  Minder dan goede  Urinair Cadmium  verst  1,55  1,08/ 2,21  0,018  gezondheid  µg/g creatinine    Minder dan goede  Urinair Cadmium  cov  1,552  1,075/2,240  0,019  gezondheid  µg/g creatinine    Minder dan goede  DDE ng/g  verst  0,83  0,69/0 ,99  0.040  gezondheid  bloedvet  Minder dan goede  DDE ng/g  cov  ,771  ,638/,931  0,0070  gezondheid  bloedvet    a verst.:  alleen  verstorende  factoren  werden  in  het  model  opgenomen;  cov.:  naast  verstorende  factoren werden ook bijkomende covariaten in het model opgenomen       2.2.4.5. Kans op ziektetoestanden in functie van inwendige blootstelling  Behalve  enkelvoudige  inwendige  blootstellingen  en  complexe  milieublootstellingen  (zoals  bijvoorbeeld verkeer) werden, op mechanistische basis,  ook enkele samengestelde parameters  van inwendige blootstelling bestudeerd.    2.2.4.5. 1. Osteoporose    Osteoporose  Voor mannen en vrouwen samen is er een trend naar gestegen risico op osteoporose met de  gecombineerde blootstelling aan cadmium, PAKs, benzeen, merker PCBs en PCB118 (p=0.11); deze  trend werd significant na bijkomende correctie voor covariaten (Tabel 8d).  Voor vrouwen is deze  associatie  significant  zowel  na  correctie  voor  verstorende  factoren  (p=0.044)  als  na  bijkomende  correctie  voor  covariaten  (p=0.0095)  (Tabel  8d).  Een  hogere  totale  blootstelling  aan  verkeer  is  geassocieerd aan een trend naar een hoger risico op osteoporose (p=0.077)(Tabel 9). Deze laatste  trend blijft bestaan na bijkomende correctie voor hoeveelheid lichaamsbeweging.    Osteoporose of verwante toestand  Gecombineerde  blootstelling  aan  cadmium,  PAKs,  benzeen,  merker  PCBs  en  PCB118  is  geassocieerd  aan  een  trend  naar  een  hoger  risico  op  "osteoporose  of  verwante  toestanden"  (p=0.10); deze trend werd significant na bijkomende correctie voor covariaten (Tabel 8d). Vrouwen  die  in  2005  een  hogere  urinaire  cadmiumconcentratie  hadden  bleken  in  2011  enigszins  meer  "osteoporose of verwante toestanden", gehad te hebben (p= 0.085) (Tabel 10).  De parameter voor  complex  blootstelling  "Som  van  Z  waarden  voor  TEQ  pg/g  vet,  HCB  ng/g  vet  en  urinair  cadmium  µg/g creatinine" vertoonde een significante positieve associatie met het risico op "osteoporose of  verwante toestand" bij vrouwen apart en bij mannen en vrouwen samen (Tabel 8d) .    2.2.4.5.2. Kanker    Personen die een hogere dioxine‐achtige activiteit vertoonden in het perifere bloed in 2005  bleken  in  2011  significant  meer  frequent  kanker  gehad  te  hebben  (Tabel  9).  Voor  mannen  21   

 

22

afzonderlijk was dit niet statistisch significant, voor vrouwen wel (Tabel 10).  Voor borstkanker bij  vrouwen  (36  gevallen)  werden    geen  statistisch  significante  associaties  genoteerd.  Er  valt  op  te  merken dat het aantal gevallen van kanker bij de mannen slechts 34 bedroeg tegenover 65 bij de  vrouwen,  wat  het  bereiken  van  statistische  significantie  uiteraard  meer  bemoeilijkte  bij  mannen  dan bij vrouwen. Dit verschil in kankerincidentie in deze onderzoekspopulatie heeft te maken met  het verschil in leeftijdsprofiel van enkele veel voorkomende types van kanker: zo komt borstkanker  gemiddeld op jongere leeftijd voor dan prostaatkanker.     2.2.4.5.3. Diabetes     Een  hogere  inwendige  blootstelling  aan  dioxine‐achtige  stoffen,  aan  PCB118  of  aan  hexachlorobenzeen  bleek  geassocieerd  aan  een  significante  stijging  van het risico op  diabetes  bij  mannen  en  vrouwen  samen  (Tabel  9).  Ook  hogere  blootstelling  aan  DDE  was  significant  geassocieerd  aan  diabetes    bij  mannen  (Tabel  11),  maar  niet  bij  vrouwen.  Ook  deelname  aan  verkeer (tijdens verplaatsingen) en totale blootstelling aan verkeer bleken significant geassocieerd  aan  diabetes  bij  mannen  (tabel  11)  en  bij  mannen  en  vrouwen  samen  (Tabel  9),  maar  niet  bij  vrouwen apart.   Merkwaardig  is  dat,  bij  mannen,  dioxineachtige  activiteit  en  concentratie  van  PCB118,  een  gidsstof  voor  dioxine‐achtige  PCBs,  beide  duidelijk  geassocieerd  zijn  met  het  risico  op  diabetes  (Tabel  11),  terwijl  dit  niet  of  alleszins  veel  minder  het  geval  is  voor  merker  PCBs.  Bij  mannen  en  vrouwen  samen  (Tabel  8b)  en  bij  mannen  apart  bleek  blootstelling  aan  organochloorderivaten  significant geassocieerd aan diabetes (Tabel 8b).  De parameter voor complex blootstelling "Som van Z waarden voor TEQ pg/g vet, HCB ng/g  vet  en  urinair  cadmium  µg/g  creatinine"  vertoonde  een  significante  positieve  associatie  met  het  risico  op  diabetes  bij  mannen  en  vrouwen  apart  (statistische  significantie  niet  bereikt  na  bijkomende correctie voor covariaten) (Tabel 8b) en bij mannen en vrouwen samen (Tabel 8b).  Voor  de  parameter  "Diabetes  of  verwante  toestand"  werden  gelijkaardige  associaties  waargenomen.      2.2.4.5.4.  Aandoeningen die op atheromatose berusten  Inwendige blootstelling aan dioxine‐achtige activiteit, gemeten in 2005, vertoont een zwakke  trend  naar  associatie  met  hogere  risico's  op  aandoeningen  die  op  atheromatose  berusten.  Na  bijkomende  correctie  voor  covariaten  vezwakt  deze  trend  aanzienlijk.  Deze  trend  is  enkel  waarneembaar bij mannen (Tabel 11).  Bij mannen bleek "Atheroma" ook significant geassocieerd  aan de gecombineerde blootstelling aan dioxine‐achtige activiteit, hexachlorobenzeen en cadmium  (Tabel 8a), maar na bijkomende correctie voor covariaten vezwakt deze associatie aanzienlijk.  Inwendige  blootstelling  aan  DDE  en  PCB's,  gemeten  in  2005,  vertoont  een  trend  naar  associatie  met  lagere  risico's  op  aandoeningen  die  op  atheromatose  berusten  bij  mannen  en  vrouwen samen (Tabel 9).   Mannen  die  in  2005  een  hogere  inwendige  blootstelling  aan  DDE  vertoonden  blijken  een  lagere  kans  op  ziektetoestanden  te  hebben  die  hoofdzakelijk  berusten  op  de  vorming  van  atheroomplaten  (Tabel  11).  Dit  is  vooral  duidelijk  in  een  model  waarin,  behalve  voor  de  verstorende factoren leeftijd en roken, bijkomend ook gecorrigeerd wordt voor sociale klasse, BMI  en  bloedcholesterol  gehalte  (gemeten  in  2005).  Dat  DDE  mannen  lijkt  te  beschermen  tegen  atheromateuse  aandoeningen  zou  mogelijk  verband  kunnen  houden  met  de  gekende  anti‐ androgene  werking  van  DDE.    Ook  merker  PCBs  blijken  een  negatieve  associatie  met  de  kans  op  atheroomplaten‐gerelateerde aandoeningen te vertonen  (Tabel  11). Dit  is  evenwel niet het geval  voor  alle  organochloorverbindingen.    HCB  (geassocieerd  met  hogere  testosteron  waarden  en  versnelde  groei  bij  mannelijke  adolescenten)  vertoont  geen  negatieve  associatie  met  atheromatose‐gerelateerde  aandoeningen.  In  een  model  waarbij  naast  de  leeftijd,  roken,  sociale  22   

 

23

klasse, BMI en bloedcholesterol zowel de serum concentraties van HCB en DDE opgenomen zijn is  HCB eerder zwak positief geassocieerd met atheromatose‐gerelateerde aandoeningen bij mannen  (Tabel 11).  De parameter voor complex blootstelling "Som van Z waarden voor TEQ pg/g vet, HCB ng/g  vet  en  urinair  cadmium  µg/g  creatinine"  vertoonde  een  significante  positieve  associatie  met  het  risico op atheroma bij mannen (Tabel 8a).  Bij mannen werd een significante positieve associatie gevonden tussen externe blootstelling  aan pesticiden en kans op aandoeningen gebaseerd op atheromatose (Tabel 11).       2.2.4.5.5. Arteriële hypertensie    Personen die hogere concentraties van organochloorverbindingen (tabel 8c), in het bijzonder  van HCB en DDE en in termen van dioxine activiteit (tabel 9),  vertoonden in het perifere bloed in  2005 bleken in 2011 significant meer frequent aan hypertensie te lijden. De associaties met HCB en  DDE  waren  duidelijk  zwakker  en  niet  meer  significant  na  bijkomende  correctie  voor  covariaten  (Tabel 9) . Een dergelijke associatie werd niet waargenomen m.b.t. merker PCBs.   Urinaire  concentratie  van  cadmium  bleek  een  significante  positieve  associatie  te  vertonen  met hypertensie (Tabel 9).  Totale blootstelling  aan verkeer en residentiële  blootstelling aan verkeer, zoals bevraagd in  2005,  vertoonden  een  zwakke  maar  significante  positieve  associatie  met  hypertensie  (tabel  9),  maar dit was niet het geval voor deelname aan het verkeer.   De parameter voor complex blootstelling "Som van Z waarden voor TEQ pg/g vet, HCB ng/g  vet  en  urinair  cadmium  µg/g  creatinine"  vertoonde  een  significante  positieve  associatie  met  het  risico op hypertensie (Tabel 8c).  De  positieve  associatie  met  hypertensie  van  dioxine‐achtige  activiteit  was  enigszins  sterker  bij mannen dan bij vrouwen, deze van HCB en DDE was veel sterker bij mannen dan bij vrouwen  (tabellen  10  en  11).  De  positieve  associatie  met  hypertensie  van  de  "Som  van  Z  waarden  van  organochloorverbindingen"  was  veel  sterker  bij  mannen  dan  bij  vrouwen  (Tabel  8c).    Ook  de  positieve associatie  met hypertensie van  inwendige  blootstelling  aan  cadmium (urinair cadmium)  was duidelijk sterker bij mannen dan bij vrouwen (tabellen 10 en 11), maar bereikte enkel voor de  hele populatie statistische significantie (tabel 9). De positieve associatie met residentiëel en totaal  verkeer  was  ongeveer  van  gelijke  sterkte  bij  mannen  en  vrouwen,  maar  bereikte  enkel  voor  de  gehele populatie statistische significantie (tabellen 9, 10 en 11).     2.2.4.5.6. Longaandoeningen    Bij  mannen  en  vrouwen  samen  werd  een  significante  positieve  associatie  tussen  totale  blootstelling  aan  verkeer  (bevraagd  in  2005)  en  longaandoeningen  waargenomen  (tabel9).  Deze   associatie is significant en sterker bij vrouwen dan bij mannen (Tabel 10).   Zowel  astma  als  "Longaandoening  of  verwante  toestand"  vertoonden,  bij  mannen  en  vrouwen samen een significante en sterke negatieve associatie met merker PCB"Longaandoening  of  verwante  toestand"  vertoondeen  minder  sterke  negatieve  associatie  met  DDE  en  met  externe  blootstelling  aan  pesticiden  (Tabel  9)  en  met  gecombineerde  inwendige  blootstelling  aan  organochloorverbindingen (Tabel 8e). Bij vrouwen afzonderlijk waren de negatieve associaties met  pesticiden en PCBs significant, en met PCBs zelfs sterk (Tabel 10). Bij mannen apart werden geen  significante  negatieve  associaties  met  "Longaandoening  of  verwante  toestand"  waargenomen  (Tabel 11).   

23   

 

24

2.2.4.5.7. Neurodegeneratieve ziekte of mogelijk voorstadium    Voor  mannen  en  vrouwen  samen  vertoonde  enkel  de  "som  van  Z  waarden  voor  urinair  cadmium  µg/g  creatinine  en  1‐hydroxypyreen  ng/g  creatinine"  een  trend  tot  positieve  associatie  met  de  kans  op  "neurodegeneratieve  ziekte  of  mogelijk  voorstadium"  (p=0.064)  (tabel  8f).  Bij  mannen  werd  enkel  een  zwakke  trend  tot  positieve  associatie  met  bloedlood  waargenomen  (p=  0.067)  (tabel  11).  Bij  vrouwen  een  zwakke  trend  tot  positieve  associatie  met  dioxine‐achtige  activiteit (p=0.080) (tabel 10), een significante negatieve associatie met HCB (p=0.025) (tabel 10),  een significante positieve associatie met de "Som van de z waarden voor cadmium, tt‐muconzuur,  1‐hydroxypyreen  concentraties  in  urine  en  voor  serum  concentraties  van  PCBs  en  PCB118"  (p=0.021)  (Tabel  8f),  een  zwakke  trend  tot  positieve  associatie  met  de  "Som  van  Z  waarden  van  urinair cadmium/g creatinine en 1‐hydroxypyreen /g creatinine" (p=0.086) (tabel 8f). In een model  waarin  naast  de  verstorende  factoren  leeftijd  en  roken  ook  de  covariaten  sociale  klasse,  lichaamsbeweging, alcoholconsumptie en BMI worden meegenomen vind men geen enkele trend  bij de mannen. Bij de vrouwen evenwel vind men in een dergelijk model een significante positieve  associaties  tussen  de  kans  op  "neurodegeneratieve  ziekte  of  mogelijk  voorstadium"  en  dioxine‐ achtige activiteit  (p=0.041) (tabel 10) en de "Som van de z waarden voor cadmium, tt‐muconzuur,  1‐hydroxypyreen  concentraties  in  urine  en  voor  serum  concentraties  van  PCBs  en  PCB118"  (p=0.026)  alsmede  een  trend  tot  positieve  associatie  met  de  "Som  van  Z  waarden  van  urinair  cadmium/g  creatinine  en  1‐hydroxypyreen  /g  creatinine"  (p=0.095)  (tabel  8f)  en  een  trend  tot  negatieve associatie met HCB (p=0.058) (tabel 10). Gezien er een zekere correlatie bestaat tussen  dioxine  activiteit  en  serum  concentratie  van  HCB  werden  beide  samen  in  het  model  met  confounders  en  covariaten  gebracht.  In  dit  laatste  model  bij  vrouwen  bleek  dioxine‐achtige  activiteit een significante positieve relatie te hebben met de kans op "neurodegeneratieve ziekte of  mogelijk voorstadium" (p= 0.012)  en HCB een significante negatieve relatie (p=0.035) (tabel 10).    2.2.4.5.8. Depressie    Mannen die in 2005 een hogere inwendige blootstellling aan PCBs (Tabel 11) of DDE (Tabel  11)  vertoonden  bleken  in  2011  een  lagere  kans  op  depressie  gehad  te  hebben  in  de  laatste  tien  jaar.  Deze  negatieve  associaties  bleven  bestaan  en  bleken  zelfs  enigszins  sterker  na  bijkomende  correctie  voor  covariaten.  Ook  mannen  die  in  2005  een  hogere  deelname  aan  verkeer  hebben  vermeld bleken in 2011 een lagere kans op depressie gehad te hebben in de laatste tien jaar (Tabel  11). Het valt niet uit te sluiten dat deze lagere kans op depressie eerder te wijten is aan een andere  (sociale?) factor die samenhangt met een hogere deelname aan verkeer. Vrouwen die in 2005 een  hogere inwendige blootstelling hadden in termen van   de "Som van de z waarden voor cadmium,  tt‐muconzuur,  1‐hydroxypyreen  concentraties  in  urine  en  voor  serum  concentraties  van  PCBs  en  PCB118"  bleken  in  2011  een  hogere  kans  op  depressie  gehad  te  hebben  in  de  laatste  tien  jaar  (Tabel 8f). Deze associatie bleef significant na correctie voor covariaten (Tabel 8f).    

24   

 

25

    2.2.4.6.Overzicht van de gezondheidseffecten per agens of blootstelling    2.2.4.6. 1. Dioxine‐achtige activiteit  Personen(mannen plus vrouwen) die in 2005 een hogere mate van dioxine‐achtige activiteit  in  het  bloed  hadden  vertoonden  in  2011  een  significant  hogere  kans  op  kanker,  op  diabetes,  op  "Diabetes of  verwante  toestand",    en op hypertensie (Tabel  9).  Ook  werd een trend  naar  hogere  kans  op  atheromateuze  aandoeningen  vastgesteld,  die  echter  sterk  verzwakte  na  bijkomende  correctie  voor  covariaten  (tabel  9).  Inzake  diabetes,  "Diabetes  of  verwante  toestand",      en  hypertensie  werdenwaarnemingen    in  dezelfde  zin  gevonden  voor  mannen  (Tabel  11)  en  vrouwen(Tabel 10) apart.  Voor vrouwen apart was de positieve associatie tussen dioxine‐achtige  activiteit in het bloed en kans op kanker significant, ook na correctie voor bijkomende covariaten  (Tabel 10).     Vrouwen  die  in  2005  een  hogere  mate  van  dioxine‐achtige  activiteit  in  het  bloed  hadden  vertoonden  in  2011  een  significant  hogere  kans  op  "Neurodegeneratieve  ziekte  of  mogelijk  voorstadium"(Tabel 10).    2.2.4.6.2. Hexachlorobenzeen    Personen (mannen plus vrouwen) die zich eind 2011 niet in zeer goede gezondheid voelden  hadden in 2005 gemiddeld een significant hogere HCB concentratie in het bloedserum (Tabel 5).   Personen  die  in  2005  een  hogere  HCB  concentratie  in  bloedserum  vertoonden  hadden  enigszins  minder  kans  om  zich  eind  2011  in  goede  gezondheid  te  voelen  (Tabel  6),  hadden  significant meer kans om aan diabetes te lijden, hadden significant meer kans om aan diabetes of  een  verwante  toestand  te  lijden  (deze  significantie  verdwijnt  na  bijkomende  correctie  voor  covariaten)  en    hadden  significant  meer  kans  om  aan  hypertensie  te  lijden  (deze  significantie  verdwijnt na bijkomende correctie voor covariaten) (Tabel 9).     Vrouwen  die  in  2005  een  hogere  HCB  concentratie  in  bloedserum  vertoonden  hadden  in  2011 een significant hogere kans op diabetes (deze significantie verdwijnt na bijkomende correctie  voor covariaten), hadden significant meer kans om aan diabetes of een verwante toestand te lijden  (deze significantie verdwijnt na bijkomende correctie voor covariaten), vertoonden een trend naar  een  hogere  kans  op  hypertensie,  maar  een  significant  lagere  kans  op  een  neurodegeneratieve   ziekte  of  een  mogelijk  voorstadium  daarvan  (p=  0.058  na  bijkomende  correctie  voor  covariaten)  (Tabel 10).     Mannen die in 2005 een hogere HCB concentratie in bloedserum vertoonden hadden in 2011  een significant gestegen kans op diabetes (p=0.051 na bijkomende correctie voor covariaten), een  significant  gestegen  kans  op  diabetes  of  een  verwante  toestand  (deze  significantie  verdwijnt  na  bijkomende  correctie  voor  covariaten)  en    een  significant  gestegen  kans  op  hypertensie  (deze  significantie verdwijnt na bijkomende correctie voor covariaten) (Tabel 11).  De positieve associatie tussen HCB en hypertensie was sterker bij mannen dan bij vrouwen    2.2.4.6.3. DDE  Personen(mannen  plus  vrouwen)  die  in  2005  een  hogere  DDE  concentratie  in  het  bloed   hadden vertoonden in 2011 een trend naar een hogere kans op diabetes en een significant hogere  kans  op  "Diabetes  of  verwante  toestand"    (deze  significantie  verdwijnt  na  bijkomende  correctie  voor  covariaten),    een  significant  hogere  kans  op  hypertensie  (deze  significantie  verdwijnt  na  bijkomende  correctie  voor  covariaten),  maar  daarentegen  een  trend  naar  verlaagde  kans  op  25   

 

26

atheromateuze  aandoeningen  en  een  verlaagde  kans  op  "longaandoening  of  verwante  toestand"  (significant na bijkomende correctie voor covariaten) (Tabel 9) .   Bij  mannen  waren  de  positieve  associaties  met  diabetes,  met  "Diabetes  of  verwante  toestand" en met hypertensie  significant (ook na bijkomende correctie voor covariaten) (Tabel 11)  en  veel  sterker  dan  bij  vrouwen.  Bij  mannen,  maar  niet  bij  vrouwen,  vertoonde    de  serumconcentratie van DDE een vrij sterke en significante negatieve associatie met atheromateuze  aandoeningen (Tabel 11). Bij mannen, maar niet bij vrouwen, vertoonde de serum concentratie van  DDE een significante negatieve associatie met de kans op depressie (tabel 11).    Personen  die  in  2011  van  mening  waren  dat  hun  gezondheid  slechts  matig,  slecht  of  zeer  slecht  was  bleken  een    significant  lagere  serum  DDE  concentratie  vertoond  te  hebben  in  2005  (Tabel 5).      2.2.4.6.4. Cadmium    De  urinaire cadmiumconcentratie, die  een  maat  is  voor   de  levenslange  blootstelling,  maar  niet  de  cadmiumconcentratie  in  bloed  die  de  blootstelling  op  kortere  termijn  weerspiegelt,  vertoont verschillende associaties met de gezondheidstoestand.   Personen die zich eind 2011 in een zeer goede gezondheidstoestand voelden bleken in 2005  een trend naar lagere urinaire cadmiumwaarden te vertonen dan personen die zich niet in een zeer  goede  gezondheidstoestand  voelden  (Tabel  5).  Consistent  daarmee  vertoonden  personen  die  in  2011 van mening waren dat hun gezondheid slechts matig, slecht of zeer slecht was in 2005 een  significant hogere urinaire cadmiumwaarde (Tabel 5).   Personen(mannen  plus  vrouwen)  die  in  2005  een  hogere  urinaire  cadmiumconcentratie   hadden  vertoonden  in  2011  een  significant  hogere  kans  op  hypertensie  en  een    trend  naar  een  hogere kans op een "Longaandoening of verwante toestand" (tabel 9).   Vrouwen die in 2005 een hogere urinaire cadmiumconcentratie  hadden, vertoonden in 2011  een trend naar een hogere kans op osteoporose (tabel 10).   De hogere kans op hypertensie en de trend naar een hogere kans op longproblemen waren  iets meer uitgesproken bij mannen dan bij vrouwen.     2.2.4.6.5.  Merker PCBs  De  serumconcentratie  aan  merker  PCBs  gemeten  in  2005  bleek  een  positieve  associatie  te  vertonen met het verschil tussen het door de deelnemers vermeld gewicht in 2011 en het gewicht  gemeten in 2005 (Tabel 4).  Personen  die  in  2011  van  mening  waren  dat  hun  gezondheid  slechts  matig,  slecht  of  zeer  slecht  was  bleken  een    significant  lagere  serum  merker  PCB  concentratie  vertoond  te  hebben  in  2005 (deze significantie verdween na bijkomende correctie voor covariaten) (tabel 5).  Personen(mannen  plus  vrouwen)  die  in  2005  een  hogere  serum  merker  PCB  concentratie   hadden  vertoonden  in  2011  een  sterk  verminderde  kans  op  astma  of  op  "Longaandoening  of  verwante  toestand"    en  een  trend  naar  een  lagere  kans  op  aandoeningen  gebaseerd  op  atheromatose (Tabel 9).  Vrouwen  die  in  2005  een  hogere  serum  merker  PCB  concentratie    hadden  vertoonden  in  2011  een  significant  verlaagde  kans  op  hypertensie  (deze  significantie  verzwakte  na  bijkomende  correctie voor covariaten) en een sterk en significant lagere kans op "Longaandoening of verwante  toestand" (Tabel 10).   Mannen die in 2005 een hogere serum merker PCB concentratie  hadden vertoonden in 2011  een  significant  verlaagde  kans  op  aandoeningen  gebaseerd  op  atheromatose  en  een  significant  verlaagde kans op depressie in de laatste 10 jaar (Tabel 11).   

26   

 

27

2.2.4.6.7.  PCB118.  Personen(mannen plus vrouwen)die in 2005 een hogere serum PCB118 concentratie hadden  vertoonden in 2011 een sterk en significant gestegen kans op diabetes en op "Diabetes of verwante  toestand"  (Tabel  9).  De  stijging  in  de  kans  op  diabetes  was  duidelijk  sterker  uitgesproken  bij  mannen dan bij vrouwen (Tabellen 10 en 11).    2.2.4.6.8.  Lood  De concentratie van lood in het bloed gemeten in 2005 bleek een zwakke positieve associatie  te  vertonen  met  het  verschil  tussen  het  door  de  deelnemers  vermeld  gewicht  in  2011  en  het  gewicht gemeten in 2005 (Tabel 4).  Personen(mannen  plus  vrouwen)  die  in  2005  een  hogere  loodconcentratie  in  het  bloed  hadden,  vertoonden  in  2011  een  tendens  tot  een  lagere  kans  op  hypertensie  (Tabel  9).  Deze  tendens bleek zwakker  na bijkomende correctie voor covariaten.  In het licht van mechanistische  informatie is het causaal karakter van deze associatie weinig waarschijnlijk.   Mannen die  in 2005 een hogere loodconcentratie in het bloed hadden vertoonden  in 2011  een  tendens  tot  grotere  kans  op  "Neurodegeneratieve  ziekte  of  mogelijk  voorstadium".  Deze  tendens  bleek  zwakker  na  bijkomende  correctie  voor  covariaten  (Tabel  11).  In  mechanistische  termen is dit verband begrijpelijk omdat de neurotoxische effecten van lood goed gekend zijn.       2.2.4.6.9.  Polycyclische  aromatische  koolwaterstoffen  (PAKs),  gemeten  via  1‐hydroxypyreen  in  urine  Mannen die in 2005 een hogere urinaire 1‐hydroxypyreen concentratie  hadden vertoonden  in 2011 een trend naar een hogere kans op hypertensie, en deze associatie werd enigszins sterker  en significant na bijkomende correctie voor covariaten (Tabel 11).     2.2.4.6.10.  Pesticiden  Externe  blootstelling  aan  pesticiden  (pesticidengebruik  in  kg  per  vierkante  kilometer  per  gemeente) bleek geassocieerd aan een zwakke trend voor een verlies aan gewicht (tabel 4).  Het  gebruik  van  pesticiden  zoals  bekend  in  2005  bij  de  overheid,  in  kg  per  vierkante  kilometer  per  gemeente,  vertoont  bij  mannen  (tabel  11),  maar  niet  bij  vrouwen  (tabel  10)  een  significante  positieve  associatie  met  de  kans  op  ziektetoestanden  hoofdzakelijk  berustend  op  de  vorming van atheromata (hartinfarct, cerebrovasculair accident, angina pectoris).  Externe blootstelling aan pesticiden bleek significant geassocieerd aan een vermindering van  de kans op "Longaandoening of verwante toestand" zowel  bij mannen en vrouwen samen (Tabel  9) als bij vrouwen afzonderlijk (Tabel 10), maar niet bij mannen afzonderlijk (Tabel 11).    2.2.4.6.11.  Verkeer.    Totale  blootstelling  aan  verkeer,  zoals  bevraagd  in  2005,  was,  voor  mannen  en  vrouwen  samen,  geassocieerd  met  een  zwakke  trend  naar  meer  kans  op  osteoporose  en  meer  kans  op  "Osteoporose of verwante toestand" (Tabel 9).  Totale  blootstelling  aan  verkeer,  zoals  bevraagd  in  2005,  was,  voor  mannen  en  vrouwen  samen  geassocieerd  met  een  significante  en  duidelijke  toename  van  de  kans  op  diabetes.  De  associatie met diabetes was nog sterker uitgesproken voor deelname aan verkeer zoals bevraagd  in 2005.  Met "Diabetes of verwante toestand"  werden gelijkaardige  associaties vastgesteld (Tabel  9).   Residentiële  blootstelling  aan  verkeer,  zoals  bevraagd  in  2005,  was,  voor  mannen  en  vrouwen samen geassocieerd met een lichte maar significante stijging van de kans op hypertensie.   Voor  totale  blootstelling  aan verkeer, zoals  bevraagd  in  2005, werd  een  gelijkaardige significante  associatie  waargenomen  (Tabel  9).  Associaties  van  dezelfde  sterkte  werden  ook  waargenomen  27   

 

28

voor  mannen en vrouwen apart, maar deze associaties waren niet statistisch significant (Tabellen  10 en 11).  Totale  blootstelling  aan  verkeer,  zoals  bevraagd  in  2005,  was,  voor  mannen  en  vrouwen  samen geassocieerd met een significante toename van de kans op "Longaandoening of verwante  toestand" (tabel 9). Ook voor vrouwen apart was dit het geval, maar niet of duidelijk minder voor  mannen (Tabellen 10 en 11).    Dat  blootstelling  aan  verkeer  hormoonverstorende  effecten  zou  hebben  kan  mogelijk  berusten op het gegeven dat polycyclische aromatische koolwaterstoffen, aanwezig in de uitstoot  van  voertuigen  met  ontploffingsmotoren,  de  Aryl  Hydrocarbon  receptor  (AHR)  kunnen  activeren.  Andrysik et al. (2011) stelden vast dat  polycyclische aromatische koolwaterstoffen en hun polaire  derivaten aanwezig in de organische fractie van luchtpollutie krachtige inductoren waren van een  reeks  AHR‐gemedieerde  effecten.  Activatie  van  de  AHR  receptor  zou  een  belangrijk  aandeel  kunnen  hebben  in  de  toxische  effecten  van  luchtpollutie.  Volgens  Andrysik  et  al.  (2011)  zouden  dergelijke  toxische  effecten  voorkomen  bij  concentraties  die  lager  zijn  dan  deze  waarbij    DNA  schade optreedt.       2.2.4.6.12. Complexe blootstelllingen    Middels  het  optellen  van  z‐waarden  berekend  voor  afzonderlijke  polluenten  werden  parameters  bekomen  die  een  maat  geven  voor  complexe  blootstellingen.  Elke  afzonderlijke  polluent krijgt daarbij ongeveer hetzelfde gewicht.    Voor  de  parameter  "Som  van  Z  waarden  van  urinair  cadmium/g  creatinine  en  1‐ hydroxypyreen /g creatinine" werden slechts marginaal significante trends vastgesteld, maar voor  elk  van  de  andere  drie  aangewende  parameters  ("Som  van  de  z  waarden  voor  cadmium,  tt‐ muconzuur, 1‐hydroxypyreen in urine en voor serum concentraties van PCBs en PCB118", "Som van  Z waarden van organochloorverbindingen" en " Som van Z waarden voor TEQ pg/g vet, HCB ng/g  vet en urinair cadmium µg/g creatinine") werden significante associaties waargenomen (Tabel 8).     De belangrijkste parameter voor complexe blootstelling lijkt  " Som van Z waarden voor TEQ  pg/g vet, HCB ng/g vet en urinair cadmium µg/g creatinine" te zijn  die  het effect van de wellicht  meest  belangrijke  polluenten  in  deze  studie  integreert.  Deze  parameter  vertoonde  significante  positieve associaties met het risico op "osteoporose of verwante toestand", op"diabetes ooit", op  "diabetes of verwante toestand", op "hypertensie”en, bij de man,  op "atheroma" (Tabel 8).  Belangwekkend is ook dat deze parameter met bijna alle ongunstige gezondheidstoestanden  een  positieve  associatie  vertoont,  slechts  zelden  een  negatieve:  bij  mannen  en  vrouwen  samen  werden, in analyses waarbij enkel met verstorende factoren werd rekening gehouden, 11 positieve  associaties vastgesteld tegen 2 negatieve (binomiale p= 0.0225); in analyses waarbij ook covariaten  in rekening werden gebracht: 12 positieve, 1 negatieve  (binomiale p= 0.0034). Bij mannen alleen,  in analyses waarbij enkel met verstorende factoren werd rekening gehouden, werden 14 positieve  associaties vastgesteld tegen 1 negatieve (binomiale p= 0.0010); in analyses waarbij ook covariaten  in rekening werden gebracht: werden 12 positieve en 3 negatieve  (binomiale p= 0.035) associaties  vastgesteld. Bij vrouwen alleen, in analyses waarbij enkel met verstorende factoren werd rekening  gehouden, werden 13 positieve associaties vastgesteld tegen 3 negatieve (binomiale p= 0.021); in  analyses waarbij ook covariaten in rekening werden gebracht: werden 14 positieve en 2 negatieve   (binomiale p= 0.0042) associaties vastgesteld.   

28   

 

29

Tabel 8a.  Logistische regressie voor verbanden tussen op atheromatoze berustende toestanden  en complexe blootstellingen.    Gezondheids‐ Blootstelling  Modela  Coefficiënt in  Coefficiënt in  p  toestand of  Logistische  Logistische  ziekte  regressieb  regressie 95%CIb  Atheroma  (man+vrouw) 

Som van Z waarden voor  verst  0,099  ‐0,012/0,210  0,080 TEQ pg/g vet, HCB ng/g        vet en Urinair cadmium  µg/g creatinine  Atheroma  Som van Z waarden voor  cov  0,052  ‐0,067/0,171  0,39  (man+vrouw)  TEQ pg/g vet, HCB ng/g        vet en Urinair cadmium  µg/g creatinine  Atheroma (Man)  Som van Z waarden voor  verst  0,191  0,017/ 0,3667  0,031 TEQ pg/g vet, HCB ng/g        vet en Urinair cadmium  µg/g creatinine  Atheroma (Man)  Som van Z waarden voor  cov  0,086  ‐0,113/0,284  0,39  TEQ pg/g vet, HCB ng/g        vet en Urinair cadmium  µg/g creatinine  a De multipele logistische regressie omvat ofwel alleen de verstorende factoren (verst.) ofwel zowel  de verstorende factoren als de covariaten (cov.)  b  Hieronder enkele berekeningen om de betekenis van de coefficient te illustreren:  Een waarde van de coëfficient in de logistische regressie = 0.1 geeft een Ln (Odds ratio voor z= 2  tov z=0)=0.2 of een Odds ratio van 1.22  voor een z waarde =2 tov een z waarde =0.  Een waarde van de coëfficient in de logistische regressie = 0.2 geeft een Ln (Odds ratio voor z= 2  tov z=0)=0.4 of een Odds ratio van 1.49 voor een z waarde =2 tov een z waarde =0.  Een waarde van de coëfficient in de logistische regressie = 0.4 geeft een Ln (Odds ratio voor z= 2  tov z=0)=0.8 of een Odds ratio van 2.23 voor een z waarde =2 tov een z waarde =0.  Tussen de P10 en de p90 van de parameter "Som van Z waarden voor TEQ pg/g vet, HCB ng/g vet  en Urinair cadmium µg/g creatinine" liggen 3.90 eenheden verschil  Voorbeeld: Voor atheroma bedraagt de odds ratio  voor een z‐waarde =p90 tov z‐waarde=p10 voor  de  parameter  ”Som  van  Z  waarden  voor  TEQ  pg/g  vet,  HCB  ng/g  vet  en  Urinair  cadmium  µg/g  creatinine” 1,47 (correctie voor verstorende factoren).   

29   

 

30

Tabel 8b.  Logistische regressie voor verbanden tussen diabetes en complexe blootstellingen.    Gezondheids‐ Blootstelling  Modela  Coefficiënt in  Coefficiënt in  p  toestand of ziekte  Logistische  Logistische  regressieb  regressie  95%CIb  Diabetes bij  Som van Z waarden van  verst  0,177  0,082/0,27  0,0002  mannen   organochloorverbin‐       dingen       Diabetes bij  Som van Z waarden van  verst  0,114  0,054/0,175  0,0002  mannen en  organochloorverbin‐       vrouwen   dingen  Som van Z waarden van  verst  0,087  0,036/0,138  0,0007  Diabetes of  organochloorverbindin‐       verwante  gen  toestand bij  mannen en  vrouwen  Verst.  0,231  0,089/0,373  0,0014  Diabetes ooit  Som van Z waarden        (man+vrouw)  voor TEQ pg/g vet, HCB    ng/g vet en Urinair  cadmium µg/g  creatinine  Cov.  0,181  0,015/0,347  0,032  Diabetes ooit  Som van Z waarden        (man+vrouw)  voor TEQ pg/g vet, HCB  ng/g vet en Urinair  cadmium µg/g  creatinine  verst  0,178  0,065/0,291  0,0020  Diabetes of  Som van Z waarden        verwante toestand  voor TEQ pg/g vet, HCB  (man+vrouw)  ng/g vet en Urinair  cadmium µg/g  creatinine  cov  0,151  0,025/0,277  0,019  Diabetes of  Som van Z waarden        verwante toestand  voor TEQ pg/g vet, HCB  (man+vrouw)  ng/g vet en Urinair  cadmium µg/g  creatinine  verst  0,247  0,020/0,473  0,032  Diabetes ooit  Som van Z waarden        (Man)  voor TEQ pg/g vet, HCB    ng/g vet en Urinair  cadmium µg/g  creatinine  cov  0,201  ‐0,077/0,478  0,15  Diabetes ooit  Som van Z waarden        (Man)  voor TEQ pg/g vet, HCB  ng/g vet en Urinair  cadmium µg/g  creatinine  Diabetes of  Som van Z waarden  verst  0,214  0,034/0,394  0,019  verwante toestand  voor TEQ pg/g vet, HCB        (Man)  ng/g vet en Urinair  30   

 

31

cadmium µg/g  creatinine  cov  0,164  ‐0,040/0,368  0,11  Diabetes of  Som van Z waarden        verwante toestand  voor TEQ pg/g vet, HCB  (Man)  ng/g vet en Urinair  cadmium µg/g  creatinine  verst  0,225  0,039/0,412  0,018  Diabetes ooit  Som van Z waarden        (vrouw)  voor TEQ pg/g vet, HCB  ng/g vet en Urinair  cadmium µg/g  creatinine  cov  0,153  ‐0,065/0,371  0,15  Diabetes ooit  Som van Z waarden        (vrouw)  voor TEQ pg/g vet, HCB  ng/g vet en Urinair  cadmium µg/g  creatinine  verst  0,153  0,006/0,301  0,041  Diabetes of  Som van Z waarden        verwante toestand  voor TEQ pg/g vet, HCB    (vrouw)  ng/g vet en Urinair  cadmium µg/g  creatinine  cov  0,141  ‐0,023/0,304  0,091  Diabetes of  Som van Z waarden        verwante toestand  voor TEQ pg/g vet, HCB  (vrouw)  ng/g vet en Urinair  cadmium µg/g  creatinine  a De multipele logistische regressie omvat ofwel alleen de verstorende factoren (verst.) ofwel zowel  de verstorende factoren als de covariaten (cov.)  b  Hieronder enkele berekeningen om de betekenis van de coefficient te illustreren:  Een waarde van de coëfficient in de logistische regressie = 0.1 geeft een Ln (Odds ratio voor z= 2  tov z=0)=0.2 of een Odds ratio van 1.22  voor een z waarde =2 tov een z waarde =0.  Een waarde van de coëfficient in de logistische regressie = 0.2 geeft een Ln (Odds ratio voor z= 2  tov z=0)=0.4 of een Odds ratio van 1.49 voor een z waarde =2 tov een z waarde =0.  Een waarde van de coëfficient in de logistische regressie = 0.4 geeft een Ln (Odds ratio voor z= 2  tov z=0)=0.8 of een Odds ratio van 2.23 voor een z waarde =2 tov een z waarde =0.  Tussen de P10 en de p90 van de parameter " Som van Z waarden van organochloorverbindingen "  liggen 6.90 eenheden verschil.  Voorbeeld:  Voor  diabetes  bij  de  man  bedraagt  de  odds  ratio    voor  een  z‐waarde  =p90  tov  z‐ waarde=p10  voor  de  parameter  ”  Som  van  Z  waarden  van  organochloorverbindingen”  3.39  (correctie voor verstorende factoren).         

31   

 

32

Tabel 8c. Logistische regressie voor verbanden tussen hypertensie en complexe blootstellingen.    Gezondheids‐ Blootstelling  Modela  Coefficiënt in  Coefficiënt in  p  toestand of ziekte  Logistische  Logistische  regressieb  regressie  95%CIb  Hypertensie bij  Som van Z waarden van  verst  0,057  0,015/0,098  0,0076  mannen en  organochloorverbin‐       vrouwen  dingen  Hypertensie bij  Som van Z waarden van  cov  0,042  ‐0,002/0,086  0,058  mannen en  organochloorverbin‐       vrouwen  dingen  0,114  ‐0,004/0,283  0,056  Hypertensie bij  Som van Z waarden van  verst        mannen  urinair cadmium/g  creatinine en 1‐ hydroxypyreen /g  creatinine  0,126  ‐0,018/0,271  0,086  Hypertensie bij  Som van Z waarden van  cov        mannen   urinair cadmium/g  creatinine en 1‐ hydroxypyreen /g  creatinine  Hypertensie bij  Som van Z waarden van  verst  0,093  0,026/0,160  0,0066  mannen  organochloorverbin‐       dingen  Hypertensie bij  Som van Z waarden van  cov  0,060  ‐0,011/0,131  0,097  mannen   organochloorver‐       bindingen    Hypertensie bij  Som van Z waarden van  verst  0,029  ‐0,025/0,084  0,28  vrouwen  organochloorverbin‐     dingen    verst  0,147  0,060/0,234  0,0009  Hypertensie  Som van Z waarden        (man+vrouw)  voor TEQ pg/g vet, HCB    ng/g vet en Urinair  cadmium µg/g  creatinine  cov  0,116  0,021/0,211  0,016  Hypertensie  Som van Z waarden        (man+vrouw)  voor TEQ pg/g vet, HCB    ng/g vet en Urinair  cadmium µg/g  creatinine  verst  0,199  0,049/0,349  0,0093  Hypertensie (Man)  Som van Z waarden        voor TEQ pg/g vet, HCB  ng/g vet en Urinair  cadmium µg/g  creatinine  Hypertensie (Man)  Som van Z waarden  Cov   0,153  ‐0,014/0,319  0,072  voor TEQ pg/g vet, HCB        ng/g vet en Urinair  cadmium µg/g  32   

 

33

creatinine  verst  0,110  0,110/0,218  0,046  Som van Z waarden        voor TEQ pg/g vet, HCB  ng/g vet en Urinair  cadmium µg/g  creatinine  cov  0,088  ‐0,030/0,206  0,14  Hypertensie  Som van Z waarden        voor TEQ pg/g vet, HCB  ng/g vet en Urinair  cadmium µg/g  creatinine  a De multipele logistische regressie omvat ofwel alleen de verstorende factoren (verst.) ofwel zowel  de verstorende factoren als de covariaten (cov.)  b  Hieronder enkele berekeningen om de betekenis van de coefficient te illustreren:  Een waarde van de coëfficient in de logistische regressie = 0.1 geeft een Ln (Odds ratio voor z= 2  tov z=0)=0.2 of een Odds ratio van 1.22  voor een z waarde =2 tov een z waarde =0.  Een waarde van de coëfficient in de logistische regressie = 0.2 geeft een Ln (Odds ratio voor z= 2  tov z=0)=0.4 of een Odds ratio van 1.49 voor een z waarde =2 tov een z waarde =0.  Een waarde van de coëfficient in de logistische regressie = 0.4 geeft een Ln (Odds ratio voor z= 2  tov z=0)=0.8 of een Odds ratio van 2.23 voor een z waarde =2 tov een z waarde =0.  Tussen de P10 en de p90 van de parameter "Som van Z waarden voor TEQ pg/g vet, HCB ng/g vet  en Urinair cadmium µg/g creatinine" liggen 3.90 eenheden verschil.   Voorbeeld:  Voor hypertensie (man  en vrouw samen)  bedraagt  de odds ratio  voor een z‐waarde  =p90 tov z‐waarde=p10 voor de parameter “Som van Z waarden voor TEQ pg/g vet, HCB ng/g vet  en Urinair cadmium µg/g creatinine”1,77 (correctie voor verstorende factoren).      Hypertensie 

33   

 

34

Tabel 8d. Logistische regressie voor verbanden tussen osteoporose en complexe blootstellingen.    Gezondheids‐ Blootstelling  Modela  Coefficiënt in  Coefficiënt in  p  toestand of ziekte  Logistische  Logistische  regressieb  regressie  95%CIb  ‐0,016/0,16  0,11  Osteoporose bij  Som van de z waarden  Verst.  0,073        mannen en  voor cadmium, tt‐       vrouwen   muconzuur, 1‐   hydroxypyreen in urine    en voor serum  concentraties van PCBs  en PCB118  0,102  0,009/0,194  0,030  Osteoporose bij  Som van de z waarden  Cov.      mannen en  voor cadmium, tt‐   vrouwen  muconzuur, 1‐ hydroxypyreen in urine  en voor serum  concentraties van PCBs  en PCB118  ‐0,009/0,105  0,100  Osteoporose of  Som van de z waarden  Verst.  0,048      verwante toestand  voor cadmium, tt‐     bij mannen en  muconzuur, 1‐ vrouwen  hydroxypyreen in urine  en voor serum  concentraties van PCBs  en PCB118  0,059  0,002/0,117  0,044  Osteoporose of  Som van de z waarden  Cov.        verwante toestand  voor cadmium, tt‐   bij mannen en  muconzuur, 1‐   vrouwen   hydroxypyreen in urine  en voor serum  concentraties van PCBs  en PCB118  0,003/0,195  0.044  Osteoporose bij  Som van de z waarden  Verst.  0,099      vrouwen  voor cadmium, tt‐   muconzuur, 1‐ hydroxypyreen in urine  en voor serum  concentraties van PCBs  en PCB118  0,134  0,033/0,235  0,0094  Osteoporose bij  Som van de z waarden  Cov.        vrouwen   voor cadmium, tt‐     muconzuur, 1‐ hydroxypyreen in urine  en voor serum  concentraties van PCBs  en PCB118  Osteoporosis of  Som van Z waarden  verst  0,112  0,021/0,202  0,015  verwante toestand  voor TEQ pg/g vet, HCB        34   

 

35

(man+vrouw) 

ng/g vet en Urinair    cadmium µg/g  creatinine  Cov.  0,128  0,0338/0,2228  0,0079  Osteoporosis of  Som van Z waarden        verwante toestand  voor TEQ pg/g vet, HCB  (man+vrouw)  ng/g vet en Urinair  cadmium µg/g  creatinine  verst  0,125  0,015/0,234  0,026  Osteoporose of  Som van Z waarden        verwante  voor TEQ pg/g vet, HCB  toestand (vrouw)  ng/g vet en Urinair  cadmium µg/g  creatinine  cov  0,127  0,012/0,243  0,030  Osteoporose of  Som van Z waarden        verwante  voor TEQ pg/g vet, HCB  toestand (vrouw)  ng/g vet en Urinair  cadmium µg/g  creatinine  a De multipele logistische regressie omvat ofwel alleen de verstorende factoren (verst.) ofwel zowel  de verstorende factoren als de covariaten (cov.)  b  Hieronder enkele berekeningen om de betekenis van de coefficient te illustreren:  Een waarde van de coëfficient in de logistische regressie = 0.1 geeft een Ln (Odds ratio voor z= 2  tov z=0)=0.2 of een Odds ratio van 1.22  voor een z waarde =2 tov een z waarde =0.  Een waarde van de coëfficient in de logistische regressie = 0.2 geeft een Ln (Odds ratio voor z= 2  tov z=0)=0.4 of een Odds ratio van 1.49 voor een z waarde =2 tov een z waarde =0.  Een waarde van de coëfficient in de logistische regressie = 0.4 geeft een Ln (Odds ratio voor z= 2  tov z=0)=0.8 of een Odds ratio van 2.23 voor een z waarde =2 tov een z waarde =0.  Tussen de P10 en de p90 van de parameter "Som van Z waarden voor TEQ pg/g vet, HCB ng/g vet  en Urinair cadmium µg/g creatinine" liggen 3.90 eenheden verschil   Voorbeeld:  Voor  osteoporose  of  verwante  toestand  (man+vrouw)  bedraagt  de  odds  ratio    voor  een z‐waarde =p90  tov z‐waarde=p10 voor de parameter “Som van Z waarden voor TEQ pg/g vet,  HCB  ng/g  vet  en  Urinair  cadmium  µg/g  creatinine”  1.65  (correctie  voor  verstorende  factoren  en  covariaten).       

35   

 

36

Tabel  8e.  Logistische  regressie  voor  verbanden  tussen  longaandoeningen  en  complexe  blootstellingen.    Gezondheids‐ Blootstelling  Modela  Coefficiënt in  Coefficiënt in  p  toestand of ziekte  Logistische  Logistische  regressieb  regressie  95%CIb  Som van Z waarden van  verst  ‐0,066  ‐0,122/‐0,009  0,022  Longaandoening  organochloor‐       of verwante  verbindingen  toestand bij  mannen en  vrouwen  Longaandoening  Som van Z waarden van  verst  ‐0,089  ‐0,167/‐0,011  0,024  of verwante  organochloor‐       toestand bij   verbindingen    vrouwen    a De multipele logistische regressie omvat ofwel alleen de verstorende factoren (verst.) ofwel zowel  de verstorende factoren als de covariaten (cov.)  b  Hieronder enkele berekeningen om de betekenis van de coefficient te illustreren:  Een waarde van de coëfficient in de logistische regressie = 0.1 geeft een Ln (Odds ratio voor z= 2  tov z=0)=0.2 of een Odds ratio van 1.22  voor een z waarde =2 tov een z waarde =0.  Een waarde van de coëfficient in de logistische regressie = 0.2 geeft een Ln (Odds ratio voor z= 2  tov z=0)=0.4 of een Odds ratio van 1.49 voor een z waarde =2 tov een z waarde =0.  Een waarde van de coëfficient in de logistische regressie = 0.4 geeft een Ln (Odds ratio voor z= 2  tov z=0)=0.8 of een Odds ratio van 2.23 voor een z waarde =2 tov een z waarde =0.  Tussen de P10 en de p90 van de parameter “Som van Z waarden van organochloor‐verbindingen”  liggen 6,90 eenheden verschil.  Voorbeeld:  Voor longaandoeningen of verwante toestanden bij de vrouw bedraagt de odds ratio   voor  een  z‐waarde  =p90    tov  z‐waarde=p10  voor  de  parameter  “Som  van  Z  waarden  van  organochloor‐verbindingen” 0.54 (correctie voor verstorende factoren).           

36   

 

37

Tabel  8f.  Logistische  regressie  voor  verbanden  tussen  neurodegeneratieve  aandoeningen  of  depressie en complexe blootstellingen.    Gezondheids‐ Blootstelling  Modela  Coefficiënt in  Coefficiënt in  p  toestand of ziekte  Logistische  Logistische  regressieb  regressie  95%CIb  0,087  ‐0,005/0,178  0,063  Neurodegeneratie Som van Z waarden van  verst        urinair cadmium/g  ve ziekte of    creatinine en 1‐ mogelijk    hydroxypyreen /g  voorstadium bij  creatinine  mannen en  vrouwen  0,099  0,015/0,182  0,020  Neurodegeneratie Som van de z waarden  verst        voor cadmium, tt‐ ve ziekte of  muconzuur, 1‐ mogelijk  hydroxypyreen in urine  voorstadium bij  en voor serum  vrouwen   concentraties van PCBs  en PCB118  0,096  0,011/0,181  0,026  Neurodegeneratie Som van de z waarden  cov        voor cadmium, tt‐ ve ziekte of    muconzuur, 1‐ mogelijk  hydroxypyreen in urine  voorstadium bij  en voor serum  vrouwen   concentraties van PCBs  en PCB118  0,114  ‐0,016/0,244  0,085  Neurodegeneratie Som van Z waarden van  verst        urinair cadmium/g  ve ziekte of    creatinine en 1‐ mogelijk  hydroxypyreen /g  voorstadium bij  creatinine  vrouwen  0,112  ‐0,019/0,244  0,094  Neurodegeneratie Som van Z waarden van  cov        urinair cadmium/g  ve ziekte of    creatinine en 1‐ mogelijk  hydroxypyreen /g  voorstadium bij  creatinine  vrouwen   Depressie bij  Som van Z waarden van  verst  ‐0,079  ‐0,168/0,009  0,078  mannen  organochloorverbindin       gen      Depressie bij  Som van Z waarden van  cov  ‐0,100  ‐0,195/‐0,006  0,037  mannen  organochloorverbindin       gen      0,096  0,0145/0,177  0,020  Depressie bij  Som van de z waarden  verst        vrouwen  voor cadmium, tt‐ muconzuur, 1‐ hydroxypyreen in urine  en voor serum  concentraties van PCBs  en PCB118  37   

 

38

0,092  0,011/0,174  0,026  Som van de z waarden  cov        voor cadmium, tt‐   muconzuur, 1‐ hydroxypyreen in urine  en voor serum  concentraties van PCBs  en PCB118  a De multipele logistische regressie omvat ofwel alleen de verstorende factoren (verst.) ofwel zowel  de verstorende factoren als de covariaten (cov.)  b  Hieronder enkele berekeningen om de betekenis van de coefficient te illustreren:  Een waarde van de coëfficient in de logistische regressie = 0.1 geeft een Ln (Odds ratio voor z= 2  tov z=0)=0.2 of een Odds ratio van 1.22  voor een z waarde =2 tov een z waarde =0.  Een waarde van de coëfficient in de logistische regressie = 0.2 geeft een Ln (Odds ratio voor z= 2  tov z=0)=0.4 of een Odds ratio van 1.49 voor een z waarde =2 tov een z waarde =0.  Een waarde van de coëfficient in de logistische regressie = 0.4 geeft een Ln (Odds ratio voor z= 2  tov z=0)=0.8 of een Odds ratio van 2.23 voor een z waarde =2 tov een z waarde =0.  Tussen de P10 en de p90 van de parameter " Som van Z waarden van urinair cadmium/g creatinine  en 1‐hydroxypyreen /g creatinine " liggen 2,67 eenheden verschil.  Voorbeeld:  Voor  “Neurodegeneratieve  ziekte  of  mogelijk  voorstadium”  bij  vrouwen  bedraagt  de  odds ratio  voor een z‐waarde =p90  tov z‐waarde=p10 voor de parameter " Som van Z waarden  van  urinair  cadmium/g  creatinine  en  1‐hydroxypyreen  /g  creatinine  "  1.36  (correctie  voor  verstorende factoren).        Depressie bij  vrouwen  

38   

 

39

Tabel  8g.  Logistische  regressie  voor  verbanden  tussen  subjectief  gevoel  van  gezondheid  en  complexe blootstellingen.    Gezondheids‐ Blootstelling  Modela  Coefficiënt in  Coefficiënt in  p  toestand of ziekte  Logistische  Logistische  regressieb  regressie  95%CIb  verst  0,121  ‐0,021/0,264  0,095  Gezondheid niet  Som van Z waarden        "zeer goed"  voor TEQ pg/g vet, HCB  (vrouw)  ng/g vet en Urinair  cadmium µg/g  creatinine  cov  0,094  ‐0,052/0,2392  0,20  Gezondheid niet  Som van Z waarden        "zeer goed"  voor TEQ pg/g vet, HCB  (vrouw)  ng/g vet en Urinair  cadmium µg/g  creatinine  a De multipele logistische regressie omvat ofwel alleen de verstorende factoren (verst.) ofwel zowel  de verstorende factoren als de covariaten (cov.)  b  Hieronder enkele berekeningen om de betekenis van de coefficient te illustreren:  Een waarde van de coëfficient in de logistische regressie = 0.1 geeft een Ln (Odds ratio voor z= 2  tov z=0)=0.2 of een Odds ratio van 1.22  voor een z waarde =2 tov een z waarde =0.  Een waarde van de coëfficient in de logistische regressie = 0.2 geeft een Ln (Odds ratio voor z= 2  tov z=0)=0.4 of een Odds ratio van 1.49 voor een z waarde =2 tov een z waarde =0.  Een waarde van de coëfficient in de logistische regressie = 0.4 geeft een Ln (Odds ratio voor z= 2  tov z=0)=0.8 of een Odds ratio van 2.23 voor een z waarde =2 tov een z waarde =0.  Tussen de P10 en de p90 van de parameter "Som van Z waarden voor TEQ pg/g vet, HCB ng/g vet  en Urinair cadmium µg/g creatinine" liggen 3.90 eenheden verschil.  Voorbeeld:  Voor  “Gezondheid  niet  zeer  goed”  bij  de  vrouw    bedraagt  de  odds  ratio    voor  een  z‐ waarde =p90  tov z‐waarde=p10 voor de parameter “Som van Z waarden voor TEQ pg/g vet, HCB  ng/g vet en Urinair cadmium µg/g creatinine” 1.60 (correctie voor verstorende factoren).           

39   

 

40

Tabel 9. Odds ratio's voor ziektetoestanden in functie van blootstellingen (Mannen en vrouwen  samen)    Gezondheidstoe Blootstelling   Modela  Odds ratio voor  Odds ratio voor  p  stand of ziekte  verdubbeling  verdubbeling van   van   blootstelling  blootstelling   95%CI  Osteoporosis  Totale blootstelling aan  Verst.  1,27  ,98/ 1,66  0,077  verkeer    Osteoporosis   Totale blootstelling aan  cov  1,30  ,98/ 1,73  0,070  verkeer      Osteoporose of  Totale blootstelling aan  cov  1,17  ,99/ 1,39  0,067  verwante  verkeer    toestand   Kanker  Dioxine‐achtige activiteit  verst  1,22  1,00/1,49  0.048  pgTEQ/g bloedvet    Kanker   Dioxine‐achtige activiteit  cov  1,23  1,01/ 1,51  0,043  pgTEQ/g bloedvet    Diabetes  Dioxine‐achtige activiteit  verst  1,43  1,10/ 1,87  0,0073  pgTEQ/g bloedvet    Diabetes   Dioxine‐achtige activiteit  cov  1,45  1,09/ 1,94  0,011  pgTEQ/g bloedvet    Diabetes  Dioxine‐achtige activiteit  verst  1,48  1,10/ 1,98  0,0088  pgTEQ/g serum        Diabetes  Merker PCBs ng/g  verst  1,11  ,68/ 1,82  0,67  bloedvet    Diabetes  HCB ng/g bloedvet  verst  2,37  1,62/ 3,47  0,0000 09    Diabetes   HCB ng/g bloedvet  cov  1,63  1,07/ 2,50  0,024    Diabetes  DDE ng/g bloedvet  verst  1,22  1,00/ 1,48  0,051    Diabetes   DDE ng/g bloedvet  cov  1,074  ,86/ 1,34  0,52    Diabetes  PCB 118 ng/g bloedvet  verst  1,784  1,28/ 2,46  0,0006    Diabetes   PCB 118 ng/g bloedvet  cov  1,699  1,16/ 2,48  0,0061    Diabetes  Verkeer Deelname  verst  1,64  1,25/ 2,15  0,0004    Diabetes   Verkeer Deelname  cov  1,74  1,29/ 2,34  0,0002    Diabetes  Verkeer totaal  verst  1,49  1,10/ 2,01  0,0094    Diabetes   Verkeer totaal  cov  1,46  1,05/ 2,03  0,026    Diabetes of  Dioxine‐achtige activiteit  verst  1,32  1,10/ 1,58  0,0031  verwante  pgTEQ/g bloedvet      40   

 

toestand  Diabetes of  verwante  toestand   Diabetes of  verwante  toestand  Diabetes of  verwante  toestand   Diabetes of  verwante  toestand  Diabetes of  verwante  toestand   Diabetes of  verwante  toestand  Diabetes of  verwante  toestand   Diabetes of  verwante  toestand  Diabetes of  verwante  toestand   Diabetes of  verwante  toestand  Diabetes of  verwante  toestand   Diabetes of  verwante  toestand  Diabetes of  verwante  toestand   Atheroma 

Atheroma   Atheroma 

Atheroma  

41

Dioxine‐achtige activiteit  cov  pgTEQ/g bloedvet 

1,31 

1,08/ 1,598 

0,0073   

Dioxine‐achtige activiteit  verst  pgTEQ/g serum 

1,43 

1,17/ 1,76   

0,0006   

Dioxine‐achtige activiteit  cov  pgTEQ/g serum 

1,40 

1,12/ 1,73 

0,0025   

HCB ng/g bloedvet 

verst 

1,62 

1,23/ 2,14 

0,0006   

HCB ng/g bloedvet 

cov 

1,24 

,91/ 1,69 

0,16   

DDE ng/g bloedvet 

verst 

1,20 

1,04/ 1,39   

DDE ng/g bloedvet 

cov 

1,11 

0,95/ 1,30 

0,013      0,19   

PCB 118 ng/g bloedvet 

verst 

1,53 

1,20/ 1,96 

0,0006   

PCB 118 ng/g bloedvet 

cov 

1,47 

1,12/ 1,93 

0,0051   

Verkeer Deelname 

verst 

1,33 

1,09/1,63 

0,0055   

Verkeer Deelname 

cov 

1,35 

1,09/ 1,67 

Verkeer totaal 

verst 

1,27 

1,02/1,58 

0,0063      0,032   

Verkeer totaal 

cov 

1,24 

,98/ 1,57 

Dioxine‐achtige activiteit  verst  pgTEQ/g bloedvet 

1,16 

0,98/1,38 

Dioxine‐achtige activiteit  cov  pgTEQ/g bloedvet  Merker PCBs ng/g  verst  bloedvet 

1,07 

 

0,75 

,53/,53 

Merker PCBs ng/g  bloedvet 

,75 

,52/1,07 

cov 

41   

0,070        0,083    0,45    0,096      0,107   

 

42

Atheroma 

DDE ng/g bloedvet 

verst 

,90 

,79/ 1,029 

Atheroma 

DDE ng/g bloedvet 

cov 

,88 

,77/ 1,01 

Hypertensie 

Dioxine‐achtige activiteit  verst  pgTEQ/g bloedvet  Dioxine‐achtige activiteit  cov  pgTEQ/g bloedvet 

1,17 

1,03/ 1,32 

1,15   

1,00/ 1,31 

Hypertensie 

HCB ng/g bloedvet 

verst 

1,42 

1,16/ 1,72 

Hypertensie  

HCB ng/g bloedvet 

cov 

1,08 

,87/ 1,34 

Hypertensie 

DDE ng/g bloedvet 

verst 

1,14 

1,03/ 1,27 

Hypertensie  

DDE ng/g bloedvet 

cov 

1,09 

Hypertensie 

Urinair cadmium µg/g  Creatinine 

verst 

1,26 

,98/ 1,21    1,04/ 1,53 

Hypertensie  

cov 

1,45 

1,17/ 1,79 

Hypertensie 

Urinair cadmium µg/g  Creatinine  Bloedlood µg/liter 

verst 

,85 

,717/ 1,03 

Hypertensie  

Bloedlood µg/liter 

cov 

,91 

 

Hypertensie 

Totale  verkeersblootstelling 

verst 

1,17 

1,01/ 1,36 

Hypertensie  

cov 

1,17 

1,00/ 1,37 

Hypertensie 

Totale  verkeersblootstelling  Verkeer residentiëel 

verst 

1,08 

1,01/ 1,15 

Hypertensie  

Verkeer residentiëel 

cov 

1,08 

1,01/ 1,16 

Astma 

Merker PCBs ng/g  bloedvet  Merker PCBs ng/g  bloedvet 

verst 

,47 

,25/,87 

cov 

,48 

,24/,94   

Hypertensie  

Astma 

42   

0,10    0,058    0,014    0,043      0,0005    0,48    0,0092    0,12    0,020      0,0006    0,094    0,34      0,036      0,051    0,018    0,028    0,015    0,031   

 

  Longaandoening  of verwante  toestand  Longaandoening  of verwante  toestand   Longaandoening  of verwante  toestand  Longaandoening  of verwante  toestand   Longaandoening  of verwante  toestand  Longaandoening  of verwante  toestand   Longaandoening  of verwante  toestand  Longaandoening  of verwante  toestand   Longaandoening  of verwante  toestand 

43

Merker PCBs ng/g  bloedvet 

verst 

,64 

,48/ ,86   

0,0030   

Merker PCBs ng/g  bloedvet 

cov 

,65 

,47/ ,88 

0,0058   

DDE ng/g bloedvet 

verst 

,89   

,80/ 1,00 

DDE ng/g bloedvet 

cov 

,87 

,77/ ,98 

0,050      0,018   

Urinair cadmium  µg/g Creatinine 

verst 

1,18 

,95/ 1,47 

0,15   

Urinair cadmium  µg/g Creatinine 

cov 

1,22 

,96/ 1,56 

0,10   

Pesticiden 

verst 

,87 

,79/ ,95 

0,0019   

Pesticiden 

cov 

,86 

,79/ ,95   

Verkeer totaal 

verst 

1,25 

1,05 / 1,49 

0,0025      0,012        0,022   

Longaandoening  Verkeer totaal  cov  1,25  1,03/ 1,52  of verwante  toestand   a De multipele logistische regressie omvat ofwel alleen de verstorende factoren (verst.) ofwel zowel  de verstorende factoren als de covariaten (cov.)     

43   

 

44

Tabel 10. Vrouwen. Odds ratio's voor ziektetoestanden in functie van blootstellingen     Gezondheids‐ Blootstelling   Modela  Odds ratio voor  Odds ratio voor  toestand of  verdubbeling  verdubbeling van   ziekte  van   blootstelling 95%CI  blootstelling   Osteoporosis of  Urinair cadmium  verst.  1,26  0,97/ 1,63  verwante  toestand  Osteoporosis of  Urinair cadmium  cov  1,27  ,961/ 1,677  verwante  toestand   Kanker  Dioxine‐achtige  verst.  1.34  1.04/1.72  activiteit pgTEQ/g    bloedvet  Kanker   Dioxine‐achtige  cov  1,32  1,02/1,71  activiteit pgTEQ/g    bloedvet  Diabetes  Dioxine‐achtige  verst.  1,45  1,00/ 2,12  activiteit pgTEQ/g  bloedvet  Diabetes   Dioxine‐achtige  cov  1,50  1,019/ 2,22  activiteit pgTEQ/g      bloedvet  Diabetes  HCB ng/g vet  verst.  2,23  1,29/ 3,86 

p 

0,085    0.092    0,023      0,033    0.052 

0,0453    0,0043    0,36    0,027   

Diabetes  

HCB ng/g vet 

cov 

1,33 

,72/ 2,48 

Diabetes of  verwante  toestand  Diabetes of  verwante  toestand  Diabetes of  verwante  toestand  Diabetes of  verwante  toestand  Diabetes of  verwante  toestand  Diabetes of  verwante  toestand  Diabetes  

Dioxine‐achtige  activiteit pgTEQ/g  bloedvet  Dioxine‐achtige  activiteit pgTEQ/g  bloedvet  Dioxine‐achtige  activiteit pgTEQ/g  serumb  Dioxine‐achtige  activiteit pgTEQ/g  serumb  HCB ng/g bloedvet 

verst. 

1,36 

1,04/ 1,77 

cov 

1,38 

1,04/ 1,82 

verst. 

1,42 

1,06/ 1,90 

cov 

1,39 

1,03/1,86 

0,031 

verst. 

1,61 

1,07/ 2,42 

0,022   

HCB ng/g bloedvet 

cov 

1,27 

,81/2,01 

0,30   

PCB118 ng/g  bloedvet  PCB118 ng/g  bloedvet 

verst 

1,52 

,942/2,442 

cov 

1,47 

,84/2,58 

0,086    0,18   

Diabetes  

44   

0,025      0,017   

 

Diabetes of  verwante  toestand  Diabetes of  verwante  toestand  Atheroma  

45

PCB 118 ng/g  bloedvet 

verst. 

1,50 

1,04/ 2,16 

0,031   

PCB 118 ng/g  bloedvet 

cov 

1,52 

1,01/2,29 

0,045   

verst. 

1,11 

,87/1,41   

cov 

1,09 

1,09/1,40 

cov 

,97 

,57/ 1,63 

Atheroma  

Dioxine‐achtige  activiteit pgTEQ/g  bloedvet  Dioxine‐achtige  activiteit pgTEQ/g  bloedvet  Merker PCBs ng/g  bloedvet  DDE ng/g bloedvet 

cov 

,98 

,81/ 1,19 

Atheroma  

HCB ng/g bloedvet 

cov 

,97 

Atheroma  

pesticiden 

cov 

1,00 

,64/ 1,45    ,86/ 1,16 

Hypertensie 

verst. 

1,15 

,97/ 1,367 

cov 

1,16 

,97/1,40   

0,11   

verst. 

,71 

,50/ 1,01 

cov 

,99 

,99/1,46 

Hypertensie  

Dioxine‐achtige  activiteit pgTEQ/g  bloedvet  Dioxine‐achtige  activiteit pgTEQ/g  bloedvet  Merker pCBs ng/g  bloedvet  Merker pCBs ng/g  bloedvet  HCB ng/g bloedvet 

  0,41    0,51      0,90    0,87    0,86    0,99    0,11   

verst 

1,30 

,99/ 1,70 

Hypertensie  

HCB ng/g bloedvet 

 

,96 

,70/ 1,31 

Hypertensie 

DDE ng/g bloedvet 

verst. 

1,03 

  ,90/ 1,18 

Hypertensie 

DDE ng/g bloedvet 

cov 

,99 

,85/1,15 

Hypertensie  

Urinair cadmium  µg/g creatinine  Urinair cadmium  µg/g creatinine    Residentiëel verkeer    Residentiëel verkeer  Verkeer totaal 

verst. 

1,18 

,91/ 1,53 

cov 

1,38 

1,03/1,83 

verst. 

1,07 

,98/ 1,17 

cov 

1,08 

,98/1,19 

verst. 

1,17 

,95/ 1,43 

0,056    0,94    0,059      0,79    0,64      0,86    0,20    0,030    0,11    0,11    0,14   

Atheroma  

Atheroma  

Hypertensie 

Hypertensie  Hypertensie 

Hypertensie   Hypertensie  Hypertensie  Hypertensie 

45   

 

46

Hypertensie 

Verkeer totaal 

cov 

1,17 

,94/1,47 

Longaandoening  of verwante  toestand  Longaandoening  of verwante  toestand  Longaandoening  of verwante  toestand  Longaandoening  of verwante  toestand   Longaandoening  of verwante  toestand  Longaandoening  of verwante  toestand   Longaandoening  of verwante  toestand  Longaandoening  of verwante  toestand  (covariaten)  Longaandoening  of verwante  toestand  Longaandoening  of verwante  toestand   Neurodegenerat ieve ziekte of  mogelijk  voorstadium  Neurodegenerat ieve ziekte of  mogelijk  voorstadium  Neurodegenerat ieve ziekte of  mogelijk  voorstadium  Neurodegenerat ieve ziekte of  mogelijk  voorstadium  Neurodegenerat

Merker PCBs ng/g  bloedvet 

verst. 

,48 

,32/ ,73 

Merker PCBs ng/g  bloedvet 

cov 

,47 

,31/ ,74 

Pesticiden 

verst. 

,79 

,70/ ,90   

0,17    0,00051      0,00085      0,00044   

Pesticiden 

cov 

,80   

,70/ ,92   

0,0013   

Verkeer totaal 

verst. 

1,35 

1,05/1,73 

Verkeer totaal 

cov 

1,39 

1,05/ 1,83 

0,021      0,021   

Urinair cadmium  µg/g creatinine 

verst. 

1,11 

,82/ 1,49 

0,50   

Urinair cadmium  µg/g creatinine 

cov 

1,24 

,89/ 1,72 

0,20   

DDE ng/g bloedvet 

verst. 

,88 

,76/ 1,02  

DDE ng/g bloedvet 

Cov  

,84 

,71/ ,99   

Dioxine‐achtige  activiteit pgTEQ/g  bloedvet 

verst. 

1,18 

,98/ 1,43 

0,099      0,039      0,080   

Dioxine‐achtige  activiteit pgTEQ/g  bloedvet 

cov 

1,22 

1,01/ 1,49   

0,041   

Dioxine‐achtige  activiteit pgTEQ/g  bloedvet 

Cov en  HCB 

1,29 

1,06/ 1,59   

0,012   

HCB ng/g bloedvet 

 

,71   

,52/,96 

0,025   

HCB ng/g bloedvet 

cov 

,73 

,53/ 1,01 

0,058 

46   

 

47

ieve ziekte of      mogelijk  voorstadium  Cov en  ,69  ,49/ ,98  0,035  Neurodegenerat HCB ng/g bloedvet  TEQ    ieve ziekte of    mogelijk  voorstadium  a De multipele logistische regressie omvat ofwel alleen de verstorende factoren (verst.) ofwel zowel  de verstorende factoren als de covariaten (cov.). In enkele gevallen werd bijkomend gecorrigeerd  voor een andere blootstellingsfactor.  b Ook gecorrigeerd voor totaal bloedvet.   

47   

 

48

Tabel 11. Mannen. Odds ratio's voor ziektetoestanden in functie van blootstellingen     Gezondheidstoestand  Blootstelling   Modela  Odds ratio  Odds ratio  of ziekte  voor  voor  verdubbeling  verdubbeling  van   van   blootstelling   blootstelling  95%CI  Diabetes  Dioxine‐achtige  verst.  1,48  1,01/ 2,16  activiteit pgTEQ/g    bloedvet  Diabetes  Dioxine‐achtige  cov  1,39  ,89/2,18  activiteit pgTEQ/g  bloedvet  Diabetes  HCB ng/g vet  verst.  2,46  1,44/ 4,19 

p 

0,045    0,15    0,00097    0,051    0,00056    0,0022    0,0026    0,019    0,0090      0,023      0,0012    0,0020      0,049   

Diabetes 

HCB ng/g vet 

cov 

1,85 

1,00/3,42 

Diabetes 

DDE ng/g vet 

verst. 

1,67 

1,25/ 2,24 

Diabetes 

DDE ng/g vet 

cov 

1,72 

1,21/2,42 

Diabetes 

PCB 118 ng/g vet 

verst. 

2,04 

1,28/ 3,25 

Diabetes 

PCB 118 ng/g vet 

cov 

1,90 

1,11/3,24 

Diabetes 

Totale  verkeersblootstel ling  Totale  verkeersblootstel ling  Deelname aan  verkeer   Deelname aan  verkeer  

Verst. 

1,73 

1,15/ 2,61 

cov 

1,71 

1,08/2,71   

verst. 

1,74 

1,25/ 2,44 

cov 

1,81 

1,24/2,63   

Dioxine‐achtige  activiteit pgTEQ/g  bloedvet  Dioxine‐achtige  activiteit pgTEQ/g  bloedvet  Dioxine‐achtige  activiteit pgTEQ/g  seruma  Dioxine‐achtige  activiteit pgTEQ/g  seruma  HCB ng/g 

verst. 

1,29 

1,00/1,67 

cov 

1,22 

,92/1,61 

verst. 

1,44 

1,08/1,92 

cov 

1,37 

,99/1,89 

0,054   

verst. 

1,62 

1,11/2,37 

0,013 

Diabetes 

Diabetes  Diabetes 

Diabetes of verwante  toestand  Diabetes of verwante  toestand  Diabetes of verwante  toestand  Diabetes of verwante  toestand  Diabetes of verwante 

48   

0,17      0,014   

 

49

toestand  Diabetes of verwante  toestand  Diabetes of verwante  toestand 

bloedvet  HCB ng/g  bloedvet  DDE ng/g  bloedvet 

Diabetes of verwante  toestand  Diabetes of verwante  toestand  Diabetes of verwante  toestand 

cov 

1,19 

,78/1,82 

verst. 

1,42 

1,15/ 1,75   

DDE ng/g  bloedvet  PCB 118 ng/g  bloedvet 

cov 

1,33 

1,06/1,68 

verst. 

1,56 

1,12/ 2,18 

PCB 118 ng/g  bloedvet 

cov 

1,42 

,99/2,03 

1,21   

,954/ 1,54 

Atheroma 

Dioxine‐achtige  Verst.  activiteit pgTEQ/g  bloedvet   Atheroma   Merker PCBs ng/g  verst  vet  Atheroma (covariaten)  Merker PCBs ng/g  cov  vet 

,57 

,35/,93 

  ,57 

,34/ ,94 

Atheroma 

verst 

,79 

,65/,95 

cov 

,76 

,62/ ,93 

verst 

1,03 

,73/1,47 

cov 

,91 

,62/ 1,34 

Cov en  DDE 

1,20   

 1,87   

verst. 

1,15 

cov 

1,19 

1,02/ 1,38 

DDE ng/g  bloedvet  Atheroma (covariaten)  DDE ng/g  bloedvet  Atheroma  HCB ng/g  bloedvet  Atheroma (covariaten)  HCB ng/g  bloedvet  Atheroma (covariaten,  HCB ng/g  bijkomende correctie  bloedvet  voor DDE)  Atheroma  Pesticiden 

1,00/1,32 

Atheroma 

Pesticiden 

Hypertensie 

Dioxine‐achtige  verst.  activiteit pgTEQ/g  bloedvet  Dioxine‐achtige  cov  activiteit pgTEQ/g  bloedvet 

1,18 

,99/ 1,41 

1,13 

,93/1,37 

HCB ng/g  bloedvet  HCB ng/g  bloedvet  DDE ng/g  bloedvet 

verst. 

1,54 

1,16/ 2,05 

cov 

1,19 

 

verst. 

130 

1,11/ 1,51 

Hypertensie  (covariaten) 

Hypertensie  Hypertensie  (covariaten)  Hypertensie 

49   

  0,42    0,0011      0,014    0,0092      0,055        0,12    0,024    0,029      0,013    0,0068    0,85    0,63    0,43      0,046    0,024    0,066    0,21        0,0028    0,28    0,00099   

 

50

Hypertensie  covariaten 

DDE ng/g  bloedvet 

cov 

1,23 

1,04/ 1,45 

Hypertensie 

Urinair cadmium  µg/g creatinine  Urinair cadmium  µg/g creatinine  Hydroxypyreen  µg/g creatinine 

verst. 

1,32 

,98/ 1,780 

cov 

1,49 

1,08/ 2,05 

verst 

1,12 

,99/1,26 

Hypertensie  (covariaten)  Hypertensie 

Hydroxypyreen  µg/g creatinine  Verkeer  residentiëel 

cov 

1,16 

1,01/ 1,33 

verst 

1,090 

,99/1,19 

Hypertensie  (covariaten)  Hypertensie 

Verkeer  residentiëel  Verkeer totaal 

cov 

,99/ 1,209 

verst 

1,09    1,179 

Hypertensie  (covariaten) 

Verkeer totaal 

cov 

1,18 

,94/1,49 

Longaandoening of  verwante toestand  Longaandoening of  verwante toestand 

Merker PCBs ng/g  verst  vet  Urinair cadmium  verst  µg/g creatinine 

,91 

,59/ 1,40 

1,32   

,94/ 1,86 

Longaandoening of  verwante toestand  Longaandoening of  verwante toestand  Longaandoening of  verwante toestand  Longaandoening of  verwante toestand 

Urinair cadmium  µg/g creatinine  Pesticiden  

cov 

1,32 

,89/1,96 

verst 

,95 

,84/ 1,08 

Verkeer totaal 

verst 

1,20 

,93/1,54 

Verkeer totaal 

cov 

1,14 

,86/1,52 

Longaandoening of  verwante toestand  Neurodegeneratieve  ziekte of mogelijk  voorstadium  Neurodegeneratieve  ziekte of mogelijk  voorstadium  (covariaten)  Depressie 

DDE ng/g  bloedvet  Bloedlood µg/L 

verst 

,91 

,77/ 1,08 

verst 

1,36 

,98/ 1,88 

0,018      0,066    0,016    0,078      0,034    0,072      0,093    0,14      0,15      0,67    0,11      0,17    0,45    0,16    0,37      0,29    0.067 

Bloedlood µg/L 

cov 

1,21 

,86/ 1,72   

0,27   

,52 

,33/ ,81 

,51 

,32/ ,79 

0,0035    0,0029   

Hypertensie  (covariaten)  Hypertensie 

Merker PCBs ng/g  verst  vet  Depressie (covariaten)  Merker PCBs ng/g  cov  vet  50 

 

,950/1,45   

 

51

Depressie 

DDE ng/g  verst  ,84  ,71/ 1,00  0,044  bloedvet     Depressie  DDE ng/g  cov  ,79  ,66/ ,94  0,0087  bloedvet    Depressie  Deelname  verst  ,76  ,61/ ,94  0,012  verkeer    Depressie (covariaten)  Deelname  cov  ,74  ,60/ ,93  0,0082  verkeer    a De multipele logistische regressie omvat ofwel alleen de verstorende factoren (verst.) ofwel zowel  de verstorende factoren als de covariaten (cov.)     

51   

 

52

2.2.4.7. Associaties tussen regio van residentie en gezondheidstoestand    Inwoners  van  de  Fruitstreek  (mannen  en  vrouwen  samen)  bleken  zich  meer  frequent  zeer  gezond  te  voelen  dan  inwoners  van  de  rest  van  Vlaanderen  (p=  0.051;  na  bijkomende  correctie  voor covariaten: p=0.18). In contrast met voorgaande bevinding bleken zij significant meer kans te  hebben  op  een  atheromateuze  aandoening  en  significant  duidelijk  meer  kans  te  hebben  op  een  "nierziekte of verwante toestand" (tabel 12).  Voor mannen apart werd, m.b.t. het zich zeer gezond  voelen, een  gelijkaardige  trend  waargenomen  (tabel   13).  Mannelijke  inwoners van  de  Fruitsteek  bleken,  vergeleken  met  mannelijke  inwoners  van  de  rest  van  Vlaanderen,  een  significant  grotere   kans te hebben op een atheromateuze aandoening  en een tendens te vertonen naar een grotere  kans op diabetes (de associatie bleek significant na correctie voor bijkomende covariaten) en een  grotere  kans  op  hypertensie  (de  associatie  bleek  significant  na  correctie  voor  bijkomende  covariaten (tabel 13).     Inwoners van de havenstreek van Antwerpen (mannen en vrouwen samen)bleken zich meer  frequent "minder dan goed gezond" te voelen dan inwoners van de rest van Vlaanderen (p=0.13;  na  bijkomende  correctie  voor  covariaten:p=0.020)  en  bleken  een  trend  te  vertonen  naar  een  grotere  kans  op  kanker  (tabel  12).  Mannen,  afzonderlijk  beschouwd,  bleken  eveneens  zich  meer  frequent "minder dan goed gezond" te voelen (p= 0.048; na bijkomende correctie voor covariaten  p= 0.054) en ook voor vrouwen afzonderlijk werd een gelijkaardige trend waargenomen (de trend  verzwakte na bijkomende correctie voor covariaten) (tabel 14).      Inwoners  van  de  streek  van  Olen  (mannen  en  vrouwen  samen)  bleken,  vergeleken  met  inwoners van de rest van Vlaanderen, een trend te vertonen naar meer kans op osteoporose (de  trend  verzwakte  na  bijkomende  correctie  voor  covariaten)  en  naar  meer  kans  op  "Parkinson  of  mogelijk  voorstadium"(de  associatie  bleek  significant  na  correctie  voor  bijkomende  covariaten)  (tabel  12)  .  Afzonderlijk  beschouwd  bleken  alleen  vrouwen  een  trend  naar  een  hogere  kans  op  osteoporose te vertonen (de trend verzwakte na bijkomende correctie voor covariaten) (tabel 14).    Inwoners van de streek rond het Albertkanaal bleken, vergeleken met inwoners van de rest  van  Vlaanderen,  een  significant  verhoogde  kans  op  "Longaandoening  of  verwante  toestand"  te  vertonen (deze associatie was niet langer significant na bijkomende correctie voor covariaten) en  een  trend  naar  een  hogere  kans  op  astma  (deze  associatie  bleek  significant  na  correctie  voor  bijkomende covariaten) (Tabel 12). Mannen die in de streek rond het Albertkanaal wonen bleken  zich enigszins minder frequent "zeer gezond" te voelen (Tabel 13).   

52   

 

53

Tabel 12. Mannen en vrouwen. Odds ratio's voor gezondheidstoestand in functie van regio    Gezondheidstoestand  Streek  Modela  Odds ratio  Odds ratio  p  of ziekte  vergeleken met   vergeleken  rest van  met  rest van  Vlaanderen  Vlaanderen   95%CI  Niet "Zeer goed  Fruitstreek  verst  ,796  ,632 / 1,001  0,051  gezond      Niet "Zeer goed  Fruitstreek  cov  ,847  ,666 / 1,077  0,18  gezond    Gezondheid minder  Antwerpen  verst  1,337   1,063/ 1,681      dan goed   haven      0,013    Gezondheid minder  Antwerpen  cov  1,319  1,044/1,667  0,020  dan goed   haven    Gezondheid minder  Landelijk  verst  ,843  ,657/ 1,081  0,18  dan goed    Gezondheid minder  Landelijk  cov  ,843  ,651/1,090  0,19  dan goed    Osteoporosis  Olen   verst  1,291  ,959/1,739  0,093    Osteoporosis  Olen   cov  1,160  ,844/1,594  0,36      Kanker   Antwerpen  verst  1,320  ,986/ 1,768  0,062  haven    Kanker   Antwerpen  cov  1,288  ,954/1,739  0,099  haven    Atheroma  Fruitstreek  verst  1,446  1,127/1,854  0,0037    Atheroma  Fruitstreek  cov  1,489  1,152/1,924  0,0023  Longaandoening of  Albertkanaal  verst  1,249  1,004/ 1,553  0,046  verwante toestand    Longaandoening of  Albertkanaal  cov  1,180  ,921/1,513  0,19  verwante toestand    Astma  Albertkanaal  verst  1,423  ,945/2,145  0,091    Astma  Albertkanaal  cov  1,241  ,750/2,053  0,40    Nierziekte of verwante  Fruitstreek  verst  1,773  1,188/ 2,645  0,0050  toestand    Nierziekte of verwante  Fruitstreek  cov  1,870  1,244/2,811  0,0026  toestand      Parkinson of mogelijk  Olen  verst  1,384  ,960/ 1,997  0,082  voorstadium    Parkinson of mogelijk  Olen  cov  1,480  1,016/2,156  0,041  voorstadium      53   

 

54

Parkinson of mogelijk  Albertkanaal  verst  1,291  ,944/1,291  0,19  voorstadium    Parkinson of mogelijk  Albertkanaal  cov  1,426  ,767/2,154  0,092  voorstadium    a De multipele logistische regressie omvat ofwel alleen de verstorende factoren (verst.) ofwel zowel  de verstorende factoren als de covariaten (cov.). 

54   

 

55

Tabel 13. Mannen . Odds ratio's voor gezondheidstoestand in functie van regio  Gezondheidstoestand  Streek  Modela  Odds ratio  Odds ratio  of ziekte  vergeleken  vergeleken  met  rest van  met  rest van  Vlaanderen  Vlaanderen   95%CI  Niet "Zeer goed  Albertkanaal  verst  1,502  ,967/ 2,332  gezond  Niet "Zeer goed  Albertkanaal  cov  1,456  ,931/2,276  gezond  Niet "Zeer goed  Fruitstreek  verst  ,764  ,558/ 1,047  gezond  Niet "Zeer goed  Fruitstreek  cov  ,748  ,542/1,033  gezond  Niet "Zeer goed  Landelijk  verst  ,782  ,576/ 1,062  gezond  Niet "Zeer goed  Landelijk  cov  ,752  ,551/1,027  gezond    Minder dan goede  Antwerpen  verst  1,423  1,003/2,020  gezondheid  haven  Minder dan goede  Antwerpen  cov  1,421  ,993/2,034  gezondheid  haven  Diabetes  Fruitstreek  verst  1,510  ,964/2,364 

p 

0,070    0.099    0,094    0,078    0,12    0,074    0,04    0,054    0,072    Diabetes  Fruitstreek  cov  1,772  1,035/3,034  0,037    Hypertensie  Fruitstreek  verst  1,305  ,981/ 1,735  0,068    Hypertensie  Fruitstreek  cov  1,552  1,133/2,127  0,0062    Atheroma  Fruitstreek  verst  1,452  1,036/2,036  0,031    Atheroma  Fruitstreek  cov  1,524  1,070/2,171  0,020    Depressie  Fruitstreek  verst  1,293    0,11    Depressie   Fruitstreek   cov  1,238  ,895/1,714  0,20    a De multipele logistische regressie omvat ofwel alleen de verstorende factoren (verst.) ofwel zowel  de verstorende factoren als de covariaten (cov.). 

55   

 

56

Tabel 14. Vrouwen. Odds ratio's voor gezondheidstoestand in functie van regio  Gezondheidstoestand  Streek  Modela  Odds ratio  Odds ratio  of ziekte  vergeleken met   vergeleken  rest van  met  rest van  Vlaanderen  Vlaanderen   95%CI  Minder dan goede  Antwerpen  verst  1,328  ,980/1,801  gezondheid  haven  Minder dan goede  Antwerpen  cov  1,291  ,942/1,768  gezondheid  haven  Osteoporose  Olen  verst  1,305  ,956/1,781 

p 

0,068    0,11    0,094    Osteoporose  Olen  cov  1,218  ,878/1,689  0,24    a De multipele logistische regressie omvat ofwel alleen de verstorende factoren (verst.) ofwel zowel  de verstorende factoren als de covariaten (cov.).    3.Discussie.   Bij  het  lezen  van  dit  rapport  dient  men  te  beseffen  dat,  wanneer  zeer  talrijke  associaties  worden  onderzocht,  er  steeds  een  aantal  "significante  associaties"  of  "trends"  opduiken  die  aan  het  toeval  te  wijten  zijn.  Nochtans    zijn  vele  van  de  gevonden  associaties  "plausiebel",  geloofwaardig, in mechanistische termen. Dit is bijvoorbeeld het geval voor de positieve associatie  tussen  dioxine‐activiteit  in  het  bloed  en  risico  op  kanker,  of  voor  de  associatie  tussen  hormoonverstorende stoffen en diabetes.  Bij het lezen van de tabellen dient men niet alleen op p‐ waarden te letten (die een indicatie geven over de waarschijnlijkheid dat de betreffende associatie  aan  het  toeval  kan  te  wijten  zijn),  maar  evenzeer  op  de  sterkte  van  de  associatie  (de  regressiecoëfficient of de Odds ratio).   Consistent  met  talrijke  buitenlandse  studies    wijzen  de  waarnemingen  van  de  Vlaamse  biomonitoringstudies,    en  deze  opvolgstudie  in  het  bijzonder,  erop  dat  alles  wat  in  ons  lichaam  gebeurt mede bepaald wordt door de blootstelling aan vervuilende stoffen wat in mechanistische  termen trouwens te verwachten is (zie daarover onder meer De Coster & van Larebeke: Endocrine  disrupting chemicals, associated disorders and mechanisms of action). Merkwaardig daarbij is dat,  zoals verschillende bevindingen in dit rapport suggereren, de effecten van vervuilende stoffen niet  altijd  gezondheidsschadend  zijn,  maar  blijkbaar  ook  kunnen  geassocieerd  zijn  aan  een  gezondheidsbeschermend  effect.  Het  verband  tussen  enerzijds  gezondheidsschadende  effecten  van  bijvoorbeeld  PCBs  en  anderzijds  hun  gezondheidsbeschermende  effecten  is  wellicht  complex  en zal slechts kunnen begrepen worden middels verder wetenschappelijk onderzoek, onder meer  inzake  effecten  op  genexpressie,  onderzoek  dat  door  de  voortschrijdende  technieken  mogelijk  wordt gemaakt.    4.Conclusie  Ondanks  het  vrij  geringe  aantal  personen  betrokken  bij  deze  studie  met  slechts  een  vrij  beperkt aantal gevallen van ziekte of van met ziekte verwante toestanden blijkt dat de inwendige  blootstelling  aan  meerdere  polluenten  geassocieerd  is  met  verschillen  in  kans  op  ziekte.  Significante  associaties  worden  echter  zelden  waargenomen  voor  parameters  die  slechts  betrekking  hebben  op  een  momentopname  van  de  inwendige  blootstelling  (zoals  de  benzeenmetaboliet  TT‐muconzuur  in  de  urine,  concentratie  van  cadmium  in  het  bloed,  concentratie van de PAKs metaboliet 1‐hydroxypyreen in de urine. In de meeste gevallen verhoogt 

56   

 

57

de  blootstelling  de  kans  op  ziekte,  maar  in  enkele  gevallen  wordt  de  kans  verlaagd.  Dit  wordt  vooral waargenomen voor merker PCBs en DDE.   Onder  de  in  onze  biomonitoring  gemeten  agentia  zijn  dioxine‐achtige  activiteit,  hexachlorobenzeen en cadmium de belangrijkste gezondheidsschadende agentia. Blootstelling aan  deze agentia blijkt in de Vlaamse bevolking duidelijk geassocieerd te zijn aan een stijging van zware  pathologie.   De  bevindingen  in  deze  opvolgstudie  zijn  ook  consistent  met  de  notie  dat  diabetes  en  hypertensie in de hand gewerkt wordt door endocriene verstoring , en dat dioxine‐achtige stoffen ,  hexachlorobenzeen en DDE hormoonverstorende stoffen zijn.     Ondanks  het  feit  dat  we  niet  over  rechtstreekse  metingen  van  blootstelling  aan  verkeer  konden beschikken, maar enkel over een score berustend op een summier bevraging, zijn er ook  substantiële aanwijzingen in de studie voor het feit dat blootstelling aan verkeer op betekenisvolle  wijze  gezondheidsschadend  is.  Omdat  een  blootstellings‐antwoord  curve  altijd  minder  stijl  is  wanneer de precisie van de blootstellingsgegevens geringer is, valt te verwachten dat we hier met  een onderschatting van het werkelijk effect van blootstelling aan verkeer te maken hebben.    Opvallend ook   is dat er zeer grote verschillen bestaan tussen mannen en vrouwen  inzake  associaties tussen gezondheidsparameters en blootstellingen. Deze grote verschillen zijn consistent  met  de  waargenomen  contrasten  inzake  genexpressie  in  functie  van  inwendige    blootstellingen.  Studies  inzake  gezondheidseffecten  van  polluenten  dienen  alleszins  ook  analyses  op  mannen  en  vrouwen afzonderlijk te omvatten.   

57   

 

58

  Aanbevelingen  Gezien deze opvolgstudie uitgevoerd werd als een pilootproject om de haalbaarheid  na  te gaan  om een lange termijnsopvolging te doen van deelnemers aan biomonitoringsonderzoek, is het hier  de bedoeling om procedures en werkwijzen aan te bevelen om in de toekomst gegevens vlotter te  kunnen bekomen en te gebruiken.    Een eerste aanbeveling in dat kader is om reeds bij de eerste campagne het rijksregisternummer  van  de  deelnemers  te  vragen.  Aan  de  hand  van  dit  rijksregister  kunnen  op  vrij  eenvoudige  wijze  gegevens opgevraagd worden bij centrale databanken zoals het kankerregister. Bovendien kunnen  aan  de  hand  van  het  rijksregisternummer  ook  deelnemers  opgespoord  worden  die  verhuisd  zijn  tussen de eerste campagne en de opvolgstudie.     Een  tweede  aanbeveling  die  hier  nauw  bij  aansluit  is  om  bij  de  eerste  campagne  reeds  aan  de  deelnemers  toestemming  te  vragen  om  op  een  later  tijdstip  gegevens  van  hen  op  te  vragen  bij  centrale databanken en registers. Op die manier is het voor dat luik van het opvolgonderzoek niet  noodzakelijk de deelnemers opnieuw aan te schrijven om hun toestemming te vragen.     In  deze  opvolgstudie  is  ook  ervaren  dat  het  werken  met  zowel  papieren  als  elektronische  vragenlijsten goed gesynchroniseerd dient te gebeuren. Bij voorkeur worden beide vragenlijsten in  éénzelfde  programma  gemaakt  zodat  het  wegschrijven  van  de  resultaten  op  identieke  wijze  gebeurt.     Wat de inhoud van de vragenlijsten betreft, stelden we vast dat wanneer we hart‐ en vaatziekten  als  gezondheidseindpunt  willen  bestuderen,  het  ook  nuttig  is  na  te  vragen  of  de  personen  een  overbrugging  gehad  hebben.  Indien  wel,  dan  kan  dit  een  reden  zijn  waarom  bijvoorbeeld  een  hartinfarct vermeden is. Bij het bevraging van het tijdstip van de kankerbehandeling, is het nuttig  te zorgen dat er meerdere antwoorden genoteerd worden gezien de behandeling van kanker vaak  over een lange periode verloopt of fragmentarisch; in verschillende niet‐aaneengesloten periodes.        

58   

 

59

  Bijlagen  Bijlage 1. Bondige beschrijving van de opvolgstudie Volwassenen  MILIEU EN GEZONDHEID IN VLAANDEREN ‐  OPVOLGSTUDIE DEELSTUDIE BIOMONITORING VOLWASSENEN    Bondige omschrijving van het project    In de periode 2002‐2006 liep in Vlaanderen in opdracht van de Vlaamse overheid een meetnetwerk  dat  gebaseerd  is  op  het  meten  van  biomerkers  van    blootstelling  en  effect  in  de  mens.  Het  meetnetwerk had als doelstelling gegevens te verzamelen over blootstelling aan milieupolluenten  en  hun  mogelijke  relatie  met  gezondheidseffecten.  De  campagne  werd  toegespitst  op  3  doelgroepen: moeders/pasgeborenen, adolescenten, en volwassenen. Deze aanvraag gaat over het  opnieuw contacteren van de ouders van de pasgeborenen en de volwassenen, en dit met behulp  van vragenlijsten. De voorgestelde studie loopt tijdens het jaar 2011.  De  aanvraag  voor  het  opvolgen  van  pasgeborenen  werd  ingediend  bij  de  ethische  commissie  op  22/04/2011.  De huidige aanvraag betreft de opvolging van volwassenen.       Opvolgstudie volwassenen    In  de  periode  2001‐2006  namen  1583  volwassen  (50  tot  65  jaar)  deel  aan  het  onderzoek  (de  rekrutering  liep  van  september  2004  tot  juni  2005).  Deze  deelnemers  werden  na  de  studie  niet  meer gecontacteerd.    De doelstelling van deze opvolgstudie is de haalbaarheid na te gaan om na een periode van  6‐7  jaar  een  cohorte  opnieuw  te  contacteren:  hoeveel  mensen  zullen  nog  bereid  zijn  om  mee  te  werken? De tweede doelstelling is om blootstellingsgegevens, gemeten op de leeftijd van 50 tot 65  jaar,  te  koppelen  aan  gezondheid  op  latere  leeftijd  (6  à  7  jaar  later)  via  het  afnemen  van  vragenlijsten  enerzijds  en  via  het  (al  dan  niet  anoniem)  koppelen  aan  bestaande  registers  anderzijds.  De  haalbaarheid  van  deze  opvolging  zal  onderzocht  worden  en  aanbevelingen  voor  koppeling van gegevens en anonieme werkwijze zullen gedaan worden.     Het linken van blootstellingsmerkers op 50‐65‐jarige leeftijd en gezondheidseffecten na een follow‐ up periode zal gebeuren op 2 manieren:   1) bevragen van deelnemers   2) (anonieme) koppeling van databanken    1) Bevragen van deelnemers  De  volwassenen  uit  de  biomonitoringsstudie  zullen  opnieuw  gecontacteerd  worden,  met  twee  vragen voor medewerking:  ‐  er  wordt  gevraagd  om  een  vragenlijst  over  ziekte  en  gezondheid  in  te  vullen.  De  gegevens  uit  deze vragenlijst kunnen gekoppeld worden aan de biomerkers van blootstelling die in 2004 werden  gemeten.  ‐  er  wordt  toestemming  gevraagd  om  in  de  toekomst  registers  te  mogen  raadplegen  waarbij  ziektegegevens  van  de  deelnemer  worden  opgevraagd  en  gekoppeld  aan  de  databank  van  de 

59   

 

60

biomonitoring.  Er  wordt  toestemming  gevraagd  om  hiervoor  gebruik  te  maken  van  het  rijksregisternummer.     De  vragenlijst  zal  voornamelijk  aandacht  hebben  naar  volgende  ziektes  waar  een  link  met  milieu  mogelijk  is:  kanker,  obesitas,  diabetes,  COPD,  cardiovasculaire  ziektes,  Parkinson,  osteoporose,  nierinsufficiëntie. Er wordt gevraagd of de persoon deze ziekte(n) ooit gehad heeft, of de diagnose  door  een  arts  werd  vastgesteld,  hoe  lang  de  persoon  deze  ziekte  (gehad)  heeft,  en  of  op  dit  moment  medicatie  voor  deze  ziekte  genomen  wordt  (zie  vragenlijst  in  bijlage).  Verder  worden  enkele algemene levensstijlfactoren bevraagd die gebruikt worden als confounder in de statistische  analyses.    De brief aan de deelnemers, het informed consent en de vragenlijst zijn in bijlage toegevoegd.    De output van de analyse is:  ‐ rapport over haalbaarheid om 50‐65‐jarige deelnemers te contacteren na periode van 6‐7  jaar;   ‐ rapport over associatie tussen blootstellingsmerkers op 50‐65 jarige leeftijd en bevraagde  gezondheidsparameters na follow‐up periode;  ‐ mogelijkheid om in een latere fase de data van de biomonitoring te koppelen aan registers  (bijv. sterfteregister, kankerregister)      2) Anonieme koppeling van databanken  Aangezien in het oorspronkelijke informed consent van de biomonitoringstudie (2004‐2005) geen  toestemming werd gevraagd aan de deelnemers om hun meetgegevens te koppelen aan gegevens  uit  registers  (bijv.  sterfteregister,  kankerregister),  en  aangezien  het  zeer  aannemelijk  is  dat  niet  iedere deelnemer de vragenlijst en toestemming om data in registers op te vragen (zie punt 1) zal  terugsturen, zal er een deel van de studiepersonen verloren gaan. Dit gaat echter ten koste van de  kwaliteit van het onderzoek (lost to follow‐up).     Daarom  zal  worden  nagegaan  of  het  mogelijk  is  om  de  gegevens  van  alle  deelnemers  uit  het  onderzoek op anonieme manier te koppelen aan externe databanken.   Het PIH zal contact opnemen met de verantwoordelijke beheerders van het sterfteregister en het  kankerregister  en  samen  met  hen  een  procedure  uitwerken  voor  anonieme  koppeling  aan  de  databank van de biomonitoringstudie. Dit zal gebeuren door het inschakelen van een derde partij  die  de  databanken  koppelt  op  basis  van  het  studienummer,  de  analyses  uitvoert  en  daarna  de  koppeling vernietigt.  De output van de analyse is:  ‐ rapport over haalbaarheid van anonieme koppeling van databank en aanbevelingen om dit  eventueel uit te voeren voor andere databanken (bijv. minimale klinische gegevens, …);  ‐ rapport  over  associatie  tussen blootstellingsmerkers  op  50‐65 jarige  leeftijd  en sterfte en  incidentie van kanker na follow‐up periode.      

60   

 

61

Bijlage 2. Brief informatie deelnemer volwassenen    Geachte Mevrouw,   Geachte Mijnheer,     U hebt een aantal jaren geleden deelgenomen aan  een biomonitoring studie georganiseerd  door  het  Steunpunt  Milieu  en  Gezondheid  in  opdracht  van  de  Vlaamse  Gemeenschap.  Wij  wensen  U  daarvoor  nogmaals  te  bedanken.  Inderdaad,  deze  biomonitoringstudies  zijn  nodig  om  een  inschatting te kunnen maken van de impact van vervuilende stoffen, in de concentraties waarbij ze  werkelijk  voorkomen  in  de  Vlaamse  bevolking,  op  de  gezondheid  van  de  mens.  Daaruit  voortvloeiende  kennis  en  inzichten  kunnen  dan  aangewend  worden  om  het  milieubeleid  bij  te  sturen.    Tijdens de biomonitoringstudies hebben we, naast het meten van de inwendige blootstelling aan  vervuilende  stoffen,  ook  biologische  of  gezondheidseffecten  gemeten  en  bevraagd.  Dit  heeft  het  mogelijk  gemaakt  verbanden  te  leggen  tussen  de  inwendige  blootstelling  en  biologische  of  gezondheidseffectenaanwezig op het moment van het onderzoek.    Het  is  echter  evenzeer  van  belang  na  te  gaan  welke  de  mogelijke  verbanden  zijn  tussen  de  inwendige  blootstelling  aan  vervuilende  stoffen  gemeten  op  een  bepaald  ogenblik,  en  de  gezondheidseffecten op langere termijn. Daarom trachten we nu informatie te bekomen over de  gezondheidstoestand,  meerdere  jaren  na  de  oorspronkelijke  metingen  en  bevraging,  van  de  deelnemers  aan  onze  studies.  Het  gaat  daarbij  over  gegevens  met  betrekking  tot  chronische  ziekten  of  gezondheidsklachten  die  mogelijk  veroorzaakt  of  bevorderd  kunnen  worden  door  vervuilende stoffen.     In  de  eerste  plaats  verzoeken  we  U  een  vragenlijst  te  willen  invullen.  Aangezien  heel  wat  verschillende  soorten  klachten  en  ziekten  kunnen  voorkomen  (gelukkig  meestal  niet  allemaal  samen bij dezelfde persoon!) is deze vragenlijst vrij lang. We hopen uw geduld niet teveel op proef  te stellen, en hebben gepoogd de vragenlijst eenvoudig te houden.  Vervolgens  vragen  wij  U  de  toelating  om  eventueel  nu,  maar  ook  op  een  later  tijdstip,  gegevens  betreffende  uw  gezondheidstoestand  te  mogen  opvragen  bij  officiële  ziekteregisters  zoals  het  nationaal kankerregister.    Tenslotte vragen we U ook de toestemming om op een later tijdstip gegevens op te vragen aan het  Vlaamse Sterfteregister. Sterven doen we allemaal, maar te weten komen of iemand gestorven is,  is in een biomonitoringsonderzoek niet eenvoudig!    Wij hopen dat U de gevraagde medewerking zal kunnen verlenen,   met veel dank bij voorbaat,     Namens het Steunpunt Milieu en Gezondheid,       Prof. W. Baeyens, Coördinator van het Steunpunt  Prof. G. Schoeters, Coördinatrice van de Biomonitoring  Prof. N. van Larebeke, Woordvoerder van het Steunpunt            61   

 

62

Bijlage 3: Dossier ethische commissie  Mol, 30/05/2011                    Betreft: addendum dossiernummer A02‐045‐46‐47          Geachte      De  bijgevoegde  aanvraag  omvat  een  addendum  bij  het  reeds  goedgekeurde  project  met  titel:  ‘Biomonitoringscampagne van het Steunpunt Milieu en Gezondheid’, met dossiernummer A02‐045‐ 46‐47.  Vorige  maand  werd  reeds  de  studie  van  de  pasgeborenen  ingediend  (dossiernummer  UA  A11 43). Dit deel bevat de opvolgstudie van de volwassenen.      Hopend op een gunstig advies,  Met vriendelijke groeten,              Greet Schoeters  Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO)  Milieu Risico en Gezondheid  Tel 014/335167  [email protected] 

62   

 

63

(in te vullen door Commissie Medische Ethiek:)  dossiernummer:       ontvangen op datum:     

    In  te  dienen  bij  het  secretariaat  Commissie  Medische  Ethiek  –  mevr.  Kristin  Deby  –  Universiteit  Antwerpen – CDE – S1.53 – Decanaat Geneeskunde    Er  wordt  aan  herinnerd  dat  volgens  de  huidige  Belgische  jurisprudentie,  zelfs  met  schriftelijke  toestemming van de proefpersoon, de onderzoeker niet ontheven is van zowel strafrechterlijke als  burgerlijke aansprakelijkheid.        1. Administratieve gegevens over het onderzoeksproject en onderzoeksplaats    1.1. Titel van het onderzoeksproject:    Opvolgstudie  deelstudie  volwassenen  van  de  biomonitoringscampagne  van  het  Steunpunt  Milieu en Gezondheid      1.2. Aard van het project (FWO onderzoeksproject, krediet aan navorsers, GOA, ...):  Biomonitoringscampagne van het Steunpunt Milieu en Gezondheid    1.3. Financieringsbron (FWO, IWT, UA BOF, ...):   Vlaamse overheid, Steunpunt Milieu en Gezondheid    1.4. Naam aanvrager:   Prof. Dr. Greet Schoeters (VITO)    1.5. Hoedanigheid aanvrager:  (onderlijn of duid aan met  )   arts   doctor in (medische) wetenschappen   licentiaat / master in     andere, specificeer:    Prof. Dr.     1.6. Naam en adres van instelling waar het onderzoek uitgevoerd wordt:  VITO, Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek  Boeretang 200, B‐2400 Mol     PIH, Provinciaal instituut voor Hygiëne  Kronenburgstraat 45, 2000 Antwerpen     Universiteit Gent, Vakgroep Maatschappelijke Gezondheidkunde,   63   

 

64

De Pintelaan 185, 9000 Gent     Katholieke Universiteit Leuven, Departement Maatschappelijke Gezondheidszorg  Herestraat 49, 3000 Leuven      Universitair  Ziekenhuis  Gent,  Studie  centrum  voor  Carcinogenese  en  Primaire  Preventie  van  kanker, De Pintelaan 185, 9000 Gent    1.7. Naam verantwoordelijke onderzoeksleider of diensthoofd:   Prof. Dr. Greet Schoeters (VITO)      2. Aard van het onderzoek    2.1. Doel van het onderzoek en zijn origineel karakter:  In  de  periode  2002‐2006  liep  in  Vlaanderen  in  opdracht  van  de  Vlaamse  Overheid  een  meetnetwerk  dat  gebaseerd  is  op  het  meten  van  biomerkers  van    blootstelling  en  effect  in  de  mens.  Het  meetnetwerk  had  als  doelstelling  gegevens  te  verzamelen  over  blootstelling  aan  milieupolluenten  en  hun  mogelijke  relatie  met  gezondheidseffecten.  De  campagne  werd  toegespitst  op  3  doelgroepen:  moeders/pasgeborenen,  adolescenten,  en  volwassenen.  Deze  bijkomende aanvraag gaat over het opnieuw contacteren van de volwassenen, en dit met behulp  van  vragenlijsten.  Daarnaast  wordt  de  haalbaarheid  onderzocht  om  op  een  anonieme  manier  de  biomonitoringsgegevens te koppelen aan bestaande registers (sterfteregister, kankerregister).    De doelstelling van deze opvolgstudie is de haalbaarheid na te gaan om na een periode van 6‐7 jaar  een cohorte opnieuw te contacteren: hoeveel mensen zullen nog bereid zijn om mee te werken?  De tweede doelstelling is om blootstellingsgegevens, gemeten op de leeftijd van 50 tot 65 jaar, te  koppelen  aan  gezondheid  op  latere  leeftijd  (6  à  7  jaar  later)  via  het  afnemen  van  vragenlijsten  enerzijds  en  via  het  anoniem  koppelen  aan  bestaande  registers  anderzijds.  De  haalbaarheid  van  deze  opvolging  zal  onderzocht  worden  en  aanbevelingen  voor  koppeling  van  gegevens  en  anonieme werkwijze zullen gedaan worden.     2.2. Het onderzoek betreft een:  (onderlijn of duid aan met , meerdere antwoorden zijn mogelijk)    epidemiologische studie   fysiologische of fysiopathologische studie   studie van farmacokinetiek of bio‐equivalentie   geneesmiddelenexperiment fase I – II – III – IV – andere (verwijder wat niet past)   farmaco‐economische studie   diagnostische studie   therapeutisch niet‐medicamenteus experiment   studie naar medische hulpmiddelen, prothese   studie m.b.t. compassionate use   amendementen   andere, specificeer:       2.3. Betreft het een multicentrisch onderzoek?  (onderlijn of duid aan met  )    neen 

64   

 

65

  ja, vermeld medewerkende studiegroepen en vermeld of een advies van de CME UA of van  een centraal ethisch comité aangevraagd of verkregen wordt / werd:    2.4. Vermeld de voorziene datum van aanvang én afsluiting van het onderzoek:   De studie loopt tijdens het jaar 2011. De vragenlijsten worden uitgestuurd in de zomer/najaar,  en de analyses zullen eind december 2011 afgerond worden.    2.5.  Om  welke  redenen  kan  men  onvoldoende  gegevens  inwinnen  door  in  vitro  en/of  dierlijke  experimenten?  Door  zijn  unieke  levensstijl,  voeding,  gezondheidstoestand  en  blootstelling  aan  polluenten  via  verschillende media (lucht, voeding, bodem…) kan de informatie alleen maar door metingen in de  mens  zelf  bekomen  worden.  Het  huidige  onderzoek  is  een  opvolgstudie  van  het  eerdere  biomonitoringsonderzoek in Vlaanderen.    2.6. Behelst dit onderzoek bijkomende experimenten of monsternames op mensen?   (onderlijn of duid aan met , meerdere antwoorden zijn mogelijk)    neen   bijkomende onderzoeken, specificeer (radiografische onderzoeken, radio‐isotopische  onderzoeken, invasieve onderzoeken,..., waar en door wie uitgevoerd):      bloedafnames, specificeer (frequentie en hoeveelheid, waar en door wie afgenomen):      weefselafnames, specificeer (puncties, (chirurgisch) restweefsel,..., waar en door wie  afgenomen):      DNA‐isolaties, specificeer (hoe, waar en door wie afgenomen): Let op; DNA onderzoek dient  expliciet vermeld te worden op het informatie‐ en toestemmingsformulier!     andere, specificeer:     2.7. Hoe wordt bij staalafname de privacy gewaarborgd?  (onderlijn of duid aan met  )   door anonimisering (bij anonimisering worden de bekomen onderzoeksresultaten niet  verbonden aan patiëntengegevens)      door codering (bij codering krijgt elke patiënt een code die steeds kan worden gelinkt aan  zijn onderzoeksresultaten)  De  codenummers  uit  het  oorspronkelijke  biomonotoringsonderzoek  zullen  opnieuw  gebruikt worden, zodat de resultaten aan elkaar gelinkt kunnen worden.     2.8.  Hoe  lang  worden  de  monsters  bewaard  en/of  hoe  worden  ze  op  het  einde  van  de  studie  vernietigd?   nvt    2.9. Worden de bijkomende onderzoeken op het RIZIV verhaald?  (onderlijn of duid aan met  )    neen / niet van toepassing   ja, motiveer:      

65   

 

66

2.10.  Zijn  er  andere  studies  van  uw  dienst  lopende  waarbij  eventueel  dezelfde  personen  voor  onderzoek zouden kunnen gerekruteerd worden?  (onderlijn of duid aan met  )    neen   ja, specificeer andere studie (incl. looptijd) en geef aan of al dan niet dezelfde personen  voor onderzoek gerekruteerd worden:         3. Gegevens m.b.t. de te onderzoeken personen    3.1. Hoe en waar worden de te onderzoeken personen gerekruteerd?   Het gaat om dezelfde individuen die eerder, in de periode 2001‐2006 reeds deelnamen aan het  biomonitoringsonderzoek,  die  momenteel  opnieuw  gecontacteerd  zullen  worden.  Het  gaat  enkel  om de deelstudie volwassenen. De mensen die toen reeds aangaven niet verder gecontacteerd te  willen worden, zullen nu niet aangeschreven worden.  Alle individuen werden bij de start van de studie, een aantal jaar geleden, gezien en op de hoogte  gebracht  van  de  doelstellingen  en  het  verloop  van  de  studie,  zo  ook  dat  ze  op  latere  tijdstippen  opnieuw  gecontacteerd  konden  worden  voor  opvolgstudies.  Op  dit  moment  krijgen  ze  de  specifieke doelstellingen schriftelijk bij het informed consent.    3.2. Wat zijn de inclusie‐ en exclusiecriteria? Wat is de leeftijd van de te onderzoeken personen?  Inclusie:  alle  deelnemers  van  de  biomonitoringstudie  2001‐2006,  tenzij  ze  hebben  aangegeven  dat ze niet meer gecontacteerd willen worden.  De volwassenen zijn momenteel tussen de 55 en 72 jaar oud.    3.3. Geef een schatting van het aantal te onderzoeken personen nodig voor de studie. Op basis van  welke criteria gebeurde deze raming?    Alle  ongeveer  1600  volwassenen  zullen  opnieuw  aangeschreven  worden,  tenzij  ze  hebben  aangegeven  dat  ze  niet  meer  gecontacteerd  willen  worden.  Er  wordt  echter  verwacht  dat  niet  iedereen nog bereid zal zijn tot deelname.    3.4. Wordt er een controlegroep van gezonde deelnemers voorzien?  (onderlijn of duid aan met  )    neen / niet van toepassing   ja, specificeer aantal en rekrutering:       3.5. Wordt er een vergoeding voorzien voor de te onderzoeken personen?  (onderlijn of duid aan met  )    neen / niet van toepassing   ja, specificeer:       4. Gegevens m.b.t. risico’s verbonden aan het onderzoek    4.1. Welke zijn de technische en logistieke mogelijkheden van het centrum waar het onderzoek zal  plaatsvinden?    De  elektronisch  ingevulde  vragenlijsten  worden  geregistreerd  bij  het  PIH.  De  papieren  vragenlijsten  zullen  door  de  Universiteit  Gent  ingescand  worden.  De  statistische  analyses  zullen  door de verschillende partners uitgevoerd worden.  66   

 

67

  4.2. Zijn er risico’s en/of besmettingsgevaar?  (onderlijn of duid aan met  )  a. voor de onderzoekers    er is geen enkel risico noch besmettingsgevaar   er is gering besmettingsgevaar, eigen aan het werken met normaal humaan materiaal,  maar de nodige voorzorgsmaatregelen worden getroffen   er zijn risico’s en/of besmettingsgevaar, specificeer deze, evenals de genomen  veiligheidsmaatregelen:       b. voor de te onderzoeken personen    er is geen enkel risico noch besmettingsgevaar   er is gering risico, zoals het mogelijk ontstaan van een blauwe plek bij de bloedafname,  maar de nodige voorzorgsmaatregelen worden getroffen   er zijn risico’s en/of besmettingsgevaar, specificeer deze, evenals de genomen  veiligheidsmaatregelen:       c. voor dieren / omgeving / milieu    er is geen enkel risico noch besmettingsgevaar   er is gering besmettingsgevaar, maar de nodige voorzorgsmaatregelen worden getroffen   er zijn risico’s en/of besmettingsgevaar, specificeer deze, evenals de genomen  veiligheidsmaatregelen:       4.3.a.  Wordt  er  gebruik  gemaakt  van  risicohoudend  pathogeen  en/of  genetisch  gemanipuleerd  materiaal?  (onderlijn of duid aan met  )    neen   ja, specificeer:       4.3.b.  Zo  ja,  is  het  laboratorium  m.b.t.  dit  onderzoek  aangemeld  en  goedgekeurd  volgens  de  vigerende  wetgeving  (VLAREM  II,  Hst  5.51,  biotechnologie  en  KB  4  augustus  1996  m.b.t.  bescherming werknemers tegen risico’s bij blootstelling aan biologische agentia)?  (onderlijn of duid aan met  )   neen   ja, risicoklasse en erkenningsnummer:      in behandeling, datum aanvraag:       5. Gegevens m.b.t. informatie en toestemming van de te onderzoeken personen  In  het  geval  dat  er  schriftelijke  toestemming  gevraagd  wordt  aan  de  te  onderzoeken  persoon,  dienen  het  informatieformulier  en  het  te  ondertekenen  toestemmingsformulier  gescheiden  formulieren te zijn.  Op  het  informatieformulier  én  op  het  toestemmingsformulier  dienen  de  contactgegevens  van  de  onderzoeksleider of diensthoofd vermeld te worden (met ondertekening) en, indien er een medische  handeling  uitgevoerd  wordt  (bvb.  bloedafname),  dienen  eveneens  verplicht  de  contactgegevens  (naam,  adres,  telefoonnummer)  van  de  arts  vermeld  te  worden,  die  de  medische  67   

 

68

verantwoordelijkheid neemt, die zorg kan dragen voor eventuele terugkoppeling van gegevens en  die  kan  gecontacteerd  worden  door  de  te  onderzoeken  persoon.  Deze  arts  dient  eveneens  het  toestemmingsformulier mee te ondertekenen.    5.1.  Hoe  wordt  aan  de  te  onderzoeken  personen  of  aan  hun  wettelijk  vertegenwoordigers,  inlichtingen gegeven omtrent het onderzoek, het doel en de risico’s?  (onderlijn of duid aan met  )   mondelinge toelichting   mondelinge en schriftelijke toelichting (informatieformulier): voeg toe in bijlage    andere, specificeer:    schriftelijke toelichting. Zie bijlage    5.2.  Hoe  wordt  aan  de  te  onderzoeken  personen  of  aan  hun  wettelijk  vertegenwoordigers,  toestemming gevraagd voor deelname?  (onderlijn of duid aan met  )   mondelinge vraag   mondelinge en schriftelijke vraag, te ondertekenen door te onderzoeken persoon en  verantwoordelijke arts (toestemmingsformulier (“informed consent”)): voeg toe in bijlage    andere, specificeer:    schriftelijke vraag. Zie bijlage    5.3. Aan wie worden deze inlichtingen gegeven en toestemming gevraagd?  (onderlijn of duid aan met  )    aan de te onderzoeken persoon zelf   aan de wettelijke vertegenwoordiger van een minderjarige   aan de wettelijke vertegenwoordiger (in andere gevallen dan een minderjarige), specificeer  en vermeld waarom:      6. Verzekering    6.1. Specificeer de verzekering van aansprakelijkheid:  (onderlijn of duid aan met  )   verzekering van de Universiteit Antwerpen   verzekering van het Universitair Ziekenhuis Antwerpen    andere verzekering, specificeer:     nvt;  voor  een  studie  gebaseerd  op  vragenlijsten  is  geen  verzekering  nodig  (zie  ook  bijkomende toelichting pasgeborenen studie).    6.2. Zijn alle betrokken personen verzekerd (te onderzoeken personen, onderzoekers, ev. derden)?  (onderlijn of duid aan met  )   ja   neen, motiveer:       6.3. Is een verzekeringscontract / ‐document beschikbaar voor de volledige duur van de studie?  (onderlijn of duid aan met  )   ja   neen, motiveer:       68   

 

69

7. Bijkomende vragen, opgelegd door het federaal Raadgevend Comité voor Bio‐ethiek  Deze vragen worden opgelegd door deze overheidsinstantie en zijn letterlijk overgenomen.    7.1. Duid aan of het behandelde probleem betrekking heeft op een ethische kwestie rond:  (onderlijn of duid aan met )   begin van het leven  specificeer kort:    einde van het leven  specificeer kort:    transplantatie  specificeer kort:    genetica  specificeer kort:    algemene ethische aspecten van klinische studies   specificeer kort:    andere, specificeer:       7.2. Aard van de discipline waartoe de (voornaamste) aanvrager behoort:  (onderlijn of duid aan met  , slechts één antwoord aanduiden)   chirurgie   inwendige ziekten   vrouwenziekten   pediatrie   psychiatrie   oncologie (incl. radiotherapie)   spoedopname   klinische biologie   intensieve zorgen   palliatieve zorg   bacteriologie / virologie   verpleging    andere, specificeer:    Toxicologie        Verklaring dat alle bovenstaande gegevens correct zijn aangevuld en ondertekening:    Datum:  Handtekening aanvrager:   Handtekening onderzoeksleider of diensthoofd:   30/05/2011                Toe te voegen bijlagen:      bondige  omschrijving  van  het  project  (bvb.  zoals  formulieren  FWO,  max.  3‐4  blz.)  /  onderzoeksprotocol  zie punt 2.1 + vragenlijsten   69   

 

70

  informatieformulier  voor  de  te  onderzoeken  personen,  met  vermelding  van  onderzoeksleider/diensthoofd en verantwoordelijke arts + contactgegevens (zie 5., 5.1. en 5.2.)    toestemmingsformulier,  te  ondertekenen  door  verantwoordelijke  arts  &  te  onderzoeken  persoon of zijn/haar wettelijke vertegenwoordiger (zie 5. en 5.2.)   verzekeringsgegevens (zie 6.) ‐ nvt            (in te vullen door Commissie Medische Ethiek:) dossiernummer:     Herhaal titel van het onderzoeksproject:    Opvolgstudie  deelstudie  volwassenen  van  de  biomonitoringscampagne  van  het  Steunpunt  Milieu en Gezondheid        Advies van de Commissie Medische Ethiek:  (in te vullen door Commissie Medische Ethiek)     goedgekeurd   uitgesteld, zie bijlage   afgekeurd, zie bijlage      Datum:  Handtekening Voorzitter CME UA    Prof. dr. P. Cras      Indien van toepassing:  

versie / datum protocol:  

 



versie / datum ‘Investigators brochure’:  



versie / datum informatie‐ en toestemmingsformulier (‘Informed consent’):  

70   

 

71

Bijlage 4. Informed consent  Informed consent ‐ Versie 1.0   

 

 

 

 

 

 

  TOESTEMMINGSFORMULIER TOT DEELNAME AAN DE STUDIE   MILIEU EN GEZONDHEID IN VLAANDEREN   DEELSTUDIE BIOMONITORING VOLWASSENEN ‐ OPVOLGSTUDIE    Een  onderzoek  georganiseerd  door  het  Steunpunt  “Milieu  en  Gezondheid”  van  de  Vlaamse  overheid.Onderzoeksstudie van de universiteiten van Brussel, Gent, Leuven, Hasselt en Antwerpen  onder  coördinatie  de  eenheid  Milieurisico  en  Gezondheid  van  de  Vlaamse  Instelling  voor  Technologisch Onderzoek (Vito); het veldwerk wordtuitgevoerd door de dienst Gezondheid van het  Provinciaal Instituut voor Hygiëne (PIH) te Antwerpen.        Geachte,  1. Ongeveer 6 jaar geleden deed u mee aan de biomonitoringstudiebij volwassenenvan het  Steunpunt  Milieu  en  Gezondheid,  waarin  effecten  van  het  milieu  op  de  gezondheid  geëvalueerd  werden.  U  stond  een  staal  bloed  en  urine  af,  en  vulde  een  vragenlijst  in.  Momenteel  loopt  er  een  opvolgstudie  van  deze  volwassenen,  waarin  de  milieublootstellingen, zoals gemeten in het bloed en urine, in verband worden gebracht  met de gezondheid van de mensen nu. Er wordt gefocust op enkele ziekten die in verband  gebracht kunnen worden met milieublootstelling.    Verloop van de studie:  Deelname aan de studie houdt in:  ‐   invullen van een vragenlijst;  ‐ toestemming verlenen aan het onderzoeksteam om de resultaten van de biomonitoringstudie te  koppelen  aan  medische  gegevens  uit  bestaande  registers  (bijv.  het  kankerregister,  overlijdensregister).  Om  praktische  redenen  vragen  we  hiervoor  uw  rijksregisternummer,  dit  vergemakkelijkt het foutloos opvragen van de gegevens.     Voordelen van de studie:  Door  mee  te  werken  aan  dit  onderzoek  kunnen  we  het  effect  van  milieuvervuiling  op  de  gezondheid  meten.  Dit  zal  toelaten  om  meer  gericht  milieumaatregelen  te  nemen  om  nadelige  effecten op de gezondheid te voorkomen.    Kosten:  Niets dat in het kader van de studie zal worden uitgevoerd, zal u worden aangerekend. U kan de  vragenlijst ook gratis terugsturen.    Mogelijke risico’s:  Er  is  geen  enkel risico verbonden  aan  deelname  aan de  studie.  De studie  is  goedgekeurd  doorde  onafhankelijke ethische commissie van de Universiteit Antwerpen. De haalbaarheid, het belang, de 

71   

 

72

veiligheid  en  de  overeenstemming  met  de  internationale  aanbevelingen  worden  door  deze  commissie geëvalueerd.              Vertrouwelijkheid:  Alle  informatie  wordt  vertrouwelijk  behandeld  conform  de  wet  op  de  privacy.  De  namen  van  de  deelnemers worden vervangen door een code. Indien de resultaten van deze studie gepubliceerd  worden in een rapport of wetenschappelijk tijdschrift wordt geen enkele persoonsnaam vermeld.     Vrijwillige deelname / Intrekking van deelname uit de studie:  U neemt vrijwillig deel aan de studie.   U kan ook beslissen om niet aan het onderzoek deel te nemen, u heeft het recht uw gegevens aan  te  passen,  en  u  kan  op  ieder  moment  uit  het  onderzoek  stappen,  zelfs  al  heeft  u  dit  formulier  getekend. Alles wat u moet doen is de onderzoekers vertellen dat u niet langer wilt deelnemen.    Recht op informatie:  U  heeft  het  recht  om  informatie  te  vragen  over  de  procedures  en  het  beschreven  onderzoeksproject.  Alle  redelijke  vragen  voor  informatie  zullen  beantwoord  worden  door  de  hoofdonderzoeker naar best vermogen. Als er belangrijke veranderingen zijn in de procedures, de  risico’s of de voordelen van deze studie dan wordt u op de hoogte gebracht.    

72   

 

73

      TOESTEMMINGSFORMULIER TOT DEELNAME AAN DE STUDIE   MILIEU EN GEZONDHEID IN VLAANDEREN   DEELSTUDIE BIOMONITORING VOLWASSENEN ‐ OPVOLGSTUDIE    Dit document voorziet in de deelname van:    Naam  en  voornaam:  ……………………………………………………………………….  Geboortedatum:  ………/………/…………    Adres:  …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ….    Ik  heb  het  informatieformulier  en  het  toestemmingsformulier  gelezen  en  begrijp  de  mogelijke  risico’s en voordelen van deze studie. Ik neem vrijwillig deel aan deze studie.     O  Ik neem deel aan de studie en vul de vragenlijst van het onderzoek in:    O op papier      O  elektronisch  via  website:  ………………………….      mijn  login  code  is:  ………………………..    O  Ik  geef  de  toestemming  aan  het  onderzoeksteam  om  medische  gegevens  van  mij  op  te  vragen bij medische databanken (bijv. kankerregister, sterfteregister).    O  Voor het opvragen van mijn gegevens mogen de onderzoekers gebruik maken van mijn  rijksregisternummer.  Dit  zal  enkel  hiervoor  gebruikt  worden,  en  niet  doorgegeven  worden aan derden.  Rijksregisternummer:……………………………………………………….        ___________________________________________________      ………/………/…………  Handtekening                    Datum      Verklaring  van  de  hoofdonderzoeker:  De  hoofdonderzoeker  is  verantwoordelijk  om  dit  onderzoeksprogramma  uit  te  voeren  volgens  de  voorwaarden  die  beschreven  zijn  in  dit  document.            Arts: Dr. Vera Nelen          Hoofdonderzoeker:  Prof.  dr.  Greet  Schoeters  73   

 

Provinciaal Instituut voor de Hygiene (PIH)  Onderzoek (Vito)  Kronenburgstraat 45        2000 Antwerpen        03/259.12.70.          [email protected]       

74

 

Vlaamse  Instelling  voor  Technologisch 

       

Boeretang 200,  2400 Mol  014/33.51.67.  [email protected] 

  Bijlage 4: Advies ethische commissie  Bijlage 5: Aanvraag aan het kankerregister  Bijlage 6: Advies Raadgevend Comité_08092011   

74   

 

75

Bijlage 5. Vragenlijst volwassenen    

 

 

 

 

 

 

  Vragenlijst opvolgstudie volwassenen      Mevrouw, mijnheer,      Wij danken u voor uw medewerking aan dit onderzoek.    Met deze vragenlijst willen we informatie verzamelen over uw gezondheid.     Gelieve een zwarte pen te gebruiken voor het invullen van de vragenlijst.Kleur het bolletje of het  vakje dat bij uw antwoord past volledig zwart.  Soms  zijn  er  ook  vakjes  waarin  u  iets  moet  noteren.  Schrijf  dan  in  duidelijke  drukletters  in  het  midden van de vakjes.  Bij alle “Ja / neen” vragen moet telkens één antwoord worden aangekruist, dus indien “Neen” dit  ook aankruisen!    Voor bijkomende informatie kan u de volgende personen contacteren:  Els Van de Mieroop: 03/259.12.61. [email protected]  Elly Den Hond:  014/33.51.61. [email protected]    Alvast bedankt voor uw medewerking           

75   

 

76

A. Contactgegevens    Voornaam + achternaam: ………………………………………………………..……..……………………………………..    Geboortedatum:……….  / ......... / …......Datum van vandaag:……… / ……… / 20…......    Telefoon: ………………………………..............    GSM: ………………………………………….………………     E‐mail: …………………..………………………………………………………………….  B. Gezondheid  1. Uw huidige lengte:   ……………… cm    O Ik weet het niet    2. Uw huidige gewicht:   ……………… kg   O Ik weet het niet  (Indien mogelijk, graag ’s ochtends wegen met lichte kleding aan.)    3. Is uw gewicht in de laatste 5 jaar sterk veranderd?  O Nee: mijn gewicht is stabiel gebleven  O Ja: ik ben …………… kg verdikt  O Ja: ik ben …………… kg vermagerd  O 

Ja,  ik  ben  afwisselend  Vul hier in hoeveel u vermagerd en verdikt bent: 

 

 

verdikt 

en 

vermagerd 

ik ben …………… kg verdikt 

    ik ben …………… kg vermagerd    4. Hoe is uw algemene gezondheidstoestand nu?  O Zeer goed  O Goed  OGaat wel (redelijk)  OSlecht  OZeer slecht      C. Lichaamsbeweging  1. Bent u ten minste één keer per week (in uw beroep of in uw vrije tijd) lang genoeg met een  fysieke activiteit bezig zodat u er van zweet?  O  Ja  O  Nee    2. Indien ja, hoeveel tijd per week?   ………………………. uren ………………………… minuten     

76   

 

77

  D. Rookgedrag  1. Rookt u?  ONee, nooit gerookt  ga naar vraag 5  ONee, ik heb vroeger gerookt maar ben gestopt ga naar vraag 3  OJa, minder dan 1 keer per maand  OJa, zeker 1 keer per maand, maar niet elke week  OJa, zeker 1 keer per week, maar niet elke dag  O  Ja,  elke dag    2. Hoeveel rookt u?  Gemiddeld .................... sigaretten per week 

 

  3. Hoe lang heeft u in totaal gerookt ? (tel al de periodes op)     .................... jaren, .................... maanden       4. Indien u gestopt bent met roken, hoe lang geleden bent u gestopt ?  .................... jaren, .................... maanden     5. In een gemiddelde week, hoeveel uren per week bent u in de aanwezigheid van mensen die  roken?   .................... uren per week    E. Gebruik van alcoholhoudende dranken  1. Drinkt u (soms) alcoholhoudende dranken?  ONee, nooit alcohol gedronken ga naar deelD  ONee, ooit maar niet meer de afgelopen 2 jaar  OJa, minder dan 1 keer per maand  OJa, zeker 1 keer per maand, maar niet elke week  O  Ja, zeker 1 keer per week, maar niet elke dag  O  Ja,  elke dag    2. Hoe vaak heeft u op één dag 6 of meer glazen (eventueel verschillende) alcoholische drank  gedronken?  O Nooit  O  Ooit, maar nu niet meer  O  Enkel op speciale gelegenheden (bijv. feesten), maximaal 5 keer per jaar   OMinder dan 1 keer per maand  OZeker 1 keer per maand, maar niet elke week  OZeker 1 keer per week, maar niet elke dag  O  Elke dag     

77   

 

78

  F. Ziekten / aandoeningen    F1. Osteoporose en osteopenie  1. Lijdt u, of hebt u geleden aan osteoporose of osteopenie?  O  Ja, momenteel wel  O  Ja, maar nu niet meer  O  Nee, nooit gehad   ga naar vraag 4  O  Ik weet het niet   ga naar vraag 4    2. Hoe lang lijdt u / heeft u aan osteoporose / osteopenie geleden?    …………………………. jaar    3. Werd de diagnose door een arts gesteld, en zo ja wanneer?  O  Ja wanneer: …………………………….  O  Nee    4. Heeft u sinds de leeftijd van 50 jaar een beenderbreuk opgelopen?  O  Ja  O  Nee    5. Is uw gestalte met 3 cm of meer afgenomen sinds uw maximale lengte?  O  Ja hoeveel: …………… cm  O  Nee    6. Gelieve aan te geven welke van volgende geneesmiddelen u gebruikt (meerdere antwoorden  zijn mogelijk):  OAlendronate (Alendronate, Beenos, Fosamax, Fosavance)  OClodronaat (Bonefos)  OEtidronaat (Osteodidronel)  OIbandronaat (Bondronat, Bonviva)  O Pamidronaat (Aredia,Pamidrin, Pamidronaat , Pamidronate)  O Risedronate (Actonel, Actonel Combi)  O Tiludronaat (Skelid)  O Zoledronate (Aclasta, Zometa)  O Denosumab  O Strontiumranelaat (Protelos)  O Teriparatide  O Raloxifen (Evista)  O Parathormoon     

78   

 

79

  F2. Diabetes of suikerziekte  7. Werd tijdens de laatste 5 jaar de concentratie van suiker in uw bloed gemeten?  O  Ja  O  Nee    8. Werd u ooit meegedeeld dat u teveel suiker in het bloed had?  O  Ja  O  Nee    9. Lijdt u, of hebt u geleden aan diabetes of suikerziekte?  O  Ja, momenteel wel  O  Ja, maar nu niet meer   O  Nee, nooit gehad   ga naar vraag 15    10. Indien ja, aan welk type diabetes lijdt u?  O  Type 1 diabetes  O  Type 2 diabetes    11. Hoe lang lijdt u / heeft u aan diabetes/suikerziekte geleden?  ……………………………. jaar    12. Werd de diagnose van diabetes of suikerziekte door een arts gesteld, en zo ja wanneer?  O  Ja wanneer: …………………………….  O  Nee    13. Heeft u last van slecht genezende wondjes op benen of voeten?  O  Ja  O  Nee    14. Gelieve aan te geven of u één van volgende geneesmiddelen gebruikt of geneesmiddelen die  één van volgende producten bevatten (meerdere antwoorden zijn mogelijk):  O Insuline  O  Metformine  (Glucophage,  Metformax,  Metformine,  Avandamet,  Eucreas,  Glucovance)  O Glibenclamide(Bevoren, Daonil, Euglucon)  O Gliclazide (Diamicron, Uni Diamicron, Gliclazide)  O Glimepiride (Amarylle, Glimepiride)  O Glipizide (Glibenese, Minidiab)  O Gliquidon (Glurenorm)  O Repaglinide (Novonorm)  O Pioglitazon (Actos)  O Rosiglitazon (Avandia)  O Exenatide (Byetta)  O Sitagliptine (Januvia)  O Vildagliptine (Galvus)  O Acarbose (Glucobay) 

79   

 

80

  F3. Ziekten van hart en bloedvaten  15. Heeft u ooit een hartinfarct gehad?  O  Ja indien ja, wanneer? …………………………………………………………….  O  Nee    16. Heeft u een probleem met de bloedvoorziening in de hersenen gehad (cerebrovasculair  accident; voorbijgaande ischemie)?  O  Ja indien ja, wanneer? …………………………………………………………….  O  Nee    17. Lijdt u, of heeft u in de laatste 10 jaar geleden aan een te hoge bloeddruk?  O  Ja  O  Nee  O  Ik weet het niet    18. Heeft u soms pijn in de borstkas bij een inspanning?  O  Ja  O  Nee      F4. Kanker en leukemie  19. Lijdt u, of hebt u geleden aan één of andere vorm van kanker of leukemie?  O  Ja, momenteel wel  welke? ……………………………………………………………………………  O  Ja, maar nu niet meer  welke? ……………………………………………………………………………  O  Nee, nooit gehad  ga naar vraag 24    20. Hoe lang lijdt u / heeft u aan kanker/leukemie geleden?   ……………………………. jaar    21. Werd de diagnose van kanker/leukemie door een arts gesteld, en zo ja wanneer?  O  Ja wanneer: …………………………….  O  Nee    22. Bent u ooit behandeld met radiotherapie?  O  Ja wanneer:  ………………………………  O  Nee    23. Heeft u ooit chemotherapie gekregen?  O  Ja  wanneer:  ………………………………  O  Nee     

80   

 

81

  F6. Longziekten  24. Lijdt u, of hebt u geleden aan chronisch obstructief longlijden (chronische bronchitis, chronisch  hoesten, slijm opgeven, kortademig zijn)?  O  Ja, momenteel wel  specificeer: ………………………………………………………………….  O  Ja, maar nu niet meer  specificeer: ………………………………………………………………  O  Nee, nooit gehad   ga naar vraag 26  O  Ik weet het niet   ga naar vraag 26    25. Hoe lang lijdt u / heeft u aan chronische longziekte geleden?  ……………………………. jaar    26. Heeft u de laatste 10 jaar een aanval van astma gehad?  O  Ja  O  Nee    27. Heeft u de laatste 10 jaar een behandeling voor astma gehad?  O  Ja  O  Nee    28. Heeft u de laatste 10 jaar frequent last gehad van hoesten?  O  Ja  O  Nee    29. Heeft u ooit in 1 jaar tijd meer dan 3 periodes van infecties van de luchtwegen doorgemaakt?          O  Ja  O  Nee    30. Neemt u medicatie voor longziekten?  O  Ja welke? …………………………………………………………………………………..  O  Nee      F7. Nierziekten  31. Lijdt u, of hebt u geleden aan chronische nierziekte?  O  Ja, momenteel wel  O  Ja, maar nu niet meer  O  Nee, nooit gehad   ga naar vraag 33  O  Ik weet het niet   ga naar vraag 33    32. Hoe lang lijdt u / heeft u aan chronische nierziekte geleden? …………………………. jaar    33. Werd u ooit meegedeeld dat uw nieren niet goed werken?  O  Ja  O  Nee    34. Neemt u medicatie voor nierziekten?  O  Ja welke? …………………………………………………………………………………..  81   

 

82

O  Nee    F8. Zenuwstelsel  35. Lijdt u aan de ziekte van Parkinson?  O  Ja  O  Nee    36. Heeft u de indruk dat u meer beeft dan 5 jaar geleden?  O  Ja  O  Nee  Indien  ja,  is  dit  een  beven  dat  asymmetrisch  is,  met  meer  beven  aan  de  ene  zijde  van  het  lichaam dan de andere?  O  Ja  O  Nee    37. Lijdt u aan de ziekte van Alzheimer?  O  Ja  O  Nee    38. Heeft u de indruk dat uw geheugen de laatste 5 jaar betekenisvol verzwakt is?  O  Ja  O  Nee    39. Verstoort deze geheugenstoornis uw dagelijkse of professionele activiteiten?  O  Ja  O  Nee    40. Klaagt uw partner over uw geheugen?  O Ja  O Nee  O  Ik heb geen partner    41. Lijdt u, of heeft u geleden aan een depressie?  O  Ja, momenteel wel  O  Ja, maar nu niet meer  O  Nee, nooit gehad    42. Heeft u in de laatste 10 jaar een episode van meer dan 1 week doorgemaakt tijdens dewelke u  het gevoel had aan niets plezier te beleven?  O  Ja  O  Nee    Hartelijk bedankt voor het invullen van de vragenlijst.    Bijlage 6: Advies ethische commissie   

82   

 

83

Bijlage 7: Aanvraag aan het kankerregister  Stichting  Kankerregister  ‐  Fondation  Registre  du  Cancer  Stichting  Kankerregister:  Aanvraagformulier specifieke gegevens kankerregistratie (A2‐B1)   Gegevens aanvrager     1) Organisatie verantwoordelijk voor het project   Naam: Steunpunt Milieu en Gezondheid van de Vlaamse Gemeenschap    2) Perso(o)n(en) verantwoordelijk voor de gegevens   Prof Dr. W. Baeyens, Promotor Coördinator   Prof. Dr. N. van Larebeke, Promotor‐Woordvoerder   Prof  Dr.  Greet  Schoeters,  coördinatrice  van  de  biomonitoring  van  het  Steunpunt  Milieu  en  Gezondheid van de Vlaamse Gemeenschap  Dr.  Vera  Nelen,  verantwoordelijke  arts  voor  debiomonitoring  van  het  Steunpunt  Milieu  en  Gezondheid van de Vlaamse Gemeenschap  Contactpersoon:  Familienaam: van Larebeke  Voornaam:Nik  Telefoonnummer: 0475 44 99 55  Fax: 02 381 16 45  E‐mail: [email protected]  Adres: Ninoofse steenweg 379 B1500 Halle  Aanvraag   1) Beschrijf de doelstellingen van het project  Deze  studie  staat  bij  het  Steunpunt  Milieu  en  Gezondheid  bekend  onder  de  naam  “Opvolgstudie  volwassenen”.  Bedoeling  is onder  meer de  incidentie van  kanker na te  gaan  bij personen  die  in de  periode  1999‐2010  hebben  deelgenomen  aan  de  biomonitoringscampagne  georganiseerd  in  opdracht van de Vlaamse Gemeenschap.. Het gaat daarbij om:  - het pilootproject uitgevoerd in 1999 waaraan 200 vrouwen tussen de 50 en 65 jaar  oud hebben deelgenomen  - de biomonitoringscampagne van het eerste steunpunt, waaraan 1583 personen  (mannen en vrouwen) tussen de 50 en 65 jaar oud deelnamen in het jaar 2004.  - de biomonitoringscampagne van het tweede steunpunt , waaraan 200 personen  (mannen en vrouwen tussen de 20 en 40 jaar oud,  Geboortedatum tussen 1/1/1968 en 31/12/1988) deelnamen.  Behalve  het  noteren  van  het  voorkomen  van  kanker  (middels  een  vragenlijst  opgestuurd  aan  de  deelnemers en middels de bevraging van het Kankerregister) heeft de “Opvolgstudie volwassenen”  ook tot doel het voorkomen van andere ouderdomsziekten te includeren via de vragenlijst en ook  het eventuele overlijden van deelnemers te registreren (middels het Vlaamse Sterfteregister).  De  “Opvolgstudie  volwassenen  dient  in  de  eerste  plaats  gezien  te  worden  als  een  haalbaarheidsstudie  om  na  te  gaan  of  in  de  Vlaamse  context  dit  soort  gegevens  kan  ingezameld  worden  en  kan  aangewend  worden  voor  het  preventiebeleid  en  de  bescherming  van  de  volksgezondheid.     Belang:  Voor  de  deelnemers  aan  de  biomonitoringscampagnes  zijn  een  groot  aantal  gegevens  bekend m.b.t. hun interne blootstelling aan vervuilende stoffen. Vervuilende stoffen die doorheen  voeding,  gebruik  van  tabakswaren,  en  vervuiling  van  het  leefmilieu  (lucht,  water,  bodem)  in  het  lichaam  terecht  gekomen  zijn.  Dergelijke  gegevens  ontbreken  uiteraard  voor  de  algemene  bevolking.  Nagaan  welke  verbanden  bestaan  tussen  de  inwendige  blootstelling  aan  vervuilende  stoffen bij de deelnemers aan de biomonitoringscampagnes enerzijds en de incidentie van kanker  83   

 

84

en  sommige  andere  ziekten  anderzijds kan dan  ook  informatie opleveren  die  van  groot  belang  is  voor  de  preventie  van  kanker  en  voor  de  volksgezondheid  in  het  algemeen,  en  zeer  moeilijk  via  andere  benaderingen  kan  bekomen  worden.  Inderdaad,  om  ethische  redenen  is  het  doen  van  experimenten  op  de  mens  totaal  onmogelijk,  en  de  klassieke  epidemiologie  heeft,  zoals  kort  uiteengezet in het addendum over de oorzaken van kanker, een zeer beperkte gevoeligheid m.b.t.  de identificatie van kankerverwekkende agentia.  Humane biomonitoring kan, door de combinatie  van meer precieze gegevens inzake inwendige blootstelling met gegevens inzake de incidentie van  ziekte,  niet  alleen  bijdragen  tot  de  identificatie  van  kankerverwekkende  stoffen,  maar  vooral  informatie opleveren inzake de gezondheidseffecten van blootstellingsintensiteiten zoals deze zich  in werkelijkheid vandaag bij de mens voordoen in een streek zoals Vlaanderen.     Addendum: Oorzaken van kanker  Kanker,  een  ziekte  van  de  sociale  organisatie  van  cellen  tot  weefsels,  en  als  dusdanig  de  meest fundamentele ziekte van meercellige organismen, is bij uitstek een multicausale aandoening.  Bij het nadenken over de impact van diverse factoren op de kankerincidentie dient men goed voor  de  ogen  te  houden  dat  het  om  een  multicausale  aandoening  gaat  die  altijd  het  gevolg  is  van  meerdere  factoren,  wellicht  zelfs  zeer  talrijke  factoren.  Daarbij  is  de  som  van  “attributable  proportions” noodzakelijkerwijs groter dan 100 (Saracci & Vineis 2007, Environmental Health 6, 38  ). Op basis van mechanistische , dier‐experimentele en epidemiologische gegevens is aangetoond  dat scheikundige stoffen, vooral dan mutagene of receptorbindende (hormoonverstorende) stoffen   een belangrijke rol spelen bij de inductie van kanker. Andere belangrijke factoren zijn obesiteit, een  voeding die deficiënt is in vitamines of anticarcinogene micronutriënten, sommige infecties (human  papillloma virus, helicobacter pylori, blaasparasieten), zeer laattijdig voor de eerste maal zwanger  worden, en wellicht ook chronische ontsteking.   Alhoewel  er  geen  consensus  bestaat  (Boffetta  et  al.  2008),  wijzen,  inzake  scheikundige  stoffen,  zowel  mechanistische  inzichten,  dierexperimentele  gegevens  als  epidemiologische  gegevens erop dat vervuiling van het leefmilieu en blootstelling aan agentia die samenhangen met  de menselijke activiteit (zoals stoffen die bestanddelen zijn van voorwerpen en andere producten  of toegevoegd zijn aan voedingsproducten) een belangrijke rol spelen bij de inductie van kanker bij  de mens (Clapp et al. 2005, 2006 en 2007; Belpomme et al. 2007; van Larebeke & De Coster, 2008,  http://www.milieu‐en‐gezondheid.be/rapporten/Ouderdomsziekten.pdf).  Zeer  veel  scheikundige  stoffen  vertonen  in  mindere  of  meerder  mate  kankerverwekkende  of  kankerbevorderende  eigenschappen. Dierproeven met 127 niet‐verdachte scheikundige stoffen die aan een onderzoek  onderworpen werden, omdat ze in zeer grote hoeveelheden geproduceerd werden en/of omdat er  een belangrijke blootstelling aan bestond, toonden aan dat 26 (20 %) van deze stoffen carcinogeen  waren (Huff, 1993).   Epidemiologische studies betreffende de oorzaken van kanker bij de mens hebben een zeer  beperkte  gevoeligheid  envals  negatieve  epidemiologische  studies  zijn  veel  frequenter  dan  vals  positieve.Dit  onder  meer  omdat  epidemiologische  studies  slechts  zelden  toelaten  risico  factoren  leidend tot relatieve risico's kleiner dan 1,5 à 2te detecteren (Ehrenberg et al. , 1996), wat betekent  dat  een  blootstelling die  het  risico op kankermet  minder  dan  een factor  anderhalf  tot twee doet  stijgen  meestal  niet  als  een  significante  risicofactor  kan  herkend  worden  Deze  beperkte  gevoeligheid van epidemiologische studies vloeit onder meer voort uit:   ‐ de veelheid aan kankerverwekkende invloeden met elk slechts een beperkte impact;  ‐  het  feit  dat  negatieve  “confounding”  zeer  frequent  is  (denk  aan  de  hoge  inwendige  blootstelling bij oudere volwassenen in Peer);   ‐ onnauwkeurigheden  in  het  bepalen  van  de blootstelling  (en  deze  zijn  legio)  die  in  studies  waarin naar een dosisantwoord verband wordt gezocht, systematisch zullen leiden tot  een onderschatting van de stijging van het risico (Freudenheim & Marshall, 1988);  

84   

 

85

‐het  feit  datpré‐  en  perinatale  blootstellingen  zeer  belangrijk  zijn  maar  niet  gemakkelijk  in  rekening kunnen gebracht worden(Prins et al. 2007; Prins et al. 2008; Soto et al.  2008;  Soffriti et al.  2008;Gluckman et al.  2007; vom Saal 2007b).   Door  dit  alles  heeft  men  tot  hiertoe  slechts  in  een  vrij  beperkt  aantal  gevallen  het  kankerverwekkend effect van een agens bij de mens epidemiologisch kunnen aantonen. Het gaat  daarbij om zeer krachtige carinogenen met een blootstelling die vrij goed kan afgegrensd worden,  of om carcinogenen die de incidentie van een zeldzaam kankertype duidelijk opdrijven.         2) Beschrijf de context waarin de gevraagde gegevens gebruikt / gepubliceerd worden. Het studie  protocol kunt u als bijlage meesturen (indien beschikbaar).  Onze  “Opvolgstudie  volwassenen”  zal  dus  betrekking  hebben  op  personen  die  hebben  deelgenomen  aan  de  bovengenoemde  Vlaamse  humane  biomonitoringscampagnes.  Bij  elk  van  deze biomonitoringsstudies hebben de deelnemers een informatiebrochure toegestuurd gekregen  en hebben een “informed consent” ondertekend. Bovendien werden de deelnemers aan de twee  laatste biomonitoringsstudies op de  hoogte  gebracht van  het  bestaan van  uitgebreide  informatie  op  de  website  van  het  steunpunt  (www.milieu‐en‐gezondheid.be)  over  elk  van  de  onderzochte  polluenten    Elk  van  de  drie  biomonitoringsstudies  is  goedgekeurd  door  een  onafhankelijke  medische ethische commissie, de eerste (1999) door deze van de KUL, de twee volgende door deze  van  de  Universiteit  Antwerpen.  In  bijlage  zijn  de  informatiebrochures    en  de  “informed  consent”  formulieren van de twee laatste biomonitoringsstudies zoals die zijn verstuurd aan de deelnemers  bijgesloten.   Ook  hebben  wij  getracht  de  personen  die  wij  trachten  te  includeren  in  de    “Opvolgstudie  volwassenen”  te  contacteren  per  brief  om  hen  te  vragen  een  bijkomende  vragenlijst  in  te  vullen  (zie  bijlage)  en  hen  de  toestemming  te  vragen  nu,  alsook  in  de  toekomst,  gegevens  die  hen  persoonlijk  betreffen  op  te  vragen  bij  het  nationaal  kankerregister  en  bij  het  Vlaamse  Sterfteregister. Betreffende brief is in bijlage opgenomen.   Het  is  echter  weinig  waarschijnlijk  dat  we  er  zullen  in  slagen  alle  deelnemers  aan  de  biomonitoringsstudies te contacteren. Er doen zich dus drie soorten gevallen voor:  ‐  de  betrokken  persoon  weigert    zijn  toestemming  te  geven  voor  het  opvragen  van  zijn/haar gegevens bij het Kankerregister en het Sterfteregister. In dat geval worden geen  verdere gegevens met betrekking tot deze persoon gezocht.  ‐ de betrokken persoon geeft zijn toestemming voor het opvragen van zijn/haar gegevens  bij het Kankerregister en het Sterfteregister. In dat geval vragen wij aan het Kankerregister  en het Sterfteregister dat deze gegevens ons worden medegedeeld. Deze gegevens zullen  dan  verder  binnen  het  Steunpunt  behandeld  worden  zoals  de  andere  persoonlijke  gegevens ingewonnen via bevraging en analyses, met volledig respect van de privacy van  de betrokken personen. De identiteit van de personen is inderdaad enkel bekend aan Dr.  Vera Nelen van het Provinciaal Instituut voor Hygiëne van de  provincie Antwerpen  en de  gegevens  worden  anoniem  verwerkt  door  de  verschillende  onderzoekers  van  het  Steunpunt Milieu en Gezondheid.  ‐we  slagen  er  niet  in  de  betrokken  persoon  te  contacteren.  In  dat  geval  wensen  we  de  gegevens volledig anoniem op te vragen en te verwerken via een versleuteling die toelaat  het  voorkomen  van  kanker  bij  een  persoon  en/of  het  overlijden  van    een  persoon  in  verband  te  brengen  met  zijn/haar  blootstellingsgegevens  zonder  dat  de  identiteit  van  de  persoon kenbaar wordt gemaakt aan het Steunpunt Milieu en Gezondheid.  De  resultaten  die  voortkomen  uit  onze  “Opvolgstudie  volwassenen”  zullen  vooreerst  opgenomen  worden  in  een  rapport  aan  de  Vlaamse  overheid  (waarvan  copie  aan  het  Kankerregister  zal  worden  verstrekt)  en  zullen  vervolgens  (indien  mogelijk  en  voldoende  belangwekkend)  in  een  internationaal wetenschappelijk tijdschrift worden gepubliceerd.   85   

 

86

  3) Vraagstelling   Twee soorten vragen.  a) Wij geven een lijst op met namen van personen die hun toestemming gegeven hebben om hun  persoonlijke gegevens bij het kankerregister op te vragen.  Aan  het  kankerregister  wordt  gevraagd  mede  te  delen  of  deze  persoon  al  dan  niet  gediagnosticeerd  werd  met  kanker,  zo  ja  op  welke  leeftijd  en  met  welk  soort  kanker  (ICD  10  nummer).  b)  Wij  geven  een  lijst  op  met  namen  van  personen  en  overeenstemmende  identificatiecodes  die  niet konden gecontacteerd worden.  Wij geven ook een databestand op met gegevens afkomstig  van  bevraging  en  analyses  per  identificatiecode  (dus  per  persoon,  maar  zonder  de  naam).  Wij  vragen een bestand dat het voorkomen van kanker, de leeftijd bij de diagnose en de ICD 10 code  van  de  diagnose  omvat  alsmede  de  gegevens  afkomstig  van  bevraging  en  analyses,  maar  zonder  dat dit bestand nog een identificatiecode omvat. Dit laatste bestand zal toelaten associaties tussen  bevraagde of gemeten gegevens en de incidentie van kanker te onderzoeken.     4) Specificeer de gewenste data‐analyse   Er worden geen analyses gevraagd. Alle analyses zullen door de onderzoekers van het Steunpunt  worden uitgevoerd.       Stichting Kankerregister ‐ Fondation Registre du Cancer Pagina 2 van 2   Voorwaarden   1) De gegevens zullen niet voor een ander doel gebruikt worden dan hierboven is aangegeven   2) De gegevens mogen niet vrijgegeven worden aan een derde partij   3) In publicaties wordt de Stichting Kankerregister als bron vermeld   4) Het Kankerregister ontvangt een kopie van de studieresultaten         Ondergetekende  verklaart  de  gegevens  te  gebruiken  overeenstemmend  met  de  voorwaarden  hierboven.     Nik van Larebeke              16/10/08    Naam verantwoordelijke             Datum         Handtekening verantwoordelijke         U kan het aanvraagformulier zenden aan:   Stichting Kankerregister   Koningstraat 215     Voor bijkomende vragen, kan u contact opnemen met de Stichting Kankerregister.   Telefoon: +32(0)2/250.10.10   Fax: +32(0)2/250.10.11   E‐mail: [email protected]   86   

 

87

Vak bestemd voor het Kankerregister   1) Naam Staflid   2) Datum aanvraag   3) Datum goedkeuring   4) Type aanvraag: Geaggregeerde gegevens (A2‐level) Anonieme gegevens (B1‐level)   5) Opmerkingen/extra informatie    

87   

 

88

Bijlage 8. 

    Advies Raadgevend Comité,8 september 2011  Project: Aanvraag koppeling gegevens biomonitoringstudievan het Steunpunt Milieu en  Gezondheid van de Vlaamse Gemeenschap en gegevens Stichting Kankerregister.  Prof.Nik van Larebeke      Het Raadgevend comité geeft een positief advies voor het gebruik van kankerregistratiegegevens  voor dit project.    Het  Raadgevend  Comité  drukt  echter  zijn  bezorgdheid  uit  over  de  gebruikte  methodologie  en  vraagt  om  de  volgende  aandachtspunten  in  beschouwing  te  nemen  bij  het  uitvoeren  van  het  onderzoek en bij het gebruik van de kankerregistratiegegevens:  Kritische  noot  bij  de  gebruikte  methodologie:  drie  verschillende  studies  met  telkens  een  sterk  uiteenlopende  samenstelling,  kleine  aantallen  per  studie,  slechts  één  enkele  meetwaarde  van  polluenten,  problemen  van  migratie  (verhuizing),mogelijke  ‘confounders’  en  combinaties  van  invloeden van verschillende variabelen, … ). De interpretatie van de resultaten dient met de nodige  voorzichtigheid te gebeuren (wetenschappelijke sterkte?).  Vermits de aanvragers van dit project zich bewust zijn van deze problematiek en het project kadert  in  een  haalbaarheidsstudie,  is  deStichting  Kankerregister  bijgevolg  bereid  zijn  gegevens  ter  beschikking  stellen  voor  dit  project.  Onderstaande  aandachtspunten  dienen  bijgevolg  in  beschouwing genomen te worden bij het positief advies.   Dit project dient beschouwd te worden in het kader van een haalbaarheidsstudie gezien de  relatief kleine aantallen van deelgenomen personen.     Met het oog op de kleine aantallen, dient voldoende aandacht besteed te worden op het  risico tot heridentificatie na koppeling van de personen gevolgd in de biomonitoring met  het  Kankerregister  (cf.  ‘small  cells’).  Bij  de  aanvraag  tot  machtiging  van  koppeling,  zal  hiermee rekening gehouden worden en de problematiek zal beschreven worden.      De wetenschappelijke vraagstelling dient indien mogelijk verder gespecifieerd te worden.   

88   

 

89

 Een  machtigingsaanvraag  voor  doorgifte  van  persoonsgegevens  voor  statistisch  en  wetenschappelijk  onderzoek  dient  voorbereid  te  worden  en  ingediend  bij  het  Sectoraal  Comité van de Sociale Zekerheid en van de Gezondheid Afdeling “Gezondheid”.     Het gebruik van het Rijksregister is in België volledig gebonden aan wetgeving. Hoewel de  deelnemers  een  informed  consent  ondertekend  hebben,  waarbij  ze  de  toelating  geven  voor  het  gebruik  van  hun  rijksregisternummer,  is  dit  op  zich  niet  voldoende.  Een  machtigingsaanvraag  voor  het  gebruik  van  het  rijksregisternummer  dient  eveneens  ingediend te worden bij het Sectoraal Comité Rijksregister. De Stichting Kankerregister is  bereid  de  nodige  ondersteuning  te  bieden  bij  het  opstellen  van  beide  dossiers  voor  de  Sectorale Comités.     Het ter beschikking stellen van gegevens in het kader van een studie betekent niet dat het  Kankerregister automatisch verantwoordelijk kan gesteld worden voor of zich automatisch  akkoord verklaart met de resultaten van de studie.                                 

89   

 

90

     

     

 

90   

 

91

Literatuur  Z. Andrysik, J. Vondracek, S. Marvanova et all., "Activation of the aryl hydrocarbon receptor is the  major toxic mode of action of an organic extract of a reference urban dust particulate matter  mixture: the role of polycyclic aromatic hydrocarbons," Mutat.Res., vol. 714, no. 1‐2, pp. 53‐ 62, 2011.   

91