Vervanging van witte Belgische steen

Vervanging van witte Belgische steen materiaalkeuze bij restauratie

Proefschrift

Ter verkrijging van de graad van doctor aan de Technische Universiteit Delft, op gezag van de Rector Magnificus prof.ir. K.C.A.M. Luyben, voorzitter van het College voor Promoties, in het openbaar te verdedigen op maandag 14 februari 2011 om 15.00 uur door Willem Jacobus QUIST bouwkundig ingenieur geboren te Tholen.

Dit proefschrift is goedgekeurd door de promotor: Prof.ir. R.P.J. van Hees

Samenstelling promotiecommissie: Rector Magnificus, voorzitter Prof.ir. R.P.J. van Hees, Technische Universiteit Delft, promotor Prof.dr.ir.arch. K. van Balen, Katholieke Universiteit Leuven Prof.dr. J. Dik, Technische Universiteit Delft Prof.dr. M.C. Kuipers, Technische Universiteit Delft Prof.dr.ing. D.J. de Vries, Universiteit Leiden Dr. T.G. Nijland, TNO M.R. Fritz, Architectenbureau Fritz Prof.dr.ir. P. Meurs, Technische Universiteit Delft, reservelid

ISBN: 978-90-5335-371-4

Voorwoord

Mijn kinderfoto’s wekken de indruk dat ik eerder met hamer, schroevendraaier en duimstok overweg kon dan dat ik kon lopen; een vroege voorbode van mijn huidige interesses. Dankzij de verbouwingen die eigenhandig door mijn vader in het ouderlijk huis werden uitgevoerd en het nakijkwerk dat hij in de avonduren deed in het kader van zijn werk als docent timmeren aan LTS en MTS was mijn interesse in het bouwvak al vroeg gewonnen en was mijn studiekeuze eigenlijk al bepaald: Bouwkunde in Delft. Uit het dubbel afstuderen in Architectuur en BouwTechnologie met een renovatieopgave, in 2003, alsmede mijn studentassistentschap bij het werkverband Renovatie en Onderhoudstechnieken, bleek toen al mijn interesse in de bestaande gebouwde omgeving en het vraagstuk van de omgang hiermee. Na mijn afstuderen ging ik werken bij Bouwradius in Zoetermeer. De academische omgeving maakte plaats voor een meer op de bouwpraktijk gerichte omgeving. Toch bleef het academische milieu trekken en toen Leo Verhoef mij in 2005 vroeg of ik interesse had in een promotieplaats bij de afdeling-in-oprichting RMIT was mijn terugkeer naar de TU Delft al snel een feit. Binnen het overkoepelende thema `evaluatie van conserveringstechnieken’ richtte ik mij al snel op de vervanging van natuursteen. Het afbranden van de Faculteit Bouwkunde aan de Berlageweg in mei 2008 trok op mij, zoals op vele anderen, een grote wissel en dit resulteerde, naast het verlies van bronmateriaal en onderzoeksresultaten, voornamelijk in het verlies van motivatie. Dankzij de inzet van onder andere mijn promotor, Rob van Hees, en de toenmalige Rector Magnificus, Jacob Fokkema, kreeg ik de tijd om mijn zinnen te verzetten. Hierdoor kon ik mij intensief bezighouden met de organisatie van het tiende Internationale Docomomo Congres, dat in september van 2008 te Rotterdam werd gehouden. Na afronding van het congres, de verhuizing naar het zeer inspiratievolle BK-City-gebouw aan de Julianalaan en de geboorte van mijn dochter Mette, kon ik vol goede moed weer aan de slag met mijn dissertatie met het voorliggende ‘boekje’ als tastbaar resultaat. Ten aanzien van de totstandkoming van dit proefschrift gaat mijn grote dank uit naar Rob van Hees en Timo Nijland. De eerste was als promotor bij mijn onderzoek betrokken en vaak dag en nacht bereikbaar voor commentaar en reflectie. De tweede was als adviseur en begeleider betrokken bij mijn onderzoek en door zijn niet aflatende enthousiasme en encyclopedische kennis van onder andere natuursteen in monumenten een gewel-

iii

dige inspiratiebron. Graag wil ik ook al mijn huidige en voormalige collega’s bij RMIT bedanken voor het deel uitmaken van mijn directe werkomgeving en het scheppen van een aangename sfeer waarin Restauratie, Modificatie, Interventie en Transformatie van de gebouwde omgeving een bindende factor is. In het bijzonder wil ik mijn twee medepromovendi Charlotte van Emstede en Herdis Heinemann heel hartelijk bedanken voor de vele gesprekken over de zin en onzin van promoveren en de inhoudelijke feedback die zij gaven op mijn gedachten. Daarnaast ben ik hen dankbaar voor hun toezegging om mij als paranimf te ondersteunen bij de verdediging van mijn proefschrift. Nog twee collega’s wil ik met naam noemen. Allereerst dank ik Hielkje Zijlstra hartelijk voor haar inzet om vele ‘universiteits-perikelen’ op praktische wijze op te lossen en voor het meelezen van teksten in diverse stadia van mijn onderzoek. Een bijzonder woord van dank gaat ook uit naar Bert van Bommel. Ondanks ons contact op onregelmatige basis waren zijn gedachten en reflecties van grote waarde bij de ontwikkeling van mijn proefschrift. Vanwege het risico om mensen te vergeten wil ik verder in algemene zin alle architecten, historici, onderzoekers, monumentenambtenaren, opzichters, steenhouwers, archiefdienstmedewerkers en alle anderen die een bijdrage aan mijn onderzoek hebben geleverd van harte bedanken voor hun belangeloze inzet. Tot slot wil ik uiteraard mijn ouders, Piet Quist en Leny Quist-Vroegop, bedanken. Enerzijds natuurlijk voor de erfelijke belasting met het bouwkunde-virus, maar anderzijds zeker ook voor de steun die ik altijd van hun heb gekregen bij het realiseren van mijn doelen. Ook tekstueel waren zij, net als mijn broer Pim Quist, kritisch over deze dissertatie. Als laatste gaat mijn grote dank uit naar mijn vrouw, Karen Knols, die mij altijd heeft gesteund in mijn soms eenzame bestaan als promovendus. Ook dank ik haar nadrukkelijk voor de opmaak van dit boek. Delft, januari 2011

iv

Inhoud

Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ix Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xiii Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

xvii

1 Restauratierichtlijnen en terminologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 1.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 1.2 Restauratierichtlijnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 1.3 Reversibiliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 1.4 Compatibiliteit en herbehandelbaarheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 1.5 Duurzaamheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 1.6 Discussie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 2 Natuursteenliteratuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 2.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 2.2 Negentiende-eeuws lesmateriaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 2.3 Twintigste-eeuws lesmateriaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 2.4 Tijdschriften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 2.5 Vakliteratuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 2.6 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 3 Natuursteenadvies van Rijkswege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 3.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 3.2 Adviezen door A.L.W.E. van der Veen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 3.3 Adviezen na Van der Veen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 3.4 Discussie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

v

4

Beperkte toepasbaarheid van zandsteen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 4.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 4.2 Steenhouwerswet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 4.3 Zandsteenbesluit 1951 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 4.4 Arbeidso mstandighedenb esluit (Arbobesluit) 1997 . . . . . . . . . . . . . . 82 4.5 Discussie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

5

Franse witte kalksteen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 5.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 5.2 Herkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 5.3 Classificatie in de negentiende eeuw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 5.4 Classificatie in de twintigste eeuw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 5.5 Nomenclatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 5.6 Discussie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

6 Onze-Lieve-Vrouwekerk Breda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 6.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 6.2 Restauratie A.J.F. Cuypers (1870-1877) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 6.3 Restauratie Van Nieukerken (1904-1969) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 6.4 Restauratie Van Stigt (1995-1998) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 6.5 Discussie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 6.6 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 7

Maria-Magdalenakerk Goes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 7.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 7.2 Negentiende-eeuws onderhoud en herstellingen . . . . . . . . . . . . . . . 129 7.3 Restauratie Frederiks (1907-1921) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 7.4 Restauratie Van der Kloot Meijburg (1922- 1930) . . . . . . . . . . . . . . . 133 7.5 Restauratie Van der Kloot Meijburg jr. (1965-1969) . . . . . . . . . . . . . . 138 7.6 Restauratie Rothuizen van Doorn ’t Hoofd (1997-1999) . . . . . . . . . . . 139 7.7 Discussie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 7.8 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

vi

8

Grote Kerk Dordrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 8.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 8.2 Restauratie Jos. Th. Cuypers (1903-1936) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 8.3 Tufsteenschade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 8.4 Restauratie De Vries (1983-1987) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 8.5 Discussie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 8.6 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166

9

Stadhuis Gouda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 9.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 9.2 Restauratie Gosschalk/Hezenmans (1876-1884) . . . . . . . . . . . . . . . . 171 9.3 Restauratie Van der Steur (1947-1952) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 9.4 Restauratie Gemeentewerken/Schellevis (1995-1996) . . . . . . . . . . . . 176 9.5 Discussie en conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 9.6 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

10

Mergelrestauraties als reflectie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 10.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 10.2 Mergelrestauraties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 10.3 Discussie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 10.4 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

11

Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

207

11.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 11.2 Evolutie van keuzeargumenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 11.3 Duurzaamheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 11.4 Gerealiseerde gebruiksduur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 11.5 Compatibiliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 11.6 Vervangreeksen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 11.7 Documentatie van restauraties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 11.8 Gaat behouden voor vernieuwen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 11.9 Prestatiebeschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 11.10 Samenvattend . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 11.11 Aanbevelingen voor nader onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245

vii

Noten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 Referenties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 Bijlage 1: Steensoorten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

280

Bijlage 2: Overzichtstabel Franse kalksteensoorten . . . . . . . . . . . . . . . . .

288

Bijlage 3: Levensoverzicht van A.L.W.E. van der Veen . . . . . . . . . . . . . . .

304

Bijlage 4: Negentiende-eeuwse classificatie Franse kalksteen . . . . . . . . . .

306

Bijlage 5: AFNOR fiche uit NF B10-001 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310 Bijlage 6: Geleverde natuursteen Onze-Lieve-Vrouwekerk Breda . . . . . . . . . 312 Bijlage 7: Argumentaties voor afwijzing steensoorten Onze-Lieve-Vrouwekerk Breda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314 Bijlage 8: Geleverde natuursteen Maria-Magdalenakerk Goes . . . . . . . . . . . . 316 Bijlage 9: Geleverde natuursteen Grote kerk Dordrecht . . . . . . . . . . . . . . . 318 Register personen en steensoorten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320 Curriculum Vitae en bibliografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324

viii

Samenvatting

Vervanging van witte Belgische steen Materiaalkeuze bij restauratie Dit proefschrift gaat over de keuze van natuursteen-

De kern van de studie wordt gevormd door vier casus-

soorten ter vervanging van witte Belgische zandige

sen te weten de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda, de

kalksteen bij de restauratie van Nederlandse monu-

Maria-Magdalenakerk te Goes, de Grote Kerk te Dord-

menten in de periode die loopt van het einde van de

recht en het Stadhuis te Gouda. Alle vier gebouwen

negentiende tot het einde van de twintigste eeuw. De

hebben twee of drie restauratiecampagnes gekend in

studie is gericht op het identificeren van de keuzeargu-

de beschouwde periode. Hierop volgt een reflectie aan

menten en de gevolgen hiervan. Bijzondere aandacht

de hand van de vervanging van mergel aan Limburgse

wordt geschonken aan duurzaamheid en compatibiliteit

monumenten omdat hiervan verondersteld wordt dat

en aan de rol die deze begrippen spelen in het keuze-

het proces van natuursteenvervanging anders verloopt

proces.

in verband met de betere beschikbaarheid van vervan-

Het belang van de studie is onder andere gelegen in

gende natuursteen die nauw verwant is aan het origi-

het begrijpen van uitgevoerde restauraties om deze

nele materiaal. De casussen worden voorafgegaan door

kennis in te zetten voor nieuwe restauraties: leren van

een aantal hoofdstukken waarin thema’s worden on-

onze ingrepen om te weten hoe in te grijpen. Door

derzocht die de context bepalen waar binnen de ver-

middel van literatuuronderzoek en casusonderzoek is

vanging van witte Belgische steen plaats heeft gevon-

een antwoord gezocht op de drie hoofdvragen van de

den en plaatsvindt.

studie: “Welke argumenten worden in het keuzeproces tijdens een restauratie gebruikt voor het kiezen van

Tijdens het onderzoek naar de context van natuur-

vervangende natuursteensoorten?”, “In hoeverre en in

steenvervanging en de casussen kwam een aantal argu-

welke mate spelen compatibiliteit en duurzaamheid

menten voor het kiezen van vervangende natuursteen-

een rol in de overwegingen rond de keuze voor vervan-

soorten naar voren die gegroepeerd kunnen worden tot

gende natuursteensoorten en welke lering valt te trek-

een karakterisering van perioden zoals de wens tot

ken met betrekking tot gebleken compatibiliteit en ge-

toepassing van harde, homogene steensoorten in de

bruiksduur uit waarnemingen in de praktijk?” en

periode tot de Eerste Wereldoorlog, een vroege vorm

“Bestaan er trends in de toepassing van vervangende

van het streven naar toepassing van duurzame steen-

natuursteensoorten en zo ja, hoe verhouden deze

soorten. Het is gebleken dat met name in deze perio-

trends zich tot duurzaamheid en compatibiliteit?”

de, maar ook later, de veelheid aan indelingen en benamingen van typen Franse kalksteen geleid heeft tot spraakverwarring en wellicht tot keuze van natuur-

Samenvatting

ix

steen op basis van onjuiste argumenten. Deze periode

duurzaam genoeg zijn voor toepassing in parement-

werd gevolgd door een periode waarin de beschikbaar-

werk en dat dit, op enkele uitzonderingen na, ook

heid van steensoorten vanwege de oorlog richtingge-

geldt voor eenvoudig lijstwerk en beschut geprofileerd

vend was voor het keuzeproces. De twintiger en derti-

werk. Met betrekking tot de vensters is gebleken dat

ger jaren werden gekenmerkt door keuzeargumenten

veel vervangende natuursteen nog steeds in gebruik is

gebaseerd op aspecten van esthetische en historische

en dat veel vervangingen van vervangstenen vooral te

compatibiliteit die leidden tot de toepassing van steen-

wijten zijn aan roestende ijzeren brugstaven. Ettringer

soorten die bijdroegen aan een rustieke uitstraling.

tufsteen vormt een negatieve uitzondering; dit materi-

Hierbij was een belangrijke rol weggelegd voor de ad-

aal, vooral waar toegepast als montant of tracering,

viezen van mijningenieur A.L.W.E. van der Veen. In de

kent vaak slechts een gebruiksduur van 60 tot 90 jaar.

periode na de Tweede Wereldoorlog werden duurzaam-

De grootste duurzaamheidsproblemen hebben zich

heidsargumenten steeds vaker gebruikt, in het begin

voorgedaan bij slanke, geprofileerde en geornamen-

gecombineerd met de gevolgen van beperkte beschik-

teerde onderdelen waaronder hoofdzakelijk pinakels en

baarheid en gecombineerd met onderdelen van esthe-

kruisbloemen en bij alzijdig blootgestelde onderdelen

tische compatibiliteit. Vanaf ongeveer 1960 werd het

zoals balustraden. De meeste steensoorten, die wer-

streven naar duurzame steensoorten sterker en kwa-

den toegepast voor vrijstaande pinakels hebben een

men uitgesproken compatibiliteitsargumenten nauwe-

gebruiksduur gekend van maximaal 115 jaar. Veel pina-

lijks meer voor. Tot slot kunnen de keuzeargumenten

kels zijn echter slechts 50 tot 100 jaar in gebruik ge-

uit de periode 1980 tot 2000 worden samengevat met

weest, met diverse voorbeelden van een nog korte ge-

de wens tot ‘extreme’ duurzaamheid terwijl bij diverse

bruiksduur. Uitzondering hierop vormen de Savonnières

restauraties de verschillende aspecten van compatibili-

in Zuid-Limburg en de Udelfanger zandsteen aan de

teit weer, zij het beperkt, aandacht krijgen.

Grote Kerk te Dordrecht.

Hierbij moeten nog enkele kanttekeningen worden

Een gedifferentieerde keuze voor vervangende na-

gemaakt: Het streven naar esthetische en historische

tuursteen, afhankelijk van expositieomstandigheden is

compatibiliteit in het interbellum werd geïnitieerd door

mogelijk en zou kunnen leiden tot, in economische zin,

de Grondbeginselen en Voorschriften voor het behoud,

aantrekkelijkere restauraties, met voldoende hoge le-

de herstellingen de uitbreiding van oude bouwwerken

vensduur. In het parement heeft het streven naar duur-

uit 1917. De trend van toepassing van duurzame steen-

zaamheid minder nadruk nodig dan bij geprofileerd en

soorten, zoals basalt en trachiet, ter vervanging van

alzijdig geëxposeerd werk; een grotere aandacht voor

witte Belgische steen hangt nauw samen met het Zand-

esthetische en historische compatibiliteit is hierbij ove-

steenbesluit van 1951. In de jaren tachtig van de twin-

rigens wenselijk. De compatibiliteit van toegepaste

tigste eeuw werd deze trend versterkt door de consta-

(voeg)mortelreparaties heeft nadrukkelijk meer aan-

tering van dikke gipskorsten op kalksteen ten gevolge

dacht nodig.

van luchtverontreiniging en de voorspellingen dat de

Mede met het oog op een meer wetenschappelijke

hieraan gerelateerde problematiek zich zou

aanpak van het kiezen van vervangende steensoorten

voortzetten.

is het gewenst om nader onderzoek te doen naar de technische compatibiliteit van vervangende steensoor-

Voor wat betreft de gebruiksduur van vervangende

ten met originele witte Belgische steen. Daar dient de

steensoorten blijkt dat alle toegepaste steensoorten

mortel nadrukkelijk bij te worden betrokken.

x

Samenvatting

Met betrekking tot vervangreeksen blijkt dat er een

deze veelal blijven steken bij algemene uitgangspunten

opvallend grote diversiteit aan steensoorten is gebruikt

zoals behouden gaat voor vernieuwen en minimale in-

ter vervanging van de originele witte Belgische steen.

terventie. Door het ontbreken van bruikbare handvat-

Er is geen patroon waaruit blijkt dat alle vervangreek-

ten voor natuursteenkeuze bij restauraties blijkt ver-

sen dezelfde beweging maken, het blijkt dat vele com-

nieuwing en grootschalige interventie zeer veel voor te

binaties voorkomen. Vulkanische gesteenten en sedi-

komen. Tijdens de studie is gebleken dat het zeer

mentaire gesteenten wisselen elkaar af. De tendens

moeilijk te achterhalen is waarom gebouwen op een

hierbij is dat de tweede vervanging meestal werd uit-

bepaalde manier gerestaureerd zijn. Ook het keuzepro-

gevoerd in een duurzamer geachte steensoort dan de

ces rond natuursteen blijkt nauwelijks gedocumen-

eerste vervanging.

teerd. Dit gebrek aan documentatie is duidelijk in

De veronderstelling dat mergel bij restauraties altijd door mergel werd en wordt vervangen blijkt on-

strijd met het veelal als richtlijn gehanteerde Charter van Venetië.

juist, ook mergel is regelmatig vervangen door andere steensoorten en wijkt daarmee minder af van de ver-

Op basis van het onderzoek is een onderlegger ontwik-

vanging van witte Belgische steen dan voorafgaand aan

keld ten behoeve van het formuleren van uitgangspun-

deze studie verondersteld.

ten voor het kiezen van vervangende steensoorten. Naast de confrontatie met de diverse aspecten van

Voor wat betreft de inhoud van de diverse restauratie-

compatibiliteit en duurzaamheid komt dit hulpmiddel

richtlijnen wordt geconcludeerd dat daarin weinig over

ook tegemoet aan het geconstateerde probleem van

materialen en materiaalkeuze wordt gezegd en dat

onvolledige documentatie en verantwoording.

Samenvatting

xi

xii

Summary

Replacement of White Belgian Sandy Limestone Choice of material for conservation This thesis deals with the decision process leading to

Mary Magdalene in Goes, the Great Church in Dord-

the replacement of white Belgian sandy limestone in

recht and the Town Hall in Gouda. All four buildings

Dutch listed buildings in the period ranging from the

have been the object of two or three known conserva-

late nineteenth century to the end of the twentieth

tion campaigns in the studied period. The description

century. Both the criteria used for the selection of

and discussion of the case studies is followed by a re-

suitable stone types for the substitutions and the con-

flection based on the replacement of Maastricht li-

sequences of the substitutions were studied. The study

mestone in listed buildings in the province of Limburg

further aimed at understanding whether durability and

It was supposed that the replacement of Maastricht li-

compatibility also played a significant role in the consi-

mestone might be different from that of the Belgian

dered period.

sandy limestone, because of the availability of replace-

The importance of this work lies further in the con-

ment stone that is closely related to the original mate-

tribution to the present approach in conservation: the

rial. Several chapters covering the themes defining the

knowledge resulting from the analysis of interventions

historical context in which replacement of white Belgi-

in the past can be applied in new interventions: “Lear-

an stone has taken place are preceding the description

ning from our interventions to know how to intervene”.

of the case studies.

Through literature search and case study research an answer was sought to the three main questions of the

During the investigation into the context of the re-

thesis: “Which criteria were used in the decision pro-

placement of natural stone and case studies a number

cess for the replacement of stone?”, “To what extent

of reasons for choosing alternative types of natural sto-

do compatibility and durability play a role in the dis-

ne came forward. They could be used for the characte-

cussions about the choice of stone for replacement and

rization of periods. Thus the desire to apply hard and

what lessons can be drawn with regard to the compati-

homogeneous rock types characterizes the period until

bility and life in service observed in practice?” and

the First World War, an early form of the quest for sto-

“Are there trends in the choice of stone for replace-

ne with a high durability. It appears that particularly in

ment and if so, how do these trends relate to durability

this period but also later, the multiple classifications

and compatibility?”

and names of French limestone types led to confusion and perhaps to a choice of stone based on false argu-

The core of this thesis consists of four case studies, na-

ments. Later the limited availability of stone, due to

mely the Church of Our Lady in Breda, the Church of

the Great War, influenced the selection process. The

Summary

xiii

nineteen twenties and nineteen thirties are characteri-

as mullion or tracery often has a life in service of only

zed by criteria for selection based on the aesthetic and

60 to 90 years.The biggest durability problems have ari-

historic aspects of compatibility that led to the choice

sen in slender and extensively tooled ornamental ele-

of stone that contributed to a rustic look. The opinion

ments, including pinnacles and fully exposed parts such

and advise of mining engineer A.L.W.E van der Veen

as balustrades. Most stones that were used for free-

played an important role in this selection. In the peri-

standing pinnacles have served only 50 to 115 years.

od after the Second World War durability arguments

The Savonnières in South Limburg and the Udelfangen

were increasingly used. From about 1960 the search for

sandstone at the Great Church in Dordrecht are a posi-

durable stone became more important and compatibili-

tive exception.

ty reasons were hardly mentioned. Finally, the criteria

A differentiated choice of replacement stone, taking

used for selection in the period ranging from 1980 to

into account exposure conditions, is possible and can

2000 can be summarized with striving for ‘extreme’

lead to more economic restoration with sufficiently

durability; however, within some conservation cam-

long life in service. Durability is especially required in

paigns, different aspects of compatibility were given

fully exposed stonework. In the case of facings, atten-

again some attention.

tion should be focused on aesthetic and historical

It should be added that the striving towards historical and aesthetic compatibility in the interbellum peri-

compatibility. In view of a more scientific approach to the choice

od was stimulated by the diffusion of a publication

of stone for replacement it is desirable to further in-

containing prescriptions on the maintenance, the res-

vestigate the technical compatibility of the stone to be

toration and the expansion of ancient buildings in 1917.i

used with the original white Belgian sandy limestone.

The trend of using durable stone such as basalt and

The mortar should also be involved in this investigati-

trachyte, to replace white Belgian stone is closely rela-

on. Finally, the compatibility of repair mortar needs to

ted to the Sandstone Decree of 1951.ii In the eighties

be given more attention.

this trend was strengthened by the attention for gypsum crusts on limestone, due to a decay process

Regarding subsequent replacements it is shown that a

caused by air pollution and the prediction that this

remarkably wide variety of stones were used. The re-

type of decay would continue.

placements did not occur following a pattern, and many combinations existed. Volcanic rocks and sedi-

Regarding the life in service of replacement stone it is

mentary rocks alternate. The tendency is that the se-

clear that all stone types are durable enough for use in

cond replacement was usually performed in a more du-

facings work, most simple stone profiles and sheltered

rable stone than the first replacement.

stone work. Many natural stone types used as a re-

The assumption that Maastricht limestone in resto-

placement in window frames and traceries are still in

ration was always replaced by Maastricht limestone has

use; however in some cases they were damaged due to

been ruled out. Even Maastricht limestone was re-

rusting crossing bars and needed to be replaced. Et-

placed by other types of stone and the approach to-

tringer tuff is a negative exception: this material used

wards its replacement differs less from that of white Belgian sandy limestone than assumed prior to this

i Grondbeginselen en Voorschriften voor het behoud, de herstelling en de uitbreiding van oude bouwwerken, 1917 ii Zandsteenbesluit, 1951

xiv

Summary

study.

Regarding the contents of the various restoration gui-

process is hardly documented. This lack of documenta-

delines it is concluded that little is said about materials

tion is clearly in conflict with the principles of the Ve-

and material choice and that they usually stick to ge-

nice Charter.

neral principles such as Preservation is preferred above restoration and minimal intervention.iii Because of the

Based on the research a scheme was designed for the

lack of useful tools for the selection of natural stone

formulation of principles for choosing replacement sto-

for replacement a great renewal and large-scale inter-

ne. Apart from the confrontation with various aspects

vention often occurs. During the study it became clear

of compatibility and durability, this scheme also ad-

that it is very difficult to assess why buildings have

dresses the problem of incomplete documentation and

been restored in a certain way. The stone selection

accountability.

iii Behouden gaat voor vernieuwen

Summary

xv

xvi

Inleiding

Bij restauraties, in Nederland en daarbuiten, wordt

sussen vergeleken met de toepassingstraditie van (ver-

vaak op grote schaal natuursteen vervangen.1 Hoe komt

vangende) steensoorten zoals die blijkt uit de Neder-

de keuze voor de steensoort of steentype tot stand?

landse natuursteenliteratuur (zie hoofdstuk 2) en de

Deze dissertatie is gericht op het identificeren van de

adviezen voor het kiezen van vervangende steensoor-

argumenten hiervoor en de gevolgen hiervan. Spelen

ten zoals die van Rijkswege werden gegeven (zie

duurzaamheid en compatibiliteit een, al dan niet door-

hoofdstuk 3).

slaggevende, rol in het keuzeproces? Bij duurzaamheid gaat het primair over de steen zelf: bezit het materiaal

Monumentenzorg

het vermogen om lang mee te gaan?2 Compatibiliteit

In de loop van de negentiende eeuw ontstond er in

betreft de combinatie van bestaande en nieuwe mate-

West-Europa een vorm van cultureel bewustzijn geba-

rialen. Nieuwe, vervangende natuursteen is compatibel

seerd op een geromantiseerd beeld van het verleden.

met de bestaande natuursteen wanneer het geïntrodu-

Dit leidde tot de wens om gebouwen, in hun vermeen-

ceerde materiaal geen schade, in welke vorm dan ook,

de oorspronkelijke vorm, te bewaren als herinnering

toebrengt aan het bestaande.3

aan vervlogen tijden. Hieruit ontstond halverwege de

Aan de hand van een aantal casussen worden de ar-

negentiende eeuw een beweging tegen het slopen van

gumenten met betrekking tot natuursteenkeuze bij res-

historische gebouwen. Deze resulteerde weer in de

tauraties, geïdentificeerd en geanalyseerd. Het betreft

wens om deze gebouwen te herstellen, waarmee de

voor het grootste deel twintigste-eeuwse restauraties,

monumentenzorg ontstond. Met het romantische beeld

maar enkele gaan terug tot het laatste kwart van de

van het verleden ging het herstellen regelmatig verder

negentiende eeuw. Doordat voor elke afzonderlijke ca-

dan een eenvoudige technische reparatie. Vaak was er

sus de opeenvolgende restauraties worden geanaly-

sprake van reconstructie, waarbij gekeken werd naar

seerd, levert dit ook informatie op over vervangreek-

de historie van het gebouw en waarbij de kennis van

sen, dat wil zeggen opeenvolgende vervangingen op

deze (veronderstelde) historie werd gebruikt om het

dezelfde plaats, door steeds een andere steen. Om de

gebouw te restaureren.4

casussen in breder perspectief te plaatsen worden ze

Vanaf het begin van de actieve overheidsbemoeie-

vergeleken met de algemene opvattingen over materi-

nis met behoud en herstelling van oude gebouwen wer-

aalgebruik bij restauraties in Nederland zoals verwoord

den felle discussies gevoerd over de manier van wer-

in de Grondbeginselen en Voorschriften voor het be-

ken.5 Deze discussies waren meestal kunsthistorisch en

houd, de herstelling en de uitbreiding van oude bouw-

architectuurhistorisch van aard. De materiaalkeuze was

werken uit 1917 en de Algemene uitgangspunten voor

echter ook vanaf het eerste begin van de monumen-

het restaureren van gebouwen uit 1991 (zie hoofdstuk

tenzorg onderwerp van twist. Zo was er bijvoorbeeld

1). Daarnaast wordt het natuursteengebruik in de ca-

veel oppositie tegen de keuze voor rode zandsteen uit

Inleiding

xvii

Hinkel door P.J.H. Cuypers bij de restauratie van de

toepassing van Römer tufsteen uit de Eifel hield ver-

Sint-Servaasbasiliek in Maastricht in de jaren tachtig

band met de goede vervoersmogelijkheden over de

van de negentiende eeuw omdat hier geen oorspronke-

Rijn vanaf Andernach via Keulen naar Nederland en het

lijke steen werd gebruikt. In een latere fase werd de

teruggrijpen op natuursteen die al door de Romeinen

steenkeuze daar onder druk van de publieke opinie

werd gebruikt. In de loop van de twaalfde eeuw wer-

aangepast tot een mengeling van Udelfanger zand-

den er dusdanig veel tollen geheven op het vervoer

steen, Kunrader kalksteen en mergel.6 De visie op het

over de Rijn dat de import van tufsteen uit de Eifel

restaureren, verschoof in het begin van de twintigste

steeds verder afnam.

eeuw geleidelijk van reconstructie in eenheid van stijl

Via de Schelde werd vanaf het eerste kwart van de

naar het behoud van historische gelaagdheid. Deze ver-

veertiende eeuw witte zandige kalksteen, geïntrodu-

andering kreeg ook zijn invloed op de keuze van ver-

ceerd door Vlaamse bouwmeesters, uit de streek ten

vangende natuursteensoorten.7

zuiden van Gent en uit de streek tussen Gent en Brussel aangevoerd. Ten gevolge van de blokkade van de

Natuursteen in Nederlandse monumenten

Schelde door de Spanjaarden in 1585 stopte de import van deze veelal Lede- of Balegemse steen genoemde steensoort.

De in Nederland toegepaste natuursteensoorten zijn

Vanaf de twaalfde eeuw zijn toepassingen van Bent-

voor het grootste deel afkomstig uit het buitenland.

heimer zandsteen bekend in Twente. Deze zandsteen

Slechts enkele soorten vormen hierop een uitzonde-

werd (en wordt) gewonnen nabij het Duitse Bad Bent-

ring, bijvoorbeeld Maastrichter kalksteen (mergel)8,

heim, net over de grens bij Oldenzaal. Voornamelijk

Kunrader kalksteen, Nivelsteiner zandsteen, Kolen-

via de Vecht, maar ook via Berkel en Regge, met Zwol-

zandsteen en ijzeroer. De meeste van deze soorten

le als belangrijke stapelplaats, werd de steen vanaf het

zijn slechts op beperkte schaal in de directe omgeving

midden van de vijftiende eeuw verder Nederland in

van de vindplaats toegepast.9 De mergel uit het zuiden

vervoerd.12

van Limburg wordt al eeuwenlang toegepast en is verspreid tot boven de rivieren.10 Mergel vormt hiermee

De geografische mogelijkheden en politieke situaties

de enige soort waarbij sprake is van historische conti-

zoals hiervoor genoemd speelden niet alleen een rol

nuïteit in de toepassing.

bij de aanvoer van natuursteen voor de bouw van onze

Toch is er door de eeuwen heen veel natuursteen in

huidige monumenten, ook bij de aanvoer en toepassing

Nederland toegepast. Het is zelfs zo dat perioden ge-

van vervangende steensoorten speelden zij een be-

kenmerkt worden door de toepassing van bepaalde na-

langrijke rol. Tot halverwege de negentiende eeuw wa-

tuursteensoorten zoals Römer tuf (tiende tot dertiende

ren de vervoersmogelijkheden voor natuursteen over

eeuw), witte Belgische steen (veertiende en vijftiende

langere afstand vergelijkbaar met de middeleeuwse si-

eeuw) of Bentheimer zandsteen (in het midden en wes-

tuatie en was men nog steeds aangewezen op het ver-

ten van Nederland: vijftiende en zestiende eeuw).11 De

voer over de (grote) rivieren. Ten gevolge van de indus-

reden voor de keuze voor toepassing van deze natuur-

trialisatie werden in de loop van de negentiende eeuw

steensoorten was vooral geografisch, politiek en eco-

op grote schaal kanalen gegraven en spoorlijnen aange-

nomisch van aard zoals de ligging van groeven aan ri-

legd. De combinatie van de nieuwe vervoersmogelijk-

vieren en de te betalen tollen illustreren. De

heden en een hogere bouwproductie leidden tot een

xviii

Inleiding

groter en meer divers aanbod van natuursteensoorten

zaamheidaspecten hoog op de restauratieagenda

aan het eind van de negentiende eeuw.

staan, maar kregen ook de visuele aspecten van ver-

Het besef van samenhang tussen de steenhouwers-

vangende natuursteen meer aandacht. Sinds juli 1997 is

ziekte (silicose) en het gebruik van zandsteen ontstond

het Zandsteenbesluit opgenomen in het Arbobesluit en

ook aan het eind van de negentiende eeuw.13 Hierdoor

is duidelijk beschreven dat de toepassing van zand-

vond een verschuiving plaats van het gebruik van pure

steen weer is toegestaan “indien dit noodzakelijk is

zandstenen naar meer klei- en/of kalkhoudende zand-

voor het behoud van monumenten als bedoeld in de

stenen en kalkstenen.

Monumentenwet 1988”. In een bijbehorende beleidsre-

De uitbraak van de Eerste Wereldoorlog (WO I) verstoorde de handel in natuursteen ernstig. Gedurende een aantal jaren was er nauwelijks aanvoer uit Frank-

gel werden de voorwaarden voor bewerken of verwerken opgenomen.15 De internationalisering van de natuursteenhandel

rijk en België mogelijk. De aanvoer van natuursteen uit

heeft de laatste decennia geleid tot toepassing van tot

Duitsland bleef voor een groot deel intact. Na beëindi-

dan toe onbekende steensoorten zoals Portugese kalk-

ging van WO I werd de productie van diverse Franse

steen, Tsjechische trachiet en Chinees graniet. Wellicht

groeven fors opgeschroefd om aan de grote vraag uit

zal de diversiteit in toegepaste vervangende steen-

de bouwproductie voor de eigen wederopbouw te kun-

soorten de komende jaren nog verder toenemen ten

nen voldoen. In combinatie met de professionalisering

gevolge van de zoektocht naar duurzame en tegelijk

en schaalvergroting van de handel leidde dit er toe dat

betaalbare steensoorten.

steeds meer natuursteensoorten op de Nederlandse markt verkrijgbaar werden. Vanaf juli 1939 en gedurende de Tweede Wereldoor-

Onderzoek naar natuursteen toepassing en natuursteenkeuze

log (WO II) werd de invoer van natuursteen gereguleerd door het Rijksbureau voor Bouwmaterialen op basis van

Toen aan het einde van de negentiende eeuw de inte-

eerst de Distributiewet 1939 en later de Bouwmateria-

resse voor historische gebouwen en archiefonderzoek

lenbeschikking 1939 (zie ook hoofdstuk 6).14 De natuur-

toenam, ontstond een groot aantal publicaties over de

steenkeuze in de eerste jaren na WO II werd beïnvloed

(bouw)geschiedenis van historische bouwwerken.16 Van-

door de strenge importbeperkingen in verband met de

uit een kunsten architectuurhistorisch oogpunt wer-

beperkte beschikbaarheid van deviezen.

den beschrijvingen gemaakt en middeleeuwse bouwre-

Vanaf 1951 dwong het Zandsteenbesluit architecten,

keningen getranscribeerd.17 Het verloop en de

adviseurs en steenhouwers er toe om op zoek te gaan

resultaten van restauraties aan het eind van de negen-

naar alternatieven voor zandsteen, omdat zandsteen

tiende eeuw werden echter nog nauwelijks beschre-

slechts bij hoge uitzondering en na goedkeuring door

ven. Vanaf 1899 verschenen beschrijvingen van restau-

de Zandsteencommissie van de Arbeidsinspectie toege-

raties in meer of minder gedetailleerde vorm in het

past mocht worden bij restauraties (zie hoofdstuk 4).

Bulletin van den Nederlandschen Oudheidkundigen

Dit leidde, samen met grote schade ten gevolge van

Bond.

zure regen die werd geconstateerd aan kalksteen tus-

Natuursteenkeuze door architecten is bij diverse

sen 1970 en 1990, tot de import van zeer duurzaam ge-

restauraties gedocumenteerd. De motivatie voor toe-

achte vulkanische steensoorten zoals basalt, Peperino

passing van bepaalde steensoorten ontbreekt echter

duro en trachiet. Vanaf de jaren 1990 bleven de duur-

meestal. Een voorbeeld van uitvoerige documentatie

Inleiding

xix

van natuursteentoepassing wordt gevormd door de

Handleiding bij het onderwijs in de kennis der bouw-

jaarverslagen die naar aanleiding van het vijf kerken

materialen aan ambachtscholen door De Vries (eerste

restauratieplan uit de jaren zeventig en tachtig van de

druk 1877) en Onze Bouwmaterialen van Van der Kloes

twintigste eeuw in Utrecht zijn uitgegeven. Hierin

uit 1893 (eerste druk).24 Latere generaties zijn opge-

wordt vrij nauwkeurig per gebouwonderdeel aangege-

groeid met Kennis van Bouwstoffen – natuursteen van

ven welke materialen, en waarom, zijn gebruikt bij de

Vrind et al. uit 1941 en Bouwmaterialen – natuursteen

restauratie.18 Monografieën zoals die er zijn over de

van Lijdsman uit 1944 en latere versies die door de

Dom van Utrecht, de Sint-Janskathedraal te ‘s-Herto-

educatieve uitgeverijen Kluwer en Stam zijn uitgege-

genbosc, de Lebuïnuskerk te Deventer, en de Eusebius-

ven.

kerk te Arnhem geven informatie over de toepassing

In de periode 1920-1936 werd, in opdracht van de

van natuursteen bij restauratie.19 In 2008 werd een

Rijkscommissie voor de Monumentenzorg, door mijnin-

boekje gepubliceerd naar aanleiding van het gereedko-

genieur A.L.W.E. van der Veen onderzoek verricht naar

men van de restauratie van de toren van de Sint-Wal-

het gebruik van natuursteen in monumenten en geadvi-

burgiskerk te Zutphen. Hierin worden vervangende na-

seerd ten behoeve van de toepassing van natuursteen

tuursteensoorten inclusief keuzeargumenten

bij restauratie. Diens rapporten uit de periode 1920-

gepresenteerd.20 Ook het in 2008 gepubliceerde verslag

1923 zijn gepubliceerd.25 In hoofdstuk 3 worden de ad-

van de restauratie van de Onze-Lieve-Vrouwekerk te

viezen van Van der Veen en andere natuursteenadvi-

Breda door architect J. van Stigt geeft argumenten

seurs in dienst van de Rijkscommissie en haar

voor materiaalkeuze.21 Diverse bouwhistorische stu-

rechtsopvolgers nader toegelicht. Vanaf 1950 verschijnt

dies, voornamelijk de in opdracht van de Rijksgebou-

een beperkt aantal publicaties dat informatie verschaft

wendienst uitgevoerde Bouwhistorische documentatie

over het materiaal natuursteen en het gebruik hier-

en waardebepalingen van diverse monumenten in

van.26 Hiervan is Natuursteen in Monumenten van Slin-

Rijksbezit gaan uitgebreid in op (vervangende)

ger et al. uit 1980 de belangrijkste en meest overzich-

natuursteen.22

telijke publicatie, gebaseerd op de jarenlange ervaring van A. Slinger als Rijksbeeldhouwer.

Er is echter geen structureel wetenschappelijk onderzoek bekend naar het keuzeproces rondom natuur-

Behalve algemene informatie uit boeken speelde ook

steenvervanging bij restauraties. Wel zijn er verschil-

specifiek verkregen informatie een grote rol. Dit blijkt

lende publicaties die aandacht schenken aan de

ondermeer uit briefwisselingen tussen architecten,

vervanging van natuursteen, bijvoorbeeld de bijdrage

groeve-exploitanten en steenhouwers. Uit diverse ar-

van J. Querido aan de cursus Materialen en technieken

chieven is ook bekend dat architecten, opzichters en

in oude bouwwerken, de bijdrage van H.J. Tolboom

andere bij het bouwen restauratieproces betrokken

aan het Jaarboek Monumentenzorg van 1999, maar hier

personen soms reizen maakten naar steengroeven om

ligt de focus primair bij de steensoorten en niet bij het

natuursteen te zoeken, kiezen en/of te keuren. Zo

keuzeproces.23 Voor diegene die een keuze moest ma-

heeft waterstaatsingenieur Rijsterborgh in 1864 posi-

ken voor toepassing van bepaalde steensoorten was

tief geadviseerd over het gebruik van Udelfanger zand-

slechts een beperkte hoeveelheid informatie beschik-

steen voor de restauratie van de Sint-Janskathedraal te

baar (zie hoofdstuk 2). Een tweetal boeken is hierbij

’s-Hertogenbosch naar aanleiding van zijn reis naar het

waarschijnlijk van grote en langdurige invloed geweest:

Duits-Luxemburgse grensgebied.27 Hoofdopzichter van

xx

Inleiding

de Utrechtse gemeentewerken Van Hilten rapporteer-

esthetische kenmerken die invloed hebben op de com-

de in 1906 zeer negatief over het gebruik van Udelfan-

patibiliteit en duurzaamheid van de restauratie.

ger zandsteen naar aanleiding van zijn bezoek aan

In dit onderzoek wordt geprobeerd het hoge ab-

Trier en omgeving. Architect Van Nieukerken maakte

stractieniveau van restauratieopvattingen en de keuzes

in 1904, in opdracht van de restauratiecommissie van

in de praktijk, gebaseerd op esthetische, technische

de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda, een reis door

en/of economische argumenten, voor het vervangen

Noord Frankrijk en België “… tot onderzoek naar de

van natuursteen en de gevolgen hiervan op korte en

deugdelijkheid van St. Joire voor de restauratie van

lange termijn met elkaar in verband te brengen. Het

oude monumenten in gebruik”.29

belang van het onderzoek is onder andere gelegen in

28

het begrijpen van uitgevoerde restauraties om deze

Directe context van het onderzoek

kennis in te zetten voor nieuwe restauraties: “leren van onze ingrepen om te weten hoe in te grijpen”.32 Het onderzoek is samen te vatten in drie hoofdvragen:

“Behouden gaat voor vernieuwen” is het aloude adagium dat binnen de Nederlandse monumentenzorg veelvuldig wordt gebruikt sinds J. Kalf er in 1917 zijn introductie bij de Grondbeginselen en voorschriften voor het behoud, de herstelling en de uitbreiding van oude bouwwerken mee afsloot (zie ook hoofdstuk 1). Ondanks dit uitgangspunt is veel historisch materiaal aan Nederlandse monumenten in de loop der jaren verdwenen, niet alleen ten gevolge van verweringsprocessen maar ook door het reconstruerend restaureren. Ook het momenteel veel gehoorde uitgangspunt om een

Welke argumenten worden in het keuzeproces tijdens een restauratie gebruikt voor het kiezen van vervangende natuursteensoorten? In hoeverre en in welke mate spelen compatibiliteit en duurzaamheid een rol in de overwegingen rond de keuze voor vervangende natuursteensoorten en welke lering valt te trekken met betrekking tot gebleken compatibiliteit en gebruiksduur uit waarnemingen in de praktijk? Bestaan er trends in de toepassing van vervangende natuursteensoorten en zo ja, hoe verhouden deze trends zich tot duurzaamheid en compatibiliteit?

monument slechts één maal in de dertig of vijftig jaar in de steigers te willen zetten kan leiden tot het ver-

Door het documenteren en analyseren van keuzeargu-

vangen van natuursteen die op het moment van restau-

menten wordt de kennis over de vervanging van na-

ratie nog voldoet.

tuursteen uitgebreid en in het perspectief van compa-

Het in de praktijk brengen van theoretische uit-

tibiliteit en duurzaamheid geplaatst. Hierdoor wordt

gangspunten is door de jaren heen een lastige zaak ge-

een bijdrage geleverd aan de algemeen onderschreven

bleken.30 De ontwikkeling van een restauratievisie, een

wens tot minimale interventie33 zodat historische ge-

bijbehorend plan van aanpak en de uiteindelijke uit-

bouwen “… in the full richness of their authenticity”

voering blijkt geen vast recept te kennen en wordt

kunnen worden doorgegeven aan volgende genera-

vaak beïnvloed door een latent aanwezige voorkeur

ties.34

voor een geromantiseerd verleden. Afhankelijk van de 31

betrokken personen, bedrijven en instanties worden tijdens de ene restauratie andere keuzes gemaakt dan tijdens de andere. Deze keuzes leiden tot toepassing van bepaalde materialen met specifieke technische en

Inleiding

xxi

Methode en aanpak Om inzicht te krijgen in de keuzeprocessen die bij natuursteenvervanging spelen is gekozen om gebruik te maken van een aantal praktijkvoorbeelden. Deze voorbeelden zijn gekozen op basis van de volgende criteria: Het exterieur van het gebouw bestaat voor een belangrijk deel uit natuursteen;35 De gebouwen moeten onderling vergelijkbaar zijn met betrekking tot het oorspronkelijke bouwmateriaal, zodat het keuzeproces met betrekking tot natuursteenvervanging te vergelijken is doordat het historische uitgangspunt min of meer gelijk is; Er hebben zich minimaal twee restauratiecampagnes in de beschouwde periode (eind negentiende eeuw tot eind twintigste eeuw) voorgedaan waarbij natuursteen is vervangen. Hierdoor kunnen de keuzeprocessen uit verschillende tijden met elkaar worden vergeleken en daarnaast kunnen in de opeenvolgende restauraties vervangreeksen worden vastgesteld.

Afbeelding 1

De witte Belgische steen is als uitgangspunt genomen

de onderzochte gebouwen zelf de nodige informatie:

omdat deze steen veel is toegepast in de veertiende,

toegepaste steensoorten zijn soms gemakkelijk, soms

vijftiende en zestiende eeuw in Nederland en omdat er

lastiger te determineren. Ten tweede zijn er de archi-

in de negentiende en twintigste eeuw sprake was van

valische bronnen zoals onder andere opzichterversla-

sterke aantasting van deze zandige kalksteen ten ge-

gen, rekeningen, correspondentie, foto’s, tekeningen

volge van luchtverontreiniging (vooral SOx) waardoor

en restauratieplannen. De derde bron van informatie is

aanleiding bestond om de steen te vervangen. Het

de bestaande literatuur. De vierde bron van informatie

overzicht van Slinger et al. (zie afbeelding 1) laat de

wordt gevormd door de architecten, adviseurs, histori-

verspreiding van witte Belgische steen in Nederland

ci en anderen die betrokken zijn geweest bij het keu-

zien en uit de inventarisatie van Van Hees et al. blijkt

zeproces voor vervangende natuursteen bij restaura-

dat de grootste hoeveelheden witte Belgische steen

ties. Tenslotte geeft de huidige staat van het gebouw

zijn toegepast aan kerken en stadhuizen vanwege de

de mogelijkheid om te reflecteren op het keuzeproces

omvang en importantie van deze bouwwerken.36 Uit

dat tot toepassing van bepaalde steensoorten heeft ge-

deze groslijst zijn drie kerken en één stadhuis gekozen

leid en de resultaten daarvan.

die representatief worden geacht voor deze groep.

Verspreiding van witte Belgische kalksteen over Nederland volgens Slinger et al.37

Om de vervanging van witte Belgische steen bij restauraties in Nederland in een breder perspectief te

Bij het onderzoek van de casussen is gebruik gemaakt

plaatsen is gedacht aan het toevoegen van een buiten-

van een aantal verschillende bronnen. Allereerst geven

landse casus. Echter na verkennend onderzoek naar di-

xxii

Inleiding

De naam witte Belgische steen wordt in deze dissertatie gebruikt als verzamelnaam voor de wit-geel-beige gekleurde zandhoudende kalkstenen die in huidige Belgische provincies Oost-Vlaanderen en Vlaams-Brabant werden en worden gewonnen. Het onderscheiden van de diverse typen witte Belgische steen en het herleiden naar de originele vindplaats is zeer lastig. Dit heeft twee belangrijke oorzaken waarvan het in elkaar lopen van de twee geologische formaties (Lediaan en Brusseliaan) in de omgeving van Brussel de eerste is. Als tweede oorzaak van de lastige determinatie moet de ontginningswijze worden genoemd. Deze was zeer primitief en op zeer kleine schaal. Hierdoor werd in het verleden, tijdens de bouw van onze huidige monumenten, steen aangevoerd uit diverse groeven en uit lagenpaketten met onderling een licht afwijkende steen. In Nederland gebruiken we over het algemeen de termen Ledesteen en Gobertange. Onder Ledesteen wordt dan verstaan de steen afkomstig uit de streek tussen Gent en Brussel (nr. 1, 2 en 3a in afbeelding 2) en onder Gobertange de steen afkomstig uit de (omgeving van de) plaats Gobertange, maar vaak ook voor steen afkomstig uit de groeven rondom Brussel (nr. 3b en 4 in afbeelding 2). Deze laatste groep stenen wordt in België meestal Brusselse steen (Brusseliaan) genoemd. Hierbij moet de kanttekening worden gemaakt dat echte Gobertange (uit de streek Gobertange, Melin, Jodoigne) in Nederland eigenlijk altijd restauratiesteen is, die vanaf het laatste kwart van de negentiende eeuw is toegepast. In zijn meest pure en herkenbare vorm wordt het onderscheid tussen Ledesteen en Gobertange gegeven door de aanwezigheid van veel fossielen, voornamelijk nummulieten, in de Ledesteen, terwijl de Gobertange wordt gekenmerkt door de horizontale gelaagde structuur waardoor de steen ook wel eikenhout wordt genoemd (zie afbeelding 3).

Antwerpen Brugge

Gent

1

Aalst

2

Tourcoing

Oudenaarde

3b

Leuven

3a

Tienen

Brussel

4 Gobertange

Roubaix 10 km

Afbeelding 2

Witte Belgische steen werd op vier verschillende locaties gewonnen. 1: Ten zuidoosten van Gent, in de omgeving van Lede en Balegem. “In dit gebied konden drie banken onderscheiden worden, naar hardheid en van onderen naar boven gerangschikt als de ‘blauwachtig bruine’, de ‘groenachtig bruine’ en de ‘gele’. De eerste kan gepolijst worden en leverde de befaamde Vlaamse arduin, terwijl de laatste voor buitenwerk minder geschikt is” 38; 2: Ten zuidoosten van Aalst, in de omgeving van Aflighem en Asse; 3: In en rondom de huidige agglomeratie Brussel. In de omgeving van Diegem, Meldert, Dilbeek, etc.; en 4: In de omgeving van Gobertange, Melin, Jodoigne.

Inleiding

xxiii

A Afbeelding 3

B

C

Drie typerende verschijningsvormen van witte Belgische steen. A. Groenige Ledesteen, duidelijk zichtbare numulieten (speldeknopjes). B. Ledesteen met geel-bruin patina en grote zwarte, omkrullende gipskorsten. C. Gobertange, herkenbaar aan de witgrijze kleur, de horizontale gelaagde structuur, en de bioturbaties. De steen wordt wel vergeleken met eikenhout vanwege de structuur.

verse casussen bleek dat de verschillen in wetgeving,

Opbouw van het proefschrift

procesgang en/of steensoorten dusdanig groot waren

Het onderzoek ten behoeve van deze dissertatie wordt

dat een vergelijking met de Nederlandse casussen

gepresenteerd in elf hoofdstukken. Hierbij vormen de

hooguit op hoofdlijnen gemaakt zou kunnen worden en

eerste vijf hoofdstukken de context waarbinnen na-

niet tot de kern van het keuzeproces zou kunnen door-

tuursteenkeuze plaats heeft gevonden. Hoofdstuk 6 tot

dringen. Daarom is een thema uit de Nederlandse res-

en met 10 bevat het onderzoek van de casussen inclu-

tauratiepraktijk gekozen dat als reflectie kan dienen.

sief de reflectie hierop. Hoofdstuk 11, de conclusies,

Er is gekozen voor de vervanging van mergel bij restau-

sluit het proefschrift af.

raties. De keuze voor mergelrestauraties is tot stand

In het eerste deel van dit proefschrift wordt aan de

gekomen omdat mergel door de jaren heen altijd be-

hand van vijf hoofdstukken een aantal thema’s aange-

schikbaar is geweest, dit in tegenstelling tot witte Bel-

sneden dat samen de context geeft waarbinnen natuur-

gische steen.

steenkeuze heeft plaatsgevonden. In hoofdstuk één wordt het nationale en internationale restauratiefiloso-

Het onderzoek richt zich op objecten die als monu-

fische referentiekader geanalyseerd. Onderzocht wordt

ment geregistreerd zijn op basis van de Monumenten-

welke handvatten deze documenten bieden voor de

wet, omdat hiervan over het algemeen veel gegevens

keuze van vervangende natuursteensoorten. Ook wor-

bekend zijn en de cultuurhistorische waarde wettelijk

den in dit hoofdstuk de veel gebruikte termen reversi-

erkend is. Door de monumentale status van de objec-

biliteit, compatibiliteit, herbehandelbaarheid en duur-

ten mag worden aangenomen dat keuzes aangaande

zaamheid toegelicht en wordt aangegeven hoe ze in dit

natuursteenvervanging weloverwogen werden genomen

proefschrift worden gehanteerd. Hoofdstuk twee be-

en dat de kans groot is dat hiervan documentatie be-

spreekt de kennisverspreiding over natuursteen zoals

schikbaar is. In verband met vergunningverstrekking en

die plaatsvond door boeken en tijdschriften. In hoofd-

subsidiëring is bij de restauratie van (Rijks)monumen-

stuk drie worden de adviezen van natuursteenadviseurs

ten vaak een groter aantal deskundigen betrokken dan

in dienst van de Rijksoverheid geanalyseerd. De nadruk

bij niet-wettelijk geregistreerde (Rijks)monumenten.

ligt hierbij op de adviezen van Van der Veen, als eerste

xxiv

Inleiding

natuursteenadviseur in de Nederlandse monumenten-

kerk te Breda, de Maria-Magdalenakerk te Goes, de

zorg. In hoofdstuk vijf wordt aandacht besteed aan de

Grote Kerk te Dordrecht en het stadhuis van Gouda. In

wettelijke beperkingen ten aanzien van de toepassing

deze hoofdstukken worden de argumenten voor de

van zandsteen en de invloed hiervan op de keuze voor

keuze voor vervangende natuursteensoorten geïnven-

vervangende steensoorten. Hoofdstuk zes sluit de con-

tariseerd en geanalyseerd. In hoofdstuk 10 worden de

text van de natuursteenkeuze af en gaat specifiek over

bevindingen uit de casussen vergeleken met de natuur-

witte Franse kalksteen. Vanwege de grote geïmpor-

steenkeuze bij enkele voorbeelden van

teerde hoeveelheden en de grote diversiteit hiervan

mergelrestauraties.

wordt nader ingegaan op de herkomst van de verschil-

De conclusies die uit het onderzoek van de casussen

lende typen en de classificatiesystemen waarmee deze

en de context van natuursteenkeuze bij restauraties

stenen werden ingedeeld.

getrokken worden en een voorstel tot verbetering van

In de hoofdstukken 6 tot en met 9 komen de casussen aan bod, achtereenvolgens de Onze-Lieve-Vrouwe-

het keuzeproces worden gepresenteerd in hoofdstuk 11.

Inleiding

xxv

xxvi

1

Restauratierichtlijnen en terminologie

1.1 Inleiding

(1917), het Charter van Venetië (1964), de Restauratie-

De ontwikkeling van de monumentenzorg in Nederland

nota (1982), de Algemene uitgangspunten voor het res-

wordt onder andere door Tillema en Denslagen uitge-

taureren (1991) en het Nara Document on Authenticity

breid voor het voetlicht gebracht.39 Beide auteurs be-

(1994) gepresenteerd en geanalyseerd. De nadruk ligt

schrijven de ontstaansgeschiedenis van de zorg voor

op de hierin verwoorde richtlijnen of aanwijzingen

monumenten in architectonische zin en de ontwikke-

voor het kiezen van materialen en technieken. Aan de

ling in het denken over monumentenzorg (restauratiefi-

hand van de casussen in hoofdstuk 6 t/m 9 en de re-

losofisch en restauratie-ethisch). Beide schrijvers be-

flectie in hoofdstuk 10 zal worden besproken welke rol

trekken de belangrijkste personen uit de geschiedenis

deze documenten hebben gespeeld bij de keuze voor

van de monumentenzorg bij hun verhaal en illustreren

materialen en technieken in de praktijk.

de ontwikkeling hiervan rijkelijk met voor-na-afbeeldingen van uitgevoerde restauraties. De afbeeldingen

In de context van de genoemde richtlijnen werd de af-

tonen grote wijzigingen in materialen voor en na res-

gelopen decennia veelvuldig gebruik gemaakt van ter-

tauratie, waarbij het bovendien niet duidelijk is waar-

men die iets zeggen over de relatie tussen oude en

om juist in deze situaties gekozen werd voor deze spe-

nieuwe materialen en de, al dan niet gewenste, toe-

cifieke materialen (zie afbeeldingen 1.1 en 1.2). Deze

passing van bepaalde materialen en technieken. In de

voor-na-afbeeldingen roepen de vraag op waarom bei-

context van het onderzoek naar de vervanging van na-

de auteurs zo weinig aandacht hebben besteed aan de

tuursteen bij restauraties zijn met name de termen re-

materiële aspecten van de monumentenzorg. Toch is

versibiliteit, compatibiliteit, herbehandelbaarheid en

het bij uitstek de materialisering die uiteindelijk tast-

duurzaamheid relevant. In dit hoofdstuk wordt de ach-

bare uitdrukking geeft aan de restauratiefilosofische

tergrond van deze begrippen toegelicht en duidelijk

uitgangspunten die werden gehanteerd. Ook bepaalt de

gemaakt wat er in dit onderzoek onder wordt verstaan.

materialisering voor een groot deel de uiteindelijke duurzaamheid van de ingreep.

1.2 Restauratierichtlijnen

In dit hoofdstuk wordt van de belangrijkste Nederland-

1.2.1 Grondbeginselen

se en internationale restauratierichtlijnen besproken

Bij Koninklijk Besluit werd op 16 mei 1899 de Neder-

welke handvatten zij bieden voor het kiezen van mate-

landschen Oudheidkundigen Bond (NOB) opgericht on-

rialen en technieken met een specifieke focus op na-

der leiding van mr. dr. J.C. Overvoorde (1865-1930).42

tuursteen. In chronologische volgorde worden de

Vanaf 1910 heeft deze Bond gewerkt aan de ontwikke-

Grondbeginselen en Voorschriften voor het behoud, de

ling van een monumentenwet.43 In 1917 resulteerde dit

herstelling en de uitbreiding van oude bouwwerken

in de Grondbeginselen en Voorschriften voor het be-


27

Afbeelding 1.1

Voorbeeld van een voor-afbeelding uit Schetsen uit de geschiedenis van de Monumentenzorg in Nederland: Turfkade Goes, voor restauratie.40

Afbeelding 1.2

Voorbeeld van een na-afbeelding uit Schetsen uit de geschiedenis van de Monumentenzorg in Nederland: Turfkade Goes, na restauratie.41

houd, de herstelling en de uitbreiding van oude bouw-

Behouden gaat voor vernieuwen

werken (Grondbeginselen). Bij gebrek aan weten re-

Het adagium behouden gaat voor vernieuwen werd en

gelgeving betreffende de zorg voor monumenten zijn

wordt door velen in de Nederlandse monumentenzorg

deze Grondbeginselen en de door J. Kalf geschreven in-

aangehaald. In hoeverre hieraan door de jaren heen in

leiding jarenlang de richtlijn voor restaureren ge-

architectonische zin gevolg is gegeven werd door Tille-

weest.44 De inleiding van Kalf is een beschouwing op

ma en Denslagen uitvoerig besproken: ondanks het uit-

het bouwen en restaureren van de voorbije eeuwen.

gangspunt blijken er in Nederland zeer veel monumen-

Hij uit hier stevige kritiek op het in “den geest der ro-

ten of onderdelen daarvan vernieuwd te zijn.45

mantiek” opgekomen denkbeeld om monumenten “in

Artikel XVIII van de Grondbeginselen schenkt aan-

den ouden stijl te restaureren”. De inleiding eindigt

dacht aan de materiaalkeuze: “De hechtheid eischt

met de grondgedachte van het stelsel, zoals verder uit-

dikwijls ingrijpende vernieuwingen, de geschiedenis en

gewerkt in artikel zestien: behouden gaat voor vernieu-

de schilderachtigheid vorderen het zoo min mogelijk

wen.

aantasten van het oppervlak, van de ‘huid’. Hieraan kome men tegemoet door de keuze der grondstoffen. Als regel gelde, dat bij vernieuwingen in oude vormen

28


dezelfde bouwstof wordt gebruikt, waarin die oor

geven in artikel XIX, hier een belangrijke rol wordt

spronkelijk waren uitgevoerd: dezelfde soort berg-

toebedeeld.

steen46, dezelfde grootte van baksteen en handvorm, dezelfde dakbedekking (pannen, leien, lood, koper).

1.2.2 Charter van Venetië

Indien echter een slechte grondstof is gebruikt, b.v.

Het Charter van Venetië is wereldwijd het meest gere-

een bergsteensoort, die snel verweert, vervange men

fereerde document met betrekking tot de zorg voor

die door eene van beter gehalte, doch zorge dat zij in

monumenten.47 Het is opgesteld in de lijn van het Char-

geaardheid en kleur zoveel mogelijk met de oorspron-

ter van Athene uit 1931 (Carta del Restauro) en werd in

kelijke overeenstemme”. Het is dit artikel dat de direc-

1964 aangenomen op het 2nd International Congress of

te aanleiding was voor de aanstelling van mijningenieur

Architects and Technicians of Historic Monuments. Het

A.L.W.E. van der Veen als adviseur voor de Rijkscom-

Charter van Venetië is, behalve een document over de

missie met als taak het vaststellen van de natuursteen-

principes van de zorg voor monumenten ook het op-

soorten die vroeger aan monumenten werden toege-

richtingsdocument van de International Council on Mo-

past en het voorstellen van mogelijke vervangende

numents and Sites (ICOMOS).

steensoorten (zie hoofdstuk 3). Artikel XVIII geeft de stellige richtlijn voor het ge-

De breedte en de geest van het Charter van Venetië worden uitvoerig beschreven door M. Petzet, van 1999

bruik van dezelfde natuursteensoort als vervanging

tot 2008 president van ICOMOS, in zijn introductie bij

voor bestaand werk. Het artikel geeft in combinatie

de Charters, 40 jaar na het uitkomen van het Charter

met artikel XIX twee mogelijkheden tot afwijking van

van Venetië in 2004.48 Het belangrijkste wapenfeit van

dit uitgangspunt. De eerste betreft vervanging in een

het Charter is dat het in internationale zin een aantal

steensoort die sterk lijkt op de oude, wanneer de oude

uitgangspunten formuleerde en diverse definities gaf.

(te) snel verweert. Welk criterium voor snelle verwe-

Het zijn geen concrete richtlijnen waarop individuele

ring werd aangehouden werd helaas niet benoemd. Als

restauraties kunnen worden gebaseerd. Met betrekking

criteria voor een vervangende steensoort werden dui-

tot materiaalkeuze en toepassing zijn voornamelijk ar-

delijk de “geaardheid” en de “kleur” genoemd. Ook

tikel zes en tien van belang:

“geaardheid” werd niet verder toegelicht, maar het ligt voor de hand hier de hoofdgroepen onder de steensoorten onder te verstaan, zoals zandsteen, kalksteen, tufsteen, etc. De tweede mogelijkheid tot afwijking van de oorspronkelijke steensoort is de vervanging van beeldhouwwerk omdat hiervan in artikel XIX expliciet wordt gesteld dat dit “… niet de vormen [moet] vertonen van een vroegeren tijd”. Terwijl in artikel XVIII wordt gesteld dat de keuze voor “dezelfde bouwstof” nodig is bij “vernieuwing in ouden vorm”. Hiermee wordt

“ARTICLE 6. The conservation of a monument implies preserving a setting which is not out of scale. Wherever the traditional setting exists, it must be kept. No new construction, demolition or modification which would alter the relations of mass and color must be allowed”. “ARTICLE 10. Where traditional techniques prove inadequate, the consolidation of a monument can be achieved by the use of any modern technique for conservation and construction, the efficacy of which has been shown by scientific data and proved by experience”.

beeldhouwwerk dus niet ingesloten. Hoe de steensoort dan zou moeten worden bepaald wordt niet gezegd,

Artikel zes is vrij duidelijk geformuleerd met betrek-

maar het is duidelijk dat de “kunstenaar”, zoals aange-

king tot veranderingen aan monumenten: deze mogen


29

de bestaande verhoudingen in bouwmassa en kleurstel-

gewaarschuwd tegen de gevaren van ambachtelijke

ling niet aantasten. Met het oog op noodzakelijke na-

tradities, omdat deze zouden kunnen leiden tot de

tuursteenvervanging zou dit geïnterpreteerd kunnen

“productie van pastiche”.51

worden als dat vervangende natuursteensoorten een steen. Artikel tien maakt het mogelijk om niet-traditio-

1.2.4 Algemene uitgangspunten voor het restaureren van gebouwen

nele technieken toe te passen. Wel introduceert het

In 1991 werd een bewerkte versie van de Restauratie-

Charter hierbij ook het dilemma dat deze moderne

nota 1982 uitgegeven door de RDMZ: De Algemene Uit-

technieken alleen mogen worden toegepast wanneer

gangspunten voor het Restaureren van Gebouwen. Vol-

de werking ervan wetenschappelijk is bewezen en door

gens de toenmalige directeur van de RDMZ, jhr. ir.

ervaring is verzekerd, terwijl dit bewijs en deze erva-

L.L.M van Nispen tot Sevenaer, in de inleiding bij deze

ring alleen verkregen kan worden wanneer technieken

uitgangspunten, had de publicatie tot doel om “ … in

worden uitgeprobeerd en beoordeeld.

het verleden tot stand gekomen uitgangspunten in ac-

vergelijkbare kleur moeten hebben als de oude natuur-

tuele vorm samen te vatten. Ideeën over het restaure-

1.2.3 Restauratienota 1982

ren zijn geen momentopnames, maar hebben al een

De zogenaamde Restauratienota 1982 is voortgekomen

lange weg afgelegd en zijn het resultaat van voortdu-

uit een nota, getiteld Antwoord van de Rijkscommissie

rende bezinning”.52

voor de Monumentenzorg op enige recentelijk gepubli-

Waar de Restauratienota 1982 theoretisch en acade-

ceerde bezwaren tegen het huidige rijksmonumenten-

misch van opzet was en hierdoor weinig richtingge-

beleid, die in mei 1980 werd aangeboden aan de

vend, zijn de Algemene Uitgangspunten in eenvoudige

Staatssecretaris van CRM en integraal gepubliceerd in

formuleringen weergegeven en voorzien van vele af-

het Bulletin KNOB van september 1980.49

beeldingen. Deze vereenvoudiging heeft geleid tot en-

Zoals in het monumentenjaarboek 1984 van de

kele vrij rechtlijnige formuleringen die bijna als voor-

Rijkscommissie voor de Monumentenzorg, waarin de

schriften overkomen. Wanneer deze rechtlijnigheid

Restauratienota 1982 werd gepubliceerd, is aangegeven

bewust op deze wijze in de tekst is gebracht, dan valt

heeft de nota de “… vorm van en restauratiestatuut,

echter te bezien of dit ook daadwerkelijk restauratie-

bestaande uit een op de oude nota gebaseerde inlei-

praktijk is geworden.

ding, een aantal stellingen en een literatuuropgave”.50 Het resultaat is een vrij academische verhandeling waarin de taken van de Rijkscommissie, wetgeving, een theoretische achtergrond gebaseerd op de Grondbeginselen en het Charter van Venetië en een aantal definities bij elkaar worden gebracht. Het academische karakter van de nota wordt nog versterkt door toevoeging van een lange literatuurlijst als derde pijler van de nota. In de nota is weinig aandacht voor de concrete problematiek van materialen en technieken. Opvallend is echter wel dat in de inleiding een voorkeur wordt uitgesproken voor moderne technieken en dat er wordt

30


“De algemene restauratierichtlijn, die ook internationaal opgeld doet, is derhalve die van conserverend herstel: consolideren en alleen verrichten wat nodig is voor instandhouding, stopzetting van degradatie, en tevens datgene doen dat nodig is voor het weer gezond maken en voor het toekomstig gebruik”. “Vernieuwing is alleen dan aan de orde als het de enige manier is het voortbestaan van het gehele of gedeeltelijke monument te waarborgen. Bij sierende delen is vernieuwing geoorloofd als het niet mogelijk is door beschermende maatregelen verder verval te voorkomen en

als uitstel van ingrijpen algeheel verval zou betekenen. De hoofdgedachte is dat we het overgeleverde ongerept moeten laten. Als het object onvolkomen is overgeleverd, dan dient die onvolkomenheid ook gerespecteerd en getoond worden. Als het noodzakelijk is bepaalde onderdelen te vervangen - bijvoorbeeld wegens instortingsgevaar of om het monument opnieuw te kunnen laten functioneren - dan moet dit gebeuren op een manier die laat zien dat er sprake is van later werk”.

grip authenticiteit, waarbij aandacht wordt geschonken aan aspecten die vooral van belang worden geacht in de niet-westerse monumentenzorg zoals tradities, het geestelijke en intuïtie. Het één en ander staat verwoord in artikel zestien: “Depending on the nature of the cultural heritage, its cultural context, and its evolution through time, authenticity judgments may be linked to the worth of a great variety of sources of information. Aspects of the sources may include form and design, materials and substance, use and function,

Opmerkelijk genoeg wordt, net als in de Grondbeginse-

traditions and techniques, location and setting, spirit

len, specifiek voor “sierende delen” een concrete uit-

and feeling, and other internal and external factors.

zondering gemaakt. Hierbij is “vernieuwing geoor-

The use of these sources permits elaboration of the

loofd” ondanks dat de hoofdgedachte is dat er niet

specific artistic, historic, social, and scientific dimen-

moet worden ingegrepen. Maar voor het overige geven

sions of the cultural heritage being examined”. Doordat

bovenstaande passages in niet mis te verstane woorden

het document zich vooral richt op authenticiteit is het

invulling aan het uitgangspunt van minimale interven-

meer een aanvulling, dan een vervanging voor het

tie; de kunst van het nietsdoen.

Charter van Venetië geworden. Zonder afbreuk te doen

In de casussen (hoofdstuk 6 t/m 9) zal blijken dat de

aan de importantie van de genoemde aspecten en di-

restauratiepraktijk anders is. Vernieuwing komt in zeer

mensies in de monumentenzorg is het echter wel de

veel gevallen voor, ook wanneer er andere manieren

vraag of deze onderdelen deel uit moeten maken van

lijken te zijn om het “voortbestaan van het monument

de term authenticiteit.54

te waarborgen”. De aspecten en dimensies die in artikel zestien worden

1.2.5 Nara Document on Authenticity

genoemd kunnen als raamwerk worden gebruikt om

De geschiedenis van de totstandkoming van het Nara

een waardestelling van een object te maken (tabel

Document on Authenticity uit 1994 gaat terug tot de

1.1). Het begrip authenticiteit, met verwijzing naar het

ICOMOS 9th International General Assembly and Inter-

Nara Document on Authenticity, speelt een grote rol

national Symposium in 1990 te Lausanne. Tijdens deze

bij het aanwijzen van Werelderfgoed door UNESCO.55

bijeenkomst was aan de orde in hoeverre het Charter van Venetië na een kwart eeuw nog kon worden aan-

Het Nara Document on Authenticity geeft, minder dan

vaard als fundamenteel uitgangspunt voor de monu-

het Charter van Venetië, richtlijnen voor restaureren

mentenzorg.53 In Lausanne en een aantal conferenties

en dus ook niet voor het kiezen van materialen. De

in aanloop naar de bijeenkomst in Nara (Japan) is ge-

verruiming met betrekking tot de inzichten betreffen-

discussieerd over de beperkte toepasbaarheid van een

de authenticiteit benoemt wel de mogelijkheid tot de

aantal principes uit het Westers georiënteerde Charter

formulering van restauratie-uitgangspunten met aan-

van Venetië in de Oosterse monumentenzorg.

dacht voor de, andere dan materiële, aspecten van au-

De belangrijkste uitkomst van het Nara Document on Authenticity is de uitvoerige aandacht voor het be-

thenticiteit. Hierdoor is het mogelijk dat het zelfs leidt tot minder aandacht voor de authentieke substantie,


31

Tabel 1.1

Nara grid, gebruikt door Van Balen en studenten van het Raymond Lemaire International Centre for Conservation (RLICC) voor het maken van een waardestelling.18

Dimensions Artistic

Historic

Social

Scientific

Form and design Aspects

Materials and substance Use and function Traditions, techniques and workmanship Location and setting Spirit and feeling

het materiaal, als de oude pijler van het Charter van

versibiliteit vaak met dit charter in verband gebracht,

Venetië.

ondanks dat het er niet in is opgenomen. Met betrek-

1.3 Reversibiliteit

king tot conserveringstechnieken is in artikel tien hiervan alleen opgenomen: “Where traditional techniques prove inadequate, the consolidation of a monument

1.3.1 Historie en evolutie van het begrip

can be achieved by the use of any modem technique

Het gebruik van de term reversibiliteit (omkeerbaar-

for conservation and construction, the efficacy of

heid) stamt uit de jaren vijftig en zestig van de twin-

which has been shown by scientific data and proved by

tigste eeuw. In deze tijd kwam een groot aantal nieu-

experience”.58 Door R.M. Lemaire (1921-1997), één van

we synthetische polymeren beschikbaar die gebruikt

de samenstellers van het Charter van Venetië en me-

werden bij het restaureren van schilderijen. In het

deoprichter van ICOMOS in 1965, werd de term reversi-

door de American Institute for Conservation of Historic

biliteit wel gebruikt, maar dan in de context van archi-

and Artistic Works samengestelde AIC Code of Ethics

tectonische ingrepen die ongedaan gemaakt zouden

uit 1961 is het principe van reversibiliteit opgenomen:

moeten kunnen worden. Volgens Lemaire hebben zijn

“The conservator is guided by and endeavors to apply

restauratieopvattingen zoals hij die heeft uitgewerkt

the ‘principle of reversibility’ in his treatments. He

bij de restauratie van de Lambertuskapel op de Aren-

should avoid the use of materials which may become so

bergcampus in Heverlee (afbelding 1.3) een grote in-

intractable that their future removal could endanger

vloed gehad op de tekst van het Charter.59 Het ontbre-

the physical safety of the object. He also should avoid

ken van het principe van reversibiliteit in het boek

the use of techniques the results of which cannot be

Monumentenzorg van De Naeyer uit 1975 illustreert

undone if that should become desirable”.57

echter dat de term, ondanks het gedachtegoed van

Met het beschikbaar komen van de eerste hydrofobeermiddelen en steenverstevigers op basis van syn-

Lemaire, geen gemeengoed was in België.60 De eerste keer dat de term reversibiliteit voorkomt

thetische polymeren aan het begin van de jaren 1960

in een internationaal Charter is in 1983. In het Apple-

kwam de discussie over reversibiliteit ook het vak van

ton Charter for the Protection and Enhancement of the

de monumentenzorg binnen. Doordat in 1964 ook het

Built Environment, gepubliceerd door ICOMOS Canada

Charter van Venetië werd opgesteld wordt de term re-

werd over reversibility geschreven als: “The use of re-

32


versible processes is always to be preferred to allow the widest options for future development or the correction of unforeseen problems, or where the integrity of the resource could be affected”.61 Zoals Caple stelt, refererend aan Jedrzejewska, bleek gedurende de jaren zeventig duidelijk dat elke ingreep die een conservator doet eigenlijk nooit volledig omkeerbaar is.62 Hiervoor in de plaats kwam in de jaren tachtig meer en meer de term ‘minimale interventie’.63 Ondanks de veronderstelde afname van het gebruik van de term reversibiliteit komt de term nog steeds voor in

Afbeelding 1.3

de huidige versie van de AIC Code of Ethics uit 1994:

ge in 1997. Zij stellen dat er bijna algemene consensus

“Any intervention to compensate for loss should be do-

bestaat dat het uitgangspunt van strikte reversibiliteit

cumented in treatment records and reports and should

vervangen moet worden door de vraag naar compatibi-

be detectable by common examination methods. Such

liteit en herbehandelbaarheid.66 Sasse en Snethlage be-

compensation should be reversible and should not

argumenteren dat de mate van compatibiliteit en her-

falsely modify the known aesthetic, conceptual, and

behandelbaarheid moet worden bepaald aan de hand

physical characteristics of the cultural property, espe-

van maximaal toegestane afwijkingen die voor elk ken-

cially by removing or obscuring original material”.64

merk, fysisch, chemisch of anderszins. In zijn boek

Ook in de Professional Guidelines die in 2002 wer-

Lambertuskapel, Heverlee (L. Lacroix 2010).

Leitfaden Steinkonservierung werkt Snethlage het één

den vastgesteld door de European Confederation of

en ander zeer praktijkgericht uit, echter zonder de

Conservator-Restorers’ Organisations (E.C.C.O) en wer-

termen compatibiliteit en herbehandelbaarheid te ge-

den geadopteerd door de vereniging voor conservering

bruiken.67

en restauratie in Nederland, Restauratoren Nederland, is de term reversibiliteit opgenomen: “The Conserva-

1.3.2 Nederlands gebruik

tor-Restorer shall strive to use only products, materials

Pas in het begin van de jaren negentig van de twintig-

and procedures which, according to the current level

ste eeuw werd de term reversibiliteit/omkeerbaarheid

of knowledge, will not harm the cultural heritage, the

in de theorievorming over de Nederlandse monumen-

environment or people. The action itself and the mate-

tenzorg gebruikt in de tekst De Algemene Uitgangspun-

rials used should not interfere, if at all possible, with

ten voor het Restaureren van Gebouwen.68 Onder het

any future examination, treatment or analysis. They

onderdeel “bestemming” wordt de term reversibiliteit

should also be compatible with the materials of the

gebruikt: “Bij een functiewijziging is het aanbrengen

cultural heritage and be as easily and completely re-

van veranderingen zeker geoorloofd. Een voorwaarde

versible as possible”.65

hierbij is wel dat de veranderingen met piëteit en respect voor het monument worden aangebracht en zo

Het streven naar duurzame impregneringsmethoden en

mogelijk nog omkeerbaar zijn, dat wil zeggen dat ze

reinigingstechnieken en de vraag naar reversibiliteit

herkenbaar zijn en eventueel ongedaan gemaakt kun-

heeft een tegenstelling in zich, aldus Sasse en Snethla-

nen worden”.69 Deze formulering is zeer voorzichtig


33

toegelicht. Hiermee blijven de uitzonderingsmogelijkheden onduidelijk en voor velerlei uitleg vatbaar. Wanneer naar de conservering van natuursteen in monumenten wordt gekeken speelt het vraagstuk van reversibiliteit niet alleen bij hydrofobering en steenversteviging, maar vooral bij doordrenking met kunststof (methylmethacrylaat, MMA). Vanaf halverwege de jaren 1980 wordt deze methode toegepast door de Duitse firma JBACH72 bij Nederlandse monumenten zoals de Afbeelding 1.4

Wimberg uit het hoogkoor van de Sint-Janskathedraal te ’s-Hertogenbosch (tufsteen, 1390-1425), tentoongesteld in De Bouwloods (januari 2006).

Pandhof van Ste. Marie en de Pandhof van de Dom te Utrecht, het monument op de Dam in Amsterdam en het monument van Willem van Oranje in de Nieuwe

door het gebruik van de woorden “zo mogelijk” en

Kerk te Delft. Bij de methode worden onder vacuüm

“eventueel”, zodat er eigenlijk weinig of geen beleid

alle poriën van de steen gevuld met methylmetha-

uit spreekt. Vreemd is overigens ook de relatie die ge-

crylaat dat polymeriseert tot PMMA, ook bekend onder

legd wordt tussen omkeerbaarheid en zichtbaarheid,

de namen Plexiglas en Perspex.73 Deze ingreep repre-

twee mogelijke en uitlegbare restauratie-uitgangspun-

senteert wellicht de meest irreversibele wijze van im-

ten die sensu stricto niets met elkaar te maken heb-

pregneren die denkbaar is, maar stuit bij monumenten-

ben.

zorgers vaak op minder bezwaren dan het meer

De term reversibiliteit wordt in Nederland aan het

oppervlakkige hydrofoberen.74 De methode is niet re-

begin van de jaren negentig van de twintigste eeuw

versibel en de steen wordt, populair gezegd, “voor

niet gebruikt in de context van materialen en technie-

eeuwig geplastificeerd”.75 Overigens is het compleet

ken, getuige bijvoorbeeld twee belangrijke SBR-rappor-

vervangen van natuursteen in het algemeen evenmin

tages over hydrofoberen en steenversteviging waarin

reversibel. Vaak wordt het afkomende materiaal weg-

de term niet gebruikt wordt.70 Toch staat de zoektocht

gegooid en ook wanneer het oude materiaal museaal

naar randvoorwaarden voor toepassing en wetenschap-

bewaard wordt is de kans nihil dat het ooit terugge-

pelijke onderbouwing van het mechanisme van beide

plaatst wordt in het monument (afbeelding 1.4).

technieken in contrast tot het pleit voor volledige reversibiliteit aan het einde van de jaren negentig in Nederland. Zo wordt in het Restauratievademecum in het

1.4 Compatibiliteit en herbehandelbaarheid

kader van kwaliteitszorg het cyclisch process, ontwikkeld door Van Rooden aangehaald, waarin als derde

De term compatibiliteit in relatie tot het behandelen

stap is opgenomen dat “elke ingreep in beginsel onge-

van historisch materiaal, door middel van oppervlakte-

daan gemaakt [moet] kunnen worden”.71 Als uitzonde-

behandelingen zoals hydrofobeermiddelen en steenver-

ring geeft Van Rooden aan dat “soms ook voor niet-re-

stevigers werd in 1997 gedefinieerd door Teutonico et

versibele ingrepen wordt gekozen, wanneer dat de

al.: “A treated material should have mechanical, physi-

enige mogelijkheid tot behoud is”. Wanneer deze uit-

cal and chemical compatibility with the untreated his-

zondering van toepassing is, wordt nauwelijks verder

toric materials under consideration. Simply stated,

34


compatibility means that introduced treatment materi-

op twee manieren worden uitgelegd en toegepast. Bei-

als will not have negative consequences”.76 Veel argu-

de met continuïteit als leidraad. Het ultieme voorbeeld

menten, al dan niet als zodanig benoemd, die worden

hierbij is het streven naar toepassing van hetzelfde

gebruikt bij het kiezen van materialen en technieken

materiaal als het origineel. In het geval van natuur-

betreffen aspecten van de term compatibiliteit. Teuto-

steen dus afkomstig uit dezelfde bank van dezelfde

nico et al. beperken zich hierbij tot de technische as-

groeve. Dat dit in veel gevallen niet meer mogelijk is

pecten van compatibiliteit.77

en afwijking van dit uitgangspunt in verschillende gra-

Van Balen et al. gaan een stapje verder dan

daties mogelijk is, moge duidelijk zijn. In een iets an-

(oppervlakte)-behandelingen en definiëren compatibili-

dere invulling van continuïteit wordt niet gerefereerd

teit als: “De mate waarin een materiaal, techniek of

aan het origineel, maar aan de vervangende materia-

bewerking passend is voor de situatie waarin deze

len. Deze materialen dienen, wanneer historische com-

wordt gebruikt, met name in de zin dat deze toepas-

patibiliteit het doel is, te worden gerespecteerd en op

sing niet leidt tot schade of de kans op schade ver-

waarde te worden geschat. Het streven naar histori-

groot”.78 Compatibel wordt vervolgens van toepassing

sche compatibiliteit kan dus leiden tot continuering

verklaard in zowel technische als esthetische zin. Van

van het gebruik van eerder toegepaste restauratiema-

Hees introduceert compatibiliteit als een concept, c.q.

terialen. Dit wil overigens niet zeggen dat historische

conceptuele eis, waarbinnen functionele en technische

compatibiliteit zoals hiervoor beschreven een doel

eisen kunnen worden gedefinieerd.79

moet zijn. Met name Brandi, maar ook anderen beto-

Binnen deze studie naar de materiaalkeuze bij restauraties bleek het wenselijk om naast de technische en esthetische aspecten van compatibiliteit ook de his-

gen juist dat een subtiel contrast nodig is om onderscheid tussen oud en nieuw aan te geven. Uit het onderzoek aan de uitgevoerde restauraties

torische te beschouwen. In dit onderzoek wordt daar-

(hoofdstuk 6 t/m 10) volgt welke keuzeargumenten

om de volgende definitie van compatibiliteit gehan-

kunnen worden gekoppeld aan de drie aspecten – histo-

teerd: Compatibiliteit wil zeggen dat behandelingen of

risch, esthetisch en technisch – van compatibiliteit bij

geïntroduceerde materialen geen negatieve invloed

de vervanging van natuursteen. Hierdoor kan een na-

mogen hebben op het bestaande historische materiaal,

dere invulling aan het concept worden gegeven die

noch in technische, noch in esthetische noch in histori-

bruikbaar is bij nieuwe keuzes voor vervangende

sche zin. Een lastige bijkomstigheid is overigens dat de

steensoorten.

beoordeling van negatieve invloed subjectief is en afhankelijk van de perceptie en kennis van de beschou-

Net als het ontstaan van het concept compatibiliteit is

wer, zeker wanneer naar het esthetische aspect van

het denken over herbehandelbaarheid voortgekomen

compatibiliteit wordt gekeken. De technische compati-

uit het vaak onhaalbare streven naar volledige reversi-

biliteit van oude en nieuwe materialen is in principe

biliteit bij restauraties. Bij de restauratie van kunst-

eenvoudiger te voorspellen, bijvoorbeeld door middel

werken speelt herbehandelbaarheid een belangrijke rol

van (versnelde) laboratoriumtesten en/of door vergelij-

en met het oog hierop wordt veel aandacht geschonken

king van de eigenschappen van de betrokken

aan onderzoek en documentatie.80 Met het oog op het

materialen.

behandelen van historisch materiaal aan gebouwen

De passendheid van nieuw te introduceren materialen in historische zin (historische compatibiliteit) kan

werd herbehandelbaarheid gedefinieerd door Teutonico et al. gedefinieerd als: “retreatability can be de-


35

fined as the possibility of applying a new treatment

het zeer waardevol zijn om de herbehandelbaarheid

without negative results. Simply stated, a retreatable

van de constructie in ogenschouw te nemen en met

material (or its aging) would not preclude further tre-

name aandacht te besteden aan het zorgvuldig docu-

atment”. Van Balen et al. vertalen en passen de defi-

menteren van toegepaste materialen, technieken en

nitie aan tot “De mogelijkheid om een behandeling te

vormgeving van de interventie. De beschikbaarheid van

herhalen, op dezelfde wijze of in een aangepaste

deze documentatie zal de herbehandelbaarheid jaren

vorm. Het resultaat van een ingreep (reparatie, restau-

later van dienst zijn.

81

ratie, behandeling) heeft in principe slechts een tijdelijk karakter en de kans bestaat dat een eerste behan-

1.5 Duurzaamheid

deling onvoldoende resultaat geeft. Het moet daarom

Aan het eind van de zestiende eeuw doet Simon Stevin,

mogelijk zijn een behandeling te herhalen of na een

in zijn onvoltooid gebleven De Huysbou, reeds een uit-

behandeling een andere behandeling toe te passen”.82

spraak over de duurzaamheid van natuursteensoorten:

Bij het streven naar herbehandelbaarheid worden

“Bentemersteen is de beste, daerna Walschbrabants

de betrokkenen bij het restauratieproces gedwongen

wit arduyn, daerna levendel; maer perpensteen is de

om vooruit te kijken naar de toekomst. Een voorgestel-

slechtste soorte, doch is bequam om in de gront te leg-

de interventie wordt geanalyseerd op eventuele ge-

gen van sware gestichten, want het wast binnen 9 of 10

wenste toekomstige interventies die door de voorge-

jaren aen malcander”.83 Het begrip duurzaamheid, het

stelde methode wellicht in meer of mindere mate

vermogen om lang mee te gaan, komt ook in de negen-

worden uitgesloten. Het streven naar herbehandelbaar-

tiende-eeuwse literatuur regelmatig voor in de context

heid, dat wil zeggen de mogelijkheid van toekomstige

van bouwmaterialen (zie hoofdstuk 2). Opvallend ge-

interventies openhouden, vereist een gedegen docu-

noeg gaat het hierbij vaak over methoden en technie-

mentatie van de toegepaste methoden en technieken,

ken om de levensduur van materialen te verlengen zo-

zodat hier in de toekomst op teruggegrepen kan wor-

als het verduurzamen van hout.84 Er was dus een besef

den wanneer een nieuwe restauratieve methode of

van verschil in (relatieve) duurzaamheid van het ene

techniek nodig geacht wordt. Op dat moment zal de

materiaal ten opzichte van het andere.

compatibiliteit van de nieuwe methode met de be-

Vanaf de jaren tachtig van de twintigste eeuw ont-

staande situatie, inclusief de oude interventie, moeten

staat een alternatief gebruik van de term duurzaam-

worden beoordeeld.

heid, onder andere door de opkomst van het life cycle design in diverse branches, zo ook in de civiele tech-

In de context van natuursteenconservering speelt het

niek en bouwkunde. Hierbij wordt niet alleen gekeken

concept herbehandelbaarheid vooral een rol bij de

naar de duurzaamheid van de individuele materialen,

keuze voor oppervlaktebehandelingen zoals hydrofobe-

maar vooral naar de constructie als geheel. Aan de

ren, steenversteviging en antigraffiti coatings. Met be-

hand van prestatie-eisen worden integrale ontwerpen

trekking tot natuursteenvervanging wordt de term her-

gemaakt die moeten voldoen aan de gestelde eisen,

behandelbaarheid niet of nauwelijks gebruikt. Gebruik

zodat er sprake is van een ontwerplevensduur.85

van het concept herbehandelbaarheid biedt hier echter

In 1987, definieert het Brundtland Report de term

wel interessante mogelijkheden. Natuursteenvervan-

sustainable development als “development that meets

gingen hebben niet het eeuwige leven, dus ook bij het

the needs of the present without compromising the

keuzeproces rondom vervanging van natuursteen kan

ability of future generations to meet their own

36


needs”.86 In het Nederlands wordt ook dit met

Echter, de restauratiepraktijk leert dat het vernieu-

duurzaamheid of duurzame ontwikkeling vertaald. Dit

wen, in al haar verschijningsvormen en op alle schaal-

leidt tot een veel bredere inzet van het begrip duur-

niveaus, meer regel dan uitzondering is. Los van de

zaamheid dan daarvoor en het gaat niet altijd meer om

vraag of dit in strijd is met de restauratie-uitgangspun-

het vermogen om lang mee te gaan. In het Handboek

ten, ondermeer verwoord in de aangehaalde documen-

Duurzame Monumentenzorg wordt bijvoorbeeld de in-

ten, blijken er in Nederland, naast de informatieve

houd van het begrip ‘sustainability’ aan de term duur-

techniekbrochures van de RCE nauwelijks praktische

zaamheid gegeven.87 In deze dissertatie wordt echter

handvatten of richtlijnen te bestaan voor materiaal-

gebruik gemaakt van de klassieke definitie.

keuze bij restauraties. Er gaapt een groot gat tussen de academische nationale en internationale charters en

Het vermogen om lang mee te gaan in een bepaald kli-

bruikbare voorschriften die richting geven aan de uit-

maat is een intrinsieke eigenschap van een natuur-

voering van restauraties in de geest van deze charters.

steensoort. Indien gewenst kan met behulp van diverse

Voor een gedeelte wordt dit gat gevuld door symposia

laboratoriumtesten een inschatting worden gemaakt

en studiedagen, zoals de studiedagen van de RCE, de

van de duurzaamheid van een steensoort. Deze duur-

Nederlands-Vlaamse Natuursteendagen en de studieda-

zaamheid bepaald voor een groot deel de maximale le-

gen van de Nederlands-Vlaamse afdeling van de WTA.

vensduur van een steen die in een constructie is opge-

Het verspreiden van kennis en ervaring ligt ten grond-

nomen. Er is echter nog een groot aantal andere

slag aan deze studiedagen, het leidt echter nauwelijks

factoren die de gebruiksduur van natuursteen aan een

tot richtlijnen die gevolgd moeten of kunnen worden.

monument bepalen, zoals (ongewenste) visuele aantas-

De kloof tussen de restauratie van kunstwerken en

ting. Bij het onderzoek van de casussen in hoofdstuk 6

de restauratie van gebouwen is hiermee sinds het

tot en met 10 zal aandacht worden geschonken aan de

Charter van Venetië eigenlijk steeds groter geworden.

identificatie van aspecten die, naast duurzaamheid, de

Zoals Appelbaum beschrijft heeft het theoretisch ka-

gebruiksduur van witte Belgische steen en vervangen-

der waarbinnen restauratie van kunstwerken plaats-

de natuursteen bepalen.

1.6 Discussie

vindt een hele ontwikkeling doorgemaakt.88 In veel gevallen heeft dit ook geresulteerd in concrete beslismodellen zoals het Model voor Besluitvorming bij

Op het Nara Document on Authenticity na ademen alle

de Conservering en Restauratie van Moderne Kunst, op-

behandelde restauratiefilosofische nationale en inter-

gesteld door de Stichting Behoud Moderne Kunst in sa-

nationale restauratierichtlijnen dezelfde sfeer: inter-

menwerking met het Instituut Collectie Nederland met

venties in monumentale gebouwen moeten tot een mi-

daaraan gerelateerd onderleggers voor het documente-

nimum worden beperkt en wanneer ingrijpen toch

ren van (de staat van conservering) van kunstwerken.89

noodzakelijk is moet dit gebeuren met zoveel mogelijk respect voor het oude. Opvallend is dat er, ondanks

Tijdens het symposium ter officiële afsluiting van de

alle artikelen en stellingen in deze charters weinig over

restauratie van de Pieterskerk te Leiden in september

materialen en materiaalkeuze gezegd wordt. De richt-

2009 werd de problematiek van het ontbreken van res-

lijnen blijven hangen bij de algemene uitgangspunten

tauratierichtlijnen opgeworpen door dhr. Hagemeier

behouden gaat voor vernieuwen en minimale interven-

van Glasatelier Hagemeier b.v. in de context van be-

tie.

schermende beglazing. Naar zijn mening brengt het


37

ontbreken van richtlijnen of overzichten met goede

de uitvoering van de Nederlandse monumentenzorg

voorbeelden (best practices) onnodig veel werk met

iets is veranderd. Gezien de totstandkoming van het

zich mee voor architecten, beoordelende ambtenaren

Nara Document on Authenticity in 1994 geven de casus-

en beglazingsspecialisten omdat iedere keer het wiel

sen in hoofdstuk 6 t/m 9 hier nog weinig informatie

opnieuw wordt uitgevonden. Een ander voorbeeld

over en kunnen de onderzochte restauraties hierop he-

vormt het reinigen van metselwerkgevels en het ver-

laas nog niet worden geanalyseerd.

vangen van voegwerk. Ondanks de handvatten in de Techniek Brochures van de RCE, zijn veel van de hier

Aan de hand van de casussen in hoofdstuk 6 t/m 9 zal

toegepaste methoden en technieken een doorn in het

duidelijk worden wat het gebruik van de termen rever-

oog van veel monumentenzorgers, want door het ont-

sibiliteit, compatibiliteit, herbehandelbaarheid en

breken van (dwingende) voorschriften blijkt het moei-

duurzaamheid betekend heeft of kan betekenen in het

lijk om hierop te sturen en te controleren.

kader van de vervanging van witte Belgische steen aan

De wens tot sturing vanuit het veld staat in contrast

Nederlandse monumenten. Met name het concept com-

tot de ontwikkelingen die met de voorgenomen Moder-

patibiliteit biedt de nodige mogelijkheden. In de eind-

nisering Monumentenzorg in gang zijn gezet.90 Hierin

conclusies van dit onderzoek zal hier meer vorm en in-

wordt een zich steeds verder terugtrekkende (centrale)

houd aan worden gegeven, zodat er een onderlegger

overheid voorgesteld en een grote verantwoordelijk-

ontstaat die door de betrokkenen bij het restauratie-

heid gelegd bij lokale overheden, burgers en marktpar-

proces gehanteerd kan worden.

tijen. De RCE krijgt hierbij de rol van Kenniscentrum.

De degradatie van natuursteen en de perceptie

De toekomst zal uitwijzen of een decentralisatie van

hiervan illustreren dat de gebruiksduur van materialen

vergunningverlenende en controlerende taken in com-

in de monumentenzorg lastig te definiëren is. Doordat

binatie met een vrijblijvende rol van adviseurs van de

(zichtbare) veroudering van materialen van invloed kan

RCE tot de gewenste instandhoudings- en restaura-

zijn op de waarde van het gebouw als monument kan

tiekwaliteit zal leiden.

‘het vermogen op lang mee te gaan’ niet alleen met behulp van technische kenmerken worden gedefini-

Het Nara Document on Authenticity werpt een bredere

eerd, maar zijn ook belevingsaspecten van belang.

blik op het begrip authenticiteit dan dat we in de Wes-

Hiermee is een voorspelling van de gebruiksduur van

ters monumentenzorg gewend zijn. In vergelijking met

materialen die bij restauratie worden gebruikt lastig.

de andere behandelde documenten geeft het docu-

Aan de hand van de vervangreeksen in de casussen zal

ment nog minder handvatten of richtlijnen voor restau-

van de toegepaste natuursteensoorten de effectieve

ratie, het daagt ons echter wel uit om met een iets an-

levensduur, de gebruiksduur, worden bepaald. Bij veel

dere bril naar onze restauratietraditie te kijken, met

restauraties werd en wordt materiaal van eerdere res-

het risico dat de aandacht nog verder wordt afgeleid

tauratiecampagnes vervangen. De analyse van de ca-

van de historische materie. De ruimere invulling van

sussen (zie hoofdstuk 6 t/m 9) zal inzicht geven in de

het begrip authenticiteit onder invloed van de Ooster-

aspecten die doorslaggevend zijn voor de beëindiging

se monumentenzorg roept de vraag op of er hierdoor in

van de gebruiksduur (vervanging).

38


2

Natuursteenliteratuur

2.1 Inleiding

men en de diverse classificatiesystemen waar aan wordt gerefereerd, komt in hoofdstuk 5 specifiek het

Het algemene kennisniveau en de (on)bekendheid met de verschillende kenmerken van natuursteen zijn twee

onderwerp witte Franse witte kalksteen aan de orde. Doordat de samenstelling van lesboeken veel tijd

van de aspecten die de context van natuursteenkeuze

kost, deze gericht zijn op algemeen gebruik en meer-

bepalen. In dit hoofdstuk wordt daarom een inventari-

dere jaren bruikbaar moeten zijn, geven zij niet altijd

satie en analyse gemaakt van de diverse boeken en

de laatste stand van zaken weer. Moderne opvattingen,

tijdschriften over natuursteen als bouwmateriaal die

nieuwigheden op materiaalkundig gebied en prangende

mogelijk een rol hebben gespeeld in de kennisopbouw

kwesties zijn eerder te vinden in tijdschriften. Om

van architecten, ingenieurs en ambachtslieden. Logi-

deze reden is ook een inventarisatie en analyse ge-

scherwijs fungeert de informatie in lesboeken als refe-

maakt van algemene bouwkundige en materiaalkundige

rentiekennis wanneer haar gebruikers werkzaam zijn in

tijdschriften gericht op de bouwnijverheid vanaf onge-

de praktijk. Hierdoor zijn deze boeken mogelijk van

veer 1850.

grote invloed geweest op de keuze van natuursteen-

Het is overigens niet de bedoeling om in dit hoofd-

soorten. De inventarisatie en analyse richt zich op een

stuk een uitputtend overzicht en analyse te geven van

drietal zaken: behandelde natuursteensoorten te ge-

al het onderwijs voor steenen beeldhouwers en alle

bruiken als bouwsteen, uitspraken over duurzaamheid

literatuur over het gebruik en de toepassing van na-

en keuze- en keuringscriteria. Ook wordt er gekeken

tuursteen in de afgelopen eeuwen. De grote lijn en de

naar de aandacht die uitgaat naar aspecten van het

belangrijkste boeken ten behoeve van kennisopbouw

concept compatibiliteit (zie hoofdstuk 1). In verband

worden chronologisch voor het voetlicht gebracht.91 De

met het thema van dit proefschrift ligt de nadruk hier-

nadruk ligt op literatuur met een materiaaltechnische

bij op steensoorten waarvan (uit de casussen, zie

insteek. De bouwhistorische literatuur zoals Bouwers

hoofdstuk 6 t/m 10) bekend is dat zij als vervangende

en Bouwen in het Verleden door Janse, Merk en Werk

natuursteensoort voor witte Belgische natuursteen aan

van de Steenhouwer door Janse en De Vries en Sporen

de orde zijn (geweest) bij restauraties. Het betreft

in Zandsteen blijven hierdoor buiten beschouwing.

voornamelijk witte kalkstenen uit Frankrijk, tufsteen uit de Eifel en zandstenen uit het Luxemburgs-Duitse

2.1.1 Lesmateriaal

grensgebied. Informatie over bijvoorbeeld hardsteen,

Vanaf het tweede kwart van de negentiende eeuw zijn

marmers en leien worden hier dan ook niet opgenomen

diverse boeken geschreven die gebruikt werden bij het

en geanalyseerd. Vanwege de grote hoeveelheid ver-

onderwijs in de burgerlijke bouwkunde, al dan niet ge-

schillende Franse kalksteensoorten, die vanaf de jaren

combineerd met de waterbouwkunde of de militaire

twintig van de twintigste eeuw in de lesboeken voorko-

bouwkunde. Deze boeken waren veelal gericht op het


39

Afbeelding 2.1

Afbeelding 2.2

Onze Bouwmaterialen, 1893.

Natuursteen uit de serie Kennis van Bouwstoffen, 1941.

construeren van (delen van) bouwwerken en waren

bachtscholen diverse auteurs zoals De Vries, Berghuis

niet of nauwelijks gericht op bouwmaterialen en mate-

en Riepma een boek over bouwmaterialen schreven dat

riaalkeuze. Een uitzondering hierop vormt het boek be-

in meerdere drukken verscheen. Later kwam hier Van

stemd voor de bouwkundige leercursus aan de Konink-

Leeuwen, die zich richtte op het middelbaar technisch

lijke Militaire Akademie door Storm van ‘s-Gravesande

onderwijs, bij en tijdens WO II zagen ook de series

uit 1843. In dit lijvige boekwerk van meer dan 600 pa-

Kennis van Bouwstoffen en Bouwmaterialen het levens-

gina’s worden eerst de materialen behandeld en daar-

licht. In beide series werd een apart boek gewijd aan

na de constructies.

het materiaal natuursteen.

Pas in het laatste kwart van de negentiende eeuw

Met medewerking van diverse auteurs en door split-

ontstaan meerdere boekwerken die zich specifiek rich-

sing en uitbreiding van onderwerpen brachten vele

ten op het onderwijs in bouwmaterialen. Voor het

educatieve uitgeverijen in de tweede helft van de

meer theoretische onderwijs aan de Polytechnische

twintigste eeuw een boek over bouwmaterialen uit. De

school, later Technische Hogeschool92 werd Onze Bouw-

aandacht voor natuursteen is hierin echter minimaal,

materialen door prof. Van der Kloes uit 1893 het stan-

slechts enkele procenten van het totaal.

daardwerk, terwijl voor de praktisch ingestelde am-

40


2.1.2 Vaktijdschriften

ge aan de kennis over de historische toepassing en be-

Doordat natuursteen een klassiek bouwmateriaal is,

werking van natuursteen.

werd hieraan, in tegenstelling tot de moderne bouwmaterialen zoals staal, bouwkeramiek en beton, weinig aandacht besteed in de bekende vaktijdschriften over

2.2 Negentiende-eeuws lesmateriaal

bouwmaterialen zoals De Ambachtsman (1885-1905) en gemeenen Nederlandschen Bond van Steenhouwerspa-

2.2.1 Handleiding tot de kennis der Burgerlijke en Militaire Bouwkunst (1843)

troons gaat weliswaar alle aandacht uit naar het mate-

In het dikke boekwerk van Storm van ‘s-Gravesande uit

riaal natuursteen, maar gaandeweg de twintigste eeuw

1843 komen zowel bouwconstructies als bouwmateria-

werd de aandacht voor natuursteen als traditionele

len aan de orde.94 De aandacht voor het materiaal na-

bouwsteen steeds kleiner; de nadruk kwam steeds

tuursteen is echter minimaal, voor wat betreft de

meer te liggen op grafwerk, interieur en plaatmateri-

steenachtige materialen ligt er een grote nadruk op

aal voor gevelbekleding en derhalve minder relevant

baksteen. Aan het begin van het hoofdstuk over na-

met het oog op de natuursteenkeuze voor de restaura-

tuursteen schrijft Storm van ‘s-Gravesande iets over de

tie van bouwkundig erfgoed.

kenmerken van goede bouwsteen: deze moet een “sa-

Bouwstoffen (1916-1933).93 In het periodiek van de Al-

Steekproefsgewijs is een aantal jaargangen van de

menhangende korrel bezitten, de samenhangende de-

tijdschriften bekeken, met het oog op informatie over

len moeten gelijkmatig gemengd en de vastheid moet

beschikbaarheid, keuzecriteria voor natuursteen en

op alle plaatsen gelijk zijn”. Daarnaast moet de steen

voorbeelden van natuursteentoepassing, om een indruk

“de eigenschap bezitten van weinig vocht in te slurpen,

te krijgen van de informatie die te vinden is in deze

en bestand zijn tegen de uitwerking der dampkrings-

tijdschriften. Uit deze steekproef bleek dat de hoe-

lucht in het algemeen, en van de vorst in het bijzon-

veelheid artikelen met natuursteen als onderwerp zeer

der”.95 De auteur concludeert dat de hardste steen-

klein was, waarop besloten is de steekproef niet uit te

soorten het beste aan deze criteria voldoen en dat ze,

breiden.

mede doordat ze de “grootste lasten [kunnen] dragen” het best geschikt zijn als bouwmateriaal. Vervolgens

2.1.3 Vakliteratuur

behandelt de auteur naast Bentheimer zandsteen en

Naast lesboeken en vaktijdschriften kent Nederland

Belgische hardsteen nauwelijks steensoorten die als

slechts enkele boeken die geheel zijn gewijd aan na-

bouwsteen voldoen. De enige witte kalksteen, speciaal

tuursteen, haar historische toepassing en haar toepas-

voor beeldhouwwerk, die genoemd wordt, is de Kalk-

sing als restauratiesteen. Dit in tegenstelling tot bij-

steen van Avesne uit de groeven van Hardouin, die zich

voorbeeld Duitsland. Natuursteen in Monumenten van

“nog beter dan hout laat zagen en beitelen”.96 In de

Slinger et al. vormt vanaf 1980 het referentiewerk en

Middeleeuwen werd deze steen veel gebruikt voor

vanaf 2007 levert Utrecht in Steen onder redactie van

beeldhouwwerk in de zuidelijke en noordelijke Neder-

Dubelaar et al. een belangrijke bijdrage aan de ver-

landen en werd reeds genoemd door Simon Stevin.97 In

spreiding van kennis over de toepassing van natuur-

België en Nederland zijn echter slechts een beperkte

steen in Nederland in het algemeen en Utrecht in het

hoeveelheid negentiende-eeuwse toepassingen be-

bijzonder. Merk en werk van de steenhouwer van Janse

kend. Van der Veen noemt de steen meerdere malen,

en De Vries uit 1991 levert daarnaast vooral een bijdra-

wat aangeeft dan men toch ook in het begin van de


41

twintigste eeuw bekend was met de steen, waardoor

eeuw en is waarschijnlijk terug te voeren op het ruwe,

het vermoeden bestaat dat de steen meer is toegepast

korrelige oppervlak van de steensoorten.

dan dat we tot nu toe weten.98

Met betrekking tot de Franse kalksteensoorten geeft Schroot, de auteur van de tweede druk uit 1909,

2.2.2 Kennis der bouwmaterialen (1877)

aan dat deze worden onderscheiden in twee grote

In 1877 verscheen het eerste gerichte werk waarin

groepen: harde en zachte. Het verschil zit in de ge-

bouwmaterialen per categorie worden besproken.99

makkelijkheid van bewerking. De harde kalkstenen

Door auteur De Vries, directeur van de Ambachtschool

worden volgens hem onderverdeeld in vier groepen: li-

te Rotterdam was het boek bedoeld als “leidraad bij

ais, clicquard, roche en banc-franc. De zachte kalkste-

het onderwijs”.100 In het boek is slechts beperkte aan-

nen worden onderverdeeld in banc royal, lambourde

dacht voor natuursteen. Bij het kiezen van natuursteen

en vergelet (zie ook hoofdstuk 5 en bijlage 4). In prin-

zou volgens de auteur gelet moeten worden op de vol-

cipe noemt hij alleen de harde soorten geschikt voor

gende eigenschappen:101

toepassing aan het exterieur van gebouwen. Schroot

Vastheid

voegt hier aan toe dat bijvoorbeeld banc royal uit de

Hardheid

ene groeve niet vergelijkbaar is met banc royal uit een andere groeve. Ook wordt in sommige groeven de banc

Samenstelling of structuur

royal nog onderverdeeld. Voor een volledige uiteenzet-

Duurzaamheid

ting over de Franse kalksteensoorten verwijst de au-

Kleur

teur naar Matériaux de Construction et de ballastage van Em. Baudson uit 1903.

De Vries geeft hierbij als definitie van duurzaamheid:

De Vries wijdt ook een positieve passage aan de

“De duurzaamheid der verschillende steensoorten

steen van Jodoigne, die hij “één der beste Belgische

wordt bepaald naar den langeren of korteren weder-

zandstenen” noemt.106 Hier is het gebruik van de verza-

stand, dien zij bieden aan de verschillende invloeden

melnaam zandsteen logischer omdat de verhouding

van water, afwisselende weersgesteldheid en van

zand:kalk ongeveer 30%:70% is. Vanaf het einde van de

vuur”.102 In beginsel komt deze definitie overeen met

negentiende eeuw werd deze steensoort, gewonnen in

onze huidige definitie, met het verschil dat wij vuur

de omgeving van Jodoigne, Melin en Gobertange, voor-

hier niet meer in opnemen, brandbelasting wordt te-

al in de handel gebracht onder de naam Gobertange.107 In de tweede, herziene druk, uit 1909 van het boek

genwoordig als incident gezien. Na de algemene beschouwingen omschrijft De Vries

wordt meer aandacht aan natuursteen geschonken. In

een aantal steensoorten. Hij noemt hierbij onder ande-

de derde en vierde druk is deze tekst vrijwel ongewij-

re “Luxemburgsche steen”103 en enkele “meest ge-

zigd. In de tekst gaat Schroot verder in op het begrip

bruikte” Franse zandstenen, te weten: Château Gail-

duurzaamheid. Hij definieert dit als: “Het vermogen of

lard104, Savonnières, Blanc Royal105, Euville en Jaumont.

de eigenschap van het materiaal om korteren of lange-

Van deze genoemde steensoorten zijn, vanuit 2010 te-

ren tijd weerstand te bieden tegen verweering”. Ver-

ruggekeken, vooral de Savonnières en de Euville veel

wering definieert hij hierbij als “de verandering te-

gebruikt. Het foutief gebruik van de term zandsteen

weeg gebracht door mechanische en scheikundige

voor kalksteensoorten komt vaker voor aan het eind

werking”.108

van de negentiende en het begin van de twintigste

42


Ook de beschrijving van steensoorten is uitgebreid

ten opzichte van de eerste druk. Schroot geeft aan dat

ruwere zanderige oppervlakte”. De genoemde steen-

Udelfanger niet alleen in de directe omgeving van

soorten komen allen uit het Maasdal en werden gewon-

Udelfangen wordt ontgonnen, maar ook deels uit de

nen binnen een straal van 25 kilometer rondom Ligny.

omgeving van Born komt en hij roemt de Bollendorfer

De tijd heeft geleerd dat genoemde steensoorten in

omdat deze grover van korrel is dan de Udelfanger, zijn

het Nederlandse klimaat wel degelijk zwart (vervuilde

kleur mooier geelwit is, zich gemakkelijker laat bewer-

gipskorsten) en groen (biologische groei) kunnen wor-

ken, een groter draagvermogen bezit en in hoge mate

den.

vuurvast en vorstvrij is, “wat van de Udelfanger niet gezegd kan worden”.109

De meeste aandacht voor zandstenen gaat uit naar de zandstenen uit het grensgebied tussen Luxemburg en Rijn-Pruisen (Duitsland). Van der Kloes noemt Laro-

2.2.3 Onze Bouwmaterialen (1893)

chette, Udelfanger, en Bollendorfer. Hij geeft aan dat

Anders dan het praktisch ingestelde boek Kennis der

de zandsteen uit de buurt van Udelfangen, Born en

bouwmaterialen van De Vries en Schroot is het stan-

Girst gerekend moet worden tot de Bonte Zandsteen-

daardwerk van Van der Kloes110 gericht op de meer the-

formatie. Als algemene naam wordt volgens Van der

oretisch ingestelde studenten aan de Polytechnische

Kloes meestal Udelfanger gehanteerd. De steen wordt

School in Delft.111

gekenmerkt door een grijsachtig gele kleur met fijne

De tekst met betrekking tot natuursteen start met

zwarte spikkels. Door velen werd de aanwezigheid van

een geologisch overzicht en beschrijft het ontstaan en

deze zwarte spikkels als kwaliteitskenmerk gezien, dit

de samenstelling van de verschillende typen gesteen-

wordt door Van der Kloes met klem ontkracht. “De

ten. Ook is er een deel gewijd aan de vindplaats en

Udelfanger steen komt aan beide oevers van de Sauer

ontginning, de bewerking en het gebruik. Vanaf de

ter hoogte van Born en Udelfangen over eene vrij

tweede druk (zie paragraaf 2.3.2) is er een uitgebreid

groote uitgestrektheid in den bodem voor en wel in

hoofdstuk over keuring en beproeving van natuursteen.

twee elkander opvolgende, tamelijk waterpasse lagen,

De boeken bevatten meerdere verwijzingen naar bui-

waarvan de bovenste ongeveer 40 cm. en der onderste

tenlandse, veelal Duitstalige, literatuur.

ongeveer 80 cm. dikte heeft. Laatstgenoemde bevat eerste kwaliteit steen”.114 Recent onderzoek van Dube-

Van der Kloes noemt zeven Franse kalksteensoorten:

laar en Tolboom beschrijft ook het voorkomen van

Savonnières, Ligny, Euville, Sorcy, St. Joire, Joli-Bois112

twee lagenpakketten in de groeven van Udelfangen.

en Reffroy en parafraseert een Franse leverancier dat

Het bovenste lagenpakket varieert in dikte van enkele

de stenen zijn “van eene fijne en dichte stof, een aan-

decimeters tot 1,5 m. en de steen is groenig van kleur.

zienlijk verbrijzelingsvermogen weerstaan, ongevoelig

Het onderste lagenpakket heeft een dikte van onge-

zijn voor vorst en invloeden van het weder en de fijn-

veer 1 m. terwijl de kleur als geelgrijs wordt

heid hunner tint behouden bij de natuurlijke luchtge-

omschreven.115Aldus Van der Kloes heeft de steen van

steldheid van Nederland, zonder zwart of groen te

Born-Udelfangen een leemachtig bindmiddel en wordt

worden”.113 Van der Kloes presenteert deze stenen als

de steen van Born door Jaminet & Schmidt geleverd.116

nieuw, ten opzicht van de traditioneel bekende kalk-

Ook dit is niet helemaal juist naar de huidige termino-

stenen zoals Belgische hardsteen en marmersoorten.

logie. Het bindmiddel van de Udelfanger is carbonaat

Ze onderscheiden zich van deze door “hunne meer po-

en de steen bevat een hoog gehalte leemdeeltjes.117

reuze en zandsteenachtige structuur en dientengevolge

Van der Kloes oordeelt zeer positief over de Bollen-


43

dorfer, omdat deze mooi geelwit van kleur is, grover

De kalkstenen worden gedomineerd door Belgische

dan de Udelfanger en in grote afmetingen beschikbaar.

hardsteen en marmers. De enige witte kalksteen die

Net als De Vries in 1877 roemt Van der Kloes de vorst-

Berghuis noemt is de Savonnières. Volgens Berghuis

bestendigheid en de vuurvastheid van de Bollendorfer.

vertonen de buitenvlakken van deze steen “veel over-

De steen van Larochette munt volgens Van der

eenkomst met zandsteen”. De auteur stelt dat de steen

Kloes uit door zijn helder geelwitte kleur en gelijkma-

eenvoudig is te bewerken, “doch de tijd zal nog moe-

tigheid van structuur. Er wordt volgens hem van gezegd

ten leeren en het is zeer twijfelachtig of deze steen

dat de steen niet groen wordt en aan de lucht voortdu-

voldoende tegen ons klimaat bestand zal zijn”.123 Waar-

rend in hardheid toeneemt. Ondanks dat de vastheid

schijnlijk was Berghuis niet goed op de hoogte van de

bijna gelijk is aan de Bollendorfer moet de steen vol-

toepassing van Savonnières in Nederland, want dan had

gens Van der Kloes meer te lijden hebben onder de in-

hij kunnen refereren aan het gegeven dat de steen in

vloed van het weer omdat er sprake is van een kalk-

ieder geval al sinds 1860 regelmatig werd toegepast

achtig bindmiddel.118 Hij acht dit minderwaardig ten

(zie ook hoofdstuk 10). Op basis van deze dertig- tot

opzichte van kiezel- en leemzandstenen.119 De beschrij-

veertigjarige toepassing had hij iets kunnen zeggen

ving van de Luxemburgse zandstenen door Van der

over de duurzaamheid.

Kloes zal jarenlang worden gebruikt, overigens zonder dat er expliciet aan wordt gerefereerd. Gezien de overeenkomsten met de tekst van De Vries uit 1877 is het

2.3 Twintigste-eeuws lesmateriaal

mogelijk dat Van der Kloes zich mede hierop gebaseerd

2.3.1 Bouwmaterialen (1905)

heeft.

De tweede druk van het leerboek voor de kennis van


sommige bouwmaterialen door Van Leeuwen uit 1905

Hoofdstuk drie uit het bouwmaterialenboek van Berg-

schenkt zeer weinig aandacht aan het materiaal na-

huis is gewijd aan het materiaal natuursteen.120 De au-

tuursteen.124 Hoofdstuk 3 van het boek is getiteld Gra-

teur start met de zandstenen waarover hij zegt: “wij

niet, Quenast, Hardsteen, Savonnières steen. Hiermee

vinden voor het bouwen vooral een groote keuze onder

wordt een grote nadruk op de Savonnières gelegd die

de zandsteensoorten en daarvan wordt bij ons dan ook

volgens Van Leeuwen “veel gebruikt wordt”, “eene po-

hoofdzakelijk gebruik gemaakt”.121 Als soorten noemt

reuze zandachtige structuur” heeft en “eene zanderige

hij: Bentheimer, Gildehauser, Bremer, Obernkirchner,

oppervlakte” alsmede een “geelachtig-witte kleur”.125

Larochette en Udelfanger (die hij later koppelt aan

Met betrekking tot duurzaamheid vraag de auteur zich

Born, Bollendorf en Beaufort). Over de Larochette zegt

af “in hoeverre hij tegen den invloed van ons klimaat

Berghuis: “thans bij ons nogal gebruikt. De kleur is hel-

bestand is”.

der, geelwit; de steen wordt in de lucht harder en men

Naast Savonnières noemt Van Leeuwen ook Ligny,

verwacht, dat zij minder aan groen worden zal onder-

Euville, St. Joire, Blanc-Royal en Jaumont. Met betrek-

hevig zijn dan vele andere zandsteensoorten”.122 On-

king tot de blanc-royal verwijst hij, net als Van der

danks dat Berghuis hier iets zegt over biologische groei

Kloes, naar de slechte ervaringen bij de watertoren te

op stenen, vermeldt hij niets over de verweringskleur,

Den Haag/Scheveningen.126 Hij sluit af met de medede-

die na verloop van jaren donkerder wordt tot okergeel-

ling dat “over den St. Joire steen gunstig [wordt]

licht bruin.

gesproken”.

44


Over de Udelfanger en Bollendorfer is Van Leeuwen

2.3.3 Technische Vraagbaak (1912)

positief. De Bollendorfer is volgens hem moeilijker te

De eerste druk van de Technische Vraagbaak is in 1912

bewerken maar is bestand tegen “het vuur”, “de wer-

samengesteld door civiel ingenieur De Meyier.132 Het

king van zuren” en de “felste vorst”. Over de Larochet-

dikke boekwerk bevat veel informatie over bouwmate-

te zegt Van Leeuwen dat deze steen veel wordt ge-

rialen, berekeningsmethoden, prijsopgaven en dergelij-

bruikt in Nederland en dat het “eene kalkzandsteen

ke. Met betrekking tot natuursteen staan er enkele on-

[is] welke, naar beweerd wordt, door den tijd niet

volkomenheden in. Zo worden de Bentheimer,

groen en in de lucht harder wordt”.127

Gildehauser en Obernkirchener tot de leemzandstenen

Van Leeuwen en medeauteur Sirag vermelden in de

gerekend, terwijl ze geen leem bevatten. Ook worden

vierde druk uit 1924 op een beperkt aantal pagina’s

de Franse kalkstenen Chauvigny, Pouillenay rose en En-

zeer veel informatie over natuursteen.128 Het ontstaan,

gelse kalksteen Portland abusievelijk onder de zand-

de samenstelling en eigenschappen alsmede het be-

stenen geschaard. Als Franse kalksteensoorten worden

werken en verbinden komen aan de orde. Van Leeuwen

verder genoemd: Morley (zacht en hard), Savonnières

start zijn beschrijving van steensoorten met de stol-

(zacht), Euville, Vaurion, Comblanchien, Reffroy, St.

lingsgesteenten waarna de kalkstenen volgen.129 Deze

Joire (zeer weervast), Chemery en Mohimont. De ver-

beschrijving is in de elfde druk uit 1950 verder uitge-

melding van Chemery en Mohimont roept enkele vraag-

breid.

130

Met uitzondering van de diverse granietsoor-

tekens op, doordat deze steensoorten in geen enkele

ten, Muschelkalk, travertijn en Anthéor zijn de ge-

andere publicatie terugkomen. Chemery is een plaats

noemde steensoorten vergelijkbaar met de soorten die

in het departement Champagne-Ardenne, waar een ge-

aan het eind van de negentiende en het begin van de

lige kalksteen vandaan zou kunnen komen. Mohimont

twintigste eeuw gebruikelijk waren. Het specifiek be-

echter ligt in zuidoost België, dicht bij de Franse grens.

noemen van de Anthéor is opvallend, omdat de toepas-

Waarschijnlijk is hier slechts op lokale schaal schisteu-

sing van deze steen, achteraf gezien, beperkt lijkt.

ze zandsteen gewonnen. Van beide stenen is geen toepassing in Nederland bekend.

2.3.2 Onze Bouwmaterialen Natuursteen (1908) Het grote verschil tussen de eerste druk van Onze

2.3.4 Kennis van Bouwmaterialen – Natuursteen (1919)

Bouwmaterialen van Van der Kloes en de tweede druk

In de collectie van het Legermuseum te Delft bevinden

is dat de verschillende materialen in losse boeken zijn

zich drie gedrukte dictaten over de Kennis van Bouw-

uitgegeven.131 Het deel natuursteen kent min of meer

materialen van de hand van Venker, leraar aan de Ko-

dezelfde opzet als in de eerste druk maar is veel uit-

ninklijke Militaire Academie (K.M.A.) te Breda. Eén van

voeriger. Met betrekking tot natuursteen die als bouw-

deze boekjes uit 1919 behandelt het onderwerp na-

steen wordt gebruikt is de tekst, op enkele kleine tek-

tuursteen.133 Het boekje start met een geologisch over-

stuele correcties na, ongewijzigd. Het boek sluit af

zicht waarna diverse soorten en typen natuursteen

met twee (nieuwe) hoofdstukken over de toepassing en

worden behandeld. Hierbij is relatief veel aandacht

keuring van natuursteen.

voor de mineralogische samenstelling van de stenen. Met betrekking tot tufsteen deelt Venker mee: “Terwijl in Ettringen de tufsteen uit groeven betrokken wordt, wordt het materiaal bij Rieden en Weibern zij-


45

Afbeelding 2.3

Gele Maulbronner zandsteen (2010, Scheepvaarthuis Rotterdam).

Afbeelding 2.4

Rood-gevlamde Maulbronner zandsteen (2007, Lakenhal Leiden).

Afbeelding 2.5

Udelfanger zandsteen uit Born (2006, St. Janskerk Gouda).

delings uitgebroken. In de steengroeven van Weibern

en Morley. Dit is een rijtje dat achteraf gezien goed

vindt men in de bovenste lagen grof materiaal, in de

overeenkomt met de meest toegepaste witte Franse

middelste lagen halffijn, en eerst in de onderste lagen

kalkstenen uit de periode voorafgaand aan publicatie

de goede bouwsteen. Zoowel de kleur, als het gering

van het dictaat van Venker. De zandstenen, onderver-

gewicht, de groote weervastheid en de geringe prijs

deeld naar bindmiddel, krijgen meer aandacht.

zijn oorzaken, dat ‘t materiaal veelvuldig wordt toege-

Onder de leemhoudende zandstenen behandelt

past als bouwsteen (vooral voor kerkbouw). Het mate-

Venker de Udelfanger, Borner en Maulbronner.136 Hij

riaal wordt, aan de lucht blootgesteld, harder en heeft

stelt: “Bij ons te lande is vooral de Udelfanger zand-

een gemiddelde drukvastheid van 200 kg. Aangezien de

steen bekend. De groeven zijn in de laatste jaren uit-

steen betrekkelijk veel water opneemt, 19,4% van het

geput; er wordt onder denzelfden naam tegenwoordig

gewicht, is het zaak deze steen niet te gebruiken tegen

ingevoerd zandsteen uit Born, Girst en Maulbron. De

den winter, omdat ‘t versch aangevoerde materiaal nog

zandsteen uit Born en Maulbron, sterk leemhoudend,

geheel met groefwater verzadigd is. Dit laatste wordt

wordt veel gebruikt voor binnenwerk. De steen is ook

echter ook tegengesproken”.134 De absolute getallen

niet zoo weervast, is echter mooi van kleur en wordt

voor een (gemiddelde) drukvastheid en de wateropna-

daarom veel gebruikt. Het komt wel eens voor, dat de

me voor tufsteen zijn ietwat misleidend, doordat de

leem, na eenigen tijd, hier en daar uitspoelt”.137 In hoe-

steen in vele variëteiten met afwijkende kenmerken

verre Venker daadwerkelijk bekend was met deze

voorkomt is de spreiding voor beide materiaalkenmer-

zandsteensoorten is niet duidelijk, maar gezien diverse

ken over het algemeen groot bij tufsteen. Zo komen

middeleeuwse toepassingen van deze steensoorten,

drukvastheden van 3 tot 30 N/mm2 voor en komt een

waaronder het klooster te Maulbron, kunnen deze

spreiding in de waterabsorptie gespreid voor van 6% tot

steensoorten wel degelijk lang meegaan. Gezien de ge-

30% van het volume.135

lijkenis die Venker aangeeft tussen Maulbronner en de

Er wordt weinig aandacht geschonken aan kalkste-

steen van Born en Girst, moet hij hier duiden op de

nen. Als kalkstenen, gebruikt als bouwsteen noemt

niet gevlamde, gele variant van de Maulbronner, want

Venker alleen St. Joire – Jolibois, Euville, Savonnières

de geel-gevlamde en rood-gevlamde varianten wijken

46


visueel zeer sterk af van de Udelfanger zandsteen uit

burgse zandsteen zoals Bollendorfer, Udelfanger, Bor-

de omgeving van Born en Girst (afbeeldingen 2.3 en 2.4

ner en Larochette is nog steeds min of meer ongewij-

en 2.5).

zigd ten opzichte van de eerste druk uit 1893. Ook de teksten over de overige bouwstenen zoals trachiet,

2.3.5 Onze Bouwmaterialen – Deel 1. Natuursteen (derde druk 1923)

lava en tufsteen zijn inhoudelijk nauwelijks aangepast.

Net als in de tweede druk twijfelt Van der Kloes in de

2.3.6 Bouwstoffen (1924)

derde druk van Onze Bouwmaterialen openlijk aan de

Het boek bouwstoffen, een handleiding voor de prak-

kwaliteit van sommige Franse kalksteensoorten, al is

tijk en ten dienste van nijverheidsscholen, door archi-

zijn formulering gewijzigd. In 1908 schreef hij: “De ge-

tect Zwiers uit 1924 geeft een zeer minimaal overzicht

ringe hardheid en dichtheid van de meeste dezer ge-

van het materiaal natuursteen.141 Van de Franse kalk-

steenten doet betwijfelen of zij op den duur tegen ons

steensoorten noemt de auteur de Savonnières, St. Joi-

wisselvallig klimaat bestand zijn”. In 1923 is deze zin

re, Morley en Euville met de opmerking dat “niet al

gewijzigd in: “… weinig bekend en minder gunstige er-

deze soorten tegen ons zeer wisselvallig klimaat be-

varing, met enkele ervan opgedaan, heeft aanleiding

stand zijn”.142 Hij geeft echter niet aan welke (onder)

gegeven tot twijfel of de Fransche kalksteen op den

soort hij hiermee specifiek bedoelt. Gezien de ge-

duur wel bestand zou zijn tegen de wisselvalligheden

noemde steensoorten en de gebruikte formuleringen

van ons klimaat”. Ondanks deze openlijke twijfel aan

kent het werk van Zwiers op dit punt weinig eigen in-

de kwaliteit van de Franse kalkstenen neemt Van der

breng, maar is het gebaseerd op eerder verschenen

Kloes een tabel over met het leveringsprogramma van

lesmateriaal over natuursteen.

Fèvre & Cie, in Nederland vertegenwoordigd door W.G.

Met betrekking tot tufsteen maakt Zwiers de, anno

Simonis te Rotterdam (zie bijlage 2 en hoofdstuk 5).138

2010 bezien, vreemde opmerking dat deze steen

Een drietal stenen, te weten Pouillenay, Vaurion en Eu-

“eenigszins in onbruik” raakt. Met betrekking tot Wei-

ville, vragen volgens Van der Kloes om “bijzondere

berner tufsteen klopt deze opmerking van Zwiers,

aandacht”. Wat Van der Kloes hier precies mee bedoelt

maar terugkijkend naar de jaren 1920 en 1930 kan wor-

is niet duidelijk, maar het lijkt een verkapte aanbeve-

den gesteld dat juist in deze periode veel Ettringer tuf-

ling. Van der Kloes wijst op de van oudsher gebruikte

steen werd toegepast.143 Zwiers besteedt een paragraaf

benamingen zoals roche e.d. maar geeft aan dat tegen-

aan het keuren van natuursteen. Hij legt hierbij de na-

woordig een indeling in 14 genummerde hardheidsklas-

druk op drie onderwerpen: schilferigheid (in relatie tot

sen wordt gehanteerd.

het groefleger), kleurplekken (die aanwijzing kunnen

Een ander verschil met de eerdere twee drukken is

zijn voor een verschil in drukvastheid) en drukvastheid

dat de referentie aan de grofkalk (calcaire grossier) uit

(waartoe men zich moet richten tot een proefstation

de omgeving van Parijs met haar “poreuze en zand-

van bouwmaterialen).

steenachtige structuur en stroever, zanderig oppervlak” is verdwenen.139 Zonder diep op het materiaal in te gaan en zonder

2.3.7 Kennis van Bouwstoffen: IV - Natuursteen (1941)

de diverse typen te noemen geeft Van der Kloes aan

De inhoud en opbouw van het natuursteenboek uit de

dat “de muschelkalksteen hier te lande op vrij grote

serie Kennis van Bouwstoffen door De Vrind, Van Dijk

schaal [wordt] verwerkt”.140 De tekst over de Luxem-

en Visser, uitgegeven door Kluwer, vertoont sterke ge-


47

lijkenis met de derde druk van Onze Bouwmaterialen

die algemeen voorkomen (en waar dus op gelet moet

uit 1923 van Van der Kloes. De genoemde steensoorten

worden bij keuring):

komen overeen met het verschil dat De Vrind et al.

Niet voldoende weervast in ons klimaat

meer aandacht lijken te hebben voor moderne steen-

De drukvastheid is te klein

soorten zoals graniet. Met betrekking tot de Franse kalkstenen wordt ook een tabel van Fèvre & Cie overgenomen (zie bijlage 2 en hoofdstuk 5). Opmerkelijk zijn de steensoorten die door De Vrind et al. uit de lange lijst worden gelicht als zijnde “de hier te lande

De steen is dagziend Het ontbreken van groef- of mijnwater De steen is te hygroscopisch De wateropneming is te groot

meest toegepaste soorten”: Bois Fleuri, Rocville144,

Het voorkomen van vreemde bestanddelen

Rocbois145, Comblanchien, Euville Marbrier, Pouillenay,

Ongans zijn

Vaurion, Senonville, Morley, St. Joire en Savonnières.146 De eerste drie steensoorten worden in vrijwel geen en-

Het aanwezig zijn van scheuren (scheurtjes) en spleten

kele andere bron genoemd en uit andere bronnen blijkt

Het groefleger of groeflager

dat Morley en St. Joire na de jaren 1920 niet of nauwelijks meer werden toegepast. Ook de mededeling dat

Schilferigheid

Vaurion de “laatste tijd door andere soorten [wordt]

2.3.8 Bouwmaterialen: Natuursteen (1944)

verdrongen” is in strijd met andere bronnen die aange-

Lijdsman behandelt in het natuursteendeel uit de serie

ven dat aan het eind van de jaren 1930 Vaurion (Mas-

Bouwmaterialen het ontstaan, de samenstelling en de

sangis) in opkomst is en na WO II op grote schaal wordt

winning van natuursteen op vergelijkbare wijze als De

toegepast. Van Senonville is in Nederland slechts een

Vrind et al. In vergelijking met Van der Kloes legt Lijds-

beperkt aantal toepassingen gedocumenteerd.147

man meer nadruk op de technische eigenschappen, de bewerking en de meest gebruikte steensoorten.

Volgens De Vrind et al. zijn er drie factoren waardoor

De belangrijkste technische eigenschappen voor

kennis van natuursteensoorten te verkrijgen is:

bouwsteen van natuursteen zijn volgens Lijdsman:

Een onderzoek, hoe de steen voorkomt in de natuur;

“hardheid, vastheid (in het bijzonder drukvastheid),

Het op de hoogte zijn van de groeve, waarin de steen ontgonnen wordt;

vastheid) en bewerkbaarheid; verder: poreusheid en

Hoe een bepaalde steensoort zich houdt.

enz. Ook de kleur en polijstbaarheid spelen bij de keu-

duurzaamheid (in het bijzonder weervastheid en slijtwaterdichtheid, gewicht, vuurvastheid, splijtbaarheid, ze een grote rol”.149 Met betrekking tot hardheid maakt

Door diverse oorzaken blijkt het volgens de auteur in

Lijdsman de opmerking dat het beter is om een gelijk-

de praktijk vaak niet mogelijk om aan deze aspecten te

matige, zachtere soort te gebruiken dan een ongelijk-

voldoen. Met betrekking tot duurzaamheid wordt de

matige, hardere soort. Met betrekking tot duurzaam-

opmerking gemaakt dat zandstenen in het algemeen

heid geeft Lijdsman het advies om “bij de toepassing

genomen in ons klimaat beter weervast zijn dan kalk-

van natuursteen, de keuze te richten op die soorten,

stenen, mits men de mergelzandstenen uitzondert.148

welke de te verwachten, tot verwering aanleiding ge-

Andere kenmerken van goede, duurzame steen zijn im-

vende invloeden zonder schade kunnen ondergaan”.150

pliciet terug te vinden in het overzicht van gebreken

Doordat er in grofporeuze stenen ruimte is voor uitzet-

48


ting van bevriezend water, zijn grofporeuze stenen be-

Udelfanger, Bollendorfer, Gilsdorfer, Borner, rode

ter tegen de invloed van vorst bestand dan stenen met

zandsteen en Maulbronner. De opmerkingen over duur-

fijne poriën aldus Lijdsman.

zaamheid komen overeen met die van Van der Kloes.

De beschrijving van de meest gebruikte steensoorten

onderscheid tussen leuciettufsteen (bouwtufsteen) en

start met een aantal Franse kalksteensoorten (zie bij-

trachiettuf (trastufsteen) en onderscheidt hij de typen

lage 2 en hoofdstuk 5). Voor elke steen wordt de druk-

Ettringer, Lercher en Weiberner. De Ettringer bezit vol-

vastheid, de duurzaamheid en het bewerkingsgetal

gens Lijdsman een grotere kleurschakering en is harder

aangegeven. Lijdsman refereert aan de hardheidsgra-

dan de Weiberner tufsteen. Welke steen Lijdsman be-

den waarmee Franse kalkstenen in het verleden wer-

doelt met Lercher is niet bekend. Ondanks een lage

den aangeduid. roche of dur; demi-roche of demi dur,

drukvastheid is tufsteen volgens hem toch weervast.

ook wel roche-douce en banc-franc geheten; banc ro-

Aan de lucht blootgesteld wordt hij volgens Lijdsman

yal; vergelé en lambourde.

op den duur harder, een opmerking die ook Venker (zie

Met betrekking tot tufsteen vermeld Lijdsman het

De steensoorten die Lijdsman beschrijft lijken wederom, zonder dat dit wordt aangegeven, voort te ko-

paragraaf 2.3.4) maakte. De steen zou ongelaagd moeten zijn en zo min mogelijk asgaten moeten bevatten.

men uit het leveringsprogramma van Fèvre et Cie, dat tegraal overnamen. Lijdsman licht niet toe waarop het

2.3.9 Technische Vraagbaak (vijfde druk 1947)

getal voor de duurzaamheid is gebaseerd. Ook het ge-

Slagter start het hoofdstuk over natuursteen in de vijf-

bruik van de duurzaamheidinschatting blijft onduide-

de druk van de Technische Vraagbaak152 met een korte

lijk: “…al naar het klimaat, waarin het gesteente wordt

literatuurlijst met onder andere Onze Bouwmaterialen,

toegepast, het doel waarvoor men het bezigt en de

Kennis van bouwstoffen: Natuursteen en Bouwmateria-

plaats in het bouwwerk, waar het wordt verwerkt, een

len: natuursteen. Hierna volgen de mineralogische sa-

zekere graad van duurzaamheid voldoende is. Het

menstelling en de geologische indeling waarna Slagter

maximum is zelden noodzakelijk”.151 Lijdsman heeft

ingaat op de divers steensoorten en hun eigenschap-

ook een aantal steensoorten opgenomen die niet in de

pen.

Van der Kloes in 1923 en ook De Vrind et al. in 1941 in-

lijst van Fèvre et Cie voorkomen, zoals calcaire de

In tabelvorm (zie tabel 2.1) geeft Slagter een over-

Caen, Crazannes, Domrémy Jaspé, Jaumont en St. Joi-

zicht van kwaliteitskenmerken, zonder dat hij hier ove-

re. Waarom specifiek deze soorten is niet duidelijk,

rigens verder enige uitleg bij geeft. Hierna geeft hij

want met de kennis van nu zijn dit niet de typerende

aan dat “de weervastheid van de in ons klimaat voor

steensoorten voor deze periode gebleken.

buitenwerk gebruikelijke steensoorten wordt aangegeven door een cijfer (max. 10). Ongeprofileerde steen,

Naast enkele kalkstenen uit diverse andere Europese

ongeveer 100 jaar goed blijvend, heeft het weervast-

landen besteedt Lijdsman een aantal pagina’s aan de

heidscijfer (w.v.h.) 6 ~ voldoende”. In twee tabellen

Nederlandse kalksteensoorten zoals de mergel en de

geeft Slagter een overzicht van een groot aantal zand-

Kunrader kalksteen. De zandstenen worden door Lijds-

steensoorten en kalksteensoorten met daarbij het

man onderverdeeld naar de aard van het bindmiddel.

weervastheidscijfer en voor een aantal kalkstenen ook

Als voornaamste soorten worden genoemd de Obern-

het bewerkingsgetal (zie bijlage 2 en hoofdstuk 5).

kirchener, Bentheimer, Gildehauser, Gravenhorster,


49

Tabel 2.1

Kwaliteitskenmerken van natuursteen (naar Slagter 1947).

Nr. Eigenschappen 1 Klank

Bruikbare steen

Minderwaardige steen

Helder

Dof

2 Kleur

Krachtig, donker

Dof, vaal

3 Glans

Glimmend

Mat

4 Verweringshuid

Afwezig of dun

Losse, dikke schilfers

5 Breukvlak

Scherpkantig, hard, glad, schelpvormig

Onregelmatig, zacht, los, vezelig

6 Structuur

Compact, vast, dicht, massief, korrelig

Los, gelaagd, vezelig, splijtbaar

7 Breukvastheid

Moeilijk af te breken

Gemakkelijk af te breken

8 Splijtbaarheid

Moeilijk, gering

Gemakkelijk

9 Afslijting

Gering

Groot

Gering, moeilijk

Groot, gemakkelijk

10 Wateropname

Gezien de namen van de steensoorten en de gepresen-

pen en toepassingsvoorbeelden. De beschrijvingen zijn

teerde data is het overzicht van kalkstenen door Slag-

zeer algemeen, alleen bij de kalkstenen wordt een

ter waarschijnlijk mede tot stand gekomen op basis van

aantal typen genoemd al worden hier soortnamen en

gegevens uit Bouwmaterialen: natuursteen van Lijds-

typen door elkaar heen gebruikt zoals mergel, hard-

man waar hij ook in algemene zin aan refereert. Ten

steen, Muschelkalksteen, Solnhofener, gipssteen, sier-

aanzien van de kalkstenen maakt Slagter een vreemde

kalksteen, Comblanchien, Euville, travertijn en Vauri-

opmerking waarin hij suggereert dat de kalkstenen

on. Met betrekking tot de zandstenen wordt verwezen

waarvan een bewerkingsgetal is getoond zand bevat-

naar het Zandsteenbesluit.

ten; dit moet berusten op een misverstand. Opvallend is overigens de tegenstelling tussen tabel 2.1 waarin

2.3.11 Materiaalkunde (1996)

Slagter een gelaagde steen als minderwaardig afdoet

Op enkele aanpassingen na op het vlak van duurzaam-

en de toekenning van een hoog weervastheidsgetal aan

heid, regelgeving en normalisatie is de derde druk van

de Namense of Devonische en hardsteen, waarvan de

het boek Materiaalkunde uit 2004 door Verwer en

structuur als gelaagd wordt beschreven.

Fraaij gelijk aan de eerste druk uit 1996 door Verwer. Het boek is gericht op de opleidingen civiele techniek


en bouwkunde in het hoger beroeps- en het weten-

In het boek Bouwmaterialen door Persijn en Kooiman

schappelijk onderwijs. De opbouw is vergelijkbaar met

uit 1968 is ongeveer 5% van het aantal pagina’s inge-

Bouwmaterialen van Persijn en Kooijman, maar de in-

ruimd voor het materiaal natuursteen. Na een korte in-

houd is meer theoretisch opgezet. Ontstaan, ontgin-

leiding over het ontstaan en de indeling van natuur-

ning, bewerking, eigenschappen, onvolkomenheden,

steensoorten wordt ingegaan op eigenschappen en

keuren en milieueffecten en toepassing zijn grofweg de

keuring, met verwijzing naar diverse normen. Hierna

onderwerpen. Speciaal voor de civiel technici is ook

wordt dieper op de diverse soorten ingegaan waarbij

een paragraaf gewijd aan grond.

voorbeelden worden genoemd met kleur, eigenschap-

50


Met betrekking tot de genoemde steensoorten is

het opvallend dat Franse kalksteen als één soort met

het begin van de twintigste eeuw zijn ontstaan:155

verschillende benamingen wordt genoemd met een be-

1843-1881 : Bouwkundige Bijdragen

perkt kleurbereik van “geelachtig tot bruinrose”. Daarnaast worden Comblanchien en Solnhofer, beide te ge-

1881-1909 : Bouwkundig Tijdschrift (voortzetting van Bouwkundige Bijdragen)

bruiken in het interieur als bekledingsmateriaal, met

1881- heden : Bouwkundig Weekblad

name genoemd. Tufsteen is volgens Verwer en Fraaij “vuilgeel gespikkeld” en is “bij restauraties soms goede vervanging van bijv. zandsteen”.153 Ook Muschelkalksteen wordt genoemd als “reparatiesteen in zandsteenconstructies”.

1866-1918 : De Opmerker 1885-1905 : De Ambachtsman 1905-1919 : De Bouwmeester (voorzetting van De Ambachtsman) 1886-1926 : Vademecum der Bouwvakken

2.3.12 Natuursteenatlas (2007)

1916-1933

: Bouwstoffen

In 2007 werd de eerste versie van de Engelstalige na-

1905-1926 : Vakblad voor de Bouwambachten

tuursteenatlas gepubliceerd. Dit werk is samengesteld

1924-1938 : Het Bouwbedrijf

onder leiding van prof. Van Hees ten behoeve van het deling RMIT van de faculteit bouwkunde van de TU

1926-1956 : Vakblad voor de Bouwbedrijven (Voortzetting van Vakblad voor de Bouwambachten)

Delft.154 De atlas gaat in op de meest toegepaste na-

De artikelen die informatie leveren over de keuze voor

tuursteensoorten aan Nederlandse monumenten en

en de toepassing van natuursteen zijn ruwweg te ver-

presenteert deze met behulp van een groot aantal fo-

delen in drie groepen. De eerste groep artikelen be-

to’s op diverse schaalniveaus. De atlas is bedoeld als

staat uit beschrijvingen, veelal door architecten, van

een hulpmiddel bij identificatie en is met dat doel ook

opgeleverde gebouwen waarin naast de ruimtelijkheid

opgenomen in het Monument Damage Diagnostic Sys-

van de ontwerpen ook de materialisatie besproken

tem dat door TNO met behulp van diverse partners

wordt. In een artikel door Oud over het door hem ont-

werd ontwikkeld. In een latere versie zijn ook een ta-

worpen hoofdkantoor voor de Bataafse Import Maat-

bel met fysische kenmerken van de steensoorten, PFM-

schappij in Den Haag beschrijft hij bijvoorbeeld de ma-

foto’s en grafieken met porieverdelingen toegevoegd.

terialen die zijn toegepast: “handvorm baksteenen van

onderwijs aan masterstudenten die studeren bij de af-

2.4 Tijdschriften

een geel-achtige witte kleur”, “Porissosteen”, “Colcrete-sierbeton (Wernink)”, “Euville-zandsteen” en “Travertin van Langensalza”.156 Soms zijn in deze artikelen

2.4.1 Bouwkundige en materiaalkundige tijdschriften tot WO II

ook redenen voor natuursteenkeuze te lezen; het be-

Vanaf 1832 wordt het eerste technische tijdschrift in

dit onderzoek niet het belangrijkste aandachtspunt.

Nederland uitgegeven; het Tijdschrift ter bevordering

treft echter bijna altijd nieuwbouw en derhalve voor De tweede en belangrijkste groep artikelen heeft

van Nijverheid. Het tijdschrift Bouwkundige Bijdragen

natuursteen als primair onderwerp. Het aantal artike-

is in 1843 het eerste tijdschrift dat zich specifiek richt

len in deze groep is zeer beperkt. In 1865 werd in

op de bouwnijverheid. Bot geeft een overzicht van de

Bouwkundige Bijdragen een advertorial geplaatst over

belangrijkste bouwkundige en materiaalkundige tijd-

de Jaumont, aangeleverd door de importeur voor Ne-

schriften die in de loop van de negentiende eeuw en

derland: Redeker & Co.157 Het artikel bevat diverse aan-


51

bevelingen van Franse ingenieurs en architecten die

kalksteen.160 Na een algemene introductie gaat hij die-

getuigen van de goede kwaliteit van de gele kalksteen

per in op de Franse kalksteensoorten, die hij indeelt

uit de omgeving van Metz. In Bouwstoffen verschijnt in

naar bewerkingsgraad (zoals ook Lijdsman en Slagter

de jaren negentig van de negentiende eeuw een serie

dat doen) en verschheid. Deze verschheid is een

artikelen over natuursteensoorten. Deze tekst is bijna

vreemde vertaling van de Franse term conservation

integraal overgenomen uit de tweede druk van Onze

wat door Slagter beter wordt vertaald door weervast-

Bouwmaterialen van prof. Van der Kloes, die ook

heidsgetal (zie hoofdstuk 5).

hoofdredacteur was van het blad. Andere onderwerpen

Een derde groep artikelen waarin informatie over

die terugkomen in Bouwstoffen zijn: verf op natuur-

de toepassing van en keuze voor natuursteensoorten

steen, herkennen en beoordelen van natuursteen, on-

wordt gegeven betreffen “vraag en antwoord rubrie-

derhoud en Limburgse bouwstenen. Ook in Het Bouw-

ken” zoals die bijvoorbeeld in De Ambachtsman en het

bedrijf verschijnt in 1925 een uitgebreid artikel over de

Vakblad voor de Bouwambachten te vinden zijn. Veel

natuurlijke bouwsteensoorten van Limburg van de hand

vragen met betrekking tot natuursteenwerk betreffen

van districtsgeoloog Klein en zijn assistent Van Rumme-

de samenstelling van mortels voor het aangieten en on-

len.158 Dit artikel maakt dankbaar gebruik van het arti-

derstoppen. Ook is er een langlopende discussie over

kel over de Limburgsche bouwsteenen van Keuller et

het voorkomen van vlekken bij metselwerk van Obern-

al. uit 1910 en met name over de Kunrader kalksteen

kirchener zandsteen. Een zeer interessante vraag,

zijn de nodige resultaten van drukproeven opgenomen.

waar helaas geen duidelijk antwoord op komt, is de

De steen wordt van harte aanbevolen om toe te passen

vraag naar het verschil in duurzaamheid tussen “Udel-

(zie ook hoofdstuk 10). Van der Veen (zie hoofdstuk 3)

fanger, bruin geel, tamelijkfijn” en “Born-Udelfanger,

schrijft in Het Bouwbedrijf in de periode 1925-1926 een

groenachtig geel, fijn van korrel”.161

serie artikelen over het gebruik van natuursteen in monumenten.159 De teksten zijn duidelijk gebaseerd op

Het aantal advertenties in de onderzochte periodieken

zijn mededelingen aan de Rijkscommissie. Tegenstrij-

is niet groot. Sommige jaargangen bevatten helemaal

dig is dat hij in 1926 zeer positief schrijft over de

geen advertenties. Advertenties voor natuursteensoor-

“zandsteen van Born” terwijl hij tegelijkertijd aan-

ten, steenhouwerijen en handelaren in natuursteen

geeft dat de steen in zwaar geëxposeerde bouwdelen

zijn zeer dun gezaaid. In de jaren tachtig en negentig

slechts tientallen jaren zal houden. Voor normaal geëx-

van de negentiende eeuw werden de meeste adverten-

poseerde delen verwacht hij een duurzaamheid van

ties met betrekking tot natuursteen geplaatst. Veelal

een eeuw.

zijn het advertenties van exploitanten, handelaren en

In 1912 wordt in het Bouwkundig Weekblad een arti-

steenhouwerijen waarin steensoorten worden ge-

kel opgenomen naar aanleiding van schade aan de ka-

noemd, zie bijvoorbeeld afbeeldingen 2.6 tot en met

toenbeurs van Bremen door toepassing van minder-

2.9. Vanaf de jaren 1910 verdwijnen de steensoorten

waardige (Maintal) zandsteen in plaats van (dure)

vaak uit de advertenties en worden alleen advertenties

Obernkirchener. In het artikel wordt gesteld “is er

geplaatst met daarin de bedrijfsnaam (zie afbeeldin-

geen geld voor solide natuursteen, dan beter geen na-

gen 2.10 en 2.11). Waarschijnlijk heeft dit in eerste in-

tuursteen genomen, doch baksteen”.

stantie te maken met de slechte beschikbaarheid van

In het Bouwkundig Weekblad nummer 3 van 1946 verschijnt een artikel van de hand van Schelling over

52


diverse steensoorten ten gevolge van WO I en later juist met de grote beschikbaarheid van steeds meer

Afbeelding 2.6

Advertentie Louis Goffin & Cie.162 Afbeelding 2.7

Afbeelding 2.9

Advertentie Ferd. Engers.163

Advertentie voor Morley.165

Afbeelding 2.10 Advertentie voor Naaml. Venn. Voorh. A. Singels Azn.166

steensoorten en de minder exclusieve vertegenwoordi-

Afbeelding 2.11 Advertentie voor Cortlever & Monshouwer.167

Afbeelding 2.8

Advertentie voor J & D van der Pot.164

In de periode voor WO II is De Steenhouwer vooral

ging van groeven en groefexploitanten door steenhou-

een vakbondsblad, waarin veel aandacht is voor werk-

wers in Nederland.

nemer-werkgever gerelateerde zaken zoals arbeidsomstandigheden en salariëring. In de periode na WO II be-

2.4.2 Tijdschrift Nederlandsche Steenhouwersbond

vat het blad diverse artikelen die te maken hebben

De periodieken die door de Nederlandsche Steenhou-

maar ook veel vertaalde artikelen uit Duitsland, Groot

wersbond, later Algemeenen Nederlandschen Bond van

Brittannië en de Verenigde Staten. Ook worden in de

Steenhouwerspatroons en nog later Algemene Neder-

jaren zestig veel artikelen overgenomen uit bouwbrede

landse Bond van Natuursteenbedrijven werden eerst in

periodieken zoals Cobouw. In deze periode verschijnen

eigen beheer uitgegeven, later door een commerciële

ook artikelen in het blad over historische gebouwen en

uitgeverij. Het blad heeft, mede door afsplitsingen en

hun bouwgeschiedenis. Vreemd genoeg wordt in deze

samenvoegingen, onder diverse namen bestaan zoals

artikelen nauwelijks aandacht besteed aan natuur-

met de oorlogsproblematiek zoals materiaalschaarste

De steenhouwer, Natuursteen, ABNatuursteen en te-

steen. Artikelen over toepassing van natuursteen be-

genwoordig weer Natuursteen.

treffen vooral interieurs, zoals vloeren en trappen, en


53

gevelbekleding. In deze periode wordt veel geadver-

wers en bouwen in het verleden; de bouwwereld tussen

teerd door steenhouwers.

1000 en 1650 door Janse uit 1965. Delen van het boek

Vanaf de jaren 1980 wordt het blad gekenmerkt

werden eerder gepubliceerd in het kader van diverse

door een groot aantal advertenties voor machines en

cursussen. In 1993 wordt door Janse en De Vries een

softwarepakketten die het productieproces van de

rijk geïllustreerde samenvatting met enkele aanvullin-

steenhouwer kunnen mechaniseren en automatiseren.

gen op Natuursteen in Monumenten gepubliceerd. Net

Inhoudelijk vallen de artikelen grofweg uiteen in twee

als diverse ander publicaties over behoud en conserve-

groepen. In de eerste groep staan (nieuwe) steensoor-

ring van natuursteen is deze publicatie opgenomen in

ten, zoals Afrikaanse granietsoorten, Aziatische mar-

het Restauratievademecum dat in de periode 1985-1998

mers en Zuid-Europese kalksteensoorten, centraal.

werd uitgegeven. Ook in het Praktijkboek Instandhou-

Veel van deze artikelen staan in de context van de mo-

ding Monumenten, dat vanaf 1998 werd uitgegeven als

gelijkheden van deze steensoorten voor grafwerk en

opvolger van het Restauratievademecum, is een aantal

interieurtoepassingen. De tweede groep artikelen is

artikelen opgenomen met natuursteen als onderwerp.

vooral gericht op het (geautomatiseerde) steenhou-

Het Praktijkboek Instandhouding Monumenten werd

wersambacht in al zijn facetten zoals grafwerk, interi-

vanaf 2007 voortgezet als Praktijkreeks Cultureel Erf-

eurs, gevelbekleding en restauratie. Het is opvallend

goed.

dat in deze artikelen nauwelijks steensoorten worden

2.5.1 Natuursteen in Monumenten (1980)

genoemd. De laatste decennia weerspiegelt het blad duidelijk

Het boek Natuursteen in Monumenten door Slinger,

de zwaartepunten in de branche: graf- en gevelwerk.

Janse en Berends is het standaardwerk in Nederland

Dit heeft tot gevolg dat er weinig aandacht is voor res-

met betrekking tot de historische en restauratieve toe-

tauratie van historische gebouwen of beeldhouwwer-

passing van natuursteen in monumenten. Het boek is

ken. Gemiddeld wordt er eens per jaar of eens per

ingedeeld naar ontstaanswijze van steensoorten: stol-

twee jaar een artikel gewijd aan de restauratieve toe-

lingsgesteenten, afzettingsgesteenten en metamorfe

passing van natuursteen.

gesteenten. Het boek geeft veel historische informatie en refereert aan objecten waar de diverse steensoor-

2.5 Vakliteratuur

ten tijdens de bouwtijd of restauratie zijn toegepast.

Door het ontbreken van (grootschalige) winning van na-

Technische gegevens worden bij sommige steensoorten

tuursteen in Nederland is er ook weinig Nederlandstali-

vermeld en ook is van een aantal steensoorten foto’s

ge literatuur over bijvoorbeeld steengroeven, steen-

van monsters op ware grootte opgenomen. Opvallend is

soorten en de toepassing van natuursteen. Vooral

dat naast een vertaling van de tekst die Viollet-le-Duc

wanneer wordt toegespitst op restauratie kent Neder-

schrijft over natuursteen in zijn Dictionaire raisonné de

land slechts één standaardwerk: Natuursteen in Monu-

l’architecture française du XIe au XVI siècle ook een

menten door Slinger, Janse en Berends uit 1980. Dit

‘promotietekst’ ten behoeve van de Peperino duro is

boek werd voorafgegaan door een uitgebreid artikel

opgenomen.168

van Bom in het Bulletin KNOB in 1950 en de Meededelingen aan de Rijkscommissie door Van der Veen (zie hoofdstuk 3). Met betrekking tot de middeleeuwse toepassing van natuursteen is de tekst gebaseerd op Bou-

54


2.5.2 Restauratievademecum, Praktijkboek Instandhouding Monumenten en Praktijkreeks Cultureel Erfgoed (vanaf 1985)

Ruim vijfentwintig jaar na Natuursteen in Monumenten

Vanaf het jaar 1985 is, als onderdeel van het Restaura-

worden aangetroffen in Utrecht. De kern van het boek

tievademecum een grote hoeveelheid informatie ont-

wordt gevormd door een beschrijving van de natuur-

sloten naar professionals, werkzaam in de restauratie-

steen die is gebruikt aan het exterieur van gebouwen

branche. Vele thema’s zijn in meer of mindere mate

in de binnenstad. De nadruk ligt op de historische

aan de orde geweest en het vademecum geeft, zoals

steensoorten die door de Romeinen en tijdens de Mid-

de naam al aangeeft, een haast encyclopedisch over-

deleeuwen werden toegepast, zoals tufsteen, Drachen-

zicht van onderwerpen die van belang zijn in de res-

fels trachiet en rode zandsteen. Maar ook recenter

tauratie. Historische gegevens, restauratietechnieken

toegepaste steensoorten zoals diverse zand- en kalk-

en –materialen werden systematisch behandeld in de

steensoorten en graniet komen uitgebreid aan de orde.

vorm van artikelen. Met het oog op conservering van

2.5.3 Utrecht in Steen (2007) verscheen het boek Utrecht in Steen. Zoals de naam al aangeeft concentreert het zich op natuursteen die kan

Nieuwe inzichten (ten opzichtte van 1980) zijn in

natuursteen kwamen aan de orde: De volledige impreg-

het boek verwerkt en door de vele kleurenfoto’s geeft

natie van natuursteen, Ontstaanswijze en samenstel-

het boek niet alleen informatie over Utrecht, maar is

ling van natuursteen, Natuursteensoorten die in Neder-

het een algemeen hulpmiddel voor bijvoorbeeld archi-

land zijn toegepast en Aantasting van natuursteen. Ook

tecten en historici bij het herkennen van steensoorten,

zijn een aantal grotere onderwerpen, de zogenaamde

hun verwering en toepassingsgeschiedenis.

RV-bijdragen, opgenomen. Met het oog op natuursteenvervanging zijn met name Schade aan natuursteen in

2.6 Samenvatting

monumenten en Venstertraceringen in Nederland van

Kenmerkend is dat bijna al het lesmateriaal en bijna

belang.

alle tijdschriftartikelen over nieuwbouw gaan, een en-

Het Praktijkboek Instandhouding Monumenten (PIM)

kele opmerking daargelaten. De aandacht voor natuur-

was de opvolger van het Restauratievademecum en

steen als bouwmateriaal in lesmateriaal en tijdschrif-

voorzag in een aantal jaarlijkse afleveringen die be-

ten is het grootst in de periode 1920-1950. De

stonden uit enkele artikelen over een bepaald thema.

negentiende-eeuwse werken behandelen de veelheid

Veel artikelen in het PIM gaan in op de technisch-we-

aan materialen, waarna de diverse onderwerpen in an-

tenschappelijke kant van restauratiematerialen en

dere boeken, of latere drukken, in de eerste helft van

–technieken. Met betrekking tot natuursteenconserve-

de twintigste eeuw verder worden uitgewerkt. De aan-

ring kwamen onder andere artikelen over tufsteen,

dacht voor natuursteen als bouwmateriaal is in deze

Udelfanger zandsteen, zwartverkleuring van zand-

periode redelijk groot. Na WO II krijgen moderne mate-

steen, gevelreiniging en voegwerk aan bod. In een ver-

rialen zoals beton, metalen, plastics en kunststeen

gelijkbare opzet is het PIM voortgezet in de Prak-

meer en meer de overhand en wordt natuursteen

tijkreeks Cultureel Erfgoed (PCE) waarin sinds enkele

steeds meer alleen als (luxe) afwerkingsmateriaal ge-

jaren vergelijkbare artikelen verschijnen.169

noemd. In het lesmateriaal ten behoeve met bouwmaterialen aan de TH en later de TU Delft verdwijnt na het emeritaat van prof. J.A. van der Kloes de aandacht voor natuursteen zoals blijkt uit het collegedictaat van


55

prof. C.K. Visser170, opgemaakt naar aanleiding van col-

de loop van de twintigste eeuw komt hier vaak de

leges in het jaar 1933-1934. Vanaf 2007 beschikt het

drukvastheid bij. De Vries wijst, als enige, in 1877 spe-

onderwijs in historische bouwmaterialen en conserve-

cifiek op de hardheid, de structuur en de kleur.

ringstechnieken aan de faculteit bouwkunde weer over

Van de Larochette geven diverse auteurs aan dat

een nieuwe reader, met name gericht op de identifica-

deze steen geen last heeft van biologische groei in te-

tie van steensoorten.

genstelling tot zandstenen. Waar dit op gebaseerd is wordt nergens aangegeven. Overigens schrijft Van der

Opvallend is dat in bijna alle lesboeken, en in veel tijd-

Kloes in 1893 een Franse leverancier van kalksteen na

schriften tot aan WO II veel aandacht wordt besteed

dat de Franse kalkstenen in het Nederlandse klimaat

aan de Luxemburgse zandstenen zoals die gewonnen

geen last zouden hebben van zwart of groen worden.

worden bij Larochette, Beaufort, Hinkel, Girst en Born

Een (te) positief keuzecriterium dat Van der Kloes ove-

en de hieraan verwante Duitse zandstenen uit Udelfan-

rigens in de tweede en derde druk van Onze Bouwma-

gen en Bollendorf. De beschrijvingen van deze stenen

terialen niet herhaalt.

in de diverse boeken lijken zo veel op elkaar dat het zeer waarschijnlijk is dat moet worden getwijfeld aan

2.6.2 Duurzaamheid

de authenticiteit van de verschillende teksten. De

Weerstand kunnen bieden aan de invloeden van het

vraag is dan ook of de grote aandacht voor deze steen-

weer wordt door bijna alle auteurs, meer of minder ex-

soorten in verhouding is met de daadwerkelijke toe-

pliciet, als kenmerk van duurzaamheid beschreven. En-

passing van deze steensoorten in de periode 1880-

kele auteurs geven aan dat de vorstbestendigheid spe-

1920.

ciale aandacht vereist. Tot in het begin van de

Niet alleen bij de zandstenen afkomstig uit het

twintigste eeuw wordt ook regelmatig gerefereerd aan

Duits-Luxemburgse grensgebied moet worden getwij-

de vuurvastheid als positief duurzaamheidskenmerk

feld aan de authenticiteit van alle teksten, ook de

van natuursteensoorten.

Franse kalksteensoorten die genoemd worden in de boeken tot ongeveer 1910 vertonen grote gelijkenis,

Met betrekking tot de duurzaamheid van de zandste-

waardoor het mogelijk is dat de auteurs deze van el-

nen uit het Frans-Luxemburgse grensgebied stellen alle

kaar hebben overgenomen. Dit overnemen geldt overi-

auteurs: de Bollendorfer is de beste steen, gevolgd

gens ook voor de werken die zijn gepubliceerd in de

door Larochette en daarna komen de andere [Udelfan-

periode 1920-1950. Hierin staat het leveringsprogram-

ger, Borner, Hinkel] steensoorten. Of dit ook geleid

ma aan Franse kalksteensoorten van Fèvre et Cie

heeft tot grootschalige toepassing van zandsteen uit

centraal.

Bollendorf is niet bekend. De kalkrijke zandsteen uit Larochette is aan diverse gebouwen in Nederland toe-

2.6.1 Keuzecriteria

gepast, zoals het spoorwegstation in Delft, het hoofd-

Een groot aantal auteurs van lesboeken heeft zich ge-

kantoor van de Hollandse IJzeren Spoorweg Maatschap-

waagd aan het omschrijven van keuzecriteria voor het

pij (HIJSM) te Amsterdam en als restauratiesteen aan

kiezen van natuursteen. Vanaf 1843, toen Storm van ’s-

de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda (zie hoofdstuk 6).

Gravensande zijn boek over bouwconstructies en

Ook van Udelfanger en Borner zijn vele toepassingen in

bouwmaterialen schreef, geven de diverse auteurs aan

Nederland bekend (zie hoofdstuk 8).

dat goede steen zich kenmerkt door homogeniteit. In

56


2.6.3 Compatibiliteit Zoals hiervoor al aangegeven gaan de diverse auteurs

Aspecten van compatibiliteit komen alleen aan de orde

van lesboeken niet in op restauraties van natuursteen-

in de artikelen van Van der Veen in Het Bouwbedrijf.

constructies met als enige uitzondering Verwer en

De argumenten die hij hier noemt voor het kiezen van

Fraaij in 1996 en 2004. Zij geven aan dat tufsteen en

vervangende steensoorten komen overeen met zijn

Muschelkalksteen gebruikt worden ter vervanging van

mededelingen aan de Rijkscommissie die in hoofdstuk 3

zandsteen. Overigens gaan zij verder ook niet in op de

worden geanalyseerd.

vraag waarom deze steensoorten dan geschikt zouden zijn als vervangende natuursteensoort.


57

58

3

Natuursteenadvies van Rijkswege

3.1 Inleiding

en werden uitgebracht in een periode waarin veel ver-

In 1920 werd naast de leden van de Afdelingen A (in-

vanging van witte Belgische steen aan de orde was.172

ventariseren en beschrijven) en B behoud en herstelling) van de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg een extern adviseur aangesteld om te adviseren over “de aard en kwaliteit van toe te passen natuursteen-

3.2 Adviezen door A.L.W.E. van der Veen

tot het einde van de jaren dertig van de twintigste

3.2.1 Abraham Louis Willem Eduard van der Veen

eeuw als adviseur betrokken bij de monumentenzorg.

A.L.W.E. van der Veen (1885-1944) was een Delfts mijn-

Ook anno 2010 is er binnen de afdeling Instandhou-

ingenieur die in 1911 promoveerde bij prof. Molengraaff

soorten”.171 Deze adviseur, A.L.W.E. van der Veen, bleef

ding van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed nog

op een onderzoek naar diamanten.173 Nadat hij diverse

steeds een specialist op het terrein van natuursteen,

betrekkingen had gehad werd hij in 1920 aangesteld als

beeldhouwwerken en leiendakbedekkingen werkzaam:

adviseur voor de Rijkscommissie. De aanstelling van

H.J. Tolboom. Tolboom past hiermee in een lange tra-

Van der Veen had nogal wat voeten in de aarde, vooral

ditie van specialisten, waartoe ook N. van der Schaft,

prof. C.K. Visser twijfelde aan de onderzoeksmethode

A. Slinger en G. Overeem behoorden. Zij waren allen

van Van der Veen en vroeg zich af welke meerwaarde

als beeldhouwer aangesteld bij het Rijksbureau voor de

het kon leveren naast zijn eigen mechanisch en che-

Monumentenzorg en haar rechtsopvolgers. Vanaf medio

misch onderzoek in het laboratorium voor bouwstof-

jaren zeventig van de twintigste eeuw was ook J. Que-

fen. Uiteindelijk ging ook hij akkoord, maar de relatie

rido als adviseur bij veel natuursteenkeuzes betrokken.

Van der Veen – Visser blijft de gehele periode onder-

Dit hoofdstuk heeft tot doel om een overzicht te geven van de argumenten die door adviseurs in dienst

koeld.174 De eerste opdracht die Van der Veen ontving was

van de Rijksoverheid werden gebruikt om tot keuze

het verrichten van onderzoek aan de kerken te Arn-

voor een bepaalde vervangende steensoort te komen.

hem, Utrecht, Den Bosch, Breda en de St. Paulus-Abdij

Ook wordt de invloed van deze adviezen op de steen-

te Utrecht. Daarna zijn er geen directe ‘opdrachten’

keuze geanalyseerd. Daarnaast geeft het hoofdstuk

van de Rijkscommissie aan Van der Veen gedocumen-

achtergronden over de belangrijkste natuursteenadvi-

teerd. Van juli 1920 tot december 1936 rapporteerde

seurs in dienst van de Rijksoverheid waardoor de speci-

Van der Veen met regelmaat aan de Rijkscommissie

fieke adviezen die in de hoofdstukken 6 t/m 10 aan de

over de herkomst en de kwaliteit van gebruikte natuur-

orde komen in perspectief geplaatst kunnen worden.

steensoorten aan monumenten. Ook adviseerde hij op

De adviezen van Van der Veen staan centraal in dit hoofdstuk, omdat deze overzichtelijk beschikbaar zijn

basis van onderzoek aan toegepaste natuursteen aan monumenten en op basis van onderzoek aan nieuwe


59

natuursteen welke steensoort het best gebruikt kon

tufsteen, zandsteen en witte Belgische steen is het lo-

worden voor restauratie.175

gisch dat deze steensoorten (en hun mogelijke vervangers) een prominente rol spelen in de mededelingen

Zijn geologische kennis enerzijds en zijn relatie met de

van Van der Veen. Naast mededelingen over duurzaam-

Rijkscommissie anderzijds leverde Van der Veen een

heid van diverse zandsteensoorten en leisteensoorten

grote autoriteit op, zoals ondermeer blijkt uit de cor-

zijn de belangrijkste, terugkerende thema’s in de me-

respondentie tussen architect Van Nieukerken en groe-

dedelingen: witte Belgische steen, witte Franse kalk-

ve-exploitant Fèvre et Cie waar groot belang wordt ge-

steen, tufsteen en mergel. Ook begeeft Van der Veen

hecht door beide partijen aan het keuren van steen

zich diverse malen buiten zijn eigen vakgebied door

door Van der Veen (zie hoofdstuk 6). Het argument dat

adviezen te geven over mortels, beton en kunstmatige

hij werkt in opdracht van de Nederlandse regering ten

patinering zoals blijkt uit een advies bij de restauratie

behoeve van de restauratie van monumenten leidt

en uitbreiding van de Basiliek te Meerssen:178

soms tot kortingen bij de aankoop van ruwe steen die oplopen tot meer dan 20%.176

3.2.2 Rapportages Onderzoek Natuursteen De rapportages die Van der Veen zond aan de Rijkscommissie varieerden in eerste instantie van welhaast historiserende teksten over zijn zoektochten naar de herkomst van bouwstenen via visuele waarnemingen aan monumenten tot de microscopische analyse van dunslijpplaatjes van steenmonsters. Soms werden de microscopische analyses van Van der Veen aangevuld met mechanisch onderzoek door prof. Visser. Na verloop van tijd gaf Van der Veen steeds meer concrete adviezen over toe te passen natuursteensoorten en werd hij een intermediair tussen de restauratiearchitect en de groevebazen en bemiddelde hij in de aankoop van natuursteen voor restauraties. Veel natuursteen werd door hem aan de groeve (> 10 ton) of op het werk gekeurd (< 10 ton). In februari 1925 leidde dit tot een protest van de Bond van Steenhouwerspatroons bij de minister dat “sedert eenigen tijd natuursteen voor monumenten niet door bemiddeling van zij-

“Het zaagblad wordt loodrecht op het leger gesteld, zoodat de sleuring op de snede zich volgens het leger richt. 1. Men legt het te patineeren zaagvlak horizontaal. 2. Men houdt dit vlak doornat met schoon water. 3. Men bewerkt het vlak met verdund zoutzuur door middel van een kwast die in de richting van het leger gestreken wordt. 4. Het vlak wordt daardoor geetst en kleine schelpen of andere structuurverschillen teekenen zich duidelijk af. 5. Het vlak wordt zorgvuldig zuurvrij gespoeld. 6. Men laat het vlak een uurtje drogen en blaast het af. 7. Met een doek, die door kamerstof is verontreinigd wordt het vlak zoo lang beklopt en bestreken tot het zich niet langer aftekent van de belendende blokken. Dit voorschrift is vermoedelijk voor alle kalksteensoorten geschikt.”

ne leden, maar rechtstreeks van de groeven wordt

3.2.3 Witte Belgische steen

betrokken”.177

Bij herhaling adviseerde Van der Veen om bij vervanGezien de natuursteensoorten die voorbije eeuwen in

ging van witte Belgische steen het originele materiaal

Nederland op grote schaal werden toegepast, te weten

te gebruiken omdat dit het beste zou passen bij het

60


Afbeelding 3.1

Groeve van Ledesteen te Bambrugge (R.P.J. van Hees, mei 2009) met in de inzet een foto van de groeve in de jaren twintig van de twintigste eeuw182 en een detailopname van schollen Ledesteen (R.P.J. van Hees, mei 2009).

bestaande, tenzij dit niet mogelijk was vanwege de be-

Brabant reisde om te zoeken naar Ledesteen als ver-

nodigde hoogte, zoals bij raamstijlen en vrijstaande

vanger voor verweerde Ledesteen aan Nederlandse

beeldhouwwerken het geval is. Van der Veen adviseer-

monumenten. Naar aanleiding van zijn reizen door

de hiermee volledig in lijn met artikel XVIII van de

Oost-Vlaanderen rapporteerde hij regelmatig over de

Grondbeginselen en voorschriften voor het behoud, de

enige groeve waar Ledesteen op dat moment werd ge-

herstelling en de uitbreiding van oude bouwwerken uit

wonnen (de Steenberg te Bambrugge). Doordat slechts

1917: “… dezelfde of zooveel mogelijk overeenkomstige

één groeve operationeel was, was de beschikbaarheid

soort bergsteen … Indien echter een slechte grondstof

van Ledesteen zeer laag. Alle steen werd door Van der

is gebruikt, b.v. een bergsteensoort, die snel verweert,

Veen zelf gekeurd omdat “slechts 5% der daar gereed-

vervange men die door eene van beter gehalte, of zor-

liggende blokken overeen komen met die, welke oud-

ge, dat zij in geaardheid en kleur zooveel mogelijk met

tijds werden gebruikt”.179 Gelet op de aard van de

de oorspronkelijke overeenstemme”.

steen, met kalk verkitte banken tussen los zand, lijkt

Uit de rapportages aan de Rijkscommissie en uit

dit een aannemelijke observatie te zijn geweest (af-

correspondentie in restauratiearchieven blijkt dat Van

beelding 3.1). De groeve heeft slechts een beperkt aan-

der Veen regelmatig naar Oost-Vlaanderen en Vlaams-

tal jaren goede steen kunnen leveren en wisselde re-


61

1926 geëxploiteerd door de Societé Anonyme de Gobe-

3.2.4 Franse kalksteen als vervanger voor witte Belgische steen

rtange.180 In deze tijd werd veel steen geleverd aan Ne-

Een groot deel van het onderzoek van Van der Veen

derland, zo blijkt uit een gedenkboek over de Steen-

naar de duurzaamheid en bruikbaarheid van Franse

berg: “deze steen werd immers voor rekening van de

kalksteen voor restauraties in Nederland richtte zich

Hollandsche regeering aangekocht door den h. dr. Van

op de stenen Euville en Lérouville in al haar typen en

der Veen uit Den Haag. Vervolgens besteedde de re-

varianten en was geconcentreerd in de eerste onder-

geering de aangekochte steen uit voor de herstellings-

zoeksjaren (tot en met 1923). Het onderzoek illustreert

werken, dit om bedrog te vermijden. De Hollandsche

de grote verscheidenheid aan natuursteenkwaliteiten

regeering herstelde in Balegemsche steen wat in Bale-

die in een klein gebied en zelfs binnen één groeve kun-

gemsche opgetrokken was en wat in Doorniksche met

nen worden aangetroffen. Het blijkt dat er veel ver-

Doorniksche. Zij paste geen katoenen lap op een wol-

schillende kwaliteiten in de handel zijn, die niet altijd

len broek”.181 Wederom een bevestiging van de toepas-

goed herkenbaar zijn aan de handelsnaam (zie ook

sing van de voorschriften uit de Grondbeginselen. Uit

hoofdstuk 5). Net als in de huidige natuursteenhandel

de bestudeerde restauratiearchieven van de Onze-Lie-

werken benamingen van natuursteen vaak mystifice-

ve-Vrouwekerk te Breda, de Maria-Magdalenakerk te

rend. Ook blijkt dat via Commercy en Lérouville, beide

Goes en de Grote Kerk te Dordrecht blijkt echter dat

gelegen aan de Maas, steen uit diverse groeven wordt

de steen door de desbetreffende restauratiecommis-

verhandeld en hierbij de kans op menging bestond. Van

sies werd aangekocht en niet door de Nederlandse re-

der Veen pleit dan ook voor keuren aan de groeve en

gering (zie hoofdstuk 6 t/m 8).

het nummeren en voorzien van groevenaam van blok-

gelmatig van eigenaar; zo werd de groeve van 1919 tot

ken, zodat deze niet verwisseld kunnen worden en de Ondanks de diverse pogingen die door de Belgische re-

kwaliteit gegarandeerd is. In 1924 stelt Van der Veen

gering werden ondernomen om nieuwe voorraden te

zelfs “gaarne zou ik elk blok zien, alvorens het voor

vinden en te exploiteren en de mogelijkheden hiertoe

buitenwerk wordt bestemd”.184 Naast Euville en Lérou-

die Van der Veen zag, is dit nooit op grote schaal van

ville komen tientallen andere Franse kalksteensoorten

de grond gekomen.183 Voor een groot deel was men

in de mededelingen van Van der Veen in meer of min-

voor de restauratie van monumenten uit Ledesteen dan

dere mate aan de orde. Net als de auteurs van lesma-

ook aangewezen op materiaal afkomstig van afbraak.

teriaal (zie hoofdstuk 2) neemt Van der Veen grote de-

Van der Veen verwijst in zijn mededelingen dan ook re-

len van de catalogus van Fèvre et Cie over.

gelmatig naar de firma Bruxelman/Brusselman(s) te Ledeberg (Gent) die steen uit afbraak van Belgische mo-

Euville is één van de eerste restauratiesteensoorten

numenten leverde. In de loop van de jaren twintig

die Van der Veen tegenkomt en beschrijft (aan de Eu-

werd ook deze aanvoer minder waardoor ook Van der

sebiuskerk te Arnhem). Hij beschrijft de steen als “…

Veen zich gedwongen zag om steeds vaker alternatieve

een zeer grofkorrelige best samenhangende poreuze,

steensoorten te adviseren. Hij wees hierbij regelmatig

doch niet water aanzuigende kalksteen die zich laat

op de Gobertange als mogelijke vervangende steen,

slijpen en polijsten. In zoutzuur lost hij op als marmer

omdat deze steen nog wel in voldoende mate verkrijg-

terwijl zich talrijke blaasjes vormen en slechts weinig

baar was, ondermeer via de firma’s Fontaine en Joseph

slib vrijkomt. Hij is geheel opgebouwd uit stekels van

Lyon.

echiniden en steelleden van crinoïden”.185

62


Afbeelding 3.2

Macro-opname van het breukvlak van Savonnières, duidelijk zichtbaar zijn de kalkbolletjes (oölieten), monstercollectie WQ, foto juli 2010.

Over het algemeen beperken de adviezen met be-

Afbeelding 3.3

Macro-opname van het breukvlak van Euville, duidelijk zichtbaar zijn de aan elkaar gekitte resten van zeelelies (crinoïden), monstercollectie WQ, foto juli 2010.

De toepassing van Franse kalkstenen bij restauratie

trekking tot Franse kalksteen zich tot de mededeling of

leidde tot vertwijfeling bij Van der Veen over zijn rol

de steen vorstbestand is en of de steen daarom binnen

als natuursteenadviseur: “Heb ik het wel begrepen,

of buiten toegepast kan worden. Voor wat betreft deze

dan is ‘onzichtbaar herstellen’ het ideaal van alle res-

vorstbestandheid baseert Van der Veen zich waar-

tauratiewerken, doch kan dit ideaal niet worden be-

schijnlijk op gegevens van de groeve-exploitant/leve-

reikt, doordat men niet meer in den betreffende stijl

rancier, want er zijn van hem geen experimenten op

kan denken, daar dat stijlleven gestorven is. Als gevolg

dit gebied bekend. In zijn vijfde mededeling over Fran-

hiervan is mijn richtsnoer, te herstellen met het oor-

se steen maakt Van der Veen een onderverdeling naar

spronkelijk materiaal, zoo dit voldoende weervast is,

type in de kalkstenen.186 Een steen vooral bestaand uit

of zoeken naar een steensoort, die er op den duur bij-

aan elkaar gekitte resten van zee-egels wordt door Van

kleurt. Ik betreur het daarom, wanneer andere steen-

der Veen een type A echinolieten-kalksteen genoemd,

soorten verzaagd worden tot platen, die aan Gobertan-

een steen bestaand uit kleine kalkbolletjes wordt door

ge of lede herinneren en vind het jammer, wanneer

Van der Veen een type B oölietenkalksteen genoemd.

meerdere steenlagen vereenigd worden tot kloeke

Voorbeelden van beide typen zijn respectievelijk Euvil-

steenblokken van aanzienlijke hoogte, zonder voeg.

le en Coutarnoux. Ondanks dat deze onderverdeling

Een ornament, uit gobertangeplaten vervaardigd, is

beschrijvende waarde heeft geeft Van der Veen niet

met Gobertange te herstellen en steekt dan na tien ja-

aan wat de waarde van deze onderverdeling kan zijn

ren niet meer in de massa af. Ik hoop, dat deze ziens-

met het oog op de duurzaamheid en compatibiliteit

wijze algemeene instemming vindt en ik haar daarom

van vervangende steensoorten.

tot richtsnoer mag blijven gebruiken, wel wetend, dat


63

het onzichtbaar herstellen van monumenten niet is,

doch wordt de Ettringer soort zeldzamer”.189 Geolo-

het volgen van eigen opvattingen, doch het zich voe-

gisch gezien is het goed mogelijk dat twee pakketten

gen naar algemeene regels, dus het doen herleven der

over elkaar heen liggen, waarbij het ene type steen

oude ‘Bauhütte’. Ik vraag aan de herlevende ‘Bauhütte’

dichter aan het oppervlak komt terwijl het andere

of ik zoo kan voortgaan, dan wel door een bonte men-

type lager ligt en deze verdeling op een andere plaats

geling van weervaste steensoorten, een levendig uiter-

anders is. Voor de natuursteenhandel is het verwarrend

lijk moet nastreven. … Meer voldoening verschafte mij

dat er Ettringer tufsteen uit Weibern kan worden gele-

een ander werk, dat zich geleidelijk ontworstelt aan

verd terwijl er Weiberner tufsteen uit Ettringer gele-

het giganteske der fransche kalksteenblokken om te

verd zou kunnen worden.

kunnen terugkeeren tot het oorspronkelijke, rijke

In algemene zin geeft van der Veen een drietal ei-

vlechtwerk van gobertangeplaten, dit eiken onder de

sen waaraan tufsteen moet voldoen:

natuursteen”.187 Ondanks zijn technische achtergrond

1.

De steen moet zo grof zijn als het ornament maar enigszins toelaat en liefst vele leisteenstukjes bevatten;

2.

De steen moet zo weinig gelaagd zijn, dat men met moeite daarin het leger kan terugvinden;

3.

De steen moet zo min mogelijk aschgaten vertonen.

geeft Van der Veen hier duidelijk aan dat hij bij het kiezen van vervangende steensoorten vooral aspecten van esthetische compatibiliteit voor ogen heeft. De duurzaamheid van individuele steensoorten is voor hem ondergeschikt aan de esthetische en historische eenheid.

Later voegt Van der Veen aan deze selectiecriteria toe

3.2.5 Tufsteen als vervanger voor witte Belgische steen

dat in het binnenland fijnere soorten tufsteen gebruikt

In één van zijn eerste mededelingen gaat Van der Veen

kustplaatsen uitsluitend de grofste soorten te bezigen,

in op tufsteen. Hij maakt hierin het onderscheid tussen

terwijl in Utrecht een middelkorrelige soort toelaat-

twee hoofdtypen: de leuciethoudende tuffen van de Ei-

baar is. De fijnkorrelige soort moet niet voor buiten-

fel (later gekoppeld aan het Riedener vulkaancomplex)

werk gebezigd worden. Deze is minder weervast dan

en de leucietvrije, sanidienrijke tuffen uit het Brohl-

deugdelijke echinoliet, dus staat in dit opzicht achter

thal (later gekoppeld aan de Laacher See vulkaan). Hij

bij goede Euville marbrier”.190

adviseert hierbij het gebruik van tufsteen uit het

mogen worden dan aan de kust. Zijn advies luid: “… in

Op basis van het voorgaande adviseert Van der Veen

Brohltal omdat deze het meeste lijkt op delen “die de

het gebruik van Ettringer tufsteen. Herhaaldelijk blijft

eeuwen redelijk hebben getrotseerd”.188 Van der Veen

hij echter aangeven dat er veel verschil zit in de diver-

doelt hier waarschijnlijk op de tuf die wij kennen on-

se lagen en groevefronten. Regelmatig geeft hij in zijn

der de naam Römer tuf, steen die al door de Romeinen

mededelingen aan welke banken en groevefronten er

naar Nederland werd vervoerd. Deze steen werd ge-

op dat moment, volgens hem, goede tuf leveren. In de

wonnen nabij Andernach, enkele kilometers ten zuiden

diversiteit van het aangeboden materiaal ziet Van der

van het Brohltal.

Veen aanleiding om de tufsteen zoveel mogelijk aan de

In zijn volgende mededeling over tufsteen introdu-

groeve (door hem) te laten keuren en merken. Wat Van

ceert Van der Veen de naam Ettringen; geografisch ge-

der Veens’ exacte keuringscriteria zijn blijft ondanks

zien een vreemde zin in deze context is “In de vele

zijn vele mededelingen over tufsteen onduidelijk.

groeven nabij Weibern komt allerlei materiaal voor,

64


Uit het voorgaande blijkt dat de adviezen met betrek-

1924 schrijft Van der Veen hierover: “Duurzaamheid

king tot het toepassen van tufsteen, in tegenstelling

van een steen zij het getal in jaren, dat verstrijkt voor-

tot de (zandige) kalkstenen, vooral zijn ingegeven door

dat de buitenlaag van de beste kwaliteit (zoo goed mo-

duurzaamheidargumenten en veel minder door estheti-

gelijk gesteld), in de minst gunstige omstandigheden,

sche argumenten. Toch geeft Van der Veen ook esthe-

tot op één centimeter diepte niet vorstbestendig is ge-

tische observaties met betrekking tot de gelijkenis tus-

worden. De beste kwaliteit zij genomen van de beste

sen (Hohenleie) tufsteen en Gobertange, zoals bij de

bank uit de beste groeve in het daarvoor meest ge-

Pieterskerk te Leiden waarvan hij zegt dat de tufsteen

schikte jaargetijde. Zo goed mogelijk gesteld zij een

“er vrij goed bijpast”.191 In één van de mededelingen

steen op het leger, in schrale mortel van dezelfde

geeft Van der Veen zijn vermoeden aan dat het voorko-

doorlaatbaarheid als de steen. De minst gunstige om-

men van microscopische haarscheuren de oorzaak van

standigheid zij zeewind en vorst. Naar hetgeen de ver-

stukvriezen kan zijn; helaas komt hij niet verder op dit

schillende bouwwerken toonen, moge deze phantasti-

vermoeden op terug.

sche schatting voor ons land dan luiden:

Het is de vraag op basis van welke waarnemingen Van der Veen herhaaldelijk concludeert dat de sanidienrijke tufsteen afkomstig uit het Laachersee gebied, toegepast aan historische monumenten, niet weervast is. Onder andere uit recent onderzoek door Nijland et al. aan diverse monsters oude en nieuwe tufsteen

Savonnières

25

Euville

50

Pouillenay

100

Ettringer

150

Lede

200

blijkt dat er wel degelijk duurzame Römer tufsteen be-

Gobertange

250

staat en ook is toegepast aan historische monumen-

Walgrappe

300

ten.192 Het onderzoek van Nijland et al. toont tevens

Gildehauser (witte Bentheimer)

350

aan dat het niet mogelijk is om op basis van één of en-

Niedermendiger

400”194

kele fysische kenmerken van tufsteen een altijd gel-

193

dende voorspelling te geven over de te verwachten

Zoals Van der Veen zelf al aangaf is bovenstaand lijstje

duurzaamheid. Sterker nog; tot op heden is het niet

een schatting die hij niet sterk kan onderbouwen. Het

helemaal duidelijk wat de relatie is tussen de fysische

illustreert echter wel de algemene lijn van natuur-

kenmerken van de steen en de duurzaamheid. Van der

steenadviezen door Van der Veen. Het lijstje geeft

Veen maakte bij zijn selectie van tufsteen echter hele-

twee typen data: de volgorde van duurzaamheid en de

maal geen gebruik van mechanische, chemische of mi-

absolute duurzaamheidsgetallen. Met betrekking tot de

croscopische analyses. Zijn keuringen waren gebaseerd

volgorde is opvallend dat Van der Veen de Pouillenay

op macroscopische waarnemingen aan het materiaal,

hoger schat dan de Euville en dat hij beide Franse kalk-

waardoor het nog lastiger was om een duurzaamheids-

steensoorten lager schat dan de Ettringer tufsteen. De

voorspelling te doen.

relatief lage inschatting van Euville kan te maken hebben met de beschikbaarheid (en het wellicht door el-

3.2.6 Duurzaamheid

kaar heen gebruiken) van diverse kwaliteiten (ordinaire

Uitgedaagd door een vraag die aan Van der Veen werd

construction en marbrier) Euville. De levensduurin-

gesteld doet hij een poging om de duurzaamheid van

schatting van Savonnières komt ook niet echt overeen

enkele steensoorten met elkaar te vergelijken. In april

met de reeds gerealiseerde levensduur van bijna 150


65

jaar aan diverse monumenten in Limburg (zie hoofd-

lang als dat hij in zijn “phantastische schatting” aan-

stuk 10).

geeft.196 Wat de Ettringer tufsteen betreft is gebleken

De toepassing van Pouillenay in Nederland is nauwelijks gedocumenteerd, dus een vergelijking met Euville

dat veel steen in veel gevallen slechts een levensduur van 40 tot 80 jaar heeft gekend.

is vrijwel onmogelijk. Kramer en Feenstra beschrijven de schade aan Euville als zeer divers, wat wellicht ook

3.2.7 Gebruik en waardering van adviezen

te maken kan hebben met de eerdere genoemde

Ondanks de terugkerende discussie binnen de Rijks-

typen.195

commissie over het nut van de adviezen van Van der

De hogere inschatting van Ettringer tufsteen ten op-

Veen worden zijn adviezen tot in het jaren 1936 in de

zichte van de Franse kalkstenen is typerend en achter-

notulen van de Rijkscommissie opgenomen.197 Het is

af gezien voor veel situaties onjuist gebleken. Toch zijn

vooral prof. Visser die herhaaldelijk het nut van de me-

er ook nog vele toepassingen van Ettringer tufsteen be-

dedelingen door Van der Veen in twijfel trekt. Met

kend, met name in het parement, waar na zestig tot

name J. Kalf en prof. A.W.M. Odé weten dit protest te

tachtig jaar nog weinig schade zichtbaar is. Waar het

onderdrukken.198 Ondanks de steun die Odé betuigt aan

grote vertrouwen in Ettringer tufsteen op was geba-

Van der Veen in de vergaderingen van Afdeeling B van

seerd is onduidelijk maar het leidde in ieder geval wel

de Rijkscommissie en de raakvlakken van hun beider

tot een grootschalige toepassing van Ettringer tufsteen

expertise adviseren zij vrijwel nooit tegelijkertijd en in

in de jaren twintig en dertig in Nederland. Wellicht

samenhang.199

hebben de lage kostprijs en het uiterlijk een vertroebeld beeld op de te verwachten duurzaamheid opgele-

In het Oudheidkundig Jaarboek van 1924 bespreekt Kalf

verd want uit diverse rekeningen blijkt dat de prijs van

naar aanleiding van Art. XVIII van de Grondbeginselen

tufsteen ongeveer de helft was van Franse kalksteen in

het werk van Van der Veen en Visser. Over het steen-

de jaren 1920 en 1930 (zie ook hoofdstuk 6 t/m 9). Ook

onderzoek schrijft hij: “Belangrijke rapporten van de

het ruwe oppervlak van tufsteen paste beter bij de

beide onderzoekers zijn aan de monumentencommissie

‘nieuwe manier’ van restaureren dan de gladde, harde

uitgebracht en ook voor restaurerende architecten be-

kalkstenen.

schikbaar gesteld. Zij zullen over eenige jaren de stof kunnen leveren voor een boek van praktisch en histo-

Met betrekking tot de absolute duurzaamheidsgetallen

risch belang, zoals nog geen enkel land bezit. Aan de

is het vooral opvallend dat de steensoorten, zoals Lede

monumenten verzekert deze studie nu reeds het voor-

en Gildehauser (witte Bentheimer), die reeds in de

deel, dat de moeilijkheid der keuze van het materiaal

(vroege) Middeleeuwen in Nederland werden toegepast

voor een goed deel is opgelost”.200

relatief laag worden ingeschat. Van beide steensoorten

Het werk van Van der Veen wordt zeer gewaardeerd

zijn toepassingen bekend die 500 tot 700 jaar oud zijn

door Kalf, omdat in zijn ogen de materiaalkeuze tijdens

en geen schade vertonen.

een restauratie van essentieel belang is: “De moeilijk-

Bij zijn advies, in de jaren dertig van de twintigste

heden van het restaureeren liggen volstrekt niet vooral

eeuw, voor de natuursteenkeuze voor restauratie van

in de vormgeving, maar zijn van veel meer elementai-

de Onze-Lieve-Vrouwetoren te Amersfoort geeft Van

ren aard. Het welslagen van een restauratie hangt in

der Veen aan dat tufsteen “hoogstens iets meer dan

de eerste plaats af van de keuze en de bewerking der

drie eeuwen” mee zal gaan, ongeveer twee maal zo

materialen”.201 Over het werk van Van der Veen zegt

66


Kalf hierover tijdens een bijeenkomst van de Maat-

wordt ook geïllustreerd door één van de brieven van

schappij der Nederlandse Letterkunde op 1 februari

het Rijksbureau voor de Monumentenzorg aan architect

1924: “Nog grooter is de moeilijkheid bij natuursteen.

Van Nieukerken waarin een mededeling van Van der

Hier moet men zooveel mogelijk de steensoorten ge-

Veen wordt doorgegeven: “Ik heb de eer u mede te

bruiken waaruit het monument werd opgetrokken,

deelen, dat van dr.ir A.L.W.E. van der Veen de volgen-

maar meestal is onbekend uit welke groeven deze wer-

de mededeeling werd ontvangen: Groote Kerk te Bre-

den betrokken. Dan komt het er op aan, weervaste

da. Vele deelen der binnenzijde, oorspronkelijk uit

steen te krijgen, wil men niet als in Den Bosch en Keu-

Baumberger kalksteen bestaande werden oudtijds met

len, gevaar loopen, dat binnen vijftig jaar na de her-

mergel hersteld. Een wagon Baumberger kalksteen zou

stelling het nieuwe werk al weer gaat vervallen. Met

in belangrijke mate bijdrage tot het slagen der loopen-

het oog hierop heeft de monumentencommissie zich de

de herstellingen”. 204 De afrondende zin: “Beleefd ver-

medewerking verzekerd van den mijn-ingenieur dr.

zoek ik U te willen nagaan of er naar Uwe meening

A.L.W.E. van der Veen, door wiens onderzoekingen

aanleiding zou bestaan aan het denkbeeld van den

reeds herhaaldelijk de herkomst van oude natuursteen

heer v.d. Veen eenig gevolg te geven” geeft een tame-

kon worden vastgesteld; waardoor het mogelijk werd

lijk vrijblijvend karakter aan de brief en staat in con-

voor de restauratie geheel overeenkomstige te

trast tot wat Kalf in 1924 zegt over het belang van ma-

verkrijgen”.

teriaalkeuze.205 Uit de brief blijkt dat de ‘denkbeelden’

202

van Van der Veen op zijn eigen persoonlijke titel worVan der Veen werkt in dienst van de Rijkscommissie en

den doorgegeven aan restauratiearchitecten en weinig

krijgt hiervan zijn eerste opdrachten, maar al snel

ondersteuning dan wel verplichting krijgen van de

blijkt dat wanneer Van der Veen op een restauratie-

Rijkscommissie.

werk verschijnt hij allerlei vragen krijgt die losstaan

Het gevolg van het individueel adviseren van archi-

van zijn eigenlijke opdracht van de Rijkscommissie. In

tecten bij restauraties is dat Van der Veen steeds min-

1922 werd daarom aan alle betrokkenen bij restaura-

der aan de Rijkscommissie rapporteert. Tekenend is

ties een brief gestuurd met de mededeling dat verzoe-

bijvoorbeeld dat het advies uit 1936 aan architect Van

ken tot onderzoek door Van der Veen aan de Rijkscom-

Nieukerken om Anstrude en steen uit de groeve Mont

missie moeten worden gericht en niet aan Van der

Parnasse (banc gris dur) bij Chavignon te gaan gebrui-

Veen zelf. Blijkbaar heeft deze brief, in de ogen de

ken voor restauratie van de Onze-Lieve-Vrouwekerk te

Rijkscommissie, niet het gewenste resultaat want in

Breda niet wordt medegedeeld aan de

1929 werd een tweede brief rondgestuurd met betrek-

Rijkscommissie.206

king tot het werk van Van der Veen. In deze brief werd aangegeven dat de adviezen die Van der Veen geeft en

3.3 Adviezen na Van der Veen

keuringen die hij uitvoert ten behoeve van specifieke

Drijvende kracht achter de aanstelling van de eerste

restauraties niet door de Rijkscommissie worden be-

twee Rijksbeeldhouwers was prof. Odé. Odé was vanaf

taald, maar vanuit het restauratiebudget moeten wor-

de oprichting lid van Afdeling B van de Rijkscommissie,

den betaald.203 Hiermee lijkt de afstand tussen de

waarin hij zich samen met Kalf sterk maakte voor het

Rijkscommissie en Van der Veen groter te zijn gewor-

“werken in de geest van het oude zonder slaafse vol-

den dan in zijn eerste adviesjaren. Deze afstand tussen

ging”.207

de Rijkscommissie en (de adviezen van) Van der Veen

Als eerste Rijksbeeldhouwer werd in 1920 L. van der


67

Afbeelding 3.4

Voorbeeld van een ‘slechte’ restauratie, afgekeurde pinakel afkomstig van het stadhuis te Middelburg (glasdia E46 in archief RMIT, vermoedelijk onderwijscollectie Odé, ongeveer 1920).

Afbeelding 3.5

Voorbeeld van een ‘goede’ restauratie, beëindiging Choortoren van het stadhuis te Middelburg (glasdia E33 in archief RMIT, vermoedelijk onderwijscollectie Odé, ongeveer 1920).

Meer (1881-1949), een leerling van Odé aangesteld door

zoals door Odé gepropageerd, in praktijk te brengen

de Rijkscommissie. Hij werd echter specifiek verbon-

(zie afbeeldingen 3.4 en 3.5). Na de dood van opzichter

den aan de restauratie van de Onze-Lieve-Vrouwekerk

Vriendt in 1922 werd hij tevens benoemd als opzichter

te Breda om daar de principes voor beeldhouwwerk,

door Van Nieukerken. Hij bleef tot aan zijn dood ver-

68


bonden aan de restauratie van de Onze-Lieve-Vrouwe-

Middelburg. Ook het beeldhouwwerk aan de hogels en

kerk te Breda en voerde daarnaast ook vrij werk uit

pinakels van de Maria-Magdalenakerk te Goes is van

(zie hoofdstuk 6).208

zijn hand (zie hoofdstuk 7). Tot zijn pensionering in

In 1930 werd N. Van der Schaft (1893 - ?) ook een

1958 was Van der Schaft bij diverse restauraties actief

leerling van Odé, als tweede Rijksbeeldhouwer aange-

betrokken als beeldhouwer, onder andere de restaura-

steld bij het Rijksbureau voor de Monumentenzorg.209

ties van de Sint-Janskathedraal te ’s-Hertogenbosch, de

Vanaf 1949 werd hij vergezeld door A. Slinger (1913-

Grote Kerk te Dordrecht (zie hoofdstuk 8), de Domto-

1984). Na Slinger verdween de functie van Rijksbeeld-

ren te Utrecht en de Martinitoren te Groningen.212 Zijn

houwer en werden achtereenvolgens J. Querido, G.

werkzaamheden als adviseur met betrekking tot ver-

Overeem en H.J. Tolboom als adviseur op het gebied

vangende natuursteensoorten zijn nauwelijks gedocu-

van beeldhouwwerk en natuursteen bij de RCE en haar

menteerd maar omvatten onder andere het voorstel

rechtsvoorgangers aangesteld.

om Coutarnoux te gebruiken voor de hogels op de

Met betrekking tot natuursteenadvies van Rijkswege

luchtbogen van de Maria-Magdalenakerk te Goes (zie

mag ook J.A.L. Bom (1897-1969) niet onvermeld blijven.

hoofdstuk 7) halverwege de jaren twintig en het ge-

Bom werkte vanaf 1926 als opzichter voor H. van der

bruik van Obernkirchener zandsteen voor reparatie van

Kloot-Meijburg aan diverse grote restauraties met veel

het bordes van het stadhuis te Gouda aan het eind van

aandacht voor natuursteen waaronder de Maria-Magda-

de jaren dertig.213 Ook was hij betrokken bij de toepas-

lenakerk te Goes (zie hoofdstuk 7), de Nieuwe Kerk te

sing van Baumberger zandsteen aan de Grote Kerk te

Delft en de Grote Kerk te Dordrecht (zie hoofdstuk 8).

Dordrecht en instrueerde hij de steenen beeldhou-

Tijdens de restauratiestop van 1932-1933 bij de Grote

wers in Duitsland met betrekking tot de bewerking van

Kerk te Dordrecht werkte hij in opdracht van de Rijks-

de tufsteen voor deze restauratie (zie hoofdstuk 8).

commissie voor de Monumentenzorg aan de opmeting van de bestaande toestand van het in 1929 afgebrande

3.3.2 Ad Slinger

stadhuis te Leiden. Vanaf 1934 leidde Bom als opzich-

Het standaardwerk over natuursteen in Nederlandse

ter ook de reconstructie en nieuwbouw van dit stad-

monumenten is geschreven door A. Slinger, vanaf 1949

huis.210 Na WO II werd Bom (hoofd)architect bij de

als Rijksbeeldhouwer in dienst bij de Rijksdienst voor

RDMZ waar hij ondermeer betrokken was bij de be-

de Monumentenzorg. Het boek Natuursteen in Monu-

langwekkende restauraties van de Sint-Janskathedraal

menten werd kort na zijn pensionering uitgegeven en is

te ’s-Hertogenbosch en het Markiezenhof in Bergen op

een uitbreiding op het boek Bouwen en bouwers in het

Zoom. In 1950 bundelt hij zijn kennis en ervaring in

verleden door Janse uit 1965 met de grote hoeveelheid

een omvangrijk artikel over natuursteen in het Bulletin

gegevens die Slinger tijdens zijn loopbaan verzamelde.

KNOB.211

Naast zijn werk als beeldhouwer adviseerde hij bij heel veel restauraties en werd zijn hulp zelfs ingeroepen bij

3.3.1 Nicolaas van der Schaft

nieuwbouwprojecten en gaf hij les in de technieken

Van der Schaft was opgeleid door prof. Odé en was tot

van het beeldhouwen.214

zijn aanstelling als Rijksambtenaar werkzaam als vrij

Slinger heeft de introductie van het Zandsteenbe-

beeldhouwer, gevestigd in Middelburg en later in

sluit in 1951 zeer actief meegemaakt, doordat hij voor

Utrecht. Onder begeleiding en aansturing van Odé

diverse restauraties nieuwe vervangende steensoorten

werkte hij ondermeer aan de stadhuizen te Veere en

moest vinden (zie hoofdstuk 4). Zo was Slinger actief


69

betrokken bij de keuze voor Londorfer en later Maye-

stuk 6 tot en met 10 valt een aantal zaken op. In zijn

ner basalt voor restauratie van de Lievensmonstertoren

zoektocht naar de ideale vervangende steensoorten

te Zierikzee, de basalt en later Peperino duro voor de

voor Ledesteen geeft Van der Veen door de jaren heen

Sint-Janskathedraal te ’s-Hertogenbosch en bij de keu-

uiteenlopende adviezen, tabel 3.1 geeft hiervan een

ze voor Muschelkalksteen bij diverse restauraties waar-

overzicht. Opvallend is dat de meeste adviezen zijn ge-

onder die van de Grote Kerk te Dordrecht. Net als zijn

baseerd op esthetische argumenten en veel minder op

voorganger/collega Van der Schaft bracht Slinger veel

technische argumenten zoals men, gezien de achter-

bezoeken aan groeven en de omgeving van deze groe-

grond van Van der Veen, zou verwachten. Temeer om-

ven om natuursteen te beoordelen en selecteren.215

dat er bijvoorbeeld in Duitsland al aan het einde van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw op

3.3.3 Overige natuursteenspecialisten in dienst van het rijk

grote schaal allerlei chemische en fysische tests werden

Slinger werd aan het eind van de jaren zeventig opge-

beeld dat Kalf in 1924 schetst van de werkzaamheden

volgd door twee specialisten: J. Querido en G. Over-

van Van der Veen.218 Opvallend is ook dat Van der Veen

eem. Zoals Don het omschreef: “[zij] vormden een

niet altijd consequent is in zijn adviezen. In sommige

goed koppel: de man van de praktijk [Overeem], als

adviezen ontraadt Van der Veen bijvoorbeeld het ge-

het ware altijd met de beitel in de hand, de andere de

bruik van Euville terwijl hij in andere situaties de steen

theoreticus [Querido], voorzien van een brede kennis”.

aanbeveelt, zonder dat hij terugverwijst naar zijn ei-

Aldus Don wordt het veelal als de verdienste van Over-

gen, eerdere argumentatie. Deze afwijkende en opeen-

eem gezien dat hij de steenhouwersbranche heeft we-

volgende adviezen hebben waarschijnlijk regelmatig ge-

ten te moderniseren met als resultaat enerzijds dat

leid tot onbegrip bij opzichters (zie hoofdstuk 7).

uitgevoerd op natuursteen.217 Ook wijkt dit af van het

veel steenhouwerswerk in Nederland kon blijven worden uitgevoerd, maar anderzijds met het gevolg dat

In 1931 ondernam Van der Veen een reis door de Zwit-

het ambacht verdwenen is in de branche.

serse en Franse Alpen op zoek naar een vervangende

De verdiensten van Querido liggen met name in de

steen voor Ledesteen, ondanks dat hij diverse “fraaie

introductie van een aantal methoden en technieken

stenen” tegenkwam vond hij geen geschikte natuur-

die voorheen niet of nauwelijks werden toegepast in

steen: “voorlopig leven we dus weer in illusie”.224 Dat

de Nederlandse restauratiewereld.216 Deze technieken,

Van der Veen, op zoek naar een vervangende steen-

veelal gericht op maximaal behoud van historisch ma-

soort voor een zandige kalksteen, afreist naar een ge-

teriaal, omvatten het uithalen, keren en ophakken van

bied waar overwegend kristallijne steensoorten te vin-

tufsteenblokken in het parement, het toepassen van

den zijn is uiterst merkwaardig en suggereert dat hij

steenverstevigers en het volledig impregneren van ma-

wellicht ook andere, niet gedocumenteerde redenen,

teriaal met behulp van kunsthars (JBACH-methode).

had voor deze reis.225

3.4 Discussie

der Veen waarin hij de nadruk legt op microscopie als

De vraag rijst wat de invloed van de diverse adviseurs

onderzoekstechniek zijn de meeste waarnemingen

van Rijkswege op de keuze voor vervangende natuur-

waarover hij rapporteert macroscopisch van aard en

steensoorten voor witte Belgische steen is geweest.

gebaseerd op normale visuele waarnemingen. In op-

Vooruitlopend op de analyse van de casussen in hoofd-

dracht van architect Van Nieukerken werd ten behoeve

70

In afwijking van het onderzoeksvoorstel door Van


Tabel 3.1

Overzicht van adviezen voor steensoorten ter vervanging van Ledesteen door Van der Veen.

Argumentatie Van der Veen

Toelichting/kanttekening

1921 Euville

Jaar Steensoort

Volgens Van der Veen wordt Euville vooral in België gebruikt, maar vanwege de kleur vindt hij de steen eigenlijk niet passend.

Later, in 1922 adviseert Van der Veen toch om Euville te gebruiken voor raamstijlen bij de restauratie van de Maria-Magdalenakerk te Goes (hoofdstuk 7), omdat dit net als Gobertange wit verkleurt.

1921 Vaurion (Massangis)

Van der Veen geeft hiervoor geen argumentatie. Waarschijnlijk heeft hij de toepassing in Vlaanderen gezien, hier wordt de steen regelmatig als vervangende steensoort voor Lede toegepast aldus Van Nieukerken.219

1921 Zandstenen van Ernzen en Befort

Iets bruiner van kleur dan Euville en hierdoor kleurt het beter bij Ledesteen.

Wij kennen deze stenen onder de naam Larochette.220

1921 (Hohenleihe) tufsteen Onder verwijzing naar de Pieterskerk te Leiden geeft Van der Veen aan dat de grijzige massa goed past bij Gobertange.

Waarom Van der Veen hier refereert aan Gobertange is onduidelijk; veel materiaal uit de bouwtijd van de Pieterskerk is Lede. Later, in 1922, vindt Van der Veen Hohenleihe tufsteen te geel.

1921 Pouillenay gris (argente)

De grijzige massa past goed bij Gobertange.

In 1924 wordt de steen toegepast aan de Maria-Magdalenakerk te Goes als vervangende steen voor Ledesteen. Bij aankomst blijkt de steen zeer hard en vindt Van der Veen de steen te grijs (zie hoofdstuk 7).

1923 Crazannes (Anthéor)

Gelig van kleur. Bruikbaar voor beeldhouwwerk in het interieur wanneer Ledesteen niet in voldoende hoogte beschikbaar is.

1923 Münstersteen

Groengrijs tot geelgrijs van kleur. Bruikbaar voor beeldhouwwerk in het interieur wanneer Ledesteen niet in voldoende hoogte beschikbaar is.

Uit alle Middeleeuwse bronnen kennen we deze naam, echter wij kennen deze steen onder de naam Baumberger. Later gebruikt Van der Veen deze naam ook.

1924 Ettringer tufsteen

Wordt specifiek geadviseerd voor de Grote Kerk te Goes in een raamharnas van Gildehauser en Lede, omdat Lede tegen het leger gesteld zou moeten worden en Gildehauser zwart wordt.

Vreemd genoeg adviseert van der Veen daarna om de tufsteen te kleuren met zwarte inkt (zie hoofdstuk 7).

1924 Grès des Vosges gris verdâtre

Om binnen te gebruiken.

Het is opmerkelijk dat Van der Veen deze zandsteen aanbeveelt voor binnenwerk, terwijl de steen goed weervast is. Opmerkelijk is ook dat hij de grijze variant noemt terwijl er (in 1980 tenminste) ook een gele variant voorkomt.221

1924 Tuffeau de Lincent

Om binnen te gebruiken.


71

Jaar Steensoort

Argumentatie Van der Veen

Toelichting/kanttekening

1926 Stenzelberger andesiet (latiet)

Deze ongelaagde, grijze steen met roestkleuDe steen is in Breda niet toegepast. rige vlammen wordt gesuggereerd om toe te passen voor raamstijlen aan de Onze-LieveVrouwekerk te Breda. In 1927 stelt Van der Veen de steen voor als vervanger voor ‘onbestendig gebleken’ raamstijlen uit Gildehauser.

1929 Baumberger

Een specifieke bank, Unterpohl, schijnt zeer weervast te zijn.

1932 Coutarnoux

Van der Veen vindt dat de steen in de loop der tijd niet goed bijkleuren aan het exterieur van monumenten uit witte steen. Hij beveelt de steen wel aan voor toepassing aan de kapitelen in de Nieuwe Kerk te Delft.

Twee kapitelen in het noordertransept van de Nieuwe Kerk te Delft worden uitgevoerd in Coutarnoux.222

1934 Baumberger

Vanwege de overeenkomst in kleur met Ledesteen beveelt Van der Veen Baumberger aan voor reconstructie van de kapitelen van de Nieuwe Kerk te Delft.

Architect Van der Kloot Meijburg laat de druksterkte van de steen bepalen en waarschijnlijk op basis van de lagere waarde (516 kg/cm2 tegenover 929 kg/cm2 voor Ledesteen) wordt niet tot toepassing overgegaan. In 1935 wordt Anstrude aangevoerd in Delft om toe te passen voor de kapitelen.223

1936 Mont Parnasse banc gris dur

Het advies om deze steen te gebruiken wordt direct gericht aan architect Van Nieukerken ten behoeve van de restauratie van de Onze-LieveVrouwekerk te Breda. Het advies komt niet terug in de mededelingen aan de Rijkscommissie. De structuur van deze steen lijkt zeer sterk op die van Ledesteen aldus Van der Veen (zie hoofdstuk 6).

van de restauratie van de Onze-Lieve-Vrouwekerk te

der Veen weet hierbij handig gebruik te maken van zijn

Breda in tegenstelling tot de natuursteen wel chemisch

formele relatie met de Rijkscommissie zodat hij zich

onderzoek verricht naar de samenstelling van histori-

voor kan doen als handelend in opdracht van de over-

sche mortel, hydraulische kalk en Portland cement

heid. Als onafhankelijk adviseur, los van enige verbin-

door Koning & Bienfait .226

ding met deze Rijkscommissie, had Van der Veen nooit

Met het verstrijken van de jaren bevatten de mede-

zoveel autoriteit kunnen opbouwen.

delingen steeds minder geologische en materiaaltech-

Het vermelden van prijzen van natuursteen uit ver-

nische informatie terwijl de bouwkundige en geografi-

schillende groeven in zijn mededelingen versterkt het

sche informatie toeneemt. Een deel van de wrijving

beeld van aankoper. Ook geeft dit aanleiding om aan te

met prof. Visser kan waarschijnlijk hier aan toe worden

nemen dat zijn adviezen niet zuiver op de kwaliteit be-

geschreven.

trekking hadden, maar wellicht werden beïnvloed door

Vooral in de jaren 1930 manifesteert Van der Veen zich als aankoper van natuursteen in opdracht van architecten ten behoeve van specifieke restauraties. Van

72


de prijs. Met betrekking tot tufsteen zijn de mededelingen door Van der Veen niet altijd begrijpelijk. In eerste in-

stantie adviseert Van der Veen het gebruikt van tuf-

vangende steensoorten. Belangrijk is ook te conclude-

steen uit het Brohltal terwijl hij Andernach tuf afkeurt,

ren dat Van der Veen een duidelijke aandacht ten toon

later adviseert hij het gebruik van Ettringer, terwijl

spreidde voor de duurzaamheid van het materiaal, die

ook sommige Weiberner varianten zijn goedkeuring

verder ging dan alleen de druksterkte en tevens dat hij

kunnen wegdragen. Het lijkt erop dat hier sprake is van

in lijn met de grondbeginselen aandacht vroeg voor ge-

een veranderend inzicht dat Van der Veen in de loop

bruik van het oorspronkelijke materiaal. Kenmerken

der jaren opdoet, zonder dat hij dit beargumenteert.

van esthetische en historische compatibiliteit kregen

Hoewel de onderbouwing van zijn adviezen vaak

hiermee voor het eerst de nodige aandacht in het ka-

ontbreekt en soms afwijkt van eerdere adviezen, heeft

der van materiaalkeuze met betrekking tot restauratie

Van der Veen in de periode tussen de twee wereldoor-

van natuursteenconstructies.

logen een grote invloed gehad op de keuze voor ver-


73

74

4

Beperkte toepasbaarheid van z andsteen

4.1 Inleiding

ijermans uit 1908, het proefschrift Iets over steenhou-

Het steenhouwersberoep staat al eeuwen bekend als

wers en hun vak van Elias uit 1909, het rapport Steen-

een zwaar beroep. De levensverwachting van steen-

houwersarbeid en steenhouwersziekte uit 1910 van een

houwers lag tot in in de twintigste eeuw onder het ge-

commissie onder voorzitterschap van Jos. Th. Cuy-

middelde. Zo overleden bijvoorbeeld tijdens de restau-

pers228 en diverse rapporten van de Inspecteurs van den

ratiewerken aan de Sint-Janskathedraal te

Arbeid hebben de basis gevormd voor de (eerste)

’s-Hertogenbosch in de periode 1865-1870 ongeveer 15

Steenhouwerswet uit 1911.

steenhouwers en beeldhouwers in de leeftijd van 25

De aanleiding voor veel onderzoeken en rapporten

tot 48 jaar.227 Vanaf halverwege de negentiende eeuw

waren de slechte arbeidsomstandigheden en de geva-

werden de hoge sterftecijfers meer en meer gekoppeld

ren voor de gezondheid van de steenhouwers, samen-

aan de verwerking van zandsteen en aan wat men te-

hangend met het fysiek zware werk en de inademing

genwoordig silicose of stoflongen noemt. Door dit be-

van stof. De eerste aanzet tot regelgeving met betrek-

sef ontstond er een steeds grotere weerstand tegen

king tot specifieke steenhouwersarbeid was het voor-

het werken in zandsteen onder steenen beeldhou-

genomen verbod op de toepassing van zandsteen voor

wers. Onderzoek naar de schadelijkheid van zandsteen

Rijkswerken uit 1905. Ondanks dat dit verbod er in de

vond al aan het einde van de negentiende eeuw plaats

praktijk nooit gekomen is, leidde het voornemen tot

in Duitsland en aan het begin van de twintigste eeuw

veel discussie, met name met het oog op toepassing

ook in Nederland.

van Bentheimer zandsteen aan het Academiegebouw te

In dit hoofdstuk worden de ontwikkelingen in de Ne-

Groningen door Rijksbouwmeester Vrijman.229 Anticipe-

derlandse weten regelgeving met betrekking tot

rend op een eventueel verbod op de verwerking van

zandsteen op een rij gezet en wordt de invloed van

zandsteen werd in de bestekken voor de bouw van de

deze wetten op de toepassing van zandsteen geanaly-

post- en telegraafkantoren van Groningen, Deventer en

seerd. Uit de casussen (zie hoofdstuk 6 t/m 9) zal blij-

Meppel opgenomen dat de Bentheimer of Obernkirche-

ken dat deze weten regelgeving ook van invloed is ge-

ner zandsteen bewerkt moest worden aangevoerd uit

weest op de vervanging van witte Belgische steen bij

Duitsland.230

restauraties.

4.2 Steenhouwerswet

Het ontstaan van de (eerste) Steenhouwerswet in 1911 heeft een direct verband met de vakbeweging en met name bestuurder E. Sinoo (1880-1971) heeft zich met de totstandkoming hiervan bezig gehouden.231

4.2.1 Voorbereidend onderzoek

Mede op zijn initiatief werd de Rotterdamse arts S. Eli-

Diverse onderzoeken en rapporten, waaronder de

as in 1906 gevraagd door de Rotterdamsche Steenhou-

Handleiding tot de kennis der beroepszieken van He-

wersvereniging en het Steenhouwers-Ziekenfonds om

Beperkte toepasbaarheid van zandsteen

75

een geneeskundig onderzoek uit te voeren onder Rot-

aanbevelingen, die voor een groot deel waren geba-

terdamse steenhouwers.232 Het doel van het onderzoek

seerd op Duitse regelgeving uit 1902, naast bepalingen

van Elias was te onderzoeken “welken invloed de in-

met betrekking tot kinderarbeid, maximale werkduur

ademing van groote hoeveelheden stof, meer bepaald

en werklokalen ook de aanbeveling van het nat bewer-

steenstof, heeft op de gezondheid”.233 Zijn conclusies

ken van zandsteen op.

kwamen echter niet helemaal overeen met andere,

In zijn handleiding van beroepsziekten gaf de arts l.

veelal Duitse, onderzoeken en steunden de steenhou-

Heijermans in 1908 een overzicht van de voorkomende

wers nauwelijks in hun angst voor de verwerking van

aandoeningen van arbeiders uit verschillende vakgebie-

zandsteen, omdat hij geen bewijzen kon vinden dat

den. Met betrekking tot de steenhouwers gaf hij, in te-

het stof van zandsteen schadelijker zou zijn dan het

genstelling tot Elias, aan dat niet de trillingen maar het

stof van hardsteen (kalksteen). Elias wijdde de gezond-

steenstof de voornaamste oorzaak zou zijn van het op

heidsproblemen van steenhouwers voor het grootste

jonge leeftijd overlijden van vele steenhouwers aan tu-

deel aan de “dreuningen” en “schokken” die de arbei-

berculose. Volgens Heijermans was niet alleen het

ders ondervinden en in veel mindere mate aan de in-

zandsteenstof schadelijk, maar waren er ook bewijzen

ademing van zandsteenstof.234 Toch nam Elias in zijn

dat het stof van hardsteen schadelijk is voor de gezondheid. De perceptie onder steenhouwers is echter dat vooral het stof van zandsteen schadelijk zou zijn.235 Heijermans geeft aan dat de grendel en de bouchardhamer (afbeelding 4.1) de veroorzakers zijn van veel stof. Het rapport van een commissie bestaande uit afgevaardigden van de vereeniging van Delftsche ingenieurs, de Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst, het Genootschap ‘Architectura et Amicitia’, De Vakafdeeling voor Bouw- en Waterbouwkunde van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs en de Sociaal-technische Vereniging van Demokratische Ingenieurs en Architecten onder voorzitterschap van Jos. Th. Cuypers verwijst onder meer naar de voorgaande onderzoeken en publicaties van Heijermans en Elias. Interessant is conclusie nummer vier uit dit rapport (afbeelding 4.2) waarin wordt gesteld dat aan een verbod op de bewerking van zandsteen geen overwegende bezwaren kleven. Deze conclusie werd ondermeer onderbouwd door te stellen dat “uit technisch oogpunt de vervanging van den zandsteen [door kalksteen] niet op bezwaren zal stuiten”.237 Dit technisch oogpunt werd door Cuypers et al.

Afbeelding 4.1

76

Bouchardhamer (boven) en grendel (onder).236


gekoppeld aan de drukvastheid en de weersbestendig-

heid. Met behulp van cijfers werd aangetoond dat er voldoende kalkstenen zijn die, voor wat betreft de drukvastheid, gelijkwaardig zijn aan of beter zijn dan de diverse in gebruik zijnde zandstenen. Voor de weervastheid geven Cuypers et al. aan dat de onderzoeksmethoden waarmee de weervastheid kan worden bepaald nog in de kinderschoenen staan en dat slechts enkele Duitse onderzoeken hiernaar bekend zijn. Het meest richtinggevend wordt het onderzoek van prof. Hirschwald genoemd waarin “aan een groot aantal oude bouwwerken [werd] vastgesteld de staat van verweering, waarin zich de natuursteen bevond, en tevens aan proefstukken uit dezen steen een nauwkeurig laboratorium-onderzoek uitgevoerd naar chemische samenstelling, structuur, poreusheid, weerstand tegen bevriezing, etz., ten einde te komen tot het verband tusschen deze factoren en de proefondervindelijk geconstateerde mate van weerbestendigeheid”.238 Cuypers et al. concluderen dat de in Nederland gebruikelijke kalkstenen niet zijn meegenomen in het onderzoek, maar dat kalkstenen in het algemeen niet onderdoen voor zandstenen voor wat betreft de weervastheid. Voor een grotere kennis van natuursteen stellen Cuypers et al. een onderzoek voor naar “hier te lande gebruikte of voor gebruik in aanmerking komende steensoorten”.239 Er zijn geen aanwijzingen dat dit onderzoek er ook gekomen is.

Afbeelding 4.2

Conclusies uit het rapport Steenhouwersarbeid en Steenhouwersziekte.

4.2.2 Steenhouwerswet 1911

had, maar deze artikelen gaan minder ver dan het door

De conclusies uit het rapport van Cuypers et al. (af-

Cuypers et al. voorgestelde verbod.

beelding 4.2) zijn duidelijk terug te lezen in de tekst van de Steenhouwerswet uit 1911240 en het bijbehoren-

Opvallend genoeg wordt in artikel 24 gesproken over

de Steenhouwersbesluit uit 1913.241 Onder andere de

zandsteen, zoals in het rapport van Cuypers werd aan-

werkduur en pauzes, het verbod op de grendel en zwa-

bevolen, echter in artikel 26 wordt de verzamelnaam

re bouchardhamers alsmede de inrichting van werk-

niet gebruikt, maar worden een aantal specifieke zand-

plaatsen zijn opgenomen. In artikel 24 en 26 van het

steensoorten genoemd. Ook wordt zandsteen hier ge-

Steenhouwersbesluit zijn specifieke bepalingen opge-

lijk gesteld aan “steen, waarin water doordringt, zon-

nomen met betrekking tot de bewerking van zand-

der dat dit bij het bewerken ernstigen hinder

steen. Het is onduidelijk wie hier de hand in heeft ge-

oplevert”. Wat deze omschrijving precies inhoudt en


77

Steenhouwersbesluit 1913242 Artikel 24. 1. De afstand tusschen de zwaartepunten van twee niet uit marmer bestaande werkstukken, waaraan verschillende personen gelijktijdig steenhouwersarbeid verrichten, moet bedragen: a. ten minste 2 m., indien één der beide werkstukken of beide werkstukken uit zandsteen bestaan; b. ten minste 1.50 m., indien beide werkstukken uit andere steen dan zandsteen bestaan. 2. De afstand tusschen de beitels, gebruikt door personen, die aan verschillende werkstukken steenhouwersarbeid verrichten, moet ten minste 0.70 m. bedragen. 3. De afstand tusschen de beitels, gebruikt door personen, die aan hetzelfde werkstuk steenhouwersarbeid verrichten, moet bedragen: a. ten minste 1.50 m. bij het bewerken van zandsteen; b. ten minste 1 m. bij het bewerken van andere steen dan zandsteen, behalve wanneer de arbeid bestaat in het beitelen van letters of cijfers. Artikel 26. 1. Bentheimer, Gildehauser, Oberkirchener, Teutoburger, Triersche, Bollendorfer, Medarder, Maulbruumer, Pilsener, La Rochette, Udelfauger, Borner en andere steen, waarin water doordringt, zonder dat dit bij het bewerken ernstigen hinder oplevert, mag niet worden bewerkt, tenzij: a. Het in bewerking zijnde deel doelmatig wordt vochtig gehouden, b. De temperatuur der lucht in de onmiddellijke nabijheid van het werkstuk niet lager is dan 1º Celsius. 2. Voor iederen persoon die aan steen, als in het eerste lid bedoeld, steenhouwersarbeid verricht, moet een emmer beschikbaar zijn, welke, met water gevuld, tijdens de bewerking bij het werkstuk moet aanwezig zijn. In zijne nabijheid moet eene doelmatige gelegenheid aanwezig zijn om den emmer met water te vullen.

waarom hiervoor gekozen werd, is onduidelijk. De

gever werden uitgevoerd en waar steenhouwers direct

zandsteensoorten die in artikel 26 worden genoemd

in loondienst waren, moesten hierdoor kosten gemaakt

zijn afkomstig uit het rapport van Cuypers et al.243 Op-

worden om werkplaatsen te creëren of aan te passen.

merkelijk is het grote aantal stenen uit het Duits-

Er zijn uit deze periode echter geen gevallen bekend

Luxemburgse grensgebied, waarschijnlijk vanwege hun

waarbij de specifieke bepalingen met betrekking tot

populariteit in het eerste decennium van de twintigste

zandsteen de continuïteit van restauratiewerken nade-

eeuw. Een aantal steensoorten dat wel werd genoemd

lig heeft beïnvloed. Wellicht geïnspireerd op de wet,

in het rapport van Cuypers et al. ontbreekt echter, na-

maar vooral gebaseerd op ervaringen van steenhou-

melijk de (rode) Bremer en de Saksische zandstenen uit

wers en architecten, heeft de schadelijkheid van zand-

het stroomgebied van de Elbe.

steen soms wel de natuursteenkeuze beïnvloed. Zo werd de Udelfanger zandsteen algemeen als minder

Uit restauratiearchieven blijkt dat de Steenhouwerswet

schadelijk gezien en werd op advies van P.J.H. Cuypers

grote invloed had op de inrichting van werkplaatsen.244

in 1907 bij de restauratie van het Gotische huis te

Vooral bij restauraties die in beheer van de opdracht-

Kampen gebruik gemaakt van deze steen in plaats van

78


Gildehauser omdat “Gildehauser om gezondheidsrede-

werknemers, monumentenzorg en de architecten ver-

nen niet meer gebruikt mag worden”.245

tegenwoordigd in de commissie.

Volgens de overlevering zou ook de overgang van

Twee kwesties markeren de eerste jaren van de

zandsteen (Udelfanger) naar kalksteen (St. Joire) aan

zandsteencommissie, te weten het niet verlenen van

het eind van de negentiende eeuw bij de restauratie

ontheffing voor toepassing van zandsteen bij de res-

van de Sint-Janskathedraal te ’s-Hertogenbosch te ma-

tauratie van de Laurenstoren te Rotterdam en het alge-

ken hebben gehad met de schadelijkheid van

mene verzet van prof. L.O. Wenkebach.251

zandsteen.

246

De restauratie van de Laurenstoren speelde al van kort

4.2.3 Steenhouwerswet 1921

na de Tweede Wereldoorlog en draaide uit op een

Als een direct gevolg van de Arbeidswet uit 1919 werd

(openbaar) gevecht tussen de arbeidsinspectie en de

de Steenhouwerswet in 1921 aangepast, zodat de be-

gemeente Rotterdam als opdrachtgever voor de restau-

palingen met elkaar in overeenstemming kwamen.247

ratie. Lange tijd, nog voor de totstandkoming van de

Inhoudelijk zijn er geen grote verschillen. Ook de alge-

Silicosewet, werd overleg gevoerd om de steenhouwers

mene maatregel van bestuur zoals bedoeld in de wet

tijdens het bewerken van de zandsteen te laten wer-

(Steenhouwersbesluit 1923248) werd aangepast. De be-

ken met de zogenaamde Van der Grintenkappen.252

palingen met betrekking tot de bewerking van zand-

Door voorstanders van toepassing van zandsteen werd

steen zijn ongewijzigd.249 De steenhouwerswet 1921

dit persoonlijke beschermingsmiddel als ideale oplos-

werd officieel pas bij wet ingetrokken in 1971. Ten aan-

sing aangedragen om veilig met zandsteen te kunnen

zien van de bewerking en verwerking van zandsteen

werken. Door voorstanders van het verbod en de ar-

was op dat moment reeds het Zandsteenbesluit uit

beidsinspectie werd verklaard dat deze kappen vanwe-

1951 van kracht.

ge de beperkte bewegingsvrijheid niet of nauwelijks

4.3 Zandsteenbesluit 1951

zouden worden gebruikt door steenhouwers. Ondanks de tegenstand tegen het toepassen van een grote hoe-

Het Zandsteenbesluit uit 1951 is een Algemene Maatre-

veelheid zandsteen aan de Laurenstoren werd in de pe-

gel van Bestuur die voortkwam uit artikel 2 van de Sili-

riode 1949-1950 ongeveer 150 m3 Bentheimer zand-

cosewet 1951: “Ter voorkoming en bestrijding van sili-

steen aangevoerd. Voordat echter met de grootschalige

cose en andere stoflongziekten (pneumoconioses) kan

verwerking hiervan begonnen kon worden, was het

bij algemene maatregel van bestuur het voorhanden

Zandsteenbesluit in werking getreden. Er werd geen

hebben, het bewerken of verwerken, alsmede het ge-

ontheffing verleend door de arbeidsinspectie. Dit be-

bruiken van de daarin genoemde voorwerpen of stoffen

sluit leidde tot diverse artikelen in de landelijke pers,

worden verboden of aan beperkende voorschriften on-

vak- en opiniebladen. Uiteindelijk werd aan de Lauren-

derworpen worden”.250

storen voornamelijk tufsteen toegepast, waar de reeds aangevoerde 150 m3 zandsteen naar toe is gegaan is

In 1952 werd de Zandsteencommissie, zoals bedoeld in

onduidelijk. Toen voor het Centraal Station te Amster-

artikel 5 van het Zandsteenbesluit, ingesteld om te ad-

dam wel ontheffing werd verleend om zandsteen toe

viseren met betrekking tot ontheffing van het verbod

te passen waren het ongeloof en onbegrip binnen de

op toepassing van zandsteen. Naast de arbeidsinspec-

monumentenzorg groot.

tie waren ook vertegenwoordigers van werkgevers,


79

Zandsteenbesluit 1951 Artikel 2. 1. Het bewerken of verwerken van zandsteen is verboden. 2. Het bepaalde in het vorige lid is niet van toepassing op het voor het gebruik geschikt of weer geschikt maken van slijpen molenstenen. Artikel 3. 1. Het voorhanden hebben van zandsteen is verboden. 2. Het bepaalde in het vorige lid is niet van toepassing met betrekking tot voorwerpen, welke geheel of ten dele uit zandsteen bestaan en welke voor hun bestemming gereed en volledig afgewerkt zijn, zoals kunstvoorwerpen, slijpen molenstenen. Artikel 4. 1. Het districtshoofd of in beroep, ingevolge het derde lid, Onze Minister kan, indien zich bijzondere omstandigheden voordoen, in een bepaald geval voor een bepaalde tijd schriftelijk en voorwaardelijk of onvoorwaardelijk ontheffing verlenen van het bepaald in de artikelen 2 en 3. Zodanige ontheffing kan te allen tijde worden ingetrokken of gewijzigd. 2. Indien een ontheffing van het bepaalde in artikel 2 aan een werkgever wordt verleend, geldt zij mede voor alle arbeiders in dienst van de werkgever, tenzij uit de ontheffing anders blijkt. 3. Tegen een beschikking van het districtshoofd, als bedoeld in het eerste lid, kan iedere belanghebbende binnen veertien dagen na dagtekening der beschikking in beroep komen bij Onze Minister. Hij, die beroep instelt na de termijn, wordt niet op grond daarvan niet-ontvankelijk verklaard, indien hij ten genoegen van Onze Minister aantoont, dat hij het beroep heeft ingesteld binnen veertien dagen na de dag, waarop hij redelijkerwijs heeft kunnen kennis dragen van de beschikking. 4. Wordt in beroep de ontheffing gewijzigd, dan treedt de gewijzigde ontheffing in de plaats van die, waartegen beroep was ingesteld. Artikel 5. Behoudens in de gevallen, door Onze Minister bepaald, wordt een ontheffing, als bedoeld in artikel 4, eerste lid, niet verleend, dan nadat een daartoe door Onze Minister ingestelde adviescommissie in de gelegenheid is gesteld aan het districtshoofd haar mening kenbaar te maken.

Niet alleen voor de Laurenstoren werd geen ontheffing

kebach veroorzaakte de nodige beroering in de pers en

verleend, ook monumenten zoals de Jacobskerk te Vlis-

in hoge ambtelijke kringen, dusdanig dat ook de minis-

singen en de Buurkerk te Utrecht kregen geen onthef-

ter van Onderwijs, Kultuur en Wetenschappen, mr.

fing voor toepassing van zandsteen.253 Prof. Wencke-

J.M.L.T. Cals zich in de discussie mengde en opkwam

bach, vertegenwoordiger van de Rijkscommissie voor

voor het belang van de monumenten. Een ander gevolg

de Monumentenzorg in de commissie verzette zich hier

was een onderzoek dat door de Arbeidsinspectie in en

hevig tegen. Hij was van mening dat ontheffingsaan-

rond Obernkirchen werd ingesteld naar het voorkomen

vragen ten behoeve van monumenten zondermeer ver-

van silicose. Dit alles resulteerde echter niet in aanpas-

leend zouden moeten worden. De opstelling van Wenc-

sing van het Zandsteenbesluit en het beleid van de ar-

80


beidsinspectie. Uiteindelijk weigerde Wenckebach lan-

In de jaren zestig stabiliseerde de situatie rondom de

ger zijn medewerking te verlenen en in augustus 1956

Zandsteencommissie zich. Er werden minder aanvragen

werd hem, op zijn eigen verzoek, ontslag verleend uit

voor ontheffing ingediend en de aanvragen die inge-

de Voorlopige Monumentenraad.

diend werden konden vrij eenvoudig op esthetische en

254

kunsthistorische argumenten worden beoordeeld aldus In 1953 werd door Stichting Ratiobouw een grootschalig

Cortlever, lid van de Zandsteencommissie namens de

onderzoek uitgevoerd naar de weervastheid van na-

werkgevers.260 Er ontstond dan ook discussie over de

tuursteensoorten in Nederland.

255

Diverse verenigingen

samenstelling van deze commissie. Velen zagen eigen-

uit de steenhouwersbranche waren opdrachtgever voor

lijk geen taak meer voor de vertegenwoordigers van de

dit onderzoek. Zonder dat dit expliciet in de onder-

werkgevers, werknemers en arbeidsinspectie omdat zij

zoeksrapporten wordt vermeld heeft de timing van het

niet ter zake kundig zouden zijn op het gebied, de

onderzoek (1953) waarschijnlijk te maken met het kort

kunsthistorie, waarop aanvragen beoordeeld moesten

daarvoor in werking getreden Zandsteenbesluit. Er was

worden. Net als de andere kwestie, betreffende kwart-

de branche veel aangelegen om de algemene voorkeur

siet, die in deze periode speelde, leidde dit niet tot

van architecten voor het toepassen van zandsteen van-

veranderingen in de wet. Mede doordat kwartsiet voor-

wege het vertrouwen in de duurzaamheid te verande-

al nat en machinaal gezaagd werd waarbij weinig stof

ren in een vertrouwen in kalksteen. De uitkomsten van

wordt geproduceerd, werd het voorstel van Cortlever

het onderzoek, dat de algemene weervastheid van

tot aanpassing van de tekst van het Zandsteenbesluit

kalksteen wordt onderschat en die van zandsteen

niet verder uitgewerkt. Het voorstel betrof het veran-

wordt overschat, stemt de natuursteenhandel zeer po-

deren van het woord “zandsteen” in de tekst van het

sitief. Het is zelfs zo dat het onderzoek van Stichting

zandsteenbesluit in “kwartshoudende steen, waarvan

Ratiobouw, dat literatuuronderzoek en veldonderzoek

de bewerking gevaar voor silicose kan opleveren”.261

betrof een vervolg kreeg, omdat de “beoordeling [van]

Deze aanpassing zou overigens ook gevolgen gehad

kalkstenen gunstiger [was] dan op basis van literatuur-

hebben voor de verwerking van granieten en zandige

onderzoek [werd] verwacht”.256 In het aanvullende rap-

kalkstenen zoals Gobertange en Ledesteen die respec-

port wordt geconcludeerd dat “… kalkgesteenten zich

tievelijk ongeveer 15 procent en 40 procent (en volgens

stellig niet minder gedragen dan zandsteen en dat aan-

sommige bronnen nog meer) kwartsiet kunnen bevat-

getaste kalksteen relatief nog minder frequent wordt

ten.262

aangetroffen dan aangetaste zandsteen…”.

257

De kant-

tekening, die in het rapport wordt gemaakt, dat het

Discussie was er in 1969 ook over ontheffing die door

hier veelal gaat om zeer jonge toepassingen van kalk-

de arbeidsinspectie werd verleend voor toepassing van

steen versus historische toepassingen van zandsteen

uit Duitsland ingevoerde zandsteen voor de restauratie

wordt door de natuursteenbranche niet altijd meege-

van de Nieuwe Kerk te Amsterdam en de Nederlands

nomen in hun communicatie, zoals ondermeer blijkt uit

Hervormde kerk te Almelo, tegen het advies van de

het artikel Zandsteen of kalksteen? van natuursteen-

Zandsteencommissie in.263 Naast de vraag wat het nut

handelaar Cortlever in Bouw.

258

De bevindingen met

van de adviserende functie van de Zandsteencommissie

betrekking tot het veldonderzoek door Stichting Ratio-

is, werpt dit binnen de commissie ook de vraag op of

bouw werden in 1956 uitgegeven en kwamen hierdoor

het ethisch verantwoord is om ‘gevaarlijke’ bewerkin-

voor een breder publiek beschikbaar.259

gen enkele kilometers over de grens, in Bad Bentheim,


81

te laten plaatsvinden.

het bewerken van zandsteen soms aan buitenlandse

Uiteindelijk verstomden de discussies over het Zandsteenbesluit aan het einde van de jaren zeventig

ondernemingen uitbesteed.

totdat in de jaren tachtig en negentig werd gewerkt

4.5 Discussie

aan de Arbowet en het later uitgewerkte Arbobesluit

Tot de inwerkingtreding van het Zandsteenbesluit in

dat hier bij hoort.

1951 was er grote onvrede onder steenhouwers over

4.4 Arbeidsomstandigheden besluit (Arbobesluit) 1997

het werken in zandsteen. Met een lange aanloop werd in Nederland in 1911 de eerste Steenhouwerswet van kracht. Deze wet leverde een, in de termen van het latere Arbobesluit, arbeidsbeschermend regime op.

Reeds in 1988 had de Arboraad geadviseerd over de be-

Werknemers waren hier niet tevreden over, omdat ze

ëindiging van de advisering van de Districtshoofden van

nog steeds verplicht konden worden om in zandsteen

de Arbeidsinspectie over ontheffingen van het Zand-

te werken. In de jaren dertig nam de discussie over de

steenbesluit.264 Dit advies leidde uiteindelijk tot de cri-

schadelijkheid van zandsteen af, doordat het materiaal

teria voor toepassing van zandsteen zoals die in de be-

minder populair werd ten gunste van tufsteen en kalk-

leidsregel, behorende bij artikel 4.60 van het

steen. Uit de periode tot WO II zijn nauwelijks concre-

Arbobesluit 1997 zijn opgenomen.

te voorbeelden beschikbaar waarbij een wens tot ge-

Bij de totstandkoming van het Arbobesluit 1997 is

bruik van zandsteen werd veranderd in toepassing van

veel te doen geweest over de opname van het zand-

tufsteen of kalksteen. Wel zijn er diverse voorbeelden

steenverbod hierin. In het ontwerp van het Arbobesluit

bekend waarbij Obernkirchener of Bentheimer zand-

uit 1995 was het verbod vervangen door een “arbeids-

steen werd vervangen door de minder schadelijk ge-

beschermend regime”.265 Mede door kritiek van de

achte Udelfanger zandsteen. De populariteit van Udel-

werknemersvertegenwoordigers in de SER, vanwege de

fanger zandsteen had niet alleen te maken met de

vrees voor de praktische uitvoering van dit arbeidsbe-

veronderstelde lagere schadelijkheid, maar ook met de

schermend regime, werd het verbod gehandhaafd en

lage kostprijs, de beschikbaarheid in grote afmetingen

werd de bijbehorende beleidsregel geformuleerd.

en de eenvoudige bewerkbaarheid.

Regelmatig laait de discussie over het zandsteenverbod

steen te omzeilen wordt reeds in de negentiende eeuw

op, onder andere in het kader van de reconstructie van

het gebruik van steenverstevigers zoals waterglas en

het Hamelhuis te Gorinchem in 2009.266 Omdat hier

fluaten in combinatie met kalksteen aanbevolen.

geen sprake is van een Rijksmonument werd toepassing

Schroot schrijft in 1909 het volgende: “Reeds meerma-

van (Bentheimer) zandsteen niet toegestaan.

len kwam het voor dat na vooruit gepleegd overleg tus-

Als andere mogelijkheid om het gebruik van zand-

Dat een “arbeidsbeschermend regime” wel degelijk

schen steenhouwer en architekt, de voorgeschreven

mogelijk is wordt aangetoond door diverse steenhou-

Obernkirchner door Udelfanger werd vervangen. Wan-

werijen in Nederland die in het bezit zijn van een

neer het fluateren meer in zwang komt, kan getracht

zandsteencabine waarin het mogelijk is om zandsteen

worden de zandsteenen die het gevaarlijkst beschouwd

binnen de beperkingen van de heersende wetgeving te

worden, te weren en daarvoor in de plaats te stellen,

verwerken. Het gaat hierbij meestal om beperkte hoe-

mooie, goed en zonder nadeel te bewerken

veelheden. In het kader van grote restauraties wordt

kalksteenen”.267

82


Artikel 4.60 Zandsteenverbod 1. Het is verboden zandsteen te bewerken of te verwerken. 2. Het eerste lid is niet van toepassing: a. op het bewerken of verwerken van zandsteen indien dit noodzakelijk is voor het behoud van monumenten als bedoeld in de Monumentenwet 1988; b. op het demonteren van zandsteen of zandsteendelen uit gebouwen, constructies of installaties, en c. op het uitvoeren van wetenschappelijk onderzoek met zandsteen. 3. De in het tweede lid, onder a en b, bedoelde werkzaamheden worden verricht door een bedrijf of inrichting, dat is gecertificeerd door Onze Minister of een door Onze Minister daartoe aangewezen instelling en dat over een zodanige deskundigheid beschikt, dat het bewerken of verwerken van zandsteen op een verantwoorde wijze wordt uitgevoerd. 4. Een certificaat als bedoeld in het derde lid, wordt door Onze Minister of de door Onze Minister daartoe aangewezen instelling op schriftelijke aanvraag afgegeven. Het certificaat kan worden geweigerd of onder voorschriften worden verleend of verlengd dan wel ingetrokken, indien gegronde vrees bestaat of is gebleken dat niet of niet volledig wordt voldaan aan dit artikel. 5. Voor de afgifte van een certificaat is een bij ministeriële regeling vast te stellen vergoeding verschuldigd. 6. Het certificaat is op de arbeidsplaats aanwezig en wordt desgevraagd getoond aan een ambtenaar als bedoeld in artikel 32, eerste lid, van de wet. 7. Het is verboden zandsteen in voorraad te houden. 8. Het zevende lid is niet van toepassing met betrekking tot: a. het in voorraad houden van zandsteen ten behoeve van de in het tweede lid, onder a, bedoelde werkzaamheden; b. de doorvoer van zandsteen; c. voorwerpen, welke geheel of ten dele uit zandsteen bestaan en welke voor hun bestemming gereed en volledig afgewerkt zijn. 9. Bij ministeriële regeling worden nadere regels gesteld met betrekking tot dit artikel. Beleidsregel 4.60 Het been verwerken van zandsteen in monumenten Grondslag: Arbobesluit artikel 4.60, tweede lid, onder a. Onder het bewerken of verwerken van zandsteen dat noodzakelijk is voor het behoud van monumenten als bedoeld in de Monumentenwet 1988 als bedoeld in artikel 4.60, tweede lid, onder a, van het Arbeidsomstandighedenbesluit, wordt verstaan: 1. het uitvoeren van herstelwerkzaamheden in de vorm van het bewerken of verwerken van bestaande zandsteen-elementen in een monument; 2. het gebruik van nieuwe zandsteen onder de volgende voorwaarden: a. De nieuwe zandsteen is van dezelfde soort als de verwijderde zandsteen. b. De hoeveelheid nieuwe zandsteen bedraagt niet meer dan de hoeveelheid verwijderde zandsteen. c. De nieuwe zandsteen wordt in het zicht aangebracht. d. De toepassing van nieuwe zandsteen is noodzakelijk in verband met de eigenschappen van de steen, zowel ten aanzien van zichtbare verweringsaspecten als van verstoring in het watertransport.


83

e. Er is sprake van het behoud van een architectonische eenheid, die destijds als één bouwfase is gerealiseerd en nagenoeg geheel uit zandsteen bestaat. f. In geval van een “lappendeken” van verschillende steensoorten wordt geen nieuwe zandsteen toegepast, tenzij de betreffende zandstenen onderdelen een zelfstandige architectonische eenheid vormen. g. Beschilderde zandsteen wordt niet door nieuwe zandsteen vervangen, tenzij de eigenschappen van de steen in het betreffende object, toepassing van andere steensoorten onmogelijk maken in verband met verstoring in het watertransport.

De invloed van het Zandsteenbesluit uit 1951 op uit te

Langs twee wegen komen de hiervoor genoemde

voeren restauraties is groter geweest dan de eerste en

steensoorten, die voornamelijk werden geïntroduceerd

tweede Steenhouwerswet. Het verbod op toepassing

voor de vervanging van zandsteen, terecht in een om-

van zandsteen heeft geleid tot de keuze voor steen-

geving van witte zandige kalksteen. Allereerst werd in

soorten die tot die tijd niet of nauwelijks voor restau-

de periode 1890-1920 regelmatig witte zandige kalk-

ratie werden gebruikt, over het algemeen ter vervan-

steen vervangen door Udelfanger zandsteen die in de

ging van Bentheimer zandsteen, maar ook ter

tweede helft van de twintigste eeuw vaak weer aan

vervanging van Udelfanger en Baumberger zandsteen.

vervanging toe was en vaak niet in aanmerking kwam

Vanaf ongeveer 1955 is Muschelkalksteen toegepast,

voor een nieuwe vervanging in zandsteen. Hierdoor

onder andere bij de restauraties van de Kloostergang

komt bijvoorbeeld de combinatie Ledesteen, Udelfan-

van de Dom te Utrecht, de Sint-Stevenskerk te Nijme-

ger zandsteen en Muschelkalksteen voor aan de Grote

gen en de Grote Kerk te Dordrecht. Vanaf ongeveer

Kerk te Dordrecht (zie hoofdstuk 8). Ten tweede heeft

1960 werd Londorfer basalt en later Hohenfelser en

het gebruiken van duurzame steensoorten zoals basalt

Mayener basalt gebruikt, nog later gevolgd door het

en trachiet als vervanger voor zandsteen ook geleid tot

Franse Volvic basalt. Ook de introductie van Weiden-

een vervanging van (zandige) kalksteen door deze

hahn trachiet in de jaren zestig en Peperino duro in de

steensoorten vanwege de grote schades, bijvoorbeeld

jaren zeventig van de twintigste eeuw hebben hun oor-

in de vorm van door roet zwartgekleurde dikke gipskor-

sprong, naast de wens tot toepassing van duurzame

sten, die de kalkstenen onder invloed van droge depo-

steensoorten, in het verbod op toepassing van zand-

sitie van SOx vertoonden (zie hoofdstuk 6, 7 en 9).269

steen.268

84


5

Franse witte kalksteen

5.1 Inleiding

uit de Romeinse tijd zijn er toepassingen van witte

Het bestuderen van Franse witte kalksteen is van be-

Franse kalksteen in Nederland bekend, wat aangeeft

lang in het kader van dit onderzoek omdat vanaf het

dat de verspreiding van sommige soorten meer dan lo-

einde van de negentiende eeuw de witte kalksteen uit

kaal was.270 In de Franstalige literatuur uit het einde

Frankrijk waarschijnlijk de meest gebruikte ‘steen-

van de achttiende eeuw en het begin van de negen-

soort’ is, ter vervanging van witte Belgische steen om

tiende eeuw ligt de nadruk op de steensoorten die in

uiteenlopende redenen. Vanwege de grote hoeveelheid

en rond Parijs werden gewonnen zoals onder andere

verschillende typen en variëteiten, die in Nederland

blijkt uit het overzicht van Brisson uit 1787 (afbeelding

zijn toegepast, wordt in dit hoofdstuk een globaal

5.1).271

overzicht van deze Franse kalkstenen gegeven, gerelateerd aan hun geografische herkomst. Daarnaast wor-

Het uitgeput raken van de Parijse groeven, de uitbrei-

den de verschillende classificatiesystemen, die in het

ding van de stad die veel steen vroeg en die zich waar-

verleden gebruikt werden om de kwaliteit van de ste-

schijnlijk slecht verhield met ondergrondse steenwin-

nen aan te duiden, behandeld en wordt de wijze waar-

ning, de verbeterde communicatiemiddelen en de

op deze ontstaan zijn herleid. Zoals zal blijken, hebben

uitbreiding van het aantal kanalen en spoorwegen heb-

(veronderstelde) type- en/of kwaliteitsaanduidingen

ben er voor gezorgd dat in de loop van de negentiende

zoals liais, roche en dur de keuze voor steensoorten

eeuw steeds meer kalksteen van buiten de regio Parijs

voor toepassing aan Nederlandse monumenten niet ge-

werd gebruikt voor bouwwerken in de stad Parijs.273

makkelijker gemaakt. De briefwisselingen tussen archi-

Ook de aanleg van kanalen en spoorwegen vereiste

tect Van Nieukerken, groeve-exploitanten en impor-

veel natuursteen voor de diverse bruggen en kades.

teurs van Franse kalksteensoorten ten behoeve van de

Hoewel op de Exposition Universelle van 1855 in Parijs

restauratie van de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda il-

weinig kalkstenen werden getoond, nam vanaf halver-

lustreren de verwarring die over deze aanduidingen

wege de negentiende eeuw ook de export van Franse

bestond (zie hoofdstuk 6). Ook de classificatiesystemen

kalkstenen, ondermeer naar Nederland en België, maar

met een cijfer voor duurzaamheid of bewerking als

ook naar de Verenigde Staten, sterk toe.274 In 1889

classificatie, zoals die vanaf ongeveer 1920 hun intrede

werd op last van de Franse overheid een landelijke in-

deden, hebben waarschijnlijk tot veel verwarring ge-

ventarisatie gemaakt van actieve groeven. Dit resul-

leid wanneer ze door elkaar heen werden gebruikt.

teerde in een lijst van enkele honderden (grotere en kleinere) actieve groeves die op deze manier nationaal

Voor lokaal gebruik wordt in Frankrijk al eeuwenlang

maar wellicht ook internationale bekend werden.275

kalksteen (en andere soorten natuursteen) gewonnen als bouwsteen (pierre à bâtir, pierre de taille). Reeds


85

Afbeelding 5.1

Brisson noemt in zijn overzichtswerk waarin hij voor veel materialen de relatieve dichtheid bepaalde diverse bouwstenen, voornamelijk kalkstenen uit de regio Parijs.272

De export naar Nederland werd aan het einde van de negentiende en aan het begin van de twintigste eeuw voornamelijk verzorgd door de grote Franse groeve-exploitanten zoals Fèvre et Cie en Civet, Pommier et Cie en haar rechtsvoorgangers en –opvolgers. Anno 2010 is de multinational Rocamat, vanaf 1971 onder deze naam bekend, de grootste Franse groeve-exploitant; het bedrijf is uit voornoemde firma’s voortgekomen.276 Naast de grote groeve-exploitanten vonden en vinden ook kleinere groeves een afzetmarkt in Nederland, zoals in de negentiende en vroeg twintigste eeuw, de in Bar le Duc kantoorhoudende L. Brasseur (zie afbeeldingen 5.2 en 5.3).

86


Afbeelding 5.2

Overblijfselen van de gebouwen van Civet Pommier & Cie bij de groeven van Euville (mei 2010).

Afbeelding 5.3

5.2 Herkomst Met betrekking tot de vervanging van witte Belgische

Advertentie van L. Brasseur uit 1886 voor Savonnières, Reffroy, Varvinay en Euville.277

Veel steen ter vervanging van witte Belgische steen

steen door witte Franse kalksteen is een viertal regio’s

werd vanaf halverwege de negentiende eeuw aange-

van belang gebleken voor Nederland. In chronologische

voerd uit het Maasdal. Soms werden deze stenen via

volgorde werd bij de bestudeerde casussen (zie hoofd-

kanalen en rivieren vervoerd, maar al snel werd het

stuk 6 tot en met 9) steen aangevoerd uit het departe-

spoor favoriet. De meest toegepaste of overwogen

ment Charente-Maritime, het Maasdal, de Bourgogne

steensoorten waren Savonnières, Reffroy, St. Joire en

en als laatste de departementen Oise en Aisne (afbeel-

Euville. In een gebied van enkele tientallen vierkante

ding 5.4 en bijlage 1).

kilometers zijn echter meer dan honderd groeven actief geweest, zodat ook variëteiten en soorten zoals

Witte kalksteen uit de omgeving van Rochefort, uit de

Brauvilliers, Sorcy, Senonville, Lérouville, Tannois en

groeven van Crazannes, werd al vroeg in de negentien-

vele andere op de markt waren.279

de eeuw over de Atlantische oceaan en de Noordzee

Het derde belangrijke gebied in Frankrijk van waar-

naar België en Nederland vervoerd (zie hoofdstuk 6). In

uit steen werd aangevoerd ter vervanging van witte

de twintigste eeuw wordt regelmatig het gebruik van

Belgische steen is de Bourgogne. Uit het departement

Anthéor voorgesteld (zie hoofdstuk 6 en 10). Deze

Yonne werden vanaf de jaren tien van de twintigste

steen is ook afkomstig uit de groeven van Crazannes,

eeuw voornamelijk Massangis (Vaurion), Coutarnoux en

maar het betreft hier specifiek de steen uit de gelige

Anstrude aangevoerd. Uit het departement Côte-d’Or

bovenste bank.278

wordt de laatste decennia ook Magny aangevoerd ter


87

4. 2.

3.

1.

Afbeelding 5.4

Globale herkomst van witte Franse kalkstenen: 1. Charente-Maritime: Rochefort, St. Même, etc. 2. Maasdal: Euville, Savonnières, St Joire, etc. 3. Bourgogne: Massangis, Coutarnoux, etc. 4. Ten noorden van Parijs (Oise en Aisne): St. Pierre Aigle, St. Maximin, etc.

vervanging van (Franse) kalksteen die eerder was gebruikt als vervanging van witte Belgische steen. Na WO II worden in Nederland de kalkstenen uit de departementen Oise en Aisne populair. Het betreft hier voornamelijk stenen uit de plaatsen St. Pierre Aigle, St Maximin, St. Leu d’Esserent en Faverolles. Vanaf de jaren zeventig neemt de invoer van deze steensoorten af.

Afbeelding 5.5

Typerende doorsnede over een oude groeve in het zuiden van Parijs. De lambourde werd gewonnen in de onderste galerij, de liais en de bancs francs in de bovenste galerij terwijlde banc de roche het dak vormde van de bovenste galerij.287

overigens de periode bij te benoemen. Het betreft Euville, Senonville, Lérouville (groeve Mézangère), Sa-

280

vonnières, Brauvilliers, Ravières, Anstrude, Massangis, De hiervoor genoemde steensoorten zijn voor de Ne-

Pouillenay, Chauvigny en Brouzet.281 Het is onwaar-

derlandse situatie in ieder geval kenmerkend. Hiermee

schijnlijk dat dit zelfde rijtje ook voor Nederland geldig

is niet gezegd dat dit ook de meest toegepaste Franse

is (zie bijvoorbeeld ook hoofdstuk 2).

witte kalksteensoorten in Nederland zijn. Een inventarisatie van toegepaste hoeveelheden natuursteen in Nederland in de negentiende en twintigste eeuw is

5.3 Classificatie in de negentiende eeuw

nooit uitgevoerd. Camerman bespreekt in 1956 een aantal steensoorten waarvan hij aangeeft dat dit de

In de regio Parijs werden de kalksteensoorten van

meest gebruikte soorten in België zijn, zonder hier

oudsher ingedeeld in drie klassen: de marmers (les

88


marbres), de harde stenen (les pierres dures) en de

loop van de negentiende eeuw en de inpassing van

zachte stenen (les pierres tendres).282 Hierbij werden

steensoorten uit andere regio’s ontstaat echter wel be-

basalten en granieten ook ondergebracht bij de mar-

hoefte aan een nadere invulling van deze indeling van

mers. De indeling van de harde en zachte stenen kende

steensoorten. Claudel en Laroque geven aan dat het

een onderverdeling in elk vier typen: de harde stenen

onderscheid tussen de pierres dures en de pierres

werden onderverdeeld in Liais, Cliquart, Roche en Banc

tendres gemaakt kan worden doordat de eerste alleen

franc, de zachtere stenen werden over het algemeen

te zagen zijn met een zaag zonder tanden en een

onderverdeeld in Lambourde, Conflans, Vergelet en

mengsel van fijn zand en water terwijl de tweede

Saint-Leu.283 De diverse typen zijn aanduidingen voor

groep te zagen is met een getande zaag.288 Daarnaast

specifieke banken die in de groeven rondom Parijs

geven Claudel en Laroque aan dat het verschil in hard-

voorkomen. De banken onderscheiden zich naast het

heid tussen de diverse typen zich uit in de tijd die no-

verschil in hardheid ook door de meer of minder aan-

dig is om de steen te bewerken. Het verschil in beno-

wezigheid van fossielen.284 De aanduidingen Conflans

digde arbeidstijd tussen het bewerken van zachte

en Saint-Leu zijn specifiek voor één of meerdere groe-

steen zoals vergelet en de hardere roche is volgens hen

ven in de buurt van deze dorpen. Uit het grootschalige

ongeveer een factor 2.

werk van Brisson blijkt dat er naast de eerder genoem-

De verbreding van het gebruik van de indeling in

de typen en geografische namen ook andere benamin-

pierres dures en pierres tendres heeft ook geleid tot

gen werden gebruikt om een bepaalde variëteit te dui-

naamsverandering van typen; zo verdwijnen de geogra-

den, zoals grossiere, petit banc, fine en troisième

fische namen Saint-Leu en Conflans en worden de ty-

banc. Later komen we ook de toevoegingen Ordinaire

pen tuffeau en banc royal geïntroduceerd. Soms wordt

Construction (OC) en Marbrier (MB) tegen, met name

de liais onderverdeeld in liais dur, liais férault of faux

bij Euville en vergelijkbare steensoorten. De MB-vari-

liais en liais rose. Uit de inventarisatie van 1889 blijkt

ant staat hierbij voor de meest homogene (polijstbare)

echter dat ook termen als pierre dur(e), pierre demi-

variant van een steensoort. In de OC-variant komen

dur(e), rustique en coquillier gebruikt worden. Baudson

iets meer onregelmatigheden voor, zodat deze voorna-

verdeelt (de meest gebruikte) typen onder naar

melijk als bouwsteen werd aanbevolen. Morisot stelt in zijn Vocabulaire des Arts et Métiers dat het soortelijk gewicht van de pierres dures ongeveer 2200 kg/m3 is en van de pierres tendres ongeveer 1700 kg/m .

3 285

Het overzicht van Brisson bevestigd

breuklast (zie tabel 5.1).289 Ook geeft hij de benodigde tijd om een vierkante meter steen te bewerken.

5.4 Classificatie in de twintigste eeuw

dit.286 Een relatie met de druksterkte leggen beide au-

Aan het begin van de twintigste eeuw werden de kalk-

teurs nog niet, deze relatie wordt pas in de tweede

stenen door de grote groeve-exploitant Civet, Pommier

helft van de negentiende eeuw gelegd.

et Cie in de handel gebracht in de klassen liais, roches, roches douces a banc franc, banc royal, vergelet en li-

Ondanks de intussen nationale schaal van de natuur-

bages (afbeelding 6.20). Een aantal typebenamingen

steenhandel bleef het classificatiesysteem, zoals dat

die gebruikelijk waren in de negentiende eeuw zijn

voor de kalkstenen uit de Parijse regio gewoon was,

verdwenen en een aantal nieuwe zijn geïntroduceerd.

ook aan het einde van de negentiende eeuw gehand-

Vanaf de jaren twintig van de twintigste eeuw wordt in

haafd. Met de schaalvergroting van de handel in de

Frankrijk een indeling in 14 hardheidsklassen gebruikt.


89

Tabel 5.1

Pierres dures en pierres tendres ingedeeld naar druksterkte (naar Baudson).290

Type

Breuklast (kg/cm2)

Factor bewerkingstijd

Tuffeau

50-100

1

Vergelet

100-150

1,4

Lambourde

150-200

2

Banc royal

200-300

3

Banc franc

300-400

4

Roche

400-600

5

Cliquart

600-1000

7

Liais

1000-1800

8

Tabel 5.2

pierres tendres

pierres dures

Theoretische schaal naar type-hardheden volgens AFNOR (1945) en Camerman (1956).

Duretés types

Hardheid (Camerman)

Numero de taille

Limites De poids spécifique en kg par m3

Charge de rupture en kg par cm2

Très tendre

Zeer zacht

1

Jusqu’à 1470

Tendre

Zacht

2

1471-1650

51-75

3

1651-1840

76-120

4

1841-2000

121-180

5

2001-2150

181-275

6

2151-2270

276-390

7

2271-2355

391-520

8

2356-2440

521-660

Demi-ferme

Half-vast

Ferme

Vast

Dure

Hard

Froide

Zeer hard

Extra hard

Jusqu’à 50

9

1441-2505

661-830

10

2506-2580

831-1080

11

2581-2640

1081-1290

12

2641-2690

1291-1570

13

2691-2730

1571-1820

14

2731 et au-dessus

1821 et au-dessus

Deze wordt onder andere door Van der Kloes in de der-

Pierres calcaires, vastgesteld door de Association Fran-

de druk van Onze Bouwmaterialen uit 1923 overgeno-

caise de Normalisation (AFNOR). Naast een indeling in

men.

hardheidsklassen gaat de norm vooral ook in op bena-

In 1945 leiden de classificaties tot de norm NF B10001: Produits de carrières et de dragage. Matériaux.

90


mingen en beproevingen. De norm geeft een lay-out voor een fiche dat gebruikt kan worden om alle rele-

Afbeelding 5.6

Grafiek (en uitsnede) van gemiddelde hardheden en bijbehorende theoretische hardheidsklassen.291

vant geachte gegevens van een steensoort te presente-

Opvallend is overigens dat Camerman in 1956 in zijn

ren (zie bijlage 5). In de norm wordt een indeling in 14

Nederlandstalige samenvatting van zijn Franstalige ar-

hardheidsklassen gepresenteerd (tabel 5.2), maar in de

tikelen uit 1951 en 1952 over het gebruik in België en

beschrijving geeft men aan dat beter gebruik gemaakt

Nederland van de Franse witte steen, het hardheidsty-

kan worden van de grafiek met de gemiddelde hardhe-

pe froide onderverdeeld in zeer hard en extra hard (ta-

den. In deze grafiek staat voor diverse steensoorten de

bel 5.2). Deze onderverdeling komt in de Franse litera-

spreiding van de hardheid en de volumieke massa aan-

tuur niet voor.292

gegeven (afbeelding 5.6). Hiermee onderkent en on-

In de norm wordt niets over de duurzaamheid van

dervangt men de spreiding van de breukbelasting en de

de diverse kalksteensoorten geschreven. De herkomst

volumieke massa van de diverse kalksteensoorten.

van het begrip ‘conservation’ zoals dat door Lijdsman


91

Afbeelding 5.7

Overzicht van (voormalige) groeven bij Lérouville294 en een detail van de groevewand van de oude groeve Munot (juni 2010).

(1944) en Schelling (1947) wordt gebruikt om de duur-

beeldhouwwerken en de andere voor het gebruik als

zaamheid van de steensoorten aan te geven en de me-

bouwsteen.

thode ter bepaling van de waardes zijn niet te achterhalen (zie ook hoofdstuk 2).

Het gebruik van (oude) groevenamen, (oude) plaatsnamen of het specifiek benoemen van een bank in een

De norm NF B10-001 werd in de jaren zeventig her-

groeve leidt ertoe dat er verschillende namen bestaan

zien met een laatste revisie in 1978. Vanaf 2000 zijn de

of bestonden voor vergelijkbare of eigenlijk dezelfde

specificaties voor metselstenen van natuursteen vast-

steensoorten. Een voorbeeld hiervan is het gebruik van

gelegd in de Europese norm 771-6, waarmee het Franse

de benaming Vaurion voor Massangis in Nederland. In

classificatiesysteem officieel is verdwenen.

de jaren twintig werd een bepaalde bank in de op dat moment actieve groeve te Dissangis, Vaurion genoemd.

5.5 Nomenclatuur

In Nederland werden deze benamingen echter syno-

Niet alleen de classificatie van de steensoorten in ge-

niem, waardoor er uiteindelijk Vaurion Liais, Vaurion

nummerde of benoemde klassen kon leiden tot proble-

Roche, etc. in de handel kwamen, terwijl deze namen

men bij het kiezen en beoordelen van steensoorten.

bijvoorbeeld in België nooit werden gebruikt, ondanks

Ook de toevoegingen zoals fin/fine of construction dui-

dat daar zeer veel materiaal uit de Massangis-groeven

den binnen een steensoort of steentype soms nog het

bij Dissangis werd en wordt gebruikt. Een ander voor-

verschil aan tussen de fijne en grovere varianten,

beeld is het voorkomen van diverse groeven bij bij-

waarbij de ene beter geschikt wordt geacht voor

voorbeeld Lérouville. Veel steen werd aan het begin

92


van de twintigste eeuw in de handel gebracht onder de

Tabel 5.3

Indeling naar hardheid volgens Slinger et al.

naam Mézangère, een grote groeve bij Lérouville. Anno

Benaming

Breuklast (kg/cm2)

2010 wordt de steen als Moulin à Vent door de firma

Tuffeau

tot 35

Tendre/lambourde/vergelet

35-120

Demi-ferme

110-350

Ferme

275-500

betreft de grofkalken uit het dal van de Oise bekend

Dure

400-1100

onder de verzamelnaam Saint-Leu. Deze steen wordt

Très dure

1100-1500

echter gewonnen in diverse groeven, onder andere bij

Extra dure

1200-2350

Rocamat in de handel gebracht. Ook dit betreft steen uit een specifieke groeve bij Lérouville, alleen geleverd in de roche-variant (afbeelding 5.7). Een derde voorbeeld van verwarrende naamgeving

St. Leu-d’Esserent, St. Maximin en St. Waast-les Mello. Eén van de groeven bij St. Leu-d’Esserent heette Mon-

merkelijke samenstelling is van diverse classificatiesys-

tanier en de steen gewonnen uit de banc franc van

temen.

deze groeve kwam onder de naam Montanier in de handel.293

5.6 Discussie

Met betrekking tot toepassing van Franse kalksteen in Nederland heeft de veelheid aan indelingen en benamingen van typen natuursteen waarschijnlijk geleid tot

De indeling naar harde en zachte steentypen zoals die

veel spraakverwarring en keuze van natuursteen op ba-

tot in de negentiende eeuw gebruikelijk was in en

sis van onjuiste argumenten. In dit licht moet ook de

rondom Parijs, was een bruikbare systematiek om de

benoeming van B(l)anc Royal als natuursteensoort tus-

diverse kwaliteiten steen uit verschillende groeven te

sen onder andere Euville en Jaumont door De Vries in

benoemen en met elkaar te vergelijken. De grenzen

1877 worden gezien (zie hoofdstuk 2).

van de systematiek werden bereikt toen de handel in

In bijlage 2 zijn de lange lijsten met Franse kalk-

natuursteen niet alleen meer lokaal was en ook kalk-

steensoorten die door diverse auteurs worden opgeno-

steen uit andere Franse regio’s werd ondergebracht in

men in hun boeken en artikelen met elkaar in verband

deze classificatie. Doordat de benamingen niet één op

gebracht. Het blijkt dat binnen een tijdsbestek van nog

één konden worden overgenomen, zijn allerlei metho-

geen 30 jaar ruim 170 verschillende soorten/typen

den bedacht om het systeem toch te handhaven zoals:

worden gepresenteerd. Een vergelijking tussen de data

typen hernoemen, nieuwe typen toevoegen, typena-

die door de diverse auteurs wordt gegeven laat zien

men verwijderen, typen koppelen aan druksterkte en

dat er herhaaldelijk afwijkende gegevens worden ge-

typen koppelen aan soortelijk gewicht. Het één en an-

presenteerd; deze worden in de volgende subparagra-

der heeft pas na WO II geleid tot officiële afschaffing

fen geanalyseerd.

van de oude Parijse benamingen en een normering gebaseerd op de relatie tussen volumieke massa en

5.6.1 Kleurverschillen

breukbelasting. Toch blijven de oude benamingen zoals

Met betrekking tot de gepresenteerde data zijn er

liais, roche, vergelet nog lang in gebruik zoals uit di-

slechts drie auteurs die de kleur van de steensoorten

verse bronnen blijkt (zie bijlage 2). Dat dit de duide-

opnemen. In tabel 5.4 zijn de overlappende gegevens

lijkheid niet ten goede komt blijkt uit het overzicht dat

uit Bouwmaterialen: Encyclopäedische gids voor theo-

Slinger et al. in 1980 geven (zie tabel 5.3) en een op-

rie en practijk van Scharroo uit 1942, Bouwmaterialen:


93

Tabel 5.4

Kleur van steensoorten volgens Lijdsman, Scharroo en Slagter.

Benaming

Kleur volgens Scharroo (1942)

Ancy-le-Franc Anthéor

Geel

Kleur volgens Lijdsman (1944)

Kleur volgens Slagter (1947)

Beige tot iets blauwachtig

Geelgrijs

Geelachtig

Artiges jaune Bayard

Geel

Geel

Beige

Geelgrijs

Bois Fleuri

Geelgroen

Donker-geelgroen

Geelgroen

Brauvilliers

Beige-wit

Wit tot beige, roomkleurig

Comblanchien

Beige met rosen ondergrond en donkerbeige aderen en vlekken

Grauwgeel tot lichtbruin, iets geaderd en gevlekt

Commanderie

Beige

Geelgrijs

Coutarnoux jaune

Geelachtig

Geel

Euville marbrier

Geelwit

Morley

Geelgrijs en rose

Wit tot geelbruin, soms iets beige

Geelgrijs-wit

Wit tot grijsgrauw

Blauwwit Bruingeel-rose

Pouillenay

Bruin, rose en witrose

Bruinachtig, roze, wit

Rocbois

Grijsbeige

Donkergrijs

Rocville

Grijsblauw en bruingrijs

Geelgrijs tot grijsblauw

Salamandre travertine

Ivoorkleurig met okerkleurige gaten

Savonnières

Beige of rose

Grijswit tot zwak geelachtig en beige

Geelgrijs-rose

Senonville mb

Geelachtig wit en beige-grijs met rosen ondergrond

Roseachtig beige

Geelwit-rose

St. Joire

Fijn, helder wit tot grijs

Wit

Vaurion roche colorée

Donkergeel

Geelgrijs

Geelgrijs Ivoorwit-okergeel

Natuursteen van Lijdsman uit 1944 en uit de Technische

riaal, vooral wanneer de verschillen klein zijn, wat in

Vraagbaak van 1947 door Slagter overgenomen (zie bij-

het geval van sommige witte Franse kalkstenen zeker

lage 2 voor een volledig overzicht). Voor wat betreft de

het geval is.

andere data die beide auteurs presenteren lijkt het waarschijnlijk dat zij de gegevens overnamen uit de ca-

5.6.2 Afwijkende druksterktes

talogus van Fèvre et Cie (zie hoofdstuk 2); echter de

Op basis van enige overlappende gegevens in de data

benoeming van de kleuren wijkt dusdanig af dat deze

zoals die door Van der Kloes in de derde druk van Onze

onmogelijk op dezelfde bron is terug te voeren. De on-

Bouwmaterialen en door Vrind et al. in Kennis van

derlinge verschillen laten zien dat de perceptie en be-

Bouwstoffen: natuursteen worden gepresenteerd, kan

noeming van kleur zeer persoonlijk kan zijn en dat er

een tweetal zaken worden geconcludeerd. Allereerst

vele omschrijvingen mogelijk zijn voor hetzelfde mate-

valt op dat de overlap relatief klein is, wat illustreert

94


dat het leveringsprogramma van Fèvre et Cie in een

Tabel 5.5

Vrind et al.

tijdsbestek van ongeveer 20 tot 25 jaar volledig was veranderd. Het tweede opvallende verschil is de (soms

Breuklast van steensoorten volgens Van der Kloes en

Benaming

grote) afwijking in de opgegeven druksterktes (zie tabel 5.5). Kleine verschillen in druksterkte zijn wellicht te verklaren door winning uit andere banken en/of in

Breuklast (kg/cm2) volgens Van der Kloes (1923)

Breuklast (kg/cm2) volgens Vrind et al. (1941)

andere groevefronten; vanwege de 20 jaar die tussen

Artiges roche

500-600

550

beide uitgaven ligt is dat goed mogelijk. De grote ver-

Brauvilliers banc franc

100-150

130

schillen die de steensoorten met zeer hoge druksterkte

Charentenay

200-300

150

laten zien zijn hieruit echter niet verklaarbaar. Waar-

Chassignelles liais

600-750

650

Chauvigny

400-500

250

Comblanchien

900-1100

1800

Commanderie

400-500

300

schijnlijk hebben deze verschillen te maken met de dimensies of geometrie van de beproefde proefstukken, verschillen in de gebruikte drukbanken en/of verschillende belastingssnelheden.

1100-1200

1900

5.6.3 Diverse numerieke classificatie systemen

Corgoloin Coutarnoux blanc

200-300

375

Coutarnoux jaune

500-600

500

Diverse boeken, artikelen en normen laten ook nume-

Crazannes Anthéor

400-500

450

rieke classificatiesystemen zien (zie ook hoofdstuk 2).

Euville marbrier

400-500

475

Fouronnes roche douce

150-200

160

60-80

70

Larrys blanc

300-400

350

Lavoux blanc

200-300

200

Zo blijkt allereerst dat door verschillende auteurs een

Lérouville

300-400

200-300

andere schaal gekoppeld wordt aan de indeling ‘nume-

Lignerolles

500-600

600

ro de taille’. Volgens Schelling heeft deze indeling een

Massangis roche

600-750

700

schaal van 0 tot en met 9 met drie tussenliggende

Méruil roche

600-750

600

In tabel 5.6 zijn de verschillende geconstateerde systemen op een rij gezet. Net als bij het benoemen van de kleur en de druksterkte laten ook deze classificaties verschillen zien.

waarden, terwijl de indeling volgens de Franse norm

Laigreville

80-100

80

Palotte banc royal

100-150

120

Planteries

100-150

160

schaal naar hardheidsgetal die door Van der Kloes

Pombreton

80-100

80

wordt aangegeven heeft net als de indeling naar ‘nu-

Ravières

300-400

300

mero de taille’ een verdeling van 1 tot en met 14, ech-

Rippes doré

1200-1300

2200

ter een zeer harde steen heeft bij Van der Veen het

Savonnières

100-150

100

cijfer 1, terwijl de Franse norm hier het cijfer 14 aan

Senonville

500-600

350

een schaalverdeling heeft die loopt van 1 tot en met 14. Ten tweede bestaan er indelingen naar hardheid met een schaalverdeling die precies omgekeerd is. De

Méry banc royal

koppelt. De indeling naar hardheidsklasse door Van der Kloes in Onze Bouwmaterialen en de indeling naar be-


95

Tabel 5.6

Diverse numerieke indelingen van Franse kalksteensoorten.

Auteur

Jaar

Benaming (NL)

Reeks

Toelichting

Van der Kloes

1923

Benaming (F)

Hardheidsgetal

1 t/m 14

1 is hardste

Vrind et al.

1941

Schaal der bewerkingskosten 0 t/m 9 + tussenliggende 2,4, 5,5 en 6,5

AFNOR

1945 Numero de taille

1 t/m 14

0 is duurste 1 is zachtste

Lijdsman

1944

Duurzaamheid

1/10 tot 10/10

1/10 is laagste

Lijdsman

1944

Moeilijkheid van bewerking

0 t/m 9

0 is hardste

Schelling

1946 Numero de taille Moeilijkheid van bewerking

0 t/m 9 + tussenliggende 2,4, 5,5 en 6,5

0 is hardste

Schelling

1946 Conservation

1/10 tot 10/10

1/10 is laagste

Verschheid

werkingsgetal door Vrind et al. in Kennis van Bouwstof-

bijvoorbeeld een steen met een theoretische breuklast

fen leidt er toe dat de Coutarnoux blanc in 1923 tot

van 650 kg/cm2 hierdoor in 40 jaar tijd worden aange-

klasse 9 behoort en in 1941 tot klasse 5. Wanneer de

duid als achtereenvolgens cliquart, nr. 7, roche, nr. 5,

gebruiker van de tabellen zich de verschillen niet gere-

nr. 4, roche, dur, nr. 9, hard. Wanneer hier ook nog de

aliseerd heeft, zal de communicatie veel misverstan-

mogelijke taalproblemen tussen Nederlanders en Fran-

den opgeleverd hebben.

sen aan worden toegevoegd is complete verwarring voorstelbaar.

In tabel 5.7. (zie pagina 98-99) zijn de numerieke indelingen uit tabel 5.6 gekoppeld aan de breuklast en de

5.6.4 Duurzaamheidsgetal

benamingen van de klassen zoals die in de gebruikte

In de literatuur uit de jaren veertig wordt naast het be-

bronnen worden gehanteerd. Grote variaties in klasse-

werkingsgetal (numero de taille) het duurzaamheidsge-

indeling zijn zichtbaar, maar ook verschillen in bena-

tal (conservation) geïntroduceerd. Hoe de getallen voor

mingen van klassen komen duidelijk naar voren. Zo kon

de duurzaamheid van genoemde steensoorten zijn bepaald is niet bekend. In de Franse norm B 10-001 uit

10

1945 zijn ze niet opgenomen. Er is geen verband te

Conservation

9 8

ontdekken tussen het getal voor de duurzaamheid en

7

de druksterkte of het soortelijk gewicht zoals die in

6

dezelfde tabellen (zie bijlage 2) ook worden gepresen-

5

teerd. Waarschijnlijk zijn de gegevens dus gebaseerd

4

op jarenlange ervaring of wellicht op (versnelde) labo-

3

ratoriumproeven hoewel hier geen bronnen voor zijn

2

gevonden. De data laten zien dat er, volgens de classi-

1

ficatie, zeer duurzame zachte steensoorten bestaan,

0 0

500

1000

1500

2000

Drukvastheid

Afbeelding 5.8

96

Verband tussen de druksterkte en de duurzaamheid van Franse kalkstenen (naar Schelling).


maar ook zeer harde steensoorten die een lage duurzaamheid kennen (zie afbeelding 5.8)

Vanwege de belangrijke rol die Franse kalksteen vanaf

keuze te maken voor een vervangende natuursteen-

het einde van de negentiende eeuw speelde bij restau-

soort. Verwarring en misverstanden lagen op de loer.

raties met vervanging van witte Belgische steen, is in

De keuze voor Franse kalksteensoorten ter vervanging

dit hoofdstuk informatie verzameld over Franse (witte)

van witte Belgische steen komt bij alle bestudeerde

kalksteensoorten. Het grote aantal soorten en de soms

casussen (zie hoofdstuk 6 t/m 9) aan nader aan de

tegenstrijdige presentatie van kwaliteitskenmerken,

orde. Ook bij de keuze voor een vervangende steen-

samengebracht in verschillende classificatiesystemen

soort voor mergel (hoofdstuk 10) komen Franse kalk-

maken duidelijk dat het voor de restauratiearchitect

steensoorten aan de orde.

moeilijk was om op basis van objectieve gegevens een


97

Tabel 5.7

Diverse indelingen naar breuklast met elkaar vergeleken.

Baudson 1885 Breuklast (kg/cm2)

Benaming

Breuklast (kg/cm2)

Van der Kloes 1923

Factor bewerkingstijd

Benaming

0-50 50-100

Tuf/tuffeau

50-100

1

Vrind et al. 1941

Hardheid

Breuklast (kg/cm2)

Bewerkingsgetal

Breuklast (kg/cm2)

14

<60

9

40-55

13

60-80

8

70-85

12

80-100

7

90-120

100-150

Vergelet

100-150

1,4

11

100-150

6-7

130-150

150-200

Lambourde

150-200

2

10

150-200

6

150-200

5-6

200-300

5

300-475

4

300-750

3

700-1000

2-3

1200-1300

1600-1800

2

1800-2000

1800-2000

1

1800-2200

2000-2200

0

2000-2200

200-300

Banc royal

200-300

3

Vergelet

9

200-300

300-400

Banc franc

300-400

4

Banc Royal

8

300-400

Roche

400-600

5

Roche douce/ demi roche

7

400-500

Roche

5

600-750

Roche

4

750-900

400-500 500-600 600-700 700-800 800-900

Cliquart

600-1000

7

900-1000

3

900-1100

1000-1200

2

1100-1200

1

1200-1300

1200-1400 1400-1600 Liais

98

1000-1800

8


Lijdsman 1944 Hardheidsgraad

5

Benaming

AFNOR 1945 Breuklast (kg/cm2)

Nr.

Breuklast (kg/cm2)

Très tendre

1

>50

Tendre

Lambourde

Slinger et al. 1980

Benaming

Demi-ferme

2

51-75

3

76-120

4

121-180

4

Vergelet

200-300

5

181-275

3

Banc Royal

300-400

6

276-390

2

Demi-roche/demi dur, roche douce, banc franc

400-500

7

391-520

8

521-660

9

661-830

Ferme

600-900 1

Roche of dur

Dure

Froide

10

831-1080

11

1081-1290

12

1291-1570

13

1571-1820

14

>1821


Benaming

Tuffeau Tendre/Lambourde/ Vergelet

Breuklast (kg/cm2) <35 35-120

Demi ferme

110-350

Ferme

275-500

Dure

400-100

Tres dure

1100-1500

Extra dure

1200-2350

99

100

6

Onze-Lieve-Vrouwekerk Breda

6.1 Inleiding

De Grote of Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda is, mede door de aanwezigheid van talrijke (graf)monumenten in de kerk, één van de meest bijzondere Gotische kerkgebouwen van Nederland. Kalf, IJseling en Burger geven ieder een beschrijving van de bouwgeschiedenis van de kerk.295 Ze noemen alle drie de oudste vermelding van een stenen kerk in Breda uit 1269. Middels een akte werd een cijns verkocht die eerder aan de kerk geschonken was: “... dat wi hebben vercoicht dor de nohit ende dor dorbere der kerken van Breda tir thiet, doen men makede den stenne moinster the Breda, …”.296 Over de bouw van de huidige kerk is men minder

1870 (1843)-1875 restauratie van de kerktoren onder leiding van stadsarchitect A.J.F. Cuypers; 1904-1969 restauratie van het kerkgebouw onder leiding van Architectenbureau Van Nieukerken (vanaf 1960 onder leiding van J. de Wilde); 1946-1968 restauratie van de kerktoren onder leiding van de broers Van Nieukerken (vanaf 1960 onder leiding van J. de Wilde); 1988-1992 restauratie bovenste balustrade en vieringtoren onder leiding van Ruys; 1995-1998 (2008) restauratie van kerk, toren en binnenmonumenten (2008) onder leiding van J. Van Stigt.

hele vijftiende eeuw en de eerste helft van de zestien-

6.2 Restauratie A.J.F. Cuypers (1870-1877)

de eeuw bouwactiviteiten hebben plaatsgevonden. Het

Tijdens zijn aanstelling als stadsarchitect van Breda in

gebouw heeft een bakstenen kern en is van binnen en

de periode 1833 tot 1874 heeft A.J.F. Cuypers zich al-

van buiten met natuursteen bekleed. De oorspronkelij-

tijd sterk bemoeid met de instandhouding van de toren

eensgezind. Duidelijk is echter dat er gedurende de ge-

ke natuursteen is witte Belgische steen. Het is niet be-

van de Onze-Lieve-Vrouwekerk.303 Van de restauratie

kend uit welke plaats de steen exact afkomstig is, maar

van de onderste twee geledingen van de toren in de

hoogst waarschijnlijk betreft het hier Ledesteen uit de

periode 1870 tot 1877 zijn de bestekken, de inschrij-

streek ten oosten van Aalst en is de steen over de Den-

vingsbescheiden en diverse correspondenties bewaard

der, via de Schelde aangevoerd naar Breda. Doordat de

gebleven.304 Tijdens de ingrijpende restauratiecampag-

kerk over een langere periode is gebouwd is de origi-

ne werd ingeschreven op het verwerken van 210 m3 Ro-

nele natuursteen waarschijnlijk afkomstig uit diverse

chefort steen (130 m3 in het eerste bestek en 80 m3 in

groeven.

het tweede bestek) voor profielen lijstwerk en 300 m2

297

steen van Jodoigne voor parementwerk (11, 12 en 13 Wat betreft de belangrijkste bouwvolumes is de huidi-

cm hoog, 25-40 cm breed en maar liefst 35-65 cm

ge kerk rond 1548 gereed gekomen.298 Onderhoud en

diep).305 Bij de aanbesteding voor de periode 1870-1874

herstel hebben vanaf dan regelmatig plaatsgevon-

was in het bestek opgenomen dat Rochefort of Savon-

den.299 Vanaf de negentiende eeuw zijn vijf restaura-

nières geleverd moest worden. Door de Frans-Duitse

ties aan het exterieur te onderscheiden:

oorlog (1870-1871) was levering van Savonnières niet


101

Afbeelding 6.1

Onze-Lieve-Vrouwekerk Breda, 1865 (Kannemans en Zoon, Albuminedruk, Breda 1865).300

Afbeelding 6.3

Plattegrond Onze-Lieve-Vrouwekerk Breda.302

102


Afbeelding 6.2

Onze-Lieve-Vrouwekerk Breda, 1991 (R. ter Veer, Breda, 1991).301

mogelijk. Ook gaven diverse handelaren aan dat Roche-

kooromgang, de transepten, het hoogkoor en als laat-

fort veel beter zou zijn voor toepassing aan de toren.

ste het schip en de toren werd de restauratie in 1969

De kwaliteit van Rochefort steen stond niet ter discus-

afgerond.

sie. In het restauratieverslag over het jaar 1871 geeft

De eerste fasen van de restauratie door Van Nieker-

de restauratiecommissie aan dat de gebruikte steen

ken werden gekenmerkt door reconstructie. Afbeelding

(Jodoigne en Rochefort) dezelfde is als die ook bij res-

6.4 toont bijvoorbeeld de Niervaartkapel in 1909, voor

tauratie van de hoogste geleding van de toren in de

restauratie. Op een paar (dragende) onderdelen na

periode 1843-1848 werd gebruikt.306

werd de totale, laat middeleeuwse gevel tijdens de res-

Ondanks dat een zekere Van den Brink uit Overschie in 1870 met veel referenties aangaf dat de Udelfanger

tauratie opnieuw opgebouwd (afbeelding 6.5). Door middel van een grondige studie van de orna-

zandsteen zeer geschikt zou zijn voor gebruik bij de

mentiek aan de gehele kooromgang werd door architect

restauratie van de toren werd deze steen niet serieus

Van Nieukerken stap voor stap een restauratieplan voor

overwogen.307 Ook het aanbod van Bollendorfer steen

de Niervaartkapel gemaakt.313 Ornament na ornament

door Stolzenberg uit Roermond in 1874 leidt niet tot

werd gereconstrueerd op basis van de nog aanwezige

toepassing bij de restauratie.308

en veronderstelde decoratieve elementen. De architect

6.3 Restauratie Van Nieukerken (1904-1969)

verwees met betrekking tot zijn manier van restaureren naar het welbekende boek Histoire d’un hotel de ville et d’une cathédrale van Viollet-le-Duc uit 1879.314 De gereconstrueerde gevel van de Niervaartkapel

6.3.1 Inleiding

vormde later de directe aanleiding voor heftige discus-

In 1902 kreeg de Haagse architect J.J. van Nieukerken

sies over het vervolg van de restauratie (kooromgang).

van mr. M. Tydeman de opdracht om een rapport op te

Hierbij werd strijd gevoerd tussen de restauratiearchi-

stellen over de toestand van de kerk.309 Slechts drie

tect en de modernen onder aanvoering van de in 1918

maanden later werd het rapport, waarin de noodzaak

aangetreden secretaris van de Rijkscommissie voor de

tot restauratie werd aangegeven, ingeleverd. Het plan

Monumentenzorg, J. Kalf.315

werd vergezeld door een aantal aquarellen van de hand van het kerkgebouw illustreerde. Het volledige plan in-

6.3.2 Architectenbureau J.J., M.A. en J. van Nieukerken316

clusief begroting - dat onder andere het vervangen van

Na gewerkt te hebben voor onder andere de architec-

370 m3 zandsteen behelsde - tot restauratie van de

ten I. Gosschalk en J. van Lokhorst vestigde J.J. van

kerk bleek al snel financieel niet haalbaar.310 Toen

Nieukerken (1854-1913) zich in 1887 als zelfstandig ar-

V.E.L. de Stuers en P.J.H. Cuypers zich achter de plan-

chitect in ’s-Gravenhage. Vanaf 1896 werkte zijn oud-

nen schaarden, zegden de diverse overheden toch de

ste zoon, M.A (Marie, 1879-1963), in het bureau mee;

nodige subsidies toe en kon in 1904 begonnen worden

vanaf 1903 als zelfstandig architect. Ook de jongste

met de restauratie van de kerk.311 Deze eerste fase be-

zoon, J. (Johan, 1885-1962) van Nieukerken, werkte

trof het herstel van de kappen, de goten en het onder-

vanaf ongeveer twintigjarige leeftijd mee in het bu-

liggende muurwerk en duurde tot 1908.312 De restaura-

reau.

van M.A. van Nieukerken die de deplorabele toestand

tie van de Prinsenkapel en de Niervaartkapel kwam tijdens de tweede fase, vanaf 1910, aan de orde. Via de

De architecten Van Nieukerken hebben vele villa’s gebouwd voor invloedrijke en vermogende opdrachtge-


103

Afbeelding 6.4

Niervaartkapel, zuidzijde Onze-Lieve-Vrouwekerk Breda, 1909, voor aanvang van de eerste restauratiecampagne (Anoniem, Collectie RCE OF-03005).

Afbeelding 6.5

Niervaartkapel, zuidzijde Onze-Lieve-Vrouwekerk Breda, 1918, na uitvoering van de eerste restauratie (L. le Grand, Collectie RCE OF-03059).

vers in een historiserende en robuuste architectuur.

rende deel, vooral de toren, werd afgerond onder lei-

Het bekendste en meest omstreden werk van het bu-

ding van architect J. de Wilde.

reau is het Koloniaal Instituut, het huidige Koninklijk cond opinion door De Stuers van het in 1911 ontworpen

6.3.3 St. Joire en Reffroy als ideale natuursteensoort

plan werd in 1915 met de bouw hiervan begonnen.

In het eerste bestek (1904-1905) voor de restauratie

Mede ten gevolge van de materiaalschaarste als gevolg

door Van Nieukerken waren twee steensoorten opgeno-

van WO I werd het gebouw pas in 1926 geopend.

men: St. Joire voor de goten en Gobertange voor repa-

Instituut voor de Tropen, in Amsterdam. Pas na een se-

Aan het eind van de jaren twintig van de twintigste

ratie van het muurwerk.317 Mede op aanraden van Jos.

eeuw nam de belangstelling voor de architectuur van

Th. Cuypers koos Van Nieukerken voor het toepassen

het bureau langzaam af en na WO II bleef er voorname-

van met lood beklede goten van St. Joire in plaats van

lijk restauratiewerk over zoals de Pieterskerk en de

voor onbeklede hardstenen goten die in zijn eerste be-

Marekerk te Leiden (1940-1950), de NH-kerk in Gorssel

groting waren opgenomen. Gezien de onbekendheid

(1946-1947) en het Catshuis te ’s-Gravenhage (1949).

van Van Nieukerken met restauratie was zijn steenkeu-

Mede in verband met de slechter wordende gezond-

ze waarschijnlijk gebaseerd op de algemene kennis en

heid van de broers Van Nieukerken en het ontbreken

ervaring van dat moment. St. Joire werd gebruikt bij

van opvolging werd het bureau in 1960 opgeheven. De

diverse grote restauraties zoals het Abdijcomplex te

restauratie van de Onze-Lieve-Vrouwekerk in Breda

Middelburg, de Sint-Janskathedraal te ’s-Hertogenbo-

was toen voor het grootste deel afgerond. Het reste-

sch en een aantal jaren eerder het Stadhuis te Gouda (zie hoofdstuk 9).318 Het gebruik van Gobertange voor

104


Afbeelding 6.6

St. Joire, Reffroy en Givrauval in het departement Meuse, regio Lorraine.

restauratie van parementwerk uit witte Belgische

Deze positieve referenties waren voor de Restauratie-

steen werd aan het einde van de negentiende eeuw al-

commissie geen reden om af te zien van het laten ver-

gemene restauratiepraktijk in Nederland.

trekken van vader en zoon Van Nieukerken naar de

Ondanks dat de steensoorten al in het bestek waren opgenomen ondernamen vader Johannes en zoon Marie van Nieukerken in augustus 1904, op verzoek van de

groeve van St. Joire en het bezoeken van uitgevoerde restauraties met steen uit deze groeve. De reis leerde Van Nieukerken dat de groeve van St.

Restauratiecommissie van de Onze-Lieve-Vrouwekerk,

Joire, die door Civet, Pommier & Cie werd geëxploi-

een reis naar Noord-Frankrijk en België “... tot onder-

teerd, al ongeveer tien jaar was uitgeput, maar dat nu

zoek naar de deugdelijkheid van St. Joire voor de res-

steen werd geleverd uit de groeven van Reffroy en Gi-

tauratie van oude monumenten in gebruik”.319 Uit de

vrauval, “ ... qui sont exactement de la même nature

verslagen van de Restauratiecommissie blijkt niet dui-

et de la même qualité que le St. Joire et qui ont tou-

delijk waarom deze reis precies heeft plaatsgevonden.

jours été vendues mélangées ensemble et tous l’un ou

Voordat de reis werd ondernomen had de restauratie-

l’autre de mons de St. Joire, de Reffroy en de Givrau-

architect diverse andere restauratiearchitecten aange-

val”. Over de kwaliteit van de steen van Reffroy oor-

schreven om hun mening te peilen over onder andere

deelde Van Nieukerken dat “… St. Joire, thans Reffroy

het toepassen van St. Joire als restauratiesteen. Onder

is een steen van goede kwaliteit, die, ofschoon minder

hen waren P.J.H. Cuypers, F.J. Nieuwenhuis, L.C. He-

hard dan vorengenoemde soorten ([wq] Euville en Go-

zenmans en J.A. Frederiks. Allen getuigden van positie-

bertange), in de lucht harder wordt. Deze steen zal

ve ervaringen met de St. Joire als restauratiesteen.320

vermoedelijk gedurende de eerste twintig jaren nog in


105

voldoende afmetingen te verkrijgen zijn. De verkleu-

steenhouwers326 en direct bij groeve-exploitant Civet,

ring van deze steen sluit zich vermoedelijk goed aan

Pommier & Cie prijsopgave gevraagd voor de levering

bij de oude steen aan de kerk te Breda gebruikt …”.321

van gezaagde Reffroy of St. Joire.327 Steenhouwer Sin-

De laatste opmerking van Van Nieukerken wijst op het

gels uit Dordrecht bood St. Joire aan uit de groeve van

streven naar een passende steen in esthetische zin.

J. Regnault328 en Reffroy of Tannois329 uit de groeven

Over de opmerking dat St. Joire, Reffroy en Givrau-

van Civet, Pommiers & Cie. De overigen boden alleen

val door elkaar heen werden gemengd wordt door Van

Reffroy aan. Het leveren van de Reffroy330 werd gegund

Nieukerken verder niet gerept. Uit het verslag van Van

aan de laagste inschrijver; Petit, steenhouwer te Bre-

Nieukerken wordt overigens niet duidelijk of de door

da.331

hen bezochte groeve in Reffroy een open of onderaard-

In de loop van 1913 was er sprake van een gebrek

se groeve is. Volgens Anonyme 1976, Dewanckele et al.

aan continuïteit in de levering van Reffroy; ook was er

en Everaert et al. werden in het begin van de twintig-

sprake van zeer wisselende kwaliteit. Bij navraag bleek

ste eeuw beide groeftypen geëxploiteerd; de onder-

dit te komen doordat de groeve uitgeput raakte. In re-

aardse groeve had de naam Bois Joli.322

actie hierop won architect van Nieukerken informatie in bij de opzichter van de restauratie van de Sint-

In 1903 en in 1904 werd door exploitant Van Maanen de

Janskathedraal te ’s-Hertogenbosch over de daar in ge-

steen van Ernzen-La Rochette aangeboden als goede

bruik zijnde steen. Hier werd, aldus de opzichter, altijd

steen voor de restauratie van de Onze-Lieve-Vrouwe-

St. Joire gebruikt en een enkele keer Reffroy, van de-

kerk. Refererend aan door hem bezochte gebouwen in

zelfde kwaliteit. P.J.H. Cuypers adviseerde in maart

Gent schreef Van Nieukerken aan Van Maanen om meer

1914 om Reffroy te blijven gebruiken in plaats van St.

informatie over de steen. In het archief is geen ant-

Joire.332 Uit andere briefwisselingen uit deze tijd blijkt

woord op dit schrijven gevonden. De reden voor de uit-

dat ook andere Franse kalkstenen zoals Tannois en Mé-

eindelijke afwijzing door Van Nieukerken is dan ook on-

zangère werden aangeboden. Er volgden onrustige jaren. Na de moord op de Oos-

duidelijk. Uit het restauratiearchief blijkt dat in 1904 brute

tenrijkse kroonprins Frans Ferdinand op 28 juni 1914,

Reffroy werd geleverd door G.W. Sanches te Amster-

de mobilisatie van het Russische leger op 27 juli 1914

dam, via het depot van A. van Wylick te Namen, uit de

en de mobilisatie van het Franse leger op 1 augustus

groeve van Civet, Pommier & Cie.323 De Gobertange

1914, trok op 4 augustus het Duitse leger België bin-

werd geleverd door Botson te Jodoigne.

nen, zodat de Eerste Wereld Oorlog een feit was. Tot

324

een tijd na 11 november 1918, toen de overgave van de

6.3.4 De invloed van WO I

Duitsers werd getekend, was het vrijwel onmogelijk om

De tweede fase van de restauratie werd niet in zijn ge-

natuursteen uit België en Frankrijk in te voeren in

heel op basis van een bestek aanbesteed zoals de eer-

Nederland.

ste fase. De directie werd nu gevoerd door de architecten samen met opzichter G. Vriendt.325 De materialen

Vanaf het najaar van 1914 werden vele natuursteenle-

werden direct door de restauratiecommissie aange-

veranciers in Nederland door architect Van Nieukerken

kocht en ook de werklieden waren direct in dienst bij

benaderd met de vraag of ze nog St. Joire en/of Reff-

de restauratiecommissie. Zo werd bij de start van de

roy in voorraad hadden. In de periode 1914-1918 wer-

tweede fase van de restauratie in 1910 bij diverse

den tenminste 12 kleine partijen (ongeveer 60 m3) St.

106


Joire en Reffroy in Breda aangevoerd door diverse le-

restauratie (afbeelding 6.7 en 6.8) kan worden gecon-

veranciers (zie bijlage 6). Toen bleek dat er onvoldoen-

cludeerd dat de Obernkirchener zandsteen wonder-

de steen te leveren was, werd gezocht naar een alter-

baarlijk goed kleurt in een omgeving van Ledesteen en

natieve natuursteensoort.

Gobertange terwijl de steen nauwelijks aangetast lijkt

In de loop van 1914-1916 werden meerdere steen-

te zijn. De mix van gele en grijze tonen kleurt goed bij

soorten gesuggereerd die om diverse redenen (niet)

de Middeleeuwse gelige blokken Ledesteen in het pare-

werden toegepast. Het betrof een groot aantal Franse

ment en de neggen van de overige vensters van het

kalkstenen uit het stroomgebied van de Maas zoals Eu-

hoogkoor. De keuze voor Obernkirchener zandsteen

ville, Senonville, Morley en Brauvilliers. Ook werden

kan worden beoordeeld als esthetisch compatibel. Af-

zandstenen genoemd die bij grote nieuwbouwprojec-

beelding 6.9 toont overigens een oplossing die minder

ten uit die tijd werden gebruikt zoals Arzweiler (ge-

passend is doordat een grof-poreuze kalksteen (waar-

bruikt voor het modehuis Hirsch te Amsterdam) en Ra-

schijnlijk Montanier uit de jaren 1980) gebruikt is als

kowicze (gebruikt voor het stadhuis te Rotterdam).

inzetstuk in een stijl van Obernkirchener zandsteen.

Daarnaast werden bij herhaling de redelijk goed verkrijgbare Duitse zandstenen genoemd: Obernkirchener,

Na het officiële einde van WO I op 11 november 1918

Gildehauser en Udelfanger (zie bijlage 7 voor het volle-

werd door verschillende natuursteenhandelaren in Ne-

dige overzicht).

derland geprobeerd om zo snel mogelijk de aanvoer

Opvallend is dat in de zoektocht naar een geschikte

van Franse kalksteen weer op het vooroorlogse peil te

vervangende steen geen enkele referentie werd ge-

brengen. Ondanks dat de Van Nieukerkens de kleur

maakt naar de originele Ledesteen. In zijn zoektocht

(verkleuring) van Euville niet vonden passen bij Reffroy

vergeleek architect Van Nieukerken mogelijke vervan-

werd kort na WO I toch ongeveer 17 m3 Euville besteld

gende stenen alleen met de Reffroy die in de jaren

om zo de continuïteit van de restauratie niet in gevaar

voor WO I werd toegepast: de nieuw te kiezen steen

te brengen. Het is duidelijk dat esthetische compatibi-

moest in korte tijd kleuren bij de Reffroy. Om (onder

liteit hier aan de kant werd geschoven ten faveure van

andere) deze reden werden bijvoorbeeld Vaurion kalk-

de voortgang van de restauratie. Ondanks de eerdere

steen, Weiberner tufsteen en Udelfanger zandsteen af-

afwijzing in 1904 werd in 1919 ook 3,5 m3 Luxemburgse

gewezen. Als test werd wel een kleine hoeveelheid

zandsteen toegepast.334 Deze steen van Larochette,

Vaurion en Brauvilliers toegepast. Ook werden er, on-

toegepast in de plint van het koor (afbeelding 6.10)

danks dat het een zandsteen is, enkele kubieke meters

kleurt goed in zijn omgeving, maar ten gevolge van het

Obernkirchener zandsteen aangekocht. Deze steen

grote steenformaat detoneert de steen toch bij het

werd gekozen om zijn algemeen erkende duurzaam-

omliggende werk.

heid en beschikbaarheid in grote hoeveelheden tijdens

Uit briefwisselingen met exploitanten van groeven

WO I; hierdoor konden de steenhouwers aan het werk

en leveranciers blijkt dat vele kleine groeven dusdanig

blijven. Om een visuele eenheid te vormen werd de

te lijden hebben gehad onder de oorlog dat ze niet, of

steen alleen toegepast bij zeven, naast elkaar liggende

slechts met zeer veel moeite, in bedrijf konden wor-

ramen van het hoogkoor en niet voor individuele blok-

den gebracht. Dit gold ook voor de groeven van St. Joi-

ken in andere delen van de kerk.333

re en Reffroy. Daarnaast kwam de export van Franse

Kijkend naar de situatie in 1991 voor restauratie (afbeelding 6.2) en naar de huidige situatie na de laatste

kalksteen slechts langzaam op gang doordat er zeer veel steen nodig was voor de wederopbouw van Frank-


107

Afbeelding 6.7

Ramen van het hoogkoor in Obernkirchener zandsteen (december 2005).

Afbeelding 6.8

Afbeelding 6.9

108

Inzetstuk van kalksteen in raamstijl van Obernkirchener zandsteen (januari 2006).


Raam van het hoogkoor in Obernkirchener zandsteen met steunbeer in Ledesteen en Gobertange (januari 2006).

Afbeelding 6.10 Blokken Larochette in de plint van het koor (juni 2009).

rijk. Niet alleen de groeven waren zwaar getroffen;

onafgebroken gebruikt in de periode 1919 tot 1935. In

ook de spoorwegen hadden zwaar te lijden gehad on-

totaal werd in deze periode ongeveer 140 m3 toegepast

der de oorlog, waardoor het vervoer naar Nederland

bij de restauratie (zie bijlage 6). Aan het einde van de

bijna onmogelijk was.

jaren twintig werden enkele zendingen steen afgekeurd

Coutarnoux kalksteen werd na WO I aangeboden

door opzichter Van der Meer en architect Van Nieuker-

door W.G. Simonis Natuursteenhandel te Rotter-

ken.338 De redenen hiervoor waren divers: scheuren,

dam: “Cette pierre n’est pas suffisamment connue, elle

zachte plekken, harde plekken en de steen werd als

est d’une dureté similaire à la pierre d’Euville de mar-

onzeker beschreven.

brerie, elle est beaucoup moins dure que la Pierre de

Na een bezoek van de groeve-exploitant aan Breda

Vaurion quoique d’un grain sensiblement analogue. La

en een intensieve correspondentie tussen de architect,

couleur est sensiblement la même que celle du Vaurion

de leverancier van de natuursteen (Offerhaus, Rotter-

clair un peu plus jaune cependant”.335 Omdat Coutarnoux pas sinds vijftig jaar gebruikt werd en omdat de steen nog niet eerder in Nederland

dam) en de groeve-eigenaar (Fèvre et Cie) werd in 1932 besloten om een tweede bezoek te brengen aan de groeve van Coutarnoux.

was toegepast en ook niet bij restauraties in Frankrijk

In de tussentijd was duidelijk geworden dat de

besloot Van Nieukerken om een nieuwe reis te onder-

steen die de laatste jaren in Breda werd geleverd, af-

nemen naar Frankrijk om de groeve bij Dissangis te be-

komstig was uit een andere groeve dan die Van Nieu-

zoeken.336 Vreemd genoeg was de beschreven gele

kerken in 1920 had bezocht. Dit was overigens een

kleur van de steen niet op voorhand een reden voor

vreemde discussie, omdat reeds in een brief uit 1924

Van Nieukerken om de steen af te keuren voor gebruik

door Fèvre et Cie werd aangegeven dat de Coutarnoux

als restauratiesteen. Ook het minder hard zijn dan Vau-

jaune op dat moment in een open groeve werd gewon-

rion werd blijkbaar niet als een probleem aangemerkt.

nen en niet meer in de oude ondergrondse groeve. In

Wellicht heeft deze trendbreuk te maken met het ge-

dezelfde brief werd door Fèvre et Cie ook aangegeven

geven dat de restauratie sinds 1913, na het overlijden

dat de ondergronds gewonnen steen taaier was en

van hun vader, geleid werd door de beide zoons Van

hiermee ook duurzamer: “... les pierre les plus ré-

Nieukerken.

sistantes parceque les plus nerveuses”.339 Uit de brief wordt ook duidelijk dat A.L.W.E. Van der Veen (zie

6.3.5 Kalksteen uit de Bourgogne

hoofdstuk 3) hiervan op de hoogte was. In de briefwis-

Van het bezoek aan de groeve waar Coutarnoux gewon-

seling werd door Fèvre et Cie gesuggereerd om Vaurion

nen werd is geen uitgebreid verslag bekend zoals van

te gaan gebruiken, omdat deze nog duurzamer zou

de eerste studiereis van Van Nieukerken, maar duide-

zijn. In een latere brief wordt de bruikbaarheid van

lijk is dat de steen goed beviel, want diverse leverin-

deze steen tegengesproken omdat de Vaurion harder is

gen werden gedaan. Met de keuze voor Coutarnoux

en daardoor minder geschikt voor beeldhouwwerk.

jaune wisselde Van Nieukerken van kalksteen uit het

Van der Veen vergezelde Van Nieukerken bij het be-

stroomgebied van de Maas naar kalksteen uit de Bour-

zoek aan de groeve. Samen inspecteerden zij de oude

gogne. Toen in augustus 1926 door Simonis “een partij

groeve, op zoek naar de kwaliteit steen die Van Nieu-

Reffroy z.g. St. Joire” werd aangeboden werd dit aan-

kerken in 1920 had geselecteerd. Deze kwaliteit bleek

bod door Van Nieukerken afgewezen “aangezien wij

nog aanwezig, echter slechts in een kleine bankdikte

thans bezig zijn met Coutarnoux”.337 Coutarnoux werd

en lastig te ontginnen. Met de groeve-exploitant werd


109

afgesproken dat de oude groeve zou worden heropend

Gelijk met de bestelling van de Anstrude werd ook 4

ten behoeve van de restauratie van de Onze-Lieve-

m3 steen besteld uit de groeve van Mont Parnasse

Vrouwekerk te Breda. Om de steen uit de oude groeve

(banc gris dur) in Chavignon want “deze steen komt de

te onderscheiden van de reguliere Coutarnoux jaune

structuur van Lede dicht nabij”.344 In tegenstelling tot

werd de steen voor de restauratie hernoemd tot

de eerdere restauratiefasen was de visuele overeen-

Coutarnoux jaune dur sculpture.340 Door de kleine

komst van de vervangende steensoort met de originele

schaal van ontginning was de prijs van deze Coutar-

Ledesteen nu toch weer een sterker keuzeargument

noux-variant hoger dan die van de reguliere Coutar-

geworden. Met de keuze voor Mont Parnasse volgde

noux jaune. Reeds bij de tweede levering van steen uit

Van Nieukerken de denkbeelden van Van der Veen die

de oude groeve klaagde Van Nieukerken over de kwali-

bepleitte om steen altijd te vervangen door gelijke

teit van de steen en werden de leveringen alsnog be-

steen, of anders de steen die er zo dicht mogelijk bij-

ëindigd. Na het tweede bezoek en na heropening van

komt. Ook lijkt de keuze voor Chavignon een voorloper

de oude groeve werd ongeveer 40 m3 steen geleverd.

van de fossielrijke kalkstenen uit het departement Oise

Ondanks de slechter wordende ervaringen van Van Niekerken met Coutarnoux had de steen toch een goe-

en Aisne die na WO II haar opwachting maakten in de Nederlandse restauratiepraktijk.

de reputatie opgebouwd in Nederland. Uit een brief

De zoektocht naar Ledesteen, afkomstig van af-

van Jos. Th. Cuypers uit 1936 blijkt dat de steen hem

braak van Belgische historische gebouwen, en het ge-

was aanbevolen door een lid van de Monumentencom-

bruik van overgebleven Ledesteen van de restauratie

missie. Cuypers vroeg aan Van Nieukerken naar zijn er-

van de Grote Kerk te Dordrecht (zie hoofdstuk 8), illus-

varingen met het gebruik van Coutarnoux met als doel

treren ook het streven naar het vervangen door gelijke

deze steen wellicht toe te passen bij de restauratie

steen. De diverse bestellingen van nieuwe Gobertan-

van de Abdijkerk (Basiliek) te Meerssen.341

ge345 bij Joseph Lyon te Jodoigne duiden ook op het

Toen bleek dat de Coutarnoux niet meer voldeed,

principe om de oorspronkelijke natuursteen te vervan-

overlegde Van Nieukerken in de loop van 1936 met Van

gen door een vergelijkbare steen en onderstrepen dat

der Veen over de te kiezen vervangende steen voor het

naast esthetische compatibiliteit ook de historische en

vervolg van de restauratie. Op advies van Van der Veen

technische compatibiliteit van vervangende steen be-

werd 6,7 m3 Anstrude (dur) jaune besteld.342 Deze keer

langrijk waren geworden voor Van Nieukerken. De in-

vroeg Van Nieukerken geen monsters aan en bracht hij

vloed van de denkbeelden van Van der Veen is hier dui-

niet zelf een bezoek aan de groeve. Hij ging af op de

delijk aanwezig.

deskundigheid van Van der Veen. Argumenten voor keuze van Anstrude zijn niet bekend. Er werd door Van

6.3.6 Kalksteen uit de Oise

der Veen alleen gerefereerd aan het monument voor

Gedurende WO II stond de restauratie van de kerk op

Koningin Emma in Den Haag.343 Net als bij de verande-

een laag pitje; veel aandacht werd geschonken aan

ring van Reffroy naar Coutarnoux wordt bij verandering

brandpreventie en de bescherming van de gedenkte-

van Coutarnoux naar Anstrude de steen geler ten op-

kens zoals de praalgraven voor Engelbrecht I en II in

zichte van de vorige natuursteensoort. Hiermee lijkt

het kerkgebouw; er werd geen natuursteen geleverd.

de esthetische compatibiliteit met de oorspronkelijke,

In de jaren na WO II gingen architect Van Nieukerken

witte Belgische steen dus even minder op de voorgrond

en opzichter Van der Meer door met toepassing van

te staan.

Anstrude en Gobertange. Ook kwam hier Vaurion bij.

110


Van deze steen werden in september 1945 twee blokken geleverd door Keuzenkamp. Waarschijnlijk werd voor deze steen gekozen in verband met zijn grote duurzaamheid en hoge hardheid zoals eerder door Fèvre aangegeven. Ondanks de hoge prijs werd toch voor deze steen gekozen in verband met de directe beschikbaarheid van de blokken steen. Blijkbaar beviel de steen, want later worden nog diverse kubieke meters Vaurion verwerkt. Meerdere malen heeft men nog geprobeerd om steen te bestellen uit de groeve Mont Parnasse te Chavignon, maar door problemen met het verkrijgen van een invoervergunning lukte dit niet. Kort na WO II werd een nieuwe natuursteensoort geïntroduceerd bij de restauratie van de kerk: Dompierre. Het is onduidelijk waar deze partij werd toegepast, maar in 1947 werd nogmaals Dompierre besteld voor

Afbeelding 6.11 Duidelijk zichtbare blokken Vaurion in de topgevels van de kapellen aan de zuidzijde van het schip (oktober 2007).

dorpels en gootplaten voor de 1e en 2e travee van de zijbeuken van het schip.353 Toen bleek dat de afmetin-

uitvoering van restauraties en de daarbij horende na-

gen (1,25 x 0,8 x 0,15 en 0,95 x 0,85 x 0,27) zeer on-

tuursteenkeuze. In ieder geval werden in 1950 en 1951

voordelig uitkwamen met de aanwezige blokken bij

Faverolles (roche dur), St. Maximin en Anthéor (Crazan-

Keuzekamp, werden de blokken geleverd in Vaurion.

nes) geïntroduceerd.354 Ook werd na twintig jaar weer

Uit het zelfde borderel blijkt dat Van Nieukerken Vauri-

éénmalig een hoeveelheid Coutarnoux aangeschaft;

on toepaste voor buitenwerk (traceringen en driepas-

wellicht voor reparatie van oorlogsschade.

blokken, zie afbeelding 6.11) en Anstrude voor binnen-

Uit het restauratiearchief van de Onze-Lieve-Vrou-

werk (triforium). De toepassing als dorpel en de

wekerk blijkt dat J.A.L. Bom355 en N. van der Schaft356

uitwisseling van Dompierre voor Vaurion geeft aan dat

in opdracht van de Rijkscommissie meerdere reizen

er een hoge duurzaamheid werd toegeschreven aan de

hebben ondernomen naar Frankrijk om groeven te be-

Dompierre. Uit het oogpunt van visuele kenmerken zijn

kijken en natuursteen te selecteren. Op sommige van

Vaurion en Dompierre echter nauwelijks vergelijkbaar

deze reizen werden zij zelfs vergezeld door de direc-

door de grove structuur van Dompierre en de fijne

teur van de Rijkscommissie, mr. Van Nispen tot Seve-

structuur van Vaurion.

naer. In zijn artikel Natuursteen bij oude bouwwerken in het Bulletin KNOB, schreef Bom positief over Coutar-

Na het overlijden van Van der Meer in 1949 nam C.J.

noux: “Coutarnoux: gris en jaune, een mooi materiaal,

Bardet de dagelijkse leiding van het werk over. Het is

waarvan het gris de meer vaste kwaliteit vertegen-

onduidelijk of de nieuwe opzichter verantwoordelijk

woordigt en in een rustige en mooie toon, aanpassend,

was voor de introductie van nieuwe steensoorten of

patineert. De carrière, die de laatste jaren minder

dat het te maken had met de groter wordende invloed

goede steen opleverde, schijnt nu weer banken van de

van de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg op de

vroegere kwaliteit te hebben aangebroken”.357 In de


111

Handelsverdragen Al voor het uitbreken van WO II werd de invoer van bouwmaterialen gereguleerd door het Rijksbureau voor Bouwmaterialen (1939-1945). Met toestemming van J.A. Ringers konden tijdens de oorlog beschadigde monumenten worden hersteld en restauraties die voor de oorlog waren gestart worden voortgezet.346 De schaarse bouwmaterialen werden door het Rijksbureau voor Bouwmaterialen verdeeld onder de Wederopbouw dienst van Ringers en de restauraties, vallend onder het departement van Onderwijs, Wetenschappen en Kultuurbescherming.347 In de eerste jaren na WO II werd de import en export van onder andere bouwmaterialen nog steeds sterk gereguleerd door het Ministerie van Wederopbouw en Volkshuisvesting; natuursteen viel hierbij onder het Rijksbureau voor Keramische Producten. Per jaar werden handelsverdragen afgesloten met diverse landen. In deze verdragen werd door middel van contingenten afspraken gemaakt over de invoer en uitvoer van bepaalde producten.348 Zo werd bijvoorbeeld het contingent in te voeren Franse kalksteen voor 1949 5000 ton (ongeveer 2200 m3); halverwege het jaar werd dit met 5000 ton verhoogd.349 De aanvraag voor invoer van Franse kalksteen ten behoeve van de restauratie van de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda en het ontbreken van een (nieuw) handelsverdrag met Frankrijk was in het voorjaar van 1947 een reden voor het Ministerie om Van Nieukerken (en natuursteenleverancier Keuzekamp 350) te attenderen op de aanwezigheid van “handelsvoorraden Engelse kalksteen (Portland Stone)”.351 Om onbekende redenen werd deze steen niet gebruikt bij de restauratie. De handelsverdragen leidden tot felle discussies, ondermeer in 1949 door beschuldigingen dat handelaren natuursteen, bestemd voor de bouw (contingent 1689), uit België importeerden onder het veel grotere contingent stortsteen (contingent 1622).352 Ook werd het vermoeden uitgesproken dat er via België (en het Belgische contingent) Franse kalksteen zou worden ingevoerd.

woorden van Bom werd bij de restauratie van de Onze-

tot stand kwam met medewerking van de opzichter en

Lieve-Vrouwekerk dus jarenlang de minder vaste kwali-

de uitvoerder van de restauratie van de Onze-Lieve-

teit gebruikt. Bom noemt ook de Faverolles en St.

Vrouwekerk (Van der Tuuk en Graumans), werden de

Maximin als mogelijke vervangende steen voor Lede.

steensoorten “welbewust en in een willekeurige volg-

Opvallend is het noemen van de Dompierre als “leven-

orde door elkaar gebruikt, dit teneinde een levendig

dige doch vanwege de fossielopeningen iets te puttige

resultaat te creëren en zo goed mogelijk aan te sluiten

steen” door Bom. Deze steensoort is niet bekend uit

bij de intact gebleven gedeelten Baelegem en Lede-

andere bronnen.

steen”.359 De zichtbare aanwezigheid van schelpen en

Aan het einde van de jaren vijftig werd bij de res-

fossielen werd dus als compatibiliteitskenmerk gezien,

tauratie in Breda Gobertange en Faverolles gebruikt.

maar leverde op veel plaatsen een te ‘puttig’ uiterlijk

Later, toen Faverolles slecht of niet meer verkrijgbaar

op in vergelijking met de vele variëteiten Ledesteen

was, werd naast Gobertange ook St. Leu d’Esserent, St.

waaronder zeer homogene variëteiten zonder grote

Pierre Aigle, Anstrude en Vaurion toegepast. Het ge-

zichtbare fossielen. Door het afwisselend gebruiken

bruik van Faverolles ter vervanging van Ledesteen is in

van diverse steensoorten heeft men in Breda gepro-

lijn met de toepassing van schelprijke kalkstenen uit

beerd hier een oplossing voor te geven.

de departementen Oise en Aisne bij diverse andere monumenten in Nederland in deze periode.358 De keuze

Er is weinig informatie beschikbaar over de kleinschali-

lijkt hierdoor mede bepaald door de adviseurs van de

ge restauratie die in de jaren 1987 tot 1990 heeft

RDMZ. Volgens het artikel in Missets Bouwwereld, dat

plaatsgevonden. Onder leiding van architect Ruys werd

112


Afbeelding 6.13 PFM-microfoto (Polarisatie- en fluorescentiemicroscopie) van een monster kalksteen (vermoedelijk Reffroy/St. Joire of Coutarnoux). In de scheur is omzetting naar gips zichtbaar (TNO BenO, OLV 11.1, 50x, PP). Afbeelding 6.12 Duidelijk zichtbare blokken Faverolles aan de zuidwestelijke steunbeer van de toren (maart 2010).

de Kapittelzaal verbouwd in verband met de exploitatie van het kerkgebouw. Tevens werd in deze periode de hoge balustrade en de viering van de toren gerestaureerd.360 Uit de opname natuursteensoorten en kwaliteiten door B.G.H. Massop van Architectenbureau J. van Stigt blijkt dat tijdens deze restauratie een groot deel van de hoge balustrade werd vervangen in Montanier.361

6.4 Restauratie Van Stigt (1995-1998)

Afbeelding 6.14 Enkele proefstukken na de vries-dooi-proef (TNO BenO).

6.4.1 Natuursteenonderzoek aan het eind van de twintigste eeuw

to the structural damages, the severely decayed orna-

Voorafgaand aan de start van de tweede grote restau-

ces should be substituted” (afbeelding 6.13 en 6.14).363

ratiecampagne van de Onze-Lieve-Vrouwekerk werd

Naar aanleiding van het TNO-rapport en een ornament

door TNO een onderzoek uitgevoerd naar de staat van

dat tijdens de weekmarkt naast een marktkraam viel,

conservering van de natuursteen aan het monument.362

werden alle vrijstaande, bovendakse ornamenten in

Op basis van optische en elektronenmicroscopie en

september 1993 verwijderd en opgeslagen en werd alle

vries-dooi-proeven werd, ten aanzien van de ornamen-

schade aan de benedendakse ornamenten geïnventari-

ten, geconcludeerd dat de situatie “… is alarming: due

seerd. In de rapportage hierop volgend werd geadvi-

ments can easily collapse. The most compromised pie-


113

seerd om alle bovendakse inclusief zes benedendakse

dan wel behoud door middel van de JBACH methode

ornamenten te vervangen en alle overige ornamenten

veranderde naar een voorkeur voor een trachiet “met

te repareren.364

overeenkomstige kalksteenkleur als bestaand werk”.370 Op basis van kennis over de slechte technische staat

6.4.2 Tepla trachiet en Portland kalksteen

van het bestaande werk veranderden de keuzeargu-

Tijdens het bepalen van de uitgangspunten van de na-

menten van historisch/esthetisch naar technisch. Tech-

tuursteenrestauratie aan de Onze-Lieve-Vrouwekerk in

nische kenmerken, dat wil in dit geval zeggen de ver-

mei 1993 werd in algemene zin uitgegaan van plaatse-

onderstelde duurzaamheid, werden voor de architect

lijk repareren en vervangen en er werd gesproken over

leidend in het kiezen van een vervangende natuur-

“langzaam laten vergaan” van die onderdelen die wei-

steensoort. Het ontbreken van een grote historische

nig gevaar voor de omgeving opleverden.365 Op basis

waarde (in de zin van oudheidswaarde) bij de pinakels

van offertes werd geconcludeerd dat de kosten van

en kruisbloemen heeft de keuze voor vervanging, in

“impregneren van beeldhouwwerk (methode JBACH366)

plaats van conservering met behulp van de JBACH me-

gelijk zijn aan nieuw werk”. De keuze voor het één of

thode bepaald.

het ander zou in het werk moeten worden bepaald.

Door positieve resultaten met Weidenhahn trachiet

Steensoorten die als vervangende steen werden ge-

bij de restauratie van de Sint-Janskathedraal te ’s-Her-

noemd, waren Magnier367, Anstrude en Monterier.368 In

togenbosch (afbeelding 6.15) werd deze steen ook

het verslag naar aanleiding van de afsluiting van het

voorgesteld als vervangende steensoort voor de restau-

natuursteenonderzoek van oktober 1993 stelde Van

ratie in Breda. Echter, doordat de Weidenhahn trachiet

Stigt: “De slechte conditie van het ornamentale na-

op dat moment zeer duur was, ging men op zoek naar

tuursteenwerk, zoals die in het TNO rapport zijn aan-

een alternatief, eerst in Duitsland en toen dit niets op-

gegeven, wordt door de gedemonteerde delen beves-

leverde kwam de trachiet van Tepla (Tsjechië) in zicht.

tigd. De noodzaak van demontage van het ornamentale

Getuige een vergelijking van offertes werd in deze pe-

werk heeft het inzicht verruimd en zijn de standpunten

riode, vanwege de hoge prijs van Weidenhahn trachiet,

van te nemen maatregelen thans op een lijn. Gezien de

toch ook weer (Franse) kalksteen overwogen.371 In de

slechte conditie van het gedemonteerde materiaal

offertes van diverse leveranciers komen naast Tepla

moet afgezien worden van een steenverstevigende

trachiet ook Massangis, Anstrude, Brauvilliers, Savonni-

IBACH behandeling en moet tot vernieuwing worden

ères, Krensheimer Muschelkalk en Euville voor. Na di-

geadviseerd van pinakels, kruisbloemen en hogels. Ge-

verse bezoeken aan de eenvoudige groeve en aan het

zien de kwetsbaarheid als gevolg van de detaillering

klooster van Tepla waar eeuwenoude trachiet waar te

van het beeldhouwwerk en klimaatinvloeden komt een

nemen valt, werd gekozen voor het toepassen van deze

trachiet vulcanische steen met een overeenkomstige

steen. De prijs van de steen was ongeveer 1/10 deel

kleur als het overige werk hier voor in aanmerking. Op

van de Weidenhahn trachiet. Door deze relatief lage

basis van deze uitgangspunten zullen bestek en begro-

prijs en de eenvoud van de groeve werd de trachiet in

ting worden bijgesteld en voorgelegd aan de Gemeen-

grote blokken naar Nederland vervoerd en hier gese-

telijke Dienst Monumentenzorg en de Rijksdienst Monu-

lecteerd, op maat gezaagd en bewerkt.372 In totaal werd 75 m3 Tepla trachiet verwerkt voor de restauratie

mentenzorg”.369 De in eerste instantie, door adviseurs van de RDMZ, uitgesproken voorkeur voor vervanging in kalksteen

114


van de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda.373 Tepla trachiet werd vanaf halverwege de jaren negentig bij di-

Afbeelding 6.15 Weidenhahn trachiet aan de Gerfkamer van de Sint Janskathedraal te ’s-Hertogenbosch (januari 2006).

Afbeelding 6.16 Pinakel op de noordwestelijke hoek het noordertransept, uitgevoerd in Portland (januari 2006).

verse andere restauraties gebruikt zoals het Stadhuis

eindelijk dankzij een aangepaste detaillering toch re-

te Gouda (zie hoofdstuk 9), de Willibrordusbasiliek te

sulteerde in toepassing van Tepla trachiet. Tepla tra-

Hulst en de toren van de Laurenskerk te Rotterdam.

chiet voor het lijstwerk van de Niervaartkapel zou

Kleine reparaties, zoals hogels aan pinakels, werden

slechts 50 mm in het bestaande werk van kalksteen

uitgevoerd in Magny, kalksteen in plaats van in tra-

mogen worden ingewerkt om zo het vochttransport en

chiet. Magny werd gebruikt vanwege de grotere gelij-

het drooggedrag van de bestaande steen zo min moge-

kenis in fysische eigenschappen met het bestaande ma-

lijk te beïnvloeden.374

teriaal (voornamelijk Reffroy en Coutarnoux). Hierdoor wordt vochtophoping, en als gevolg hiervan eventueel

Na enige tijd werd de prijs van de Tepla trachiet opge-

vorstschade, tegengegaan. Argumenten gerelateerd

dreven, waardoor het transporteren van grote hoeveel-

aan de technische compatibiliteit hebben hier geleid

heden ruw materiaal naar Nederland niet meer econo-

tot toepassing van Magny in plaats van Tepla trachiet,

misch was. De zoektocht naar een nieuwe vervangende

dat in deze situatie als ongeschikt werd gezien. Opval-

steensoort leidde naar het eiland Portland in het Ver-

lend is een vergelijkbare technische argumentatie die

enigd Koninkrijk. Hier wordt sinds de Romeinse tijd een

in het opzichterdagboek beschreven staat en die uit-

kalksteen gewonnen die veelvuldig door Sir Christopher


115

Afbeelding 6.17 Reparatie aan en vervanging van het lijstwerk van de gevel van de Kapittelzaal. In totaal is ongeveer 17,5 m1 lijstwerk in Tepla trachiet toegepast en 0,5 m1 afdeklijst van de balustrade. Drie en een half overgangsblok naar de pinakels zijn vervangen en ongeveer 20 m1 is gerepareerd en afwaterend gemaakt met monulitmortel.378

Wren werd gebruikt voor herbouw van diverse kerken

6.4.3 Parementwerk

na de grote stadsbrand van Londen in 1666. In Neder-

Voorafgaand aan de restauratie door Van Stigt werd

land werd Portland steen na WO II op beperkte schaal

veel gediscussieerd over de noodzakelijkheid van inte-

toegepast.375 Ondermeer na onderzoek aan de kathe-

grale reiniging. Voorstanders, waaronder de architect,

draal van St. Paul (Londen, 1675-1710) werd in 1996 be-

achtten reiniging noodzakelijk om de staat van de ge-

sloten om naast Tepla Trachiet ook Portland steen te

vel goed te kunnen beoordelen en reparaties te kunnen

verwerken bij de restauratie in Breda.

uitvoeren. De tegenstanders waren van mening dat de

Door architect Van Stigt werd bepaald dat de beel-

natuursteen hierdoor te zwaar beschadigd zou worden

dengroep van de kooromgang en de zijkapellen een

en dat het monument door reiniging een groot deel van

dusdanige visuele eenheid vormt dat ook eenheid in

haar authenticiteit zou verliezen. Waarschijnlijk heb-

materiaal was gewenst. De Portland steen werd daar-

ben ook esthetische argumenten een rol gespeeld bij

om alleen aan (de noordkant van) het schip toegepast

de positiebepaling met betrekking tot reiniging, deze

(afbeelding 6.16). Sinds de beëindiging van de restaura-

zijn echter niet vastgelegd.

tie wordt Portland steen ook gebruikt voor natuur-

Uiteindelijk werd na onderzoek naar diverse reini-

steenvervanging in het kader van het meerjarenonder-

gingstechnieken door de TU Delft de gehele kerk inte-

houdsplan, zo zal de steen uiteindelijk toch over de

graal gereinigd met behulp van de JOS-methode met

gehele kerk terug te vinden zijn.376

voorweken.377 Na reiniging werden de problematische cementvoegen uitgehakt en werd bepaald op welke plaatsen het muurwerk gerepareerd moest worden om

116


een goede afwatering van de gevel te garanderen. Na reparatie met monulitmortel en na inboetwerk van Gobertange werd de gevel opnieuw gevoegd. Volgens de opzichterverslagen werd Tepla trachiet, behalve in het lijstwerk van de Niervaartkapel, vooral gebruikt ter hoogte van het maaiveld in de kooromgang, omdat deze plaats zeer hoog zoutbelast werd door urineren en de viskramen van de weekmarkt. Aan de trachiet werd hiervoor een hogere resistentie toegekend. Ondanks deze veronderstelling was het niet bekend wat de gevolgen van het toepassen van individuele blokken Tepla trachiet kunnen zijn op de omgeving van (zandige) kalksteen. Ten gevolge van verschil-

Afbeelding 6.18 Kleine blokjes Tepla trachiet in het parementwerk van het zuidertransept (juni 2009).

len in porositeit en afwijkende porieverdelingen kan

ringsproces en het ontstaan van eventuele schade aan

het transport van (zout bevattend) vocht door de muur

deze gevel zou zeer gewenst zijn.

en als gevolg hiervan zoutkristallisatiecycli, niet eenvoudig worden voorspeld.

Niet alleen ter hoogte van het maaiveld en voor het lijstwerk zijn blokken Tepla trachiet opgenomen, ook

Voor het lijstwerk werd vastgelegd dat de Tepla tra-

hoog boven de grond aan de zuidoostkant van het zui-

chiet ter voorkoming van technische problemen slechts

dertransept zijn solitaire blokjes Tepla trachiet te vin-

50 mm ingeschoten mocht worden in het bestaande

den (afbeelding 6.18). Waarom hier niet is gekozen voor

werk van kalksteen. Toch is er een aantal grote blok-

Gobertange is onduidelijk, maar het ligt voor de hand

ken (820x470x140 mm) geplaatst bij de restauratie van

te veronderstellen dat deze blokjes Tepla trachiet op

de zuidgevel van de Niervaartkapel (afbeelding 6.17).

dat moment voorradig waren en vergelijkbare blokjes

Deze blokken vormen een barrière tussen de onderen

Gobertange niet.

bovenliggende kalksteen. Monitoring van het verwe-

Afbeelding 6.19 Goed uitgevoerde reparatie in monulitmortel (maart 2006).

Afbeelding 6.20 Slecht uitgevoerde reparatie in monulitmortel (november 2005).


117

De afweging tussen vernieuwen (in Gobertange of Te-

hierop Rochefort geleverd. Dat A.J.F. Cuypers hiermee

pla trachiet) en repareren met mortel is vooral een fi-

aansloot op de gebruikelijke Vlaamse praktijk is niet

nanciële overweging geweest, maar ook het behouden

verwonderlijk gezien zijn connecties in Antwerpen.380

van zoveel mogelijk historisch materiaal werd door Van

In de eerste jaren van de twintigste eeuw volgde de

Stigt aangegeven als reden voor mortelreparatie. Het

familie Van Nieukerken trouw de opvattingen van P.J.H.

primaire doel van reparatie was de gevel (de regenjas

Cuypers over het restaureren van Gotische gebouwen.

in de woorden van Van Stigt) in een goede technische

Toen Van Nieukerken doorschoot in zijn plannen voor

staat te brengen. Door het harde en stijve cement-

de vergotisering van de Onze-Lieve-Vrouwekerk werd

voegwerk was de waterhuishouding in de gevel ver-

hij gecorrigeerd door Cuypers, waarna hij trouw zijn

stoord en had de natuursteen schade aan het opper-

plannen aanpaste.381 Met de oprichting van de Rijks-

vlak opgelopen. De stenen werden gerepareerd met

commissie in 1918 kregen de nieuwe restauratieopvat-

monulitmortel (afbeelding 6.19).

tingen, vooral uitgedragen door haar secretaris Kalf,

De compatibiliteit van de toepassing van monulit-

steeds meer invloed. Dit leidde tot scherpe discussies

mortel op (zandige) kalksteen is echter niet bij voor-

over de reconstructie van de kooromgang. Ditmaal was

baat duidelijk en onomstreden. Doordat de mortel ge-

Van Nieukerken minder genegen om zijn plannen aan

baseerd is op een tweecomponentensysteem

te passen. Uiteindelijk gaf hij zich gewonnen en werd

bestaande uit een poeder (gemalen kalksteen en zink-

niet al het sculpturale beeldhouwwerk van de wimber-

oxide) en een vloeistof (verzadigde zink-chloride-oplos-

gen gereconstrueerd. Tot op de dag van vandaag herin-

sing) bestaat de kans op vorming van calciumchloride,

nert een gipsen afgietsel, geplaatst in één van de

een hygroscopisch zout.379 Ongeveer 10 jaar na uitvoe-

noordoostelijke traveeën van de kooromgang aan de

ring van de reparaties kan voorlopig worden geconclu-

discussie tussen de Rijkscommissie en de architect.382

deerd dat de reparaties veelal nog in takt zijn en wei-

De meningsverschillen waren vooral stilistisch en es-

nig opvallen tussen de Ledesteen en Gobertange in het

thetisch van aard en gingen zelden over het toegepaste

parementwerk. Toch zijn er ook diverse reparaties

materiaal. Ook de plaatsing van Van der Meer, de door

zichtbaar die weinig duurzaam zijn gebleken. Door het

prof. Odé opgeleide beeldhouwer, bij de restauratie

aanbrengen in een te dunne laag zijn (krimp)scheuren

van de kerk kwam voort uit stilistische overwegingen,

ontstaan waardoor de mortelreparatie begint los te la-

niet uit technische. Van der Meer lijkt in tegenstelling

ten (afbeelding 6.20).

tot de andere leerling van Odé, Van der Schaft, weinig invloed te hebben gehad op de natuursteenkeuze (zie

6.5 Discussie

hoofdstuk 3). De argumenten die gebruikt werden voor natuur-

6.5.1 Evolutie van keuzeargumenten

steenkeuze door Van Nieukerken in 1904 volgden uit

Het is duidelijk dat bij de negentiende-eeuwse restau-

zijn stilistische keuze voor reconstructie. Een harde

ratiewerken aan de toren van de kerk het aanbod van

steen die goed te bewerken was en goed (ver)kleurde

steensoorten bepalend was voor de keuze. Er was de

bij het bestaande werk. Goed bewerkbaar en hard lij-

wens om een witte kalksteen te gebruiken. Rochefort

ken niet met elkaar verenigbaar. Hard staat hier echter

en Savonnières waren de twee algemeen beschikbare

voornamelijk voor homogeen en regelmatig, waardoor

witte steensoorten op dat moment. Doordat Savonniè-

bewerking relatief eenvoudig is doordat de steen geen

res tijdelijk niet leverbaar was, werd als logisch gevolg

verrassingen heeft ondanks de hardheid. Voor een ar-

118


Afbeelding 6.21 Briefhoofd met daarin de indeling van leverbare steensoorten naar hardheidsklasse van de grootste Franse groeve-exploitant aan het begin van de twintigste eeuw: Civet, Pommier et Cie.

chitect die geen ervaring had met restauratie en met

van vele kubieke meters en het gebruik van dezelfde

de toepassing van grote hoeveelheden natuursteen lag

steen voor het Koninklijk Instituut voor de Tropen heb-

de keuze voor St. Joire (later geëvolueerd tot Reffroy)

ben waarschijnlijk grote invloed op de keuze gehad.

voor de hand, omdat dit de enige liais-steen was, die

Halverwege de jaren dertig van de twintigste eeuw

op dat moment gebruikelijk was in Nederland (zie afbeelding 6.21 en ook hoofdstuk 5).383 Liais wil zeggen dat het een zeer harde steen is met uitstekende kenmerken: “… toutes les qualités des plus belles pierres; son grain est fin, sa texture pleine, compacte, homogène, uniforme, ne renferme aucune empreinte de coquillages ni marins, ni lacustres …’384 Hoge hardheid (liais) was met de keuze voor Coutarnoux Jaune na WO I geen primaire eis meer voor Van Nieukerken. Naast het gegeven dat Coutarnoux iets zachter is, is het soortelijk gewicht (2345 kg/m3 versus 2208-2266 kg/m3) iets hoger terwijl de drukvastheid (446-519 kg/cm2 versus 505 kg/cm2) vergelijkbaar is met Reffroy.385 Ook koos Van Nieukerken met Coutarnoux voor een gelere steen dan Reffroy. De beschikbaarheid in grote afmetingen, de garantie voor levering

Afbeelding 6.22 Geprofileerd werk in kalksteen uit de Oise aan de toren. Ondanks de wens om de levendigheid van de gevel te vergroten wijkt de steen in esthetische zin duidelijk af van de oorspronkelijke steen (januari 2010).


119

stapte Van Nieukerken, op aanraden van Van der Veen,

dergelijke kleine onderdelen. De voordracht van Port-

over op de toepassing van steen die meer lijkt op de

land is wel door architect Van Stigt en opzichter

bestaande Ledesteen. De grofporeuze fossielrijke steen

Massop gedaan. De uiteindelijke keuze werd gemaakt

uit de groeve Mont Parnasse te Chavignon werd ge-

in overleg met Overeem.

bruikt en ook werden er naast Gobertange diverse le-

Met de toepassing van Tepla trachiet en Portland

veringen Ledesteen gedaan. Deze trend zette zich na

kalksteen was de restauratie van de Onze-Lieve-Vrou-

WO II voort met toepassing van Faverolles, St. Maximin,

wekerk in Breda leidend. Nadat Tepla trachiet voor

St. Leu-d’Esserent en St. Pierre Aigle. Naast deze

Breda was gekozen is de steen ook bij diverse andere

steensoorten werd vooral Anstrude gebruikt voor het

restauraties toegepast totdat de prijs van het materi-

interieur en de hardere Vaurion voor het geprofileerde

aal, in verband met de grote hoeveelheid onbruikbare

werk aan het exterieur. De fossielrijke stenen werden

steen, dusdanig was gestegen dat toepassing op grote

in eerste instantie alleen in het parementwerk ge-

schaal niet meer rendabel was. Deze situatie was blijk-

bruikt, maar later, bij restauratie van de toren, ook

baar dermate problematisch dat voor de laatste beno-

voor het geprofileerde werk (afbeelding 6.22). Wellicht

digde kubieke meters een andere steensoort moest

kwam dit mede door een forse prijsstijging van de Vau-

worden gevonden: de kalksteen uit Portland, een steen

rion aan het eind van de jaren vijftig.

met bewezen duurzaamheid in Londen en Utrecht.387

386

Na toepassing van Portland aan de Onze-Lieve-VrouweNet als de Van Nieukerkens heeft ook Van Stigt de no-

kerk is de steen gebruikt aan vele andere Nederlandse

dige discussies gevoerd met de diverse overheden en

monumenten.

materiaaldeskundigen over de uitvoering van de restauratie van het exterieur. In tegenstelling tot de dis-

6.5.2 Vervangreeksen

cussies bij de restauratie onder leiding van Van Nieu-

Tot aan het begin van de negentiende eeuw werd de

kerken waren deze tijdens de restauratie onder Van

Onze-Lieve-Vrouwekerk regelmatig gerepareerd. Voor

Stigt vooral technisch en esthetisch in plaats van stilis-

zover bekend werd dit altijd met “witten arduyn” ge-

tisch van aard. Nadat er overeenstemming was over de

daan.388 Voor de grootschalige reparaties aan de onder-

keuze voor een trachiet, in verband met de duurzaam-

ste twee geledingen van de toren in de periode 1870-

heid, is er over de uiteindelijke natuursteenkeuze, Te-

1874 onder leiding van stadsarchitect A.J.F. Cuypers

pla trachiet, geen discussie geweest. De steen werd

werd voor het eerst een steensoort toegepast die van

aangedragen door Overeem, natuursteenadviseur van

het origineel afweek. Met de opeenvolgende restaura-

de RDMZ. Deze voordracht is door architect Van Stigt

tiecampagnes werd het totaal aantal steensoorten dat

overgenomen. Ook de keuring van het materiaal is niet

toegepast is aan het exterieur van de kerk opgevoerd

door Van Stigt of zijn opzichter Massop uitgevoerd,

tot minimaal zeventien, exclusief de variëteiten van de

maar door Overeem in samenwerking met aannemer

fossielrijke stenen uit het departement Oise.389

Nico de Bont bv. en onderaannemer Steenhouwerij Maarssen.

Het algemene beeld van de vervangreeksen aan de Onze-Lieve-Vrouwekerk betreft vooral het beeldhouw-

De keuze voor Magny als natuursteensoort voor het

werk en kan worden omschreven als: Ledesteen (origi-

inschieten van hogels is ook gebeurd op basis van ad-

neel) -> Franse kalksteen (19e-20e eeuw) -> trachiet.

vies door Overeem en volgde de dan gebruikelijke res-

Hierbij is het type kalksteen variabel en vormt het

tauratiepraktijk voor het gebruik van kalksteen voor

beeldhouwwerk aan de toren een uitzondering, omdat

120


Afbeelding 6.23 Het enige overgebleven originele (scheluwe) raam in Ledesteen (oktober 2009).

Afbeelding 6.24 Waterlijsten van Rochefort kalksteen uit de periode 1870-1874 (juni 2009).

hierbij tweemaal een vervanging heeft plaatsgevonden

nog profiellijsten en wat beeldhouwwerk te vinden.392

in kalksteen en geen vervanging in trachiet. Ook de

De restauratie van de toren door A.J.F. Cuypers

laatste vervangingen van de restauratie onder leiding

heeft in de vorm van waterlijsten en ander geprofi-

van Van Stigt en de vervangingen in het kader van het

leerd werk van Rochefort kalksteen zijn sporen nagela-

meerjarenonderhoud wijken af, omdat hier kalksteen

ten. Alle beeldhouwwerk van deze restauratie werd na

werd gebruikt in plaats van trachiet.

WO II reeds vervangen door Van Nieukerken en De Wil-

Voor het parementwerk is het beeld eenvoudiger,

de en heeft dus een levensduur van 80 tot 90 jaar ge-

omdat het parementwerk niet overal vervangen is en

had. Ondanks de duidelijk aanwezige sporen van ver-

waar wel vervanging heeft plaatsgevonden dit slechts

wering van het steenoppervlak en een sterke bealging

één en in sommige gevallen twee maal is geweest. Het

op liggende onderdelen zien de overgebleven onderde-

algemene beeld is hier: Lede -> (zandige) kalksteen.

len er goed uit en vallen ze voornamelijk op door hun witte uiterlijk (afbeelding 6.24). Net als het restaura-

6.5.3 Duurzaamheid

tieve parementwerk in Gobertange hebben deze on-

Een globale rekensom leert dat er aan het exterieur

derdelen nu een bewezen gebruiksduur van 140 jaar.

van de Onze-Lieve-Vrouwekerk ongeveer 1500 m3 natuursteen is verwerkt.390 In de loop van de hier be-

Het noodzakelijk zijn van de restauratie door Van Stigt

schreven grootschalige restauratiecampagnes is hier-

geeft aan dat de restauratie door Van Nieukerken in al-

van ongeveer 50% vervangen.391 Het meeste originele

gemene zin niet duurzaam was. Het gebrek aan duur-

Ledesteen is te vinden in de gevels en steunberen van

zaamheid met betrekking tot natuursteen is echter

het transept, de lichtbeuk van het schip en het hoog-

vooral te relateren aan twee zaken, te weten de alzij-

koor. Van het originele geprofileerde en geornamen-

dige en dus zware expositie van het vrijstaande beeld-

teerde natuursteenwerk is weinig meer over. Eén van

houwwerk en het gebruik van dichte, harde, stijve ce-

de ramen in de kooromgang bevat nog een tracering in

mentvoegen in het parement.

Ledesteen (afbeelding 6.23) en op enkele plaatsen zijn

Uit de bronnen met betrekking tot de restauratie


121

Afbeelding 6.25 Ongeveer 80 jaar na plaatsing was het noodzakelijk om de pinakels op de balustrade van de kooromgang te vervangen (Architectenbureau J. van Stigt bv. 1993).

Afbeelding 6.26 De metselmortel die tijdens de restauratie Van Nieukerken werd gebruikt is niet compatibel met de natuursteen gebleken (R.P.J. van Hees).

van de kerk blijkt niet welke levensduurverwachting de

is nagedacht over de compatibiliteit met de natuur-

architecten Van Nieukerken hadden van de gekozen

steen. Daarmee is deze keuze wel van grote invloed

Franse kalksteensoorten. Als het verslag van de studie-

geweest op de duurzaamheid van het parementwerk

reis wordt bekeken, is het echter aannemelijk dat de

als geheel. Opvallend is dat vooral de (originele) Lede-

architecten een langere levensduur dan 60 tot 80 jaar

steen en de negentiende-eeuwse Gobertange (afbeel-

hadden verwacht.393 Gebaseerd op het bezoek aan di-

ding 6.26) hierdoor schade hadden opgelopen en de

verse uitgevoerde (restauratie)projecten in Reffroy/St.

vervangende Franse kalksteensoorten in mindere mate.

Joire tot ongeveer 40 jaar oud, concludeerde Van Nieu-

Afbeelding 6.27 laat zien dat de jongere Gobertange

kerken dat de steen duurzaam was. Ondanks deze po-

nog weinig of geen schade heeft opgelopen. De schade

sitieve inschatting bleek dat in Breda ongeveer 30 tot

aan de Lede en Gobertange ten gevolge van de ce-

40 jaar na uitvoering al vervanging nodig was en dat

mentvoegen, heeft vooral geleid tot reparaties aan het

binnen 60 tot 80 jaar bijna al het niet beschutte beeld-

steenoppervlak en heeft slechts in enkele gevallen ge-

houwwerk vervangen moest worden.394

leid tot vervanging.

De harde, stijve cementvoegen hebben niet direct met

Doordat het slechts tien tot vijftien jaar geleden is dat

de natuursteenkeuze te maken maar zijn wel onder-

de Tepla trachiet werd toegepast aan de kerk is het

deel geweest van een keuzeproces waarbij de duur-

niet mogelijk om de levensduur van deze steen vast te

zaamheid van het afzonderlijke materiaal (de mortel in

stellen. Opvallend aanwezig is echter wel het kleurver-

dit geval) heeft geprevaleerd en waarbij onvoldoende

schil tussen natte en droge ornamenten: bij droog, zon-

122


nig weer is de steen licht grijs van kleur terwijl bij regenachtig weer de steen zeer donker en grauw overkomt. Samen met een forse bealging aan de noordwest zijde van de ornamenten kan dit erop duiden dat de ornamenten veel water opnemen c.q. vasthouden. Wellicht zou dit op termijn ook tot andere vormen van schade kunnen leiden. Monitoring van eventueel optredende schade op langere termijn is hiervoor wenselijk. Gillhuber et al. noemen o.a. schilferen en alveolisatie als typische schadekenmerken voor deze steen. 395

6.5.4 Compatibiliteit Historisch De steenkeuze bij de negentiende-eeuwse restauratie van de toren: Rochefort en Gobertange (steen van Jodoigne) lijkt enigszins wonderlijk in historische zin, omdat het gebruik van Rochefort in Nederland niet is gedocumenteerd en het gebruik van Gobertange meestal wordt gerelateerd aan het einde van de negentiende eeuw. Esther en De Clerq beschrijven beide de toepassing van de steen van Rochefort (Crazannes) in de negentiende eeuw in België.396 De steen werd voor diverse

Afbeelding 6.27 Gobertange, aangebracht in de jaren veertig aan de zuidzijde van het schip vertoont weinig sporen van verval (juni 2009).

noemen van de steen in het briefhoofd van steenhouwer Glabbeek doet vermoeden dat de steen meer is toegepast in Nederland (afbeelding 6.28). Wellicht dat de steen vaker verward is met de kalk-

representatieve gebouwen gebruikt, waaronder restau-

steen uit Caen, zoals ook gebeurt in het eerder ge-

raties. Vaak werd de steen in combinatie met of in aan-

noemde artikel uit Missets Bouwwereld uit 1963 waarin

vulling op het krijt van Hourdain gebruikt. Esther geeft

abusievelijk wordt vermeld dat er Calcaire de Caen is

aan dat de steen ook gebruikt werd in combinatie met

toegepast aan de toren van de Onze-Lieve-Vrouwekerk.

Gobertange om te kunnen voorzien in grotere (hogere)

Deze witte kalksteen uit Normandië is geologisch ge-

afmetingen. Het gebruik van de steen in Nederland is

zien iets ouder (Jura) dan de uit het Krijt afkomstige

niet gedocumenteerd. Slinger et al. maken geen mel-

steen van Rochefort, maar voor wat betreft het uiter-

ding van Rochefort of Crazannes als toegepaste steen-

lijk zijn beide stenen vergelijkbaar en is verwisseling

soort aan Nederlandse monumenten. Wel blijkt uit een

voorstelbaar.

bericht in de Vaderlandsche Letteroefeningen uit 1830 dat het beeld van Jacob Cats397 in Brouwershaven ge-

Ook de toepassing van Gobertange in de negentiende

maakt is uit Rochefort steen.398 Slinger et al. geven

eeuw in Nederland is niet gedocumenteerd. De steen

echter aan dat de steensoort van dit beeld Savonnières

werd in België veelvuldig gebruikt voor restauratie van

zou zijn. Gezien het bestaan van bedrijven die zich

een groot aantal middeleeuwse gebouwen. Zo werden

speciaal richtten op de handel in Rochefort en het ver-

in de periode 1854-1869 tenminste 265 putten ge-


123

Afbeelding 6.28 Briefhoofd W. van Glabbeek met vermelding Rochefort en briefhoofd van het Antwerpse Magasin de pierres de Rochefort & de Caen.399

opend.400 Ondanks dat Wierda in 1875 nog aangeeft dat

lig gebleven zonder dat hiervoor een reden bekend is.

de steen “… in Nederland niet in gebruik is …” lijkt het

Ondanks dat deze steen in Nederland bij de bouw van

voor de hand te liggen dat de Gobertange in deze peri-

diverse bouwwerken aan het einde van de negentiende

ode vaker is toegepast in (het zuidelijk deel van) Ne-

eeuw is toegepast is de toepassing in Breda de enige

derland.401 Het gebruik van Gobertange voor restaura-

gedocumenteerde toepassing van Larochette als ver-

tie in de jaren zeventig (en wellicht ook al in de jaren

vangende natuursteensoort voor Ledesteen in Neder-

veertig) van de negentiende eeuw gaf het startsein

land.

voor een nieuwe historische continuïteit. De steen werd tijdens alle opeenvolgende restauratiecampagnes

In tegenstelling tot J.J. van Nieukerken, die één van de

aan de kerk vrijwel onafgebroken gebruikt voor vervan-

laatste architecten in een lange rij was die Reffroy (of

ging van het parementwerk.

St. Joire) toepaste, was zijn zoon Marie er als één van

In tegenstelling tot de trendzettende keuze voor

de eersten bij om een nieuwe steen in Nederland te in-

Gobertange en vergelijkbaar met de keuze voor Roche-

troduceren: Coutarnoux. De keuze voor deze kalksteen

fort door A.J.F. Cuypers was de toepassing van

uit de Bourgogne past wel heel duidelijk in een histori-

Reffroy/St. Joire gebaseerd op een toepassingsgeschie-

sche trend, omdat deze groeven groot konden worden

denis in Nederland van ongeveer 30 jaar en was Van

in de periode na WO I ten koste van de groeven in het

Nieukerken één van de laatsten die de steen in Neder-

zwaar getroffen stroomgebied van de Maas.

land, vanwege leveringsproblemen, in 1917 toepaste.402

De Van Nieukerkens waren niet alleen pioniers bij de keuze van Coutarnoux. Ook waren zij, voor zover

De (noodgedwongen) keuze voor toepassing van Obern-

bekend, de eerste architecten die op advies van Van

kirchener zandsteen is een incident gebleven en blijft

der Veen kozen voor een grove, fossielrijke kalksteen

in historische zin altijd verweven met de beperkte le-

uit het departement Aisne (Chavignon) vanwege de ui-

verbaarheid van Franse kalksteensoorten tijdens WO I.

terlijke gelijkenis met Ledesteen, waarmee diens denk-

Ook het gebruik van de steen van Larochette is eenma-

beelden aangaande esthetische en historische compati-

124


biliteit werden vertaald in concrete toepassing van vervangende steensoorten. Na WO II werd de toepassing van vergelijkbare kalksteensoorten algemene praktijk bij restauraties van gebouwen uit witte Belgische steen. Blijkbaar past de natuursteenkeuze voor restauraties aan de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda goed bij de pioniersrol, want ook de introductie van Tepla trachiet tijdens de restauratie door Van Stigt was de eerste in zijn soort. Zonder dat hier tijdens de restauratiecampagne aan werd gerefereerd is hier sprake van contrast met artikel tien van het Charter van Venetië (zie hoofdstuk 1), omdat er feitelijk geëxperimenteerd werd met nieuwe materialen (technieken) aan één van de belangrijkste monumenten van Nederland, terwijl

Afbeelding 6.29 Opvallend kantige blokken Reffroy (juni 2009).

de mogelijke gevolgen hiervan nog niet bekend waren. vaandel. Zo werd de keuze voor St. Joire mede bepaald

Esthetisch

door zijn grijzige verweringskleur en werden tijdens

Het gebruik van de term witte steen bij de negentien-

WO I Udelfanger zandsteen en Ettringer tufsteen mede

de-eeuwse restauraties van de toren van de Onze-Lie-

vanwege hun kleur afgewezen voor toepassing aan de

ve-Vrouwekerk illustreert het denken over esthetische

kerk. Ondanks de toepassing van veel verschillende

compatibiliteit in die tijd. De originele Ledesteen, de

steensoorten zijn ze moeilijk van elkaar te onderschei-

vervangende Gobertange en Rochefort, maar ook de

den en is er een grote homogeniteit. Het meest opval-

geopperde Savonnières werden allen samen gebracht

lende verschil tussen originele en vervangende natuur-

onder de noemer witte steen. Kleine kleurverschillen

steen is de kantigheid en de afmetingen van de

en mineralogische samenstelling waren van onderge-

blokken. Zowel voor als na reiniging van de kerk steken

schikt belang. Wel werden de hoogtematen van de la-

met name de blokken Reffroy en Euville in het pare-

gen in het parement gerespecteerd bij vervanging.

mentwerk af tegen de originele Ledesteen (afbeelding

Anno 2010 blijkt dat de kleur van de Rochefort en de kleur van de Gobertange bijna aan elkaar gelijk

6.29), waardoor uiteindelijk de esthetische compatibiliteitsdoelstelling slechts ten dele geslaagd is.

zijn. Beide stenen zijn echter duidelijk witter dan de originele Ledesteen. De verweringsvorm en het verwe-

Een grote bijdrage aan het kiezen van steen die (esthe-

ringsoppervlak van de Rochefort is daarentegen verge-

tisch) compatibel is met de bestaande werd geleverd

lijkbaar met de afgeronde vormen van de Ledesteen.

door Van der Veen. Zijn pleidooi voor het toepassen

De Gobertange valt op vanwege zijn harde, rechte

van Ledesteen ter vervanging van Ledesteen heeft ge-

kanten.

leid tot de aanvoer van Ledesteen, afkomstig van afbraak in België. Zijn introductie van Chavignon, later

Esthetische compatibiliteit stond bij de Van Nieuker-

gevolgd door St. Pierre Aigle, Faverolles, etc. heeft in-

kens gedurende de gehele restauratie hoog in het

derdaad recht gedaan aan de gewenste “levendigheid”,


125

Afbeelding 6.30 Bovendeel van een gevelpinakel vervangen in Tepla trachiet (januari 2010).

Afbeelding 6.31 Tepla trachiet aan de Sint-Willibrordusbasiliek te Hulst (augustus 2007).

zij het wellicht in overdreven mate, die zo kenmerkend

tie rondom de natuursteenkeuze voor de kerk in Breda

is voor Ledesteen.

wordt echter nergens melding gemaakt van het voorko-

403

men van deze twee varianten. Het verschil kan dus op Afhankelijk van de weersomstandigheden hebben de

toeval berusten. Een andere verklaring voor het kleur-

ornamenten uit Tepla trachiet een licht of donker grij-

verschil is wellicht te vinden in de grotere hoeveelheid

ze kleur. Vreemd genoeg wekt de Tepla trachiet aan de

vlak werk aan de schachten van de pinakels in Tepla

Sint-Willibrordusbasiliek te Hulst veel minder deze in-

trachiet in Hulst waar nog nauwelijks sprake is van ver-

druk; hier lijkt de steen veel blonder. Waarschijnlijk is

weringsprocessen, waardoor het oppervlak geler lijkt.

dit verschil toe te schrijven aan het voorkomen van

Dit in tegenstelling tot de ornamenten die over een

twee kleurvarianten in de groeve van Tepla. Gillhuber

groot en ruw oppervlak zijn blootgesteld aan de weers-

et al. geven aan dat de steen wordt gewonnen in een

omstandigheden en hierdoor vergrijst zijn (zie afbeel-

grijze en een geel-beige variant.404 In de corresponden-

ding 6.30 en 6.31).

126


Hoewel Van Stigt (technische) compatibiliteit mee

aan het omliggende muurwerk in Lede en Gobertange

heeft genomen in zijn overwegingen, is het duidelijk

was zeer belangrijk. De mortel was duidelijk niet com-

dat de verandering van kalksteen naar trachiet en ver-

patibel met de natuursteen. Toch volgt ook Van Stigt

volgens naar Portland kalksteen als vervangende steen,

niet consequent de lijn van technische compatibiliteit.

niet geleid werd door een streven naar maximale com-

De nieuwe pinakels en kruisbloemen in Tepla trachiet

patibiliteit. Om esthetische redenen heeft Van Stigt de

die bovenop de kalksteen werden geplaatst, maar ook

Portland kalksteen niet direct naast de Tepla trachiet

de blokjes Tepla trachiet die in het parement zijn ver-

toegepast, maar hier waren geen technische overwe-

werkt zijn niet onderzocht op hun technische compati-

gingen ten opzichte van het originele materiaal mee

biliteit met de bestaande (zandige) kalksteen. De mi-

gemoeid, het ging hier om de beeldengroep als geheel.

neralogische samenstelling en de fysische

In het tienjarig onderhoudsplan uit 2002 wordt voor

eigenschappen van de Tepla trachiet wijken mogelijk

alle kleine en grotere vervangingen Portland steen aan-

dusdanig af van het omliggende werk - veelal in Reffroy

gegeven.405 Hierdoor ontstaat er uiteindelijk toch een

of Coutarnoux maar ook Gobertange en Lede - dat dit

menging van Tepla trachiet en Portland steen.

op lange termijn wellicht zou kunnen resulteren in ongewenste vochtophopingen. Monitoring van deze situa-

Technisch

tie zou zeer gewenst zijn om aldus kennis op te

Tijdens de restauraties door A.J.F. Cuypers en door het

bouwen.

Architectenbureau Van Nieukerken was er nog geen

Door het gebruik van de term technische restauratie

duidelijk besef van technische compatibiliteit. Materia-

door Van Stigt mag op voorhand worden aangenomen

len, waaronder natuursteen, werden beoordeeld op

dat beslissingen met betrekking tot de keuze van ver-

hun individuele technische kenmerken en kwaliteiten.

vangende natuursteen eerder gebaseerd zullen zijn op

Er werd nog geen onderling verband gelegd tussen de

technische compatibiliteit dan op esthetische compati-

kenmerken van de verschillende bouwmaterialen. Toch

biliteit. Door Van Stigt werd gebruik gemaakt van de

hebben de toegepaste steensoorten uit beide restaura-

resultaten van (wetenschappelijk) onderzoek naar de

tiecampagnes geen zichtbare negatieve invloed op het

staat van conservering van het gebouw; dit kan worden

originele materiaal gehad. De gebruikte metsel- en

gezien als een stap voorwaarts ten opzichte van de vo-

voegmortel hebben dit wel gehad. De mortel was dui-

rige restauratiecampagnes.

delijk niet compatibel met de originele natuursteen

6.6 Samenvatting

Een goed voorbeeld van het rekening houden met tech-

De Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda heeft in de onder-

nische compatibiliteit is het gebruik door Van Stigt van

zochte periode vijf restauratiecampagnes gekend,

kalksteen voor het inschieten van individuele hogels

waarvan de belangrijkste waren:

aan pinakels van kalksteen. Er is echter geen onder-

De restauratie van de kerktoren onder leiding van stadsarchitect Cuypers van 1870 -1875;

zoek gedaan naar de exacte eigenschappen van de bestaande kalksteen en nieuw in te brengen kalksteen om deze zo goed mogelijk op elkaar aan te laten sluiten. De observatie van Van Stigt dat de harde, stijve en weinig poreuze cementmortel, die tijdens de vorige

De restauratie van het kerkgebouw onder leiding van bureau Van Nieukerken van 1904-1969; De restauratie van kerk en toren onder leiding van Van Stigt van 1995-1998.

restauratiecampagne was toegepast, schade toebracht


127

De steenkeuze bij de eerste campagne werd beïnvloedt

fort, kenmerkt de eerste restauratiecampagne. Tijdens

door de Frans-Duitse oorlog waardoor het gebruik van

de campagne onder leiding van Van Nieukerken wer-

Savonnières geen reële optie was. Zonder veel discus-

den, naast diverse andere steensoorten, belangrijke

sie en waarschijnlijk gebaseerd op de Vlaamse restau-

hoeveelheden Reffroy en Coutarnoux gebruikt. De

ratiepraktijk wordt gekozen voor toepassing van Ro-

meest recente restauratiecampagne onder leiding van

chefort.

Van Stigt is herkenbaar aan de toepassing van Tepla

De tweede restauratiecampagne werd onder andere

trachiet en later Portland.

beïnvloed door het tot stand komen van richtlijnen en voorschriften zoals de Grondbeginselen en de Steen-

In de drie beschouwde restauratiecampagnes werd ver-

houwerswet en door beide wereldoorlogen. Duurzaam-

schillend met de natuursteenkeuze omgegaan. Duur-

heids- en compatibiliteitsoverwegingen hebben door-

zaamheid, c.q. het streven naar het gebruik van een

heen de gehele campagne een rol gespeeld zonder dat

goede kwaliteit natuursteen is altijd aanwezig ge-

men zich hier altijd bewust van was.

weest, maar de kennis over dat begrip neemt pas lang-

De derde restauratiecampagne is vooral van belang

zamerhand toe. Ook het zoeken naar een steen die qua

als technische restauratie, waarbij de architect gebruik

kleur past in het geheel is een vaak terugkomend gege-

maakte van de bevindingen van wetenschappelijk on-

ven. Echter het bewust omgaan met dergelijke zaken

derzoek naar reinigingsmethoden en de verwering van

lijkt voor het eerst voorzichtig aanwezig onder invloed

de natuursteen aan het monument. Met betrekking tot

van Van der Veen en uiteindelijk steeds meer bewust

de keuze voor een vervangende natuursteensoort werd

bij Van Stigt, in wiens campagne overigens aspecten

geen wetenschappelijk onderzoek ingezet.

rond technische kwaliteit overheersten.

De witte kalksteen uit Charente Maritieme, Roche-

128


7

Maria-Magdalenakerk Goes

7.1 Inleiding

Gedurende de gehele negentiende eeuw was er sprake

Samen met de Sint-Bavo te Aardenburg, de Onze-Lieve-

van herstelwerkzaamheden aan het kerkgebouw en tij-

Vrouwekerk te Tholen, de Sint-Nicolaaskerk te Brou-

dens de eerste drie decennia van de twintigste eeuw

wershaven en de Sint-Willibrordusbasiliek te Hulst,

werden kort achter elkaar twee restauratiecampagnes

werd de Grote of Maria-Magdalenakerk door Mulder tot

uitgevoerd. Zo hebben in de twintigste eeuw, naast de

de belangrijkste Zeeuwse kerkelijke monumenten ge-

restauratie van de dakruiter en het orgel evenals enke-

rekend.406 De kerk van Goes kon volgens hem worden

le onderhoudswerkzaamheden, vier restauratiecam-

gezien als de “schoonste en fijnst gedétailleerde”.

pagnes plaatsgevonden, te weten:

De (bouw)geschiedenis van de Maria-Magdalenakerk werd in drie artikelen in het Bulletin KNOB voor het voetlicht gebracht.407 De meest gedetailleerde beschrijving door Mulder werd in 1902 gepubliceerd. Deze tekst vormde ook de basis voor de beschrijving van de kerk in de Voorlopige Lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst VI. De provincie Zeeland uit 1922. Aan de hand van een aantal andere bronnen zette Unger in 1944 vraagtekens bij de datering van delen van de kerk door Mulder.

1907-1921 onder leiding van J.A. Frederiks; 1922-1930 onder leiding van H. van der Kloot Meijburg; 1965-1969 onder leiding van L.H.H. van der Kloot Meijburg; 1997-1999 onder leiding van E.J. Brans en J.D. Poley (Architectenbureau Rothuizen van Doorn ’t Hoofd).

7.2 Negentiende-eeuws onderhoud en herstellingen

Twee ijkpunten in de historie van de Maria-Magdalenakerk geven richting aan de datering.408 Bekend is

Er zijn ongeveer twintig negentiende-eeuwse bestek-

dat in 1423 een kerkgebouw werd ingewijd, waarna het

ken met betrekking tot onderhoud en herstel van de

gebouw zich ontwikkelde. Een andere belangrijke ge-

Maria-Magdalenakerk bewaard gebleven.413 Diverse

beurtenis in de historie van het gebouw was de grote

werkzaamheden zoals “Het Schoonmaken en kalken

brand van 1618, waarna in de periode 1619-1621 de no-

der Wandel- en Preek-kerk, het “Schilderen der Wan-

dige reparaties werden uitgevoerd en delen werden

del-Kerk”, “Glazenmakers Werken”, “Metsel Werken”,

herbouwd. Volgens Janse waren Marcus Anthonius,

“Timmer Werken” en “Loodgieters en Leijdekkers Wer-

meestertimmerman en Jan de Molijn, meester steen-

ken” werden meerdere malen aanbesteed. In het begin

houwer, beiden uit Antwerpen verantwoordelijk voor

van de negentiende eeuw lag de nadruk van de aan te

het ontwerp van de herbouw.409 Overigens is het op-

besteden werken op de daken, terwijl in de tweede

merkelijk dat de herbouw gerealiseerd is in een histori-

helft van de negentiende eeuw vooral herstellingen

serende laatgotische stijl en niet in de op dat moment

aan gevels en contreforten werden aanbesteed.

al gebruikelijke Renaissance stijl.410

Met betrekking tot natuursteen geven de bestekken


129

Afbeelding 7.2

Plattegrond van de Maria-Magdalenakerk.412

tiende eeuw.416 Het blijkt dat vooral de daken er zeer slecht aan toe waren, ongeveer 75% van de begroting van de herstellingen aan het exterieur betrof het repaAfbeelding 7.1

Maria-Magdalenakerk, gezien vanuit het zuidoosten.411

reren van de daken en vervangen van leien.417 Ook de montants van diverse ramen waren slecht en over de

weinig informatie, behalve dan dat het natuursteen-

pinakels werd geschreven dat “…veele verminkt en an-

werk regelmatig gereinigd werd en besmeerd werd met

dere in onverscheidene lijstvakken zijn weggevallen

portlandcement. Reparaties moesten worden uitge-

…”.

voerd met “een sterke tras mortel” en met behulp van “waalstenen” en dat alles “naar den eisch van goed werk”.

7.3 Restauratie Frederiks (1907-1921)

Het pleisteren van gevels was algemene praktijk in de negentiende eeuw, al werd dit reeds in 1842 door

7.3.1 Inleiding

Van Dam sterk bekritiseerd in zijn artikel over de res-

De bronnen418 over de eerste restauratie (1907-1921)

tauratie van de Nieuwe Kerk te Amsterdam: “de be-

van de Maria-Magdalenakerk te Goes gaan terug tot 18

pleistering stelt ook nog het gebouw zelf aan spoediger

juli 1885, toen de Rijksbouwkundige J. van Lokhorst

vernietiging bloot”.414 Van der Kloot Meijburg beschreef

een bezoek bracht aan de kerk.419 Onder andere geba-

het pleisteren in 1923 treffend als “… het laatste red-

seerd op zijn bevindingen stuurde de Commissie tot

middel om misstanden te bedekken”.415

het opsporen, het behoud en het bekendmaken der

In 1835 werd door Reijgers, Inspecteur der Provinci-

overblijfselen van Kunst en Oudheid in april 1887 een

ale Gebouwen in Zeeland een opgave van vereiste in-

brief aan de Kerkvoogdij waarin aangegeven werd be-

grepen in het gebouw gedaan, vergezeld van de daar-

houd en herstel van de kerk een belangrijke zaak te

mee gemoeide kosten. Deze “… accurate opgave in

vinden.420 Aangespoord door dit schrijven richtte de

splitsingen vervat …” geeft een goed beeld van de

Kerkvoogdij van de Hervormde Kerk te Goes in novem-

staat van het gebouw in de eerste helft van de negen-

ber van dat jaar een brief aan de minister van Binnen-

130


landse Zaken met het verzoek om onderzoek te doen naar de kerk en geld beschikbaar te stellen voor restauratie. Het verzoek werd afgewezen, waarna diverse brieven over en weer werden gestuurd.421 In juni 1898 ontstond grote verontwaardiging over de vervanging van “steenen staanders” door “palen”422 in één van de “hoofdramen” en het “uitbreken van drie ramen achter het stadhuis”.423 Verantwoordelijke hiervoor was “dezelfde knoeier die de kerk te Kloetinge verwoestte”.424 Zoals blijkt uit de bestekken en rekeningen vonden, vreemd genoeg, soortgelijke vervangingen al plaats in de jaren dertig van de negentiende eeuw, zonder dat daar oppositie tegen bekend is; blijkbaar was de houding ten opzichte van het onderhoud van monumentale gebouwen gewijzigd na een halve eeuw. J.A. Frederiks lijkt de oppositie aan te hebben gevoerd en bood aan om zich met het herstel van de kerk bezig te gaan houden.425 Ten gevolge van een briefwisseling met de Commissaris van de Koning in Zeeland werd de slechte staat van onderhoud van de kerk nog één keer bij de minister onder de aandacht gebracht. Mede hierdoor werd in 1898 een restauratiecommissie ingesteld en

Afbeelding 7.3

Noordertransept na restauratie Frederiks (RCE, collectie Steenbergh, ST-1.251, ongeveer 1915).

werd de kerk in 1900 opgemeten, gefotografeerd en

Stuers leidde het schrijven niet tot toekenning van sub-

getekend door A.J.M. Mulder.426 Deze opmeting resul-

sidie, zodat op 30 april 1906 de begroting nogmaals

teerde onder andere in een uitvoerige publicatie over

werd ingediend.431 Dit maal met een totaal begrotings-

de Goesse kerk in het Bulletin KNOB.427

bedrag van fl. 40.845,- in plaats van fl. 30.000,-. Het

Het werk van de restauratiecommissie leidde ertoe

verschil werd toegeschreven aan de gestegen kosten

dat op 15 april 1902 door Frederiks een begroting werd

van arbeid en materiaal.432 Deze keer werd door de

opgesteld en ingediend bij de minister van Binnenland-

overheid wel geld beschikbaar gesteld voor de restau-

se Zaken voor het uitvoeren van herstellingswerken aan

ratie. Uiteindelijk startte deze in 1907 met Frederiks

de kerk.428 De begroting ging vergezeld van een teke-

als architect/adviseur, J.C. van de Weert als opzichter

ning, waarop in rood de werkzaamheden waren aange-

en als aannemer L. de Beste.433 De weekstaten van de

geven.

429

Ook werd in een toelichting op de begroting

opzichter uit 1907 maken vooral melding van voorbe-

de prioriteit van de werkzaamheden gelegd bij het

reidende werkzaamheden en het schoonmaken van

noordertransept, gevolgd door de luchtbogen, de da-

metselwerk.434 In het voorjaar van 1908 werd begonnen

Hier werd aan toegevoegd dat ei-

met de sloop van het grote venster in het noordertran-

ken en de goten.

430

genlijk alle vensters van nieuwe (stenen) stijlen zouden

sept. Het duurde tot oktober van 1908 voordat de eer-

moeten worden voorzien.

ste natuursteen werd aangevoerd en de steenhouwers

Ondanks een briefwisseling met jhr. mr. V.E.L. de

op het werk verschenen.


131

b a

Afbeelding 7.4

In het begin van de twintigste eeuw ontbraken grote delen van het beeldhouwwerk aan de gevel van het noordertransept (Schnabel, vóór 1910).435

Afbeelding 7.5

Omloop noordertransept na de restauratie Frederiks. De middenpinakel heeft een nieuwe beëindiging gekregen (Van der Schaft, ongeveer 1925, RCE, OF02601).

7.3.2 Integrale keuze voor St. Joire Tijdens de gehele restauratieperiode is slechts één

sen van St. Joire (ter vervanging van witte Belgische

steensoort gebruikt: de Franse kalksteen St. Joire. Fre-

steen) op dat moment algemene praktijk was in Neder-

deriks gebruikte deze steen ook bij de buitenrestaura-

land en Vlaanderen (zie ook hoofdstuk 2, 6 en 9). Door-

tie van de Abdij te Middelburg.

436

In een brief van 22

dat Frederiks vooral bekend staat om kunsthistorische

januari 1904 aan J.J. van Nieukerken getuigde hij van

kennis en niet om zijn grote technische kennis, ligt het

de goede kwaliteit van deze steen zonder hiervoor ar-

voor de hand dat hij niet afweek van de op dat mo-

gumenten aan te dragen (zie hoofdstuk 6). De positieve

ment gebruikelijke steenkeuze. De gevel van het noor-

ervaringen van Frederiks met de steensoort bij de res-

dertransept, inclusief de ornamenten in de topgevel

tauratie van de Abdij waren voor hem waarschijnlijk de

was echter opgetrokken uit (Bentheimer) zandsteen.

reden om de steen ook te gebruiken bij de restauratie

Het oorspronkelijke materiaal van de tracering en de

van de kerk te Goes. Net als de Abdij te Middelburg

montants in het grote raam was zeer waarschijnlijk Le-

bestond de Maria-Magdalenakerk te Goes voor een

desteen,437 terwijl de omlijsting deels Ledesteen (boog)

groot deel uit witte Belgische steen; hiermee lag een

en deels (Bentheimer) zandsteen was. Het is onbekend

vergelijking voor de hand. Hierbij komt dat het toepas-

waarom ook voor de restauratie van het noordertran-

132


sept overal St. Joire is gebruikt. In de communicatie tussen Frederiks, opzichter Van de Weert en de leve-

Tabel 7.1

Prijsstijging St. Joire.

Moment

Prijs per m3

rancier van de natuursteenonderdelen, Jos. Th. Cuypers blijkt niets over steenkeuze.438 Er zijn überhaupt

Prijspeil

(sept. 1916 als basis)

1908 – sept. 1916443

fl. 90,-

December 1916

fl. 100,-

111%

voor het noordertransept. De productie van de onder-

Januari 1918

fl. 125,-

139%

delen lijkt volledig in regie te zijn uitgevoerd door de

Maart 1918

fl. 130,-

144%

Kunstwerkplaatsen Cuypers en Co op basis van vier ui-

Augustus 1918

fl. 150,-

167%

niet veel bronnen waaruit communicatie blijkt met betrekking tot het steenhouwers- en beeldhouwwerk

terst minimale schetsjes van Cuypers.439 Ondermeer zijn de gevelpinakels 0,3 m verhoogd en er werd een balustrade naar voorbeeld van het zuidertransept toe-

ook de westgevel van de zuidelijke dwarsbeuk, de ge-

gevoegd evenals een grote kruisbloem op de geveltop.

vels van de zijbeuken en de 5 ramen van de koorslui-

Afbeelding 7.5 toont het verschil in vormgeving tussen

ting met het aansluitende muurwerk gerestaureerd.442

de hogels op de middeleeuwse pinakelstukken (a.) en pers.

7.4 Restauratie Van der Kloot Meijburg (1922- 1930)

Vanaf oktober 1908 werd in de weekverslagen melding

7.4.1 Inleiding

gemaakt van de verwerking van bewerkte en onbe-

Aan het eind van de jaren tien van de twintigste eeuw

werkte St. Joire. In de weekstaten werd melding ge-

werd duidelijk dat de beschikbare financiële middelen

maakt van aanvoer van “voeren zandsteen”.440 In een

en het daarbij behorende tempo van restaureren te

aantal weekstaten in 1912 werd geschreven dat er

laag waren om de kerk in oude luister te kunnen her-

zandsteen is verwerkt. De prijs hiervan was gelijk aan

stellen of zelfs maar het verval voor te blijven. In het

de prijs van de St. Joire de weken ervoor en erna. Het

jaar 1920 werd slechts fl. 6870,43 verwerkt en er werd

lijkt er dus sterk op dat men de benaming zandsteen

becijferd dat nog zeker fl. 150.000,- benodigd was. In

ook gebruikte voor kalksteen (zie ook hoofdstuk 2). On-

1920 werd de restauratie Frederiks afgesloten. In 1921

danks de prijsstijgingen ten gevolge van WO I (tabel

werden plannen gemaakt voor de restauratie van de

7.1) bleef men tijdens de restauratie van de kerk te

overige delen van het kerkgebouw.444 De restauratie-

Goes St. Joire gebruiken terwijl bij andere restaura-

commissie droeg F.G.C. Rothuizen, gemeentearchitect

ties, zoals de restauratie van de Onze-Lieve-Vrouwe-

van Goes, bij de Rijkscommissie voor als architect. Be-

kerk te Breda (zie hoofdstuk 6), overgegaan werd op

leefd doch zeer resoluut werd Rothuizen door Kalf af-

goedkopere of beter verkrijgbare steensoorten Blijk-

gewezen als restauratiearchitect voor de kerk. In het-

baar was de voorraad St. Joire in Nederland groot ge-

zelfde schrijven werd de Voorburgse architect Herman

noeg om in de benodigde hoeveelheid voor de Maria-

van der Kloot Meijburg voorgesteld als terzakekun-

Magdalenakerk te voorzien (slechts enkele kubieke

dig.445 Van der Kloot Meijburg werd benaderd en in no-

meters per jaar).

vember 1921 heeft hij, vergezeld van J.A.L. Bom (zie

de nieuw toegevoegde pinakelstukken (b.) door Cuy-

Gedurende de totale restauratie (1907-1921)441 werden naast het grote venster van het noordertransept

hoofdstuk 3), in opdracht van de Restauratiecommissie de toestand van de kerk opgenomen. Dit resulteerde in


133

de werkzaamheden tot restauratie van het Kerkge-

7.4.2 Architectenbureau Van der Kloot Meijburg

bouw der Ned. Herv. Gemeente, de Magdalenakerk, te

H. (Herman) van der Kloot Meijburg (1875-1961) was

Goes”.

een zeer gerespecteerd en menigmaal onderscheiden

een begroting, tekeningen en een “Omschrijving van

446

In 1922 werd in de Nieuwe Rotterdamsche Courant

architect die naast vele nieuwbouwprojecten, artikelen

de kerk als volgt beschreven:

en enkele boeken een groot aantal restauraties op zijn

“… zoodat door het gebrekkig onderhoud in de laatste

naam heeft staan. Het merendeel van deze restaura-

tientallen van jaren het gebouw thans in zeer bouwval-

ties betreft kleine (Nederlands Hervormde) dorpsker-

ligen toestand verkeert, welke dringend voorziening

ken, maar naast de Maria-Magdalenakerk te Goes was

behoeft. Balken en binten zijn vermolmd, het regenwa-

Van der Kloot Meijburg bijvoorbeeld ook betrokken bij

ter heeft door de gehavende leidbedekking vrij spel in

de omvangrijke restauraties van de Laurenskerk te Alk-

het inwendige der kerk, de muren zijn ingewaterd, de

maar en achtereenvolgens de Nieuwe en Oude Kerk te

specie is vergaan, het bergsteenen traceerwerk en de

Delft.454

raamstijlen in de meeste vensters zijn in treurigen

Van der Kloot Meijburg was één van de duidelijkste

staat, het glas-in-lood is zwaar geteisterd. Van het Zui-

representanten van het moderne restaureren zoals dat

den en Westen gezien, gelijkt de kerk wel op een ruï-

door Kalf werd voorgestaan. Dit blijkt mede uit zijn

ne, en wanneer niet wordt ingegrepen is het eertijds

voordracht als restauratiearchitect voor de Maria-Mag-

zoo fraaie monument ten ondergang gedoemd”.447

dalenakerk te Goes en de tekst die Van der Kloot Meij-

Het was de bedoeling om met de restauratie te

burg schreef in het speciale nummer van het Bouwkun-

starten in het voorjaar van 1923, maar na het bezoek

dig Weekblad Architectura uitgegeven bij het afscheid

van een delegatie van de Rijkscommissie voor de Monu-

van Kalf als directeur van het Rijksbureau voor de Mo-

mentenzorg, bestaande uit de heren Kalf, Van Hees-

numentenzorg.455 Twee boeken over de Nieuwe Kerk te

wijk

448

en Leeuw , op 28 februari 1922 werd besloten 449

Delft geven inzicht in de opvattingen over restauratie

om zo spoedig mogelijk (per direct) met de uitvoering

en de werkwijze van Van der Kloot Meijburg.456 In 1923

te beginnen.450 Het werk werd aangenomen door de

werd aan koningin Wilhelmina ter ere van haar vijfen-

aannemers A. de Bruyne en fa. W.J. van de Weert en

twintigjarig regeringsjubileum, als “Nationaal Hulde-

Zn.451 Als opzichter werd Bom aangesteld die per 1 fe-

blyk”, de restauratie van het Mausoleum van het Huis

bruari 1923 werd opgevolgd door M.J. Zweedijk, omdat

van Oranje en het koor van de Nieuwe Kerk te Delft

Bom opzichter werd bij de restauratie van de Nieuwe

aangeboden. Bij deze gelegenheid werd een boekje

Kerk te Delft, ook onder leiding van Van der Kloot Meij-

uitgegeven over de kerk en de restauratie. Van der

burg.452 Het beeldhouwwerk werd grotendeels uitge-

Kloot Meijburg belijdt hierin de Grondbeginselen van

voerd door N. van der Schaft (zie hoofdstuk 3). In 1925

de Oudheidkundigen Bond in zijn eigen woorden:

bleek de staat van het gebouw nog niet veel beter te

“Voorop gesteld moet worden dat aan een monument

zijn dan in 1921, getuige het verslag van een BNA-ex-

zoo weinig mogelijk moet worden gedaan, want iedere

cursie naar Zeeland: “Het regent thans even hard bin-

herstelling of vernieuwing neemt iets weg van de stem-

nen als buiten. Wij kregen den indruk dat men beter

ming, die door inwerking van den tijd over het gebouw

Steenrotsen kan restaureren dan Maria Magdalena ker-

gekomen is. Er moet naar worden gestreefd het oude

ken. Het is althans dankbaarder”.453

karakter zoo min mogelijk aan te tasten opdat het gebouw er na de restauratie niet geheel als nieuw zal uit-

134


zien. Het ideaal van den restaurateur dient te zijn zoo-

passage roept enkele vragen op. Enerzijds met betrek-

danig te restaureeren, dat men later niet kan zien dat

king tot de weervastheid van de gebruikte tufsteen en

er gerestaureerd is. Na de voltooiing, tenzij er geheel

anderzijds met betrekking tot “de bewerking der zand-

nieuwe gedeelten aan zijn toegevoegd, moet het ge-

steen”. Een afdekking van veertig jaar oud aan de Sint-

bouw er niet uitzien alsof het geheel in dezen tijd

Janskathedraal te ’s-Hertogenbosch kan eigenlijk geen

werd gebouwd. De indruk moet blijven dat men te

restauratietufsteen zijn omdat dit materiaal pas vanaf

doen heeft met een oud gebouw, dat sinds vele eeu-

het eind van de jaren tien van de twintigste eeuw als

wen aan weer en wind was blootgesteld”. Dat ondanks

restauratiesteen in gebruik is bij de restauratie.461 Wel

deze belijdenis het interieur van de Nieuwe Kerk volle-

was en is er, naar de huidige inzichten, nog het nodige

dig werd ontpleisterd, dat veel natuursteen werd ver-

tufsteenwerk uit de bouwtijd van de kathedraal aan-

vangen en dat een houten tongewelf werd gereconstru-

wezig. Welke onderdelen of materialen hier met elkaar

eerd toont, dat de theorie van minimale interventie en

worden verward, is onduidelijk. De laatste regel van

de dagelijkse praktijk van de restaurerend architect

het citaat moet wellicht gelezen worden in het licht

Van der Kloot Meijburg soms ver van elkaar stonden.457

van het algemene gebruik van het woord zandsteen of zandsteenwerk voor natuursteen of natuursteenwerk

7.4.3 Van kalksteen naar tufsteen

(zie ook hoofdstuk 2).

De natuursteenkeuze voor deze restauratie werd voor het grootste deel bepaald door de adviezen van

Op 5 maart 1922 bracht Van der Veen een eerste be-

A.L.W.E. van der Veen (zie hoofdstuk 3). Voor de ma-

zoek aan de kerk en rapporteerde hij over de hem eer-

nier van werken werd de restauratie van de Sint-

der toegezonden steenmonsters.462 Ter plaatse werd

Janskathedraal te ‘s-Hertogenbosch onder leiding van

geconcludeerd dat de kerk voornamelijk was opge-

Van Heeswijk als voorbeeld genomen.458 Dit blijkt uit

bouwd uit Gobertange kalksteen en dat de ornamenten

het bezoek dat de heren Bom en de Bruyne brachten

uit Ledesteen waren gemaakt.463 “Omdat Ledesteen

aan de restauratie van de kathedraal waar werd ge-

niet weervast is464 en omdat Gobertange niet meer te

sproken met steenhouwer G. Dekkers459 en opzichter H.

verkrijgen is in grotere diktes dan 20 cm”, stelde hij

Goossens. In het opzichterdagboek staat hierover het

Euville voor als vervangende steensoort, omdat deze

volgende: “We hebben daarop de Sint-Jan geheel be-

ook (net als Gobertange) wit verkleurt. Van deze steen

zichtigd en constateerden dat hier ook de Gobertange

werd in de beginjaren van de restauratie bijna 36 m3

verwerkt was – voor eenigen tijd werd gerestaureerd in

gebruikt (zie bijlage 8). Alle steen werd, in de kwalitei-

St. Joire, den laatsten tijd echter meer in Obernkirche-

ten Ordinaire Construction en Marbrier, geleverd door

ner en vooral ornamentwerk en beeldhouwwerk in Tuf-

Pelt en Hooykaas te Rotterdam.

steen – met het laatste werden prachtresultaten bereikt. De gehouwen stukken geven direct het iets

In april 1923 werd ongeveer 10 m3 lichtgrijze, geaderde

verweerde karakter en na 1 jaar buiten, zijn ze bijna

Elbsandstein uit Pirna aangevoerd (zie bijlage 8). Het is

niet meer van het oude werk te onderkennen, terwijl

onduidelijk uit welke groeve deze steen afkomstig was

toch de weervastheid blijkt, doordat een afdekking van

en ook is het niet bekend aan welk onderdeel van de

40 jaar oud geen verweering vertoond. Ik kreeg hier

kerk de steen is toegepast. Er is in Nederland slechts

een zeer juisten kijk op de bedoeling der Rijkscommis-

één andere toepassing van Pirna zandsteen bekend, te

sie wat de bewerking der zandsteen betreft”.460 Deze

weten aan de entrees van Concertgebouwplein 21 t/m


135

Omdat de voorraad Ledesteen uit afbraak in België opraakte, werd op advies van Van der Veen de Franse kalksteen Pouillenay gris argente besteld voor de tracering van het grote venster in het zuidertransept (zie bijlage 8). Van der Kloot Meijburg had hierbij zijn bedenkingen en gaf aan, voordat het materiaal geleverd was, dat “wanneer de Pouillenay te hard is, net als in Utrecht,468 om te bewerken” er gewerkt moest worden met tufsteen.469 Bij aankomst van de twee zeer grote blokken Pouillenay werd deze te wit en te gelaagd bevonden en afgekeurd voor toepassing in de tracering. Het materiaal werd wel gebruikt voor de middenstijl. Omdat Van der Veen niet in staat was om meteen naar Duitsland te vertrekken voor keuring van de benodigde tufsteen, adviseerde hij om enkele blokken over te neAfbeelding 7.6

Geaderde Pirnaer zandsteen aan de ingangspartij van Concertgebouwplein 25 (september 2010).

men van de restauratie van de Sint-Laurenskerk te Alkmaar. Blijkbaar was dit niet mogelijk, want in januari

27 (afbeelding 7.6).465 Ook vermeldt Van der Kloes in

1925 werden 3 grote blokken Ettringer tufsteen in Goes

1908 de steen zonder er verder informatie over te ge-

geleverd die waren overgenomen van de restauratie

ven: “De lichtgrijze Elbe-zandsteen van Cotta en Pirna

van de Sint-Janskathedraal te ’s-Hertogenbosch. Van

bij Dresden”. In juni 1924 kwam Van der Veen op het

der Veen adviseerde om de tufsteen “met zuiver water

werk voor de bepaling van de vervangende natuur-

en zwarte inkt te kleuren”.470

steensoort voor het venster in het zuidertransept. “…

Uit de notitie van 27 maart 1925 in het opzichter-

middenstijl Lede en Gildehauser andere stijlen met

dagboek van Zweedijk blijkt de nodige wrijving met

traceringen van tufsteen. Raamneggen aan de binnen-

betrekking tot betrokkenheid van Van der Veen. Direc-

kant en boog van verhakkelde delen Gildehauser”.466

te aanleiding was het uitblijven van een levering Et-

Opzichter Zweedijk, architect Van der Kloot Meijburg

tringer tufsteen waarvoor Van der Veen naar Koblenz

en beeldhouwer Van der Schaft waren bij deze bijeen-

was gereisd, maar die uiteindelijk toch nog door de op-

komst aanwezig. In september 1924 werd, na overleg

zichter direct aan de groeve besteld moest worden. Op

met Van der Veen, een hoeveelheid Ledesteen besteld

27 maart werd “om verdere moeilijkheden te voorko-

voor de middenstijl van het grote venster in het zuider-

men, nu maar afgezien van ruw gekloofde stukken op

transept. Nadat enkele stukken hiervoor waren gehakt

maat” en werden twee wagons tufsteen besteld (zie

concludeerde Van der Schaft dat de steen niet geschikt

bijlage 8). De achterliggende reden voor de frustratie

was: “In de Lede steen bevinden zich erg losse deelen

lijkt het steeds wisselende advies van Van der Veen te

en ze is niet zoo danig te draaien dat die er buiten val-

zijn: eerst werd Euville geadviseerd, gevolgd door

len want “t is overal profielwerk”. Na overleg met Van

Pouillenay voor het grote zuidervenster, omdat dit

de Kloot Meijburg werd drie vierde deel van de partij

goed zou passen bij de Ledesteen.471 Later werd dit ad-

door Van der Veen afgekeurd.467

vies veranderd in Ettringer tuf, omdat de Pouillenay te hard en te wit werd gevonden. Ook de vertraging die

136


Ettringer tufsteen

Pouillenay gris argente

(Gildehauser) zandsteen

Ledesteen

Afbeelding 7.7

Groot venster zuidertransept (februari 2008).


137

de keuring aan de groeve opleverde, deed de relatie

door Brusselman frères te Ledeberg474, een bekende

met Van der Veen waarschijnlijk geen goed, want uit

(restauratie)aannemer en handelaar in bouwmateria-

de laatste fase van de restauratie is geen verdere be-

len.475 De eerste zending zandsteen werd in 1925 aan-

moeienis van Van der Veen bekend.

gevoerd te Goes vanaf de restauratie van de Laurenskerk te Alkmaar. De twee volgende zendingen werden

Het resultaat met betrekking tot het grote venster van

rechtstreeks geleverd vanuit de groeve Schräder476 en

het zuidertransept is dat voor de middenstijl en de om-

latere leveringen kwamen via natuursteenhandel H.

lijsting diverse steensoorten door elkaar heen zijn ge-

Metz te Den Haag. De zandsteen werd voornamelijk ge-

bruikt: oude en nieuwe Ledesteen, Pouillenay gris ar-

bruikt voor het beeldhouwwerk aan de luchtbogen en

gente, Ettringer tuf en zandsteen (afbeelding 7.7). Het

steunberen van de kooromgang. Beeldhouwer Van der

maaswerk en de montants van het venster zijn, op en-

Schaft had hiervoor Coutarnoux voorgesteld, waar-

kele delen van de montants na472, gemaakt uit Ettringer

schijnlijk door zijn positieve ervaringen met deze steen

tufsteen. In de avondeditie van de Nieuwe Rotterdam-

bij de restauratie van het Stadhuis te Veere en het

sche Courant van 3 juni 1925 werd hierover geschre-

Stadhuis te Middelburg. Van der Kloot Meijburg koos

ven: “Van dit groote raam, dat het geheele Zuidertran-

echter voor Bentheimer zandsteen omdat hiervan be-

sept beheerscht, wordt de zware middenstijl van

kend was dat het “zwartdekkig verweert” zodat “de

‘Ledesteen’ opgetrokken. Ter wille van de kleurschake-

hogels dezelfde kleur aannemen [als de oude afdekkin-

ring worden om de beurt oude en nieuwe stukken

gen]”.477 Er is geen bemoeienis van Van der Veen met

steen verwerkt. Het traceerwerk in het raam wordt uit

de keuze voor Bentheimer bekend. De nieuwe hogels

tufsteen (een vulcanisch gesteente) gebeiteld: de ‘Le-

werden in “vrije vormgeving” aangebracht.478 Na be-

desteen’ toch, waaruit het oorspronkelijk traceerwerk

oordeling van de gipsen modellen door professor Odé

was vervaardigd, bleek niet meer in zoodanige hoogte

werden de grote hogels op de rug van de luchtbogen

verkrijgbaar, dat de steen op haar leger kon staan, een

van het koor als dierfiguren uitgevoerd.

vereischte voor de houdbaarheid van bergsteen. Bovendien is de donker getinte tufsteen bijzonder geschikt voor het maaswerk van dit groote raam, daar zij

7.5 Restauratie Van der Kloot Meijburg jr. (1965-1969)

een fraai contrast zal vormen tegen de lichter gekleurde steen van den middenstijl”. Ondanks dat de mid-

Om de eerste restauratie Van der Kloot Meijburg af te

denstijl niet geheel uit Ledesteen werd opgetrokken,

kunnen ronden werd halverwege de jaren twintig een

moet deze tekst geschreven zijn door iemand die dicht

grote lening afgesloten via de Gemeente Goes, waarbij

bij de restauratie van de kerk stond, gezien de speci-

een voorschot genomen werd op de financiële steun

fieke informatie die ook elders in het artikel wordt ge-

van de overheid die tot in 1940 uitbetaald zou wor-

geven. Het stapelen en door elkaar heen gebruiken van

den.479 Met de gelden die in de periode 1931-1940 ont-

de diverse steensoorten had dus een duidelijke estheti-

vangen werden, werd de lening afgelost. Ten gevolge

sche reden, al dan niet uit nood geboren.

van dit financiële blok aan het been werd pas in 1943

Voor de tweede fase van de restauratie, het koor, werden twee steensoorten gebruikt: Ledesteen (witte

opdracht gegeven aan H. van der Kloot Meijburg480 om het laatste deel van de restauratie, de consistorie, te

steen) en Bentheimer zandsteen (zie bijlage 8).473 De

ontwerpen.481 Door de materiële en financiële gevolgen

Ledesteen was afkomstig van afbraak en werd geleverd

van de Tweede Wereldoorlog werd het plan echter niet

138


uitgevoerd. Ook het plan voor “diverse herstellingen aan muren met steunberen, ramen, dakwerken, pleisteren voegwerken, natuursteenwerken, verfwerken, glaswerken, enz”. uit 1955 werd niet uitgevoerd. Overigens werd in dit plan reeds melding gemaakt van het verwijderen van losstaande pinakels en steunbeerafdekkingen aan het noordertransept.482 De technische staat van de Maria-Magdalenakerk bleek niet alleen aan het noordertransept gevaarlijke vormen aan te nemen, ook de toestand van de vensters werd in 1957 als zorgelijk ervaren getuige een notitie in het pandsdossier van de kerk, geschreven naar aanleiding van een bezoek aan de kerk. Door roestend ijzer waren een aantal montants van Bentheimer zandsteen stukgesprongen. In deze notitie werd voorgesteld om, naar voorbeeld van de Grote Kerk te Den Haag, de montants met behulp van “[houten] latten” en “roestvrij draad” bij elkaar te houden waardoor “gevaar practisch uitgesloten is”.

483

Afbeelding 7.8

Om financiële redenen bleef ook dit pro-

ject onuitgevoerd. Om constructieve redenen werden in de periode

Kapiteel op de muurpijler op de kruising van het noordertransept en de kooromgang in Saint Pierre Aigle (september 2009).

dienst gedaan op het transept. Blijkbaar waren diverse ornamenten van het noordertransept in zeer slechte

1952-1954 herstelwerkzaamheden aan het interieur uit-

staat, want er werd door Van der Kloot Meijburg jr. een

gevoerd, waaronder het herstel van een aantal bogen

(eigentijds) ontwerp gemaakt voor vervanging van alle

en de vernieuwing van twee kapitelen. Hierbij werd,

gevelpinakels. Dit plan werd echter niet uitgevoerd, al-

zoals blijkt uit diverse rekeningen, 6,5 kubieke meter

leen de ontbrekende pinakel werd bijgemaakt en een

St. Pierre Aigle toegepast (afbeelding 7.8).484 In 1963,

aantal stukken zijn vervangen of gerepareerd.

twee jaar na het overlijden van Herman van der Kloot

In de aanvraag bouwvergunning en monumentenver-

Meijburg werd de kerk door zijn zoon opnieuw geïn-

gunning wordt geen natuursteensoort genoemd. Ook in

specteerd.485 Dit resulteerde in een bestek met teke-

het bestek en op de tekeningen is niet aangegeven met

ningen dat de basis vormde voor de restauratie van de

welke steensoort de aanvullingen moesten worden

transeptgevels en vensters van het schip evenals van

uitgevoerd.487

de restauratie/nieuwbouw van de consistorie en kosterskamer in de periode 1965-1969.486

7.6 Restauratie Rothuizen van Doorn ’t Hoofd (1997-1999)

Uit de bestekstekeningen (uit 1963) voor restauratie van het noordertransept blijkt dat één van de gevelpi-

7.6.1 Integrale keuze voor Portland

nakels op dat moment reeds ontbrak. Het is onbekend

Tijdens de laatste restauratiecampagne, vanaf 1997,

wanneer deze pinakel naar beneden is gevallen of ge-

werd al het vrijstaande beeldhouwwerk aan het noor-

haald. Deze pinakel had dus slechts (maximaal) 52 jaar

deren zuidertransept uit St. Joire (uit 1911) en Ettrin-


139

Afbeelding 7.9

Restanten van een pinakel uit Ettringer tufsteen in de noorderzijbeuk van de Maria-Magdalenakerk te Goes (september 2009).

Afbeelding 7.10 Pinakel en kruisbloemen in Portland kalksteen op de oostelijke steunbeer van het zuidertransept van de Maria-Magdalenakerk te Goes (september 2009).

ger tufsteen (uit 1925/1926) vervangen. De directe aan-

omgeving opleverden. Deze pinakels werden verwij-

leiding voor restauratie van het natuursteenwerk van

derd en opgeslagen bij het kerkgebouw.488 De resten

de transepten was de val van een pinakel ten gevolge

van de twee tufstenen pinakels werden na de restaura-

van een storm in 1994. Na opname van het natuur-

tie in het kerkgebouw geplaatst (afbeelding 7.9). Als

steenwerk op de transepten door architectenbureau

vervangende natuursteensoort werd gekozen voor de

Rothuizen van Doorn ’t Hoofd bleek dat nog drie pina-

Engelse kalksteen Portland stone (afbeelding 7.10). Vol-

kels op het noordertransept en twee pinakels op de

gens architect E.J. Brans is de keuze voor Portland ge-

steunberen van het zuidertransept een gevaar voor de

maakt door natuursteenadviseur G. Overeem van de

140


RDMZ, op basis van positieve ervaringen met deze

restauratiearchitect Brans (afbeelding 7.11 en 7.12).

steen bij andere restauraties waaronder de Onze-Lie-

Ook zijn diverse natuursteenblokken gekeerd of opge-

ve-Vrouwekerk te Breda (zie hoofdstuk 6) en de Sint-

schoven en behakt om de kwaliteit van de gevel te ver-

Willibrordusbasiliek te Hulst. Ondanks dat de restaura-

hogen.489 Individuele blokken in de gevel, montants en

tiearchitect het materiaal eigenlijk te wit van kleur

delen van de omloop, gootlijsten en raamtraceringen

vond, werd de steen gekozen op basis van de verwach-

werden vervangen in Portland.

te hoge duurzaamheid.

Gedurende het restauratieproces werd door adviseurs van de RDMZ geadviseerd om het beeldhouwwerk

7.6.2 Mortelreparaties

aan de spitsbogen boven de entrees van het noorder-

Bij herstel van het gevelwerk werd om financiële rede-

en zuidertransept te completeren. Hiertoe zijn aan

nen weinig natuursteen vervangen. Op advies van de

beide spitsbogen de toten versierd met leliemotieven

RDMZ werd de gevel schoongemaakt door de gipskor-

(zuidertransept) en bladmotieven (noordertransept, af-

sten en loszittende delen van de Ledesteen af te ste-

beelding 7.13). Ook werd in beide portalen een balda-

ken en te borstelen en het slechte voegwerk te verwij-

kijn aangebracht boven de beeldnissen (afbeelding

deren. Vervolgens werden diverse steenoppervlakken

7.13). Ondanks dat de spitsbogen met de driepassen

gerepareerd (met Jahn reparatiemortel) waarna het

van zandsteen waren, werd ook voor deze toe te voe-

voegwerk werd gerepareerd (met Jahn voegmortel). De

gen elementen gekozen voor Portland kalksteen. Dit

gerepareerde steenoppervlakken werden voorzien van

geeft een groot kleurverschil waardoor de versieringen

diagonale krassen om ze minder te laten opvallen tus-

sterk afsteken bij het overige beeldhouwwerk aan de

sen de niet gerepareerde steenoppervlakken, aldus

ingangsportalen. Door verweringsprocessen zal de

Afbeelding 7.11 Metselwerk in Ledesteen, ontdaan van korsten en opnieuw gevoegd. Steunbeer zuiderzijbeuk (september 2009).

Afbeelding 7.12 Metselwerk in Ledesteen, ontdaan van korsten, gerepareerd met mortel en opnieuw gevoegd. Steunbeer westgevel (september 2009).


141

Afbeelding 7.13 Versiering met bladmotief op de toten van de driepassen aan de spitsboog boven de ingang van het noordertransept en een baldakijn uitgevoerd in Portland (februari 2008).

kalksteen witter worden en de zandsteen donkerder,

de eeuw gebruikt in Nederland en werd door velen ge-

waardoor het kleurverschil in de loop der jaren groter

roemd om haar hardheid en homogeniteit, mede getui-

zal worden. In een mondelinge mededeling gaf natuur-

ge zijn classificatie als liais door groeve-exploitant

steenadviseur H.J. Tolboom van de RCE aan dat hij het

Fèvre et Cie.491 Ook het bewust kiezen van een relatief

jammer vindt dat de elementen (nog) niet kunstmatig

dure steen zoals de St. Joire, doet vermoeden dat men

zijn bijgekleurd.490

een groot vertrouwen in dit materiaal had.492 (Vermeende) duurzaamheid stond hoog in het vaandel, ter-

7.7 Discussie

wijl er nog nauwelijks notie was van de aspecten van compatibiliteit.


Met de komst van Van der Kloot Meijburg naar Goes

De eerste restauratiecampagne aan het begin van de

werden de moderne restauratieopvattingen, verwoord

twintigste eeuw, onder leiding van Frederiks, kenmerkt

in de Grondbeginselen en gepropagandeerd door Kalf,

zich door de uniforme toepassing van St. Joire. Deze

geïntroduceerd. Met betrekking tot de natuursteenkeu-

steen werd vanaf begin jaren tachtig van de negentien-

ze was hier een belangrijke rol weggelegd voor advi-

142


seur Van der Veen, die probeerde te adviseren in de

vanging van Ledesteen, was kennelijk de normaalste

lijn van artikel XVIII van de Grondbeginselen waarin

zaak van de wereld in deze periode. Ook het gebruik

vervanging door dezelfde steen voorop staat. Hierdoor

van Vaurion voor de restauratie van de vensters in de

wordt onder andere nieuwe Ledesteen, maar vooral

jaren zestig is niet gedocumenteerd, waarschijnlijk

Ledesteen uit Belgische afbraak aangevoerd naar Goes.

omdat het gebruik van deze steen in genoemde perio-

Wanneer de voorraad Ledesteen in België opraakt ad-

de de normale praktijk was, zoals ondermeer blijkt uit

viseert Van der Veen enerzijds de toepassing van een

de restauratiecampagnes aan de Grote Kerk te Dord-

Franse kalksteen (Pouillenay) en anderzijds een tuf-

recht (hoofdstuk 8) en de Onze-Lieve-Vrouwekerk te

steen uit de Eifel (Ettringer tufsteen). Ondanks dat bei-

Breda (hoofdstuk 6).

de stenen visueel fors van elkaar verschillen worden ze beide aangedragen als passend bij het origineel. Hier-

7.7.2 Vervangreeksen

bij is de Pouillenay waarschijnlijk gekozen om zijn wit-

Met uitzondering van de Ettringer tufsteen die in de ja-

te kleur, die overeenkomt met de kleur van Gobertan-

ren twintig van de twintigste eeuw werd toegepast, is

ge, terwijl de Ettringer tufsteen waarschijnlijk gekozen

bij de diverse restauraties aan de Maria-Magdalenakerk

is om zijn gemêleerde structuur passend bij Ledesteen.

te Goes altijd (zandige) kalksteen toegepast ter ver-

De meest duidelijk uitgesproken keuzeargumenten

vanging van witte Belgische steen. Ook vervangingen

vinden we bij de keuze voor Bentheimer zandsteen,

van vervangingen werden uitgevoerd in kalksteen. Op

voornamelijk voor het beeldhouwwerk aan de luchtbo-

een enkel blok na bestaat het paramentwerk van de

gen en het transept. Met de keuze voor Bentheimer

kerk nog volledig uit witte Belgische steen. De vervan-

verwijst Van der Kloot Meijburg duidelijk naar de ver-

gingen die hebben plaatsgevonden tijdens de diverse

weringskleur en de bewezen duurzaamheid.

restauratiecampagnes zijn meestal gedaan met verge-

De keuze voor St. Pierre Aigle als restauratiesteen in de jaren vijftig is niet bediscussieerd en gedocumen-

lijkbare steen (Ledesteen of Gobertange), maar ook zuiverdere kalkstenen komen voor. De natuursteenvervangingen die hebben plaatsge-

teerd. Toepassing van deze steen, die werd geïmporteerd door de Goesse steenhandelaar De Dreu, ter verTabel 7.2

vonden zijn samengevat in tabel 7.2 Meest opvallend is

Vervangreeksen.

Oorspronkelijke steen

Vervangende steensoort (periode van toepassing)

Vervangende steensoort (periode van toepassing)

Lede

Lede (1925-1930)

Lede

Gobertange (1925-1930)

Lede

Pouillenay (1925)

Lede

St. Joire (1910-1915)

Lede

Ettringer tuf (1925)

Lede

Euville (1920-1925)

Bentheimer

St. Joire (1910-1915)

Portland (1995-2000)

Bentheimer

Ettringer tuf (1925)

Portland (1995-2000)

Bentheimer

Bentheimer (1925-1930)


143

dat er, behalve bij vervanging in dezelfde steensoort,

uniek voor de restauratie van de Maria-Magdalenakerk,

geen duidelijke relatie lijkt te bestaan tussen de ver-

zij komen voor bij bijna alle vergelijkbare restauraties

vangende steensoort en de te vervangen steensoort.

uit het laatste kwart van de twintigste eeuw.494 Bij het

De vervangende steensoort is vooral gerelateerd aan

vervangen van natuursteenonderdelen heeft men bij

de restauratiecampagne.

de restauratie 1965-1969 gekozen voor één natuursteensoort (kalksteen495) die overal is toegepast. Argu-

7.7.3 Duurzaamheid

menten met betrekking tot duurzaamheid of compati-

Duurzaamheid of levensduurverwachting werd bij geen

biliteit zijn niet gedocumenteerd.

enkele restauratiecampagne aan de Goesse kerk expli-

Tijdens de restauratie door architectenbureau Rot-

ciet genoemd als criterium voor natuursteenkeuze. Het

huizen Van Doorn ’t Hoofd lag de nadruk op het herstel

originele lofwerk op het noordertransept, oorspronke-

van de houten kappen en op het herstel van de natuur-

lijk vermoedelijk uit Bentheimer zandsteen, werd aan

stenen en bakstenen gevels, onderdelen die eerder

het begin van de twintigste eeuw vervangen in St. Joi-

door Van der Kloot Meijburg sr. waren aangepakt. Ook

re kalksteen, net zoals bij diverse andere middeleeuw-

het voegwerk uit de jaren zestig was deels aan vervan-

se kerken zoals de Lebuïnuskerk te Deventer.493 De

ging toe. Met betrekking tot de natuursteenvervanging

staat van conservering van de onderdelen in Benthei-

is de integrale keuze voor Portland kalksteen in een

mer zandsteen voorafgaand aan de restauratie is niet

omgeving van zandsteen opmerkelijk.496 De natuur-

gedocumenteerd, maar foto’s uit 1900 door Mulder la-

steenkeuze bij de laatste restauratiecampagne is be-

ten zien dat veel (toppen van) pinakels dan reeds zijn

paald door (vermeende) duurzaamheidargumenten.

verdwenen. De zeer kleine dimensies van deze onder-

Compatibiliteitsargumenten lijken hierbij geen rol te

delen en de permanente blootstelling aan de invloeden

hebben gespeeld. Op basis van een beperkt aantal toe-

van het weer zijn hier waarschijnlijk debet aan.

passingen bij eerdere restauraties en visuele waarne-

In de afgelopen decennia is veel natuursteen aan

ming is de steen gekozen. Pas na de toepassing in Bre-

het exterieur van monumenten wederom vervangen,

da (zie hoofdstuk 6) en Goes is de steen, in verband

omdat deze niet duurzaam is gebleken, zo ook de pina-

met de toepassing in Den Bosch, uitgebreid technisch

kels op het noordertransept van de Maria-Magdalen-

onderzocht door TNO.497

akerk te Goes. Toepassingen binnen verkeren vaak nog in prima staat. Met de restauratie uit 1965-1969 werd

7.7.4 Compatibiliteit

de tol betaald voor de grootschalige en allesomvattende eerdere restauraties. Al in de jaren vijftig van de

Historisch

twintigste eeuw werden de nodige gebreken geconsta-

Wanneer wordt teruggekeken op de restauratiecam-

teerd die grotendeels samenhingen met het gebleken

pagnes aan de Maria-Magdalenakerk te Goes, dan blijkt

gebrek aan duurzaamheid van bepaalde materialen of

dat alle toegepaste steensoorten passen in een breder

materiaalcombinaties uit de eerdere twee restauratie-

historisch perspectief. Los van technische en estheti-

campagnes. Voorbeelden hiervan zijn de toepassing

sche aspecten was de keuze voor St. Joire aan het

van (slecht beschermde) ijzeren brugstaven en de

noordertransept volledig in lijn met het gebruik van

vorstgevoeligheid, geïnitieerd door voorafgaande aan-

vervangende steensoorten aan het einde van de negen-

tasting door luchtverontreiniging, van vrijstaand beeld-

tiende en het begin van de twintigste eeuw. Dit geldt

houwwerk in St. Joire. Deze voorbeelden zijn niet

ook voor de Euville, Gobertange, Ledesteen en Ettrin-

144


ger tufsteen die door Van der Kloot Meijburg werden

De laatste restauratiecampagne aan de kerk, in de ja-

aangevoerd. Al deze steensoorten zijn bekend voor hun

ren negentig van de twintigste eeuw, geeft de indruk

toepassing als vervangende steensoort voor Ledesteen

dat esthetische compatibiliteit geen prioriteit had bij

aan het begin van de twintigste eeuw. Pouillenay

de natuursteenvervanging aan het noordertransept.

vormt hierop een uitzondering: hiervan zijn weinig an-

Zoals eerder gesteld was al het beeldhouwwerk aan

dere toepassingen van gedocumenteerd. Ook de aan-

het noorder- en zuidertransept vermoedelijk oorspron-

voer van Pirnaer zandsteen, waarschijnlijk ter vervan-

kelijk gemaakt uit Bentheimer zandsteen. In eerdere

ging van Bentheimer zandsteen, lijkt niet in een

restauraties was dit originele materiaal al vervangen

historische traditie te passen: het gebruik hiervan bij

door respectievelijk kalksteen en tufsteen. Wegens het

andere restauraties of nieuwbouwprojecten in die tijd

Zandsteenverbod (zie hoofdstuk 4) was het niet een-

is niet gedocumenteerd.

voudig mogelijk om zandsteen te herintroduceren aan

De twee restauratiecampagnes die na WO II plaats-

het monument. Het is echter opmerkelijk dat geen an-

vonden voegden zich, met de keuze voor Vaurion en la-

dere, donkergekleurde duurzame steensoort is toege-

ter Portland, in een landelijke trend. Ook de toepas-

past bovenop de transepten in een omgeving van de

sing van St. Pierre Aigle als restauratiesteen in de jaren

grijsverweerde zandsteen. Nog in de jaren 1990 werd

vijftig past in de naoorlogse trend van toepassing van

bij andere restauraties Weidenhahn trachiet en Tepla

fossielrijke kalkstenen uit het gebied ten noorden van

trachiet regelmatig toegepast en wellicht waren ook

Parijs. Naast St. Pierre Aigle worden, bij andere restau-

het donker getinte Peperino duro en het grijze Volvic

raties, ook regelmatig St. Leu d’Esserent, Faverolles,

basalt alternatieven geweest. Uit diverse opmerkingen

St. Maximin en Montanier toegepast. Deze stenen zijn

op restauratietekeningen en uit verslagen van bouw-

vooral in zuidwest Nederland toegepast in een omge-

vergaderingen blijkt ook dat de natuursteenadviseurs

ving van en ter vervanging van Ledesteen, vanwege

herhaaldelijk hebben gepleit voor toepassing van Volvic

hun uiterlijke gelijkenis (zie hoofdstuk 6 en 9).

basalt aan het noordertransept. In eerste instantie voor de grote kruisbloem, het lofwerk en het baldakijn

Esthetisch

boven de entree, echter om (vermeende) prijstechni-

De keuze voor (Ettringer) tufsteen komt voort uit es-

sche redenen en de voortgang van het restauratiewerk

thetische overwegingen. De levendige structuur werd

zijn deze onderdelen allemaal uitgevoerd in Port-

in de jaren 1920 en 1930 zeer gewaardeerd en de kleur

land.498

vond men zeer goed passen bij Ledesteen. De combinatie komt op diverse andere plaatsen voor zoals de

Technisch

Grote Kerk te Dordrecht (zie hoofdstuk 8) en de Sint-

Argumenten met betrekking tot technische compatibili-

Jacobskerk te Den Haag.

teit werden in geen van de restauratiecampagnes bij

De keuze voor Bentheimer (uit Gildehaus) heeft, be-

de steenkeuze voor restauratie van de Maria-Magdalen-

wust, verschillende aspecten van compatibiliteit in

akerk aangevoerd. De pinakels, in St. Joire kalksteen

zich. Zo werd er gewezen op de lange toepassingtradi-

en Ettringer tufsteen, die aan het begin van de twintig-

tie en het voorkomen van de steen aan de Maria-Mag-

ste eeuw op het noordertransept werden geplaatst zijn

dalenakerk dat een indicatie is voor historische compa-

zelfopofferend gebleken, waardoor ze in ieder geval

tibiliteit en werd ook de verweringskleur nadrukkelijk

geen schade hebben toegebracht aan de oorspronkelij-

meegenomen in de keuze voor de steen.

ke natuursteen waar ze bovenop werden geplaatst. De


145

alzijdige blootstelling van deze elementen aan het kli-

7.8 Samenvatting

maat en de relatief fijne vormgeving van de ornamenten heeft er voor gezorgd dat het gebrek aan duur-

De Maria-Magdalenakerk te Goes heeft in de onder-

zaamheid van de ornamenten de belangrijkste reden is

zochte periode vier restauratiecampagnes gekend:

geweest voor de relatief korte gebruiksduur van deze

De restauratie Frederiks van 1907-1921;

onderdelen.

De restauratie Van der Kloot Meijburg sr. van 19221930;

Vergelijkbare problematiek doet zich wellicht voor bij de kalkstenen toten die boven de ingangsportalen zijn aangebracht. Door het verschil in materiaaleigenschappen tussen de Portland kalksteen en de (Bentheimer) zandsteen kunnen zich wellicht verstoringen in de

De restauratie Van der Kloot Meijburg jr. van 19651969; De restauratie Brans en Poley (Architectenbureau Rothuizen van Doorn ’t Hoofd) van 1997-1999.

waterhuishouding gaan voordoen waardoor schade kan ontstaan. Monitoring van de ontwikkelingen hier is

Bij de diverse restauratiecampagnes heeft duurzaam-

wenselijk.

heid nadrukkelijk een rol gespeeld in de materiaalkeu-

Net als bij de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda deed

ze. Overwegingen rond compatibiliteit speelden echter

het belangrijkste probleem van technische incompati-

slechts een ondergeschikte rol. Dit wordt in het bijzon-

biliteit zich voor rond de voegmortels: de harde, stijve,

der geïllustreerd door de herhaaldelijke toepassing

weinig poreuze cementmortels uit de restauratiecam-

witte kalksteen ter vervanging van en in een omgeving

pagnes onder leiding van vader en zoon Van der Kloot

van donker verweerde Bentheimer zandsteen

Meijburg leidden in de jaren negentig, op een iets klei-

Opvallend is het gebruik van steenreparatiemortels

nere schaal, tot dezelfde problemen als in Breda (zie

in de laatste reparatiecampagne. In dat opzicht is de

hoofdstuk 6).

situatie vergelijkbaar met die in Breda, waar een soortgelijke tendens werd geconstateerd. De meest kenmerkende steensoorten die tijdens de restauratiecampagnes werden toegepast waren achtereenvolgens St. Joire, Ledesteen afkomstig van afbraak, Ettringer tufsteen, Vaurion en Portland.

146


8

Grote Kerk Dordrecht

8.1 Inleiding

In de latere eeuwen werd voor de stichting van de kerk

De geschiedenis van de Grote of Onze-Lieve-Vrouwe-

gerefereerd aan het Calendarium over de periode 1300-

kerk te Dordrecht gaat terug tot de twaalfde eeuw.499

1571.500

Eeuwenlang werd de stichting van de kerk in verband

Tijdens de laatste restauratie van de Grote Kerk te

gebracht met een legende waarin het meisje Siewertje

Dordrecht werd uitgebreid bouwhistorisch en archeolo-

de bouw van de kerk uit eigen zak zou hebben betaald.

gisch onderzoek verricht waardoor de op dat moment

Afbeelding 8.1

Aanzicht vanuit het zuidoosten in de jaren twintig van de twintigste eeuw.503


147

Afbeelding 8.2

Plattegrond van de Grote Kerk Dordrecht.504

bestaande opvattingen over de bouwhistorie van de

In 1892 werd de Vereeniging tot instandhouding van

kerk enigszins werden aangepast.501 De nieuwste opvat-

Oude Gebouwen te Dordrecht (Oud-Dordrecht) opge-

tingen zijn uitgebreid gedocumenteerd en door middel

richt door onder andere bankier en kunstverzamelaar

van een artikel in het Bulletin KNOB voor het grote pu-

mr. S. van Gijn, kunstschilder B. Veth en stadsarchiva-

bliek ontsloten.502 Uit het onderzoek kwam naar voren

ris mr. J.C. Overvoorde.505 Vanaf de oprichting zette

dat de huidige kerk werd gebouwd op de resten van

Oud-Dordrecht zich actief in voor het behoud van oude

een Romaanse kerk uit de twaalfde eeuw. Deze nieuw-

gebouwen in Dordrecht; zo ook voor de Grote Kerk.

bouw vond plaats tijdens diverse grote bouwcampag-

Het artikel van Overvoorde in de zestiende jaargang

nes vanaf de tweede helft van de veertiende eeuw tot

(1898) van Oud-Holland, waarin hij een beknopt ge-

het eerste kwart van de vijftiende eeuw. De stads-

schiedenisoverzicht van de kerk gaf en de slechte staat

brand van 1457 had de kerk grote schade toegebracht,

van het gebouw uitvoerig beschreef, markeerde de

waardoor niet alleen de kappen volledig werden ver-

start van het restauratieproces.506

nieuwd maar ook de structuur ingrijpend werd

148

Op 15 januari 1901 werd op initiatief van Oud-Dordrecht de Commissie tot restauratie der O.L.V of Groote

gewijzigd.


Kerk in het leven geroepen onder voorzitterschap van

pellen in 1971. In deze periode werd steeds duidelijker

Overvoorde.507 Na de nodige voorbereidingen, waaron-

dat een nieuwe, complete, restauratie noodzakelijk

der het bijeenbrengen van de benodigde financiële

was. In 1978 werden de kosten hiervoor geraamd op

middelen, werd in juni 1903 gestart met de restaura-

ruim 19 miljoen gulden.511 Na jaren van voorbereiding

tie. Deze restauratie werd in vier fasen uitgevoerd en

en aanvullend onderzoek ging de tweede restauratie-

leidde tot een officiële opening van de gerestaureerde

campagne van de Grote Kerk te Dordrecht in 1983 van

kerk in 1939.

start onder leiding van architect J. de Vries.512 Deze

In de achtste vergadering van de restauratiecom-

restauratie werd afgerond in 1987.

missie in december 1901 werd voorgesteld om Jos. Th. Cuypers te vragen om, in samenwerking met de beken-

Naast de twee grootschalige restauratiecampagnes die

de Dordtse architect H.W. Veth de restauratie ter hand

het kerkgebouw heeft ondergaan in de twintigste eeuw

te nemen. Na het overlijden van Veth leidde alleen

is ook de toren van de kerk, eigendom van de gemeen-

Cuypers de restauratie, totdat hij vanaf het eind van

te Dordrecht, uitgebreid gerestaureerd. Nadat in 1925

1924 werd bijgestaan door architect B. van Bilder-

de eerste plannen werden gemaakt voor restauratie en

beek.508 Met het verstrijken van de jaren werd de be-

de bouw van een nieuwe kosterswoning, werd pas in de

moeienis van Cuypers steeds minder. Bij de laatste

periode 1952-1954 de fundering van de toren versterkt

fase van de restauratie was Cuypers nauwelijks meer

met behulp van een omvangrijke betonconstructie. In

betrokken. De restauratiecampagne werd uitgevoerd in

de periode 1959-1962 werd de bovenbouw van de toren

vier fasen:

gerestaureerd waarna in de periode 1970-1972 een

1903-1910 Eerste tijdvak, Jos. Th. Cuypers in samenwerking met H.W. Veth;

nieuwe kosterswoning en een muur rondom het entree-

1911-1919 Tweede tijdvak, Jos. Th. Cuypers;

tauraties van de toren nooit gelijk met een restauratie

1920-1928 Derde tijdvak, Jos. Th. Cuypers vanaf 1925 in samenwerking met B. van Bilderbeek;

van het kerkgebouw hebben plaatsgevonden en er nau-

1929-1936 Vierde tijdvak, B. van Bilderbeek in samenwerking met Jos. Th. Cuypers.

buiten beschouwing.

De jaren vijftig van de twintigste eeuw stonden in het teken van vele onderzoeken naar de bonte knaagkever

gebied van de toren werd gebouwd.513 Doordat de res-

welijks witte Belgische steen werd vervangen, blijven de restauraties van de toren in deze dissertatie verder

8.2 Restauratie Jos. Th. Cuypers (1903-1936)

en uiteindelijk volgde een behandeling van de kap ter bestrijding hiervan in 1959. Aan het eind van de jaren

8.2.1 Integrale keuze voor Udelfanger

vijftig bleek ook dat de leibedekking aan de koorzijde

De vensters van het hoogkoor, het Onze-Lieve-Vrouwe-

zeer slecht was. Lekkages, slecht voegwerk, schade

koor, enkele luchtbogen van het koor en een deel van

aan natuursteen en scheurvorming leidden tot een res-

de balustrade werden tijdens de eerste fase van de

tauratiebestek van architect C.C. Basters in 1961.509

restauratiecampagne onder handen genomen. Boven-

Subsidie werd toegekend, maar de reparaties bleven

dien werden het interieur van het koor en de kapel-

beperkt tot het hoognodige, zodat in 1968 het bestek

krans voor een groot deel van verf en pleister ontdaan

werd herzien.510 Dit tweede bestek leidde tot reparatie

en werden de gewelfbogen gerestaureerd en geschil-

van de daken, luchtbogen en balustrades boven de ka-

derd.


149

Afbeelding 8.3

Kooromgang aan het einde van fase 1 van de restauratie Cuypers/Veth. De vensters van het hoogkoor zijn voorzien van nieuwe boog, nieuwe montants en een nieuwe tracering. De rug van de luchtboog is voorzien van nieuwe hogels en de steunbeer is bekroond met een pinakel. De balustrade op de kapelkrans is nog niet gerestaureerd. (ongeveer 1908-1910, Ham, RCE OF-04071).

In deze periode (1903-1910) werden 15 vensters van

Afbeelding 8.4

Uitsnede uit het briefpapier van de SA de Montfort uit 1900. Udelfanger werd hier onder de “pierres blanches” geschaard.516

vervangen. Afgaande op het verweringsbeeld, zicht-

het hoogkoor uitgebroken. Uit oude foto’s en beschrij-

baar op oude foto’s, waren dit waarschijnlijk blokken

vingen van uitgevoerde reparaties uit de zeventiende,

Ledesteen.

achttiende en negentiende eeuw blijkt dat de vensters

De vullingen en dagkantblokken van de zes hoge

voor aanvang van de restauratie houten stijlen beza-

vensters in het Onze-Lieve-Vrouwekoor werden hele-

ten.514 Tijdens de restauraties werden nieuwe montants

maal vernieuwd. In verband met schade aan de profie-

en traceringen gemaakt in Udelfanger zandsteen (af-

len ten gevolge van de brand van 1457 was het noodza-

beelding 8.1 en 8.3). De rechte dagkantblokken (uit

kelijk om naast de dagkantblokken aan de buitenzijde

Bentheimer zandsteen) bleven voor het grootste deel

ook de dagkantblokken aan de binnenzijde te

behouden terwijl de blokken in de boog allen werden

vernieuwen.515

150


Veel natuursteen werd gebruikt voor de luchtbogen van het koor. Op de rug van de luchtbogen werd de zinken en loden bekleding verwijderd en een natuurstenen afdekking met hogels geplaatst. Ter bekroning van de steunberen werden pinakels ontworpen. Pinakels werden ook geplaatst op de gereconstrueerde balustrade op de rand van de kapelkrans rondom het koor. Ook voor dit natuursteenwerk werd Udelfanger gebruikt. De achtergronden bij de integrale keuze door Cuypers

2

1

voor het gebruik van Udelfanger zandsteen voor de restauratie van de kerk te Dordrecht zijn niet vastgelegd. Wellicht is de keuze gebaseerd op ervaringen met de steen elders zoals bij de restauratie van de St. Janskerk te Gouda.517 Ook hier werden de vensterharnassen en montants vervangen in Udelfanger en was het origi-

3

nele materiaal Ledesteen. Bij aanvang van de restauratie was het duidelijk dat er een grote hoeveelheid natuursteen nodig was voor de vele vensters, luchtbogen en balustraden. Voor het grootste deel betrof het geprofileerd of geornamenteerd werk waardoor er veel steenhouwers- en beeldhouwwerk nodig was. De benodigde (en beschikbare) grote hoeveelheid, de lage prijs518, de goede bewerkbaarheid, de goede naam en de veronderstelde lage schadelijkheid voor de gezondheid (zie hoofdstuk 4) ge-

Afbeelding 8.5

Dikke en openstaande gipskorsten aan de Ledesteen (1.). Op sommige plaatsen is de gipskorst reeds verdwenen en is de steen fors geërodeerd. Een enkel blok natuursteen laat een ander verweringspatroon zien. Wellicht zijn dit blokken tufsteen (2.). Op diverse plaatsen was het natuursteenwerk gerepareerd met een mortel om verder verval te voorkomen (3.) (1930, J.A.L. Bom, RCE OF-02672).

ven bij elkaar de verklaring voor de keuze voor Udelfanger zandsteen. Esthetische compatibiliteit met het bestaande natuursteenwerk heeft waarschijnlijk niet of

beelding 8.5 was de Ledesteen zeer sterk verweerd en

nauwelijks invloed gehad op de keuze. Ondanks dat de

hierdoor aan vervanging toe. De staat van de aanwezi-

Udelfanger door leverancier SA de Montfort geschaard

ge Bentheimer zandsteen was beter en deze werd dan

werd onder de pierres blanches (afbeelding 8.4) moet

ook gehandhaafd.519

Cuypers op de hoogte zijn geweest van de geel-groen-

Uit de financiële overzichten ten behoeve van de

bruine verweringskleur omdat de steen door zijn vader

subsidieverstrekking door de overheid is van de eerste

en door het atelier Cuypers en Co veelvuldig werd toe-

twee restauratiefasen een redelijk overzicht beschik-

gepast en geadviseerd in eerdere decennia.

baar van aangevoerde natuursteen (zie bijlage 9). De

De Udelfanger werd vooral toegepast als vervangende natuursteensoort voor Ledesteen. Afgaande op af-

natuursteen werd per trein in grote blokken in Dordrecht geleverd om daar bewerkt te worden tot negge-


151

Afbeelding 8.7

Afbeelding 8.6

Venster in de zuidgevel van het koor, gerestaureerd tijdens de tweede restauratiefase. Originele Bentheimer zandsteen met Udelfanger, St. Joire kalksteen en tufsteen (januari 2010).

Venster in de noordgevel van het Onze-Lieve-Vrouwekoor. Neggeblokken, montants en tracering werden allemaal vervangen in Udelfanger zandsteen tijdens de eerste restauratiefase (augustus 2007).

blokken, montants, traceringen, pinakels en hogels voor de luchtbogen.520

1

8.2.2 Van Udelfanger naar diverse steensoorten Na het overlijden van Veth in 1909 stond de tweede

2

3

fase van de restauratie onder leiding van alleen Jos. Th. Cuypers. In deze periode werd het werk van de eerste fase voortgezet. De kapellen, luchtbogen en balustraden aan de oosten zuidkant van de kerk (tot aan het transept) werden gerestaureerd, evenals de oost-, westen zuidgevel van het zuidertransept.

152


Afbeelding 8.8

Tufsteen (1.), Udelfanger zandsteen (2.) en Muschelkalk uit 1971 (3.) in de balustrade van de kooromgang aan de zuidoostzijde van de kerk (1982, G.J. Dukker, RCE 239.930).

3 2 3

2

4

3 5

2

4 3

1

1 2

Afbeelding 8.9

Dorpel uit Bentheimer zandsteen (1.) en dagkant met afwisselend Udelfanger (2.) en tufsteenblokken (3.) en een latere reparatie met kalksteen (4.), vermoedelijk Vaurion uit de periode 1983-1987 (januari 2010).

In de jaren voor het uitbreken van WO I werd de di-

Afbeelding 8.10 Dorpel uit Bentheimer zandsteen (1.) met grote mortelreparatie (2.) en dagkant met afwisselend Udelfanger (3.), St. Joire (4.) en tufsteen (5.) blokken in onregelmatige volgorde (januari 2010).

Hiermee kwam een einde aan de uniforme toepas-

versiteit van aangevoerde natuursteensoorten groter:

sing van Udelfanger als vervangende steensoort. Voor

Gobertange, St. Joire en tufsteen werden naast Udel-

de pinakels en de handlijst van de balustrade werd nog

fanger aangevoerd in 1911.521 In het voorjaar van 1914

steeds uitsluitend Udelfanger gebruikt, waarschijnlijk

werd de laatste partij Udelfanger zandsteen door SA de

in verband met de beschikbare grote afmetingen. In

Montfort geleverd. Vanaf de tweede helft van 1914 (na

het maaswerk van de balustrade werd naast Udelfanger

het uitbreken van WO I) werd bewerkte natuursteen

ook tufsteen toegepast en in de dagkanten van de ven-

door diverse steenhouwers uit Dordrecht geleverd,

sters werden kalksteen (St. Joire), tufsteen en zand-

hierbij werd niet altijd de exacte steensoort ver-

steen (Udelfanger en Bentheimer) in willekeurige volg-

meld.522 In 1915 werd een partij tufsteen geleverd door

orde door elkaar heen gebruikt (afbeeldingen 8.6 tot

de firma Meurin en een partij zandsteen door de firma

en met 8.10). Deze methode werd ook toegepast door

C. Pickel.523

Van der Kloot Meijburg bij de restauratie van de MariaMagdalenakerk te Goes (zie hoofdstuk 7).


153

Afbeelding 8.11 Grijs Beiers graniet (zware middenstijl) en zandsteen (montants en maaswerk) in het grote venster van het zuidertransept (april 2008).

Afbeelding 8.12 Grijs Beiers graniet in het grote venster (middenstijl, montants en maaswerk) van het noordertransept (augustus 2007).

8.2.3 Beiers graniet

weinig op het werk aanwezig is geweest.526 Ook kost dit

In het jaarverslag over 1916 wordt melding gemaakt

opzichter Ham zijn baan omdat hij “niet meer voldoen-

van “grijs Beiers graniet” waaruit de middenstijl van

de voor zijn taak is berekend”. In overleg met be-

het grote venster in het zuidertransept werd gemaakt

stuurslid Reus van de restauratiecommissie wordt Van

Het is niet bekend hoe deze, voor

Bilderbeek als architect aan het restauratieteam toe-

(afbeelding 8.11).

524

Nederland unieke, keuze voor graniet tot stand is geko-

gevoegd.527

men. In verband met WO I was het in 1916 niet moge-

De werkzaamheden verplaatsten zich in deze perio-

lijk om te beschikken over grote hoeveelheden Franse

de van het zuidertransept via de viering naar het noor-

kalksteen of Ledesteen uit België, maar bijvoorbeeld

dertransept waar, net als in het zuidertransept Beiers

Obernkirchner zandsteen en tufsteen uit de Eifel is ge-

graniet werd toegepast. Blijkbaar was dit goed beval-

durende WO I beschikbaar gebleven in Nederland, zoals

len want in het grote raam van het noordertransept

blijkt uit andere bouwen restauratieprojecten. Wel-

werd de graniet niet alleen voor de grote, zware mid-

licht heeft het besef van het gevaar voor silicose en de

denstijl gebruikt, maar ook voor de kleinere montants

daaruit voortkomende Steenhouwerswet uit 1911 (zie

en de tracering (afbeelding 8.12). De keuze voor gra-

hoofdstuk 4) hierbij haar invloed gehad. Mogelijk heeft

niet in 1916 kan wellicht nog worden verklaard vanuit

ook de verwachte (en gebleken) duurzaamheid van de

de beperkte beschikbaarheid van steensoorten ten ge-

graniet meer gewicht in de schaal gelegd dan de afwij-

volge van WO I, maar dit geldt niet voor de aanvoer

kende manier van bewerken en afwerken.

van graniet in de jaren twintig. De keuze voor graniet moet hier dus voornamelijk zijn gebaseerd op de goede

De derde fase van de restauratie (1920-1928) startte

ervaringen.

onder leiding van Jos. Th. Cuypers. In 1924 werd door Afdeling B van de Rijkscommissie voor de Monumenten-

8.2.4 Ledesteen en tufsteen

zorg een brief geschreven aan Cuypers met de mede-

De werkzaamheden van de laatste fase van de restau-

deling dat er bij het ingangsportaal en de consistorie-

ratie door Cuypers en Van Bilderbeek betroffen, aldus

kamer “diverse fouten” waren gemaakt.525 De discussie

het bestek, het “westelijk gedeelte … besloten tus-

hierover liep hoog op en uiteindelijk neemt Cuypers

schen het dwarsschip en den toren”.528 In het bestek,

hiervoor een deel van de schuld op zich omdat hij te

gedateerd juni 1929 worden Gobertange en Ledesteen

154


Afbeelding 8.13 Gevels zuiderzijbeuk en schip (1901, Mulder, RCE 14.458).

als toe te passen steensoorten genoemd: “Gobertange voor lijstwerk en voor het overige Ledesteen, voor zover de oude, afkomende steen, niet toereikend is”. In andere casussen (zie hoofdstuk 6 en 7) kwam deze keuze, waarbij in zekere zin sprake is van esthetische en

Afbeelding 8.14 Zuidgevel van het schip en de kapellen. De afdekkingen van de topgevels van de kapellen, de afdekkingen van de luchtboog en luchtboogstoelen en de waterlijsten zijn gemaakt van in Duitsland gereed gemaakte Ettringer tufsteen (jaren dertig). Tijdens de restauratie van 1983-1987 is hier voornamelijk gerepareerd. De montants en venstertraceringen uit ‘dichte’ Ettringer tufsteen, zijn tijdens de restauratie in de jaren dertig van de twintigste eeuw in Dordrecht gehakt, evenals vele neggeblokken in Ledesteen. Deze tufsteen is in de periode 1983-1987 volledig vervangen en heeft dus een gebruiksduur gehad van minder dan 50 jaar (maart 2007).

historische compatibiliteit, mede tot stand onder invloed van Van der Veen. Zijn invloed in Dordrecht is

Aan het einde van 1929 werd een partij Ledesteen en

goed voorstelbaar, maar niet gedocumenteerd. Voor de

tufsteen geleverd, zodat tijdens de winter het steen-

stijlen en de raamkop van de vensters werd geen na-

houwerswerk gereed gemaakt kon worden. De Lede-

tuursteensoort voorgeschreven. Net als bij de werk-

steen werd voornamelijk gebruikt voor neggeblokken

zaamheden tijdens de eerdere restauratiefasen is er

en de tufsteen werd gebruikt voor de montants en tra-

nauwelijks informatie bekend over de oorspronkelijke

ceringen van de vensters. In het jaarverslag over 1930

steensoorten. Het lijkt erop dat er in de vensters van

wordt gesproken over “dichte tufsteen” die hiervoor

de kapellen aan de zuiderzijbeuk naast neggeblokken

gebruikt wordt.530 Deze steen werd, mede op advies

van Ledesteen ook neggeblokken van tufsteen aanwe-

van Van der Veen, geleverd door de firma Franz Xaver

zig waren (afbeelding 8.13). In zijn rapport over deze

Michels te Niedermendig. Het betreft hier wellicht Et-

vensters uit 1944 (zie paragraaf 8.3) schrijft Bom dat

tringer tufsteen uit de, door Van der Veen geprezen,

“de kerkramen van oorsprong tufstenen en Ledesteen

Oberbank van de groeve Michels.531 Deze steen werd

neggen, bogen en dorpels [hebben]”.529

volgens Van der Veen ook bij de restauratie van de Sint


155

Janskathedraal te ’s-Hertogenbosch toegepast.532 Slin-

het feit dat de oude Ledesteen vaak al een profiel be-

ger schaart deze Ettringer tufsteen onder de variëteit

zat, waardoor minder steen hoefde te worden wegge-

Hasenstoppler.533

hakt.

Voor de afdekkingen van de kapellen, luchtbogen en luchtboogstoelen werd, na een bezoek van Van Bilder-

8.2.5 De bemoeienis van Van der Veen

beek en beeldhouwer Van der Schaft aan de groeven

Uit de jaarverslagen en correspondentie blijkt, behalve

van de Tuffstein und Basalt Werke AG (TUBAG) en de

het algemene advies dat Oberbank van de firma Mi-

firma Holzmann in verband met de zeer lage prijs een

chels een geschikte steen zou zijn, geen betrokkenheid

partij van 100 m3 bewerkte Ettringer tufsteen534 be-

van Van der Veen (zie hoofdstuk 3) bij de selectie van

steld bij TUBAG te Kottenheim. Aldus het jaarverslag

de tufsteen.537 In 1930 schreef Van der Veen in zijn me-

over 1929 werd dit in overleg gegaan met de directeur

dedelingen aan de Rijkscommissie over de toepassing

van het Rijksbureau voor de Monumentenzorg en werd

van Ledesteen aan de kerk: “Naast de Groote Kerk te

de bewerkingswijze aangegeven en gecontroleerd door

Dordrecht ligt een gemengde partij Ledesteen en go-

Van der Schaft.535 In het jaar 1930 werd nogmaals een

bertange. De Ledesteen is deels groengrauw (Vlaam-

dergelijke partij tufsteen besteld (80 m3).

sche arduin), deels bruin (Brabantsche arduin). De eerste soort is weervast, de tweede soort niet, zoals aan

In een notitie uit 1930 aan de Rijkscommissie gaf archi-

vele monumenten te Oudenaerde blijkt. De bruine

tect Van Bilderbeek het prijsverschil (levering en be-

soort (tint van Brusselsche aarde) is voor binnenwerk

werking) aan tussen de steensoorten die werden toege-

bestemd”.538 Van der Veen gaf hierbij niet aan of het

past bij de restauratie van de kerk. Uit tabel 8.1 blijkt

nieuwe of oude steen betrof. Uit de notitie van Van Bil-

het grote verschil in prijs tussen de twee Ettringer tuf-

derbeek uit 1930 blijkt dat de nieuwe Ledesteen in

steenvarianten, maar vooral ook het grote prijsverschil

twee varianten werd aangeleverd: enerzijds grote stuk-

tussen tufsteen en Ledesteen. Door de hardheid van de

ken geschikt voor buitenwerk en anderzijds ruwe blok-

zandige kalksteen waren de bewerkingskosten (vooral

ken voorzien van een dikke schelplaag, ongeschikt voor

manuren) van Ledesteen veel hoger dan bij tufsteen.

buitenwerk. Deze tweede kwaliteit werd, aldus archi-

Uit de tabel blijkt ook het prijsverschil tussen nieuwe

tect Van Bilderbeek, alleen toegepast voor binnen-

Ledesteen en oude, van sloop afkomstige, Ledesteen.

werk, omdat er slechts een dikte van 5 centimeter

Dit prijsverschil werd enerzijds toegeschreven aan het

overbleef na verwijdering van de schelplaag. Om de

feit dat de oude Ledesteen zachter is, maar ook aan

bruikbare steen optimaal te gebruiken werd de steen tegen het leger en alleen voor vlak werk gebruikt.539

Tabel 8.1

Prijsverschillen tufsteen (TUBAG en Michels) en Ledesteen (oud en nieuw).536

Steensoort

Leverancier

Ettringer tufsteen

TUBAG

Ettringer tufsteen

Franz Xaver Michels

Oude Ledesteen

Via Woudenberg

Nieuwe Ledesteen

Van Impe

Aankoop (fl/m3)*

Bewerking (fl/m3)*

79,50

130

125 127,50


Factor kosten (TUBAG als basis)

129,50

1

209,50

1,6

180

305

2,4

260

387,50

3,0

* De aankoopprijzen zijn inclusief vervoer. De bewerkingskosten betreffen eenvoudige werkstukken.

156

Totaal (fl/m3)

In 1930 geeft Van der Veen indirect commentaar op de toegepaste tufsteen in Dordrecht: “Toen men om vorm-technische redenen voor de Groote Kerk te Dordrecht een zoetere tufsteen verlangde, dan men elders voor niet minder gedétailleerd werk met volkomen tevredenheid bezigt, maakte ik geen al te groot bezwaar. Voor de betreffende deelen kon dat er nog mee door. Hiermede gaat men echter helling-afwaarts, … Tegen deze verslapping meen ik te moeten waarschuwen. Zij zal ontaarden in het gebruik van weeke steen, evenals deze voor enkele tientallen jaren gebezigd werd en thans reeds verweerd is”. Van der Veen refereert hier aan de tufsteen die voor de afdekkingen e.d. werd ge-

Afbeelding 8.15 Scheurvorming in het tufstenen maaswerk van één van de vensters en de zuidgevel van het schip (1944, C.C. Basters, RCE OF-01979).

bruikt. Wat de relatie tussen deze door Van der Veen

het gebruik van de steen “verder gaat dan hij heeft be-

gebruikte term “zoete tufsteen” is en het begrip kern-

doeld”.540

tuf zoals dat door Van Bilderbeek wordt gebruikt is on-

Getuige het bezoek van architect Van der Kloot Me-

duidelijk. Het lijkt erop dat men hier duidt op een gro-

ijburg in 1934 aan de Grote Kerk stond deze toepassing

ve, minder samenhangende, wellicht ook zachtere

van Baumberger als vervanger voor Ledesteen als voor-

steen. Opmerkelijk is overigens dat de tufsteen die

beeld bekend. Van der Kloot Meijburg koos er uiteinde-

door Van der Veen werd aanbevolen (voor de vensters)

lijk toch niet voor om Baumberger toe te passen bij de

voor het grootste deel is vervangen tijdens de restau-

restauratie van de Nieuwe Kerk te Delft. Na een proef

ratie in de jaren 1982-1987 terwijl de “zoete tufsteen”

met Coutarnoux en Anstrude werd daar uiteindelijk

waar Van der Veen een tegenstander van was voor een

voornamelijk Ledesteen gebruikt.541

groot deel kon worden behouden. Beide stenen hadden en vergelijkbare expositie, echter de dimensies en geo-

8.3 Tufsteenschade

metrie weken sterk af.

In de zomer van 1944 voerde J.A.L. Bom, op dat moment bouwkundig ambtenaar bij het Rijksbureau voor

Voor de restauratie van het interieur werd in diverse

de Monumentenzorg, samen met Rijksbeeldhouwer Van

jaarverslagen melding gemaakt van het verwerken van

der Schaft een inspectie uit van de Grote Kerk te Dord-

Baumberger steen. Deze steen werd toegepast voor re-

recht, op verzoek van architect Van Bilderbeek. Er

constructie van de, door de brand van 1457 zwaar be-

werd geconstateerd dat meerdere vensters aan de

schadigde bundelpijlers tussen de kapellen en de zij-

zuidzijde van het schip schade vertoonden zoals

beuk en voor diverse lisenen en ander beeldhouwwerk

scheurvorming van de dorpels, loszittende voegen in

in de kapellen. Vanwege het tekort aan Ledesteen ad-

de raamkoppen en scheurvorming in de tufsteen in de

viseerde Van der Veen bij diverse restauraties het ge-

raamkoppen (afbeelding 8.15). Doordat de brugstaven

bruik van Baumberger ter vervanging van Ledesteen,

geen sporen van roest vertoonden en “het tufsteenma-

dus zijn invloed is ook hier goed voorstelbaar. Ondanks

teriaal der raamtraceringen en stijlen geen verwerings-

zijn positieve advies geeft hij later ook aan dat de

verschijnselen of andere zichtbare gebreken heeft”

steen “eentoniger” is dan Ledesteen en dat men met

werd geconcludeerd dat de schade te maken had met


157

verband met het verbod om zandsteen te verwerken”.544 Uit de correspondentie uit het pandsdossier blijkt dat tijdens deze campagne 18,5 kubieke meter natuursteen werd toegepast.

8.4 Restauratie De Vries (1983-1987) 8.4.1 Muschelkalk als vervanger voor Udelfanger Afbeelding 8.16 Scheurvorming in een tufstenen montant in één van de vensters van het schip (1982, G.J. Dukker, RCE 239.916).

Nadat het eerste bestek met bijbehorende begroting voor een algehele restauratie van de kerk gereed was gekomen in 1978 duurde het nog vijf jaar voordat in de

zettingen, wellicht ten gevolge van de bewegende to-

zomer van 1983 met de eigenlijke restauratie werd be-

ren.542

gonnen. In aanloop naar de restauratie werd het na-

Het zal nooit met zekerheid vast te stellen zijn,

tuursteenwerk nauwkeurig opgenomen. Per travee

maar de in 1944 geconstateerde scheurvorming in de

werden de natuursteensoorten en schades opgeno-

tufsteen lijkt zeer veel op de scheurvorming zoals die

men.545 Vanaf 1978 blijkt een nauwe betrokkenheid van

in 1982 aan de kerk werd gefotografeerd (afbeelding

de natuursteenadviseurs van de RDMZ (Slinger, Querido

8.16). Vergelijkbare scheuren werden ook geconsta-

en Overeem) bij de voorbereidingen en uitvoering van

teerd aan bijvoorbeeld de vensters van de Pieterskerk

de restauratie. In een eerste, anonieme en ongeda-

te Leiden en de Eusebiuskerk te Arnhem.

teerde, reactie op de plannen schrijven zij: “In hoofdlijnen zijn de bevindingen van de architect in overeen-

In de toelichting bij het restauratiebestek uit 1961

stemming met de onze. Op enkele details hebben wij

schreef architect Basters: “Hierbij zij nog opgemerkt

een opmerking, zoals: De balustrade van het Noorder-

dat de toegepaste tufsteen onverklaarbare haarscheu-

transept verkeert in goede staat en behoeft niet te

ren vertoont, die bij vorst verder open gaan staan en

worden vervangen”.546 Met betrekking tot de keuze

afspringen van stukken het gevolg is”.543 Het is duidelijk

voor vervangende natuursteen wordt in de notitie ge-

dat de eerste scheuren in de tufsteen zich binnen vijf-

schreven: “Bestaat de mogelijkheid bepaalde onderde-

tien jaar na toepassing reeds hadden vertoond en dat

len uit de begroting te lichten in verband met de onze-

de situatie na dertig jaar dusdanig was dat er stukken

kere levering van bepaalde natuursteensoorten. Zoals

steen afvielen. Als vervangende steensoort stelde Bas-

de gootlijst koor, Ledesteen? Indien niet in die afmetin-

ters in 1961 en 1968 “een goede kwaliteit Franse kalk-

gen en hoeveelheden leverbaar moet men denken aan

steen” voor.

een Franse kalksteen uit de Vauriongroeve”.547

Toen men in 1971 tot gedeeltelijke restauratie over-

Eind 1980, begin 1981 werd door architect de Vries

ging omvatte deze met name de kapellen rondom het

informatie ingewonnen over de leverbaarheid van na-

koor, waar veel Udelfanger zandsteen was toegepast,

tuursteensoorten. Jac. De Dreu en zn. bv. reageerde

en werd op advies van Slinger, natuursteenadviseur bij

positief op de vraag of Ledesteen en Gobertange lever-

de RDMZ, gebruik gemaakt van Muschelkalksteen “in

baar is. De levering van Ledesteen zou de eerstvolgen-

158


de vijf a zes jaren geen probleem mogen opleveren.

tauratie volledig uit Udelfanger zandsteen. Getuige

Levering als schollen, per gewicht of kant-en-klaar ge-

zijn voorstel om hier wederom Udelfanger voor te wil-

zaagd. Gobertange was volgens De Dreu slechts in be-

len gebruiken duidt op de wens om de vensters een vi-

perkte afmetingen beschikbaar, maar 15 m per jaar

suele eenheid te laten. Voor al het andere werk werd

was zeker haalbaar.548 Van Stokkum bv. schreef in

Massangis voorgesteld, de eerdere adviezen van Slinger

maart 1981 dat Ledesteen en Gobertange moeilijk ver-

volgend. De reden waarom Basters ook kalksteen voor-

krijgbaar waren en raadde aan om een alternatief te

stelt voor de vensters in Ettringer tufsteen is niet be-

zoeken.549 Als meest gebruikte alternatieven stelde hij

kend, maar vermoedelijk heeft het te maken met de

Vaurion, Anstrude en Massangis voor.550 Blijkbaar was

algemene wantrouwen tegen de bruikbaarheid van tuf-

voor de restauratie van de Grote Kerk ook gedacht aan

steen.

3

toepassing van Peperino duro, want Van Stokkum bv. geeft hier desgevraagd een levertijd van vier tot vijf maanden van door.

Opvallend aan het advies van Querido is de aanbeveling van Krensheimer Muschelkalk ter vervanging van, met name, Udelfanger zandsteen terwijl in eerdere adviezen (door Slinger) Vaurion werd aanbevolen.

De voorbereidingen op de restauratie en de adviezen

Het advies om Ledesteen te gebruiken voor de

met betrekking tot de beschikbaarheid van natuur-

raamomlijstingen van het koor en de kapellen was wei-

steensoorten leidden tot een voorstel voor de natuur-

nig realistisch omdat deze steen niet of nauwelijks in

steenrestauratie door architect de Vries. Dit voorstel

geschikte afmetingen te verkrijgen was. De gele varië-

werd door Querido in 1981 van enkele opmerkingen

teit van Anstrude is op andere plaatsen een regelmatig

voorzien, onder andere met betrekking tot de steen-

gebruikt alternatief voor Ledesteen (zie hoofdstuk 6 en

keuze (zie tabel 8.2).

9).

Uit het voorstel van architect Basters blijkt duidelijk

8.4.2 Consolidatie

dat hij een bepaalde eenheid van materiaal voorstond

In voorbereidende besprekingen tussen RDMZ, archi-

bij de restauratie. De raamomlijstingen van het koor

tect, gemeente en opdrachtgever werd het uitgangs-

met de kapellen en de transepten waren voor de res-

punt van de restauratie als volgt geformuleerd: “conso-

Tabel 8.2

Voorstel en advies vervangende natuursteensoorten.551

Onderdeel

Voorstel architect

Advies RDMZ

Raamomlijstingen

Udelfanger of Massangis

Ledesteen of Anstrude I.C.552

Balustrades

Massangis

Krensheimer Muschelkalk

Pinakels

Massangis


Luchtboogafdekking

Massangis


Udelfanger of Massangis


Massangis

Tufsteen b.v. Ettringer of Hoheleye tuf

Koor + kapellen

Transepten Raam en nis omlijstingen Schip en zijbeuken Raamstijlen en traceringen


159

gaat hierbij wel enigszins voorbij aan het gegeven dat de visuele impact van toepassing van reparatiemortel groot kan zijn en hiermee alsnog ‘drastisch’ kan zijn. Met betrekking tot de vensters van het schip gaf Querido aan dat de problemen hier van een geheel andere orde waren en dat vervanging van de tufsteen de enige oplossing was. In september 1984 werd de uitvoering van het tot dan toe uitgevoerde natuursteenwerk geëvalueerd door Overeem. In algemene zin concludeerde hij: “De herstellingen bestaan uit het aanvullen met een Jahnmortel die afgestemd is op de ondergrond bestaande uit Udelfanger zandsteen. Op deze wijze is een maximum aan oorspronkelijk materiaal bewaard”.555 Met betrekking tot één van de pinakels kwam hij tot het advies om in plaats van twee reparaties dicht bij elkaar een nieuw stuk steen in te boeten. Met betrekking tot de reparaties van Gobertange in het parementwerk bleek dat gehele steenoppervlakken werden aangevuld met reparatiemortel waarna met behulp van een kwast werd afgewerkt. De oppervlakken vertoonden veel kleine scheurtjes; volgens Jahn Afbeelding 8.17 Pinakel uit Udelfanger zandsteen, in de periode 19831987 gerepareerd met Jahn reparatiemortel (augustus 2007).

kwam dit door een verkeerde methode van afwerken met behulp van een vochtige kwast in plaats van een droge kwast. In verband met het grote oppervlak van

lidatie moet uitgangspunt zijn; alleen daar vervangen

de reparaties stelde Overeem voor om lichte schade

waar dat om veiligheidsredenen onvermijdelijk is. …

(tot 5% van de steen) gewoon te laten en een minder

Onder consolidatie werd begrepen: alleen daar ingrij-

vlak steenoppervlak te accepteren. Alleen de echt

pen waar verwering zo snel voortgaat dat binnen vijftig

slechte steen (+/- 5 cm diep verweerd) vervangen en

jaar verwacht kan worden dat vervangen noodzakelijk

de rest van de onregelmatigheden opvangen met een

is”.553 Op basis van financiële noodzakelijkheid en de

wat meer terugliggende en schuin liggende voegen.

hiervoor uitgesproken wens tot consolidatie werd gekozen voor het op grote schaal toepassen van reparatie-

8.5 Discussie

mortel. Querido gaf hierbij aan dat het niet mogelijk is om precies aan te geven hoever men hiermee zou kun-


nen gaan, maar wanneer door toepassing van deze

De restauratie van de Grote Kerk te Dordrecht door

techniek de “restauratie-ingreep minder drastisch kan

Jos. Th. Cuypers c.s. duurde ruim dertig jaar en werd

zijn, dan is de toepassing te rechtvaardigen”.554 Hij

uitgevoerd in diverse fasen waarbij diverse steensoor-

160


Afbeelding 8.18 Reparatie van het oppervlak van Gobertange en Ledesteen met Jahnmortel (1983, G.J. Dukker, RCE 251.381).

Afbeelding 8.19 Mortelreparaties ongeveer vijfentwintig jaar na uitvoering (april 2008).

ten werden toegepast. De eerste fase van de restaura-

de stijl van het oude, zonder origineel werk na te ma-

tie start met een uniforme keuze voor Udelfanger

ken, tot de toepassing van Ledesteen, afkomstig van

zandsteen. Zonder dat de argumentatie voor keuze van

de sloop van Belgische gebouwen en tot toepassing van

deze steen bekend is kan worden beredeneerd dat de

Ettringer tufsteen. De Ettringer tufsteen werd geliefd

relatief lage prijs, de beschikbaarheid in grote hoe-

vanwege haar rustieke uiterlijk. Prettige bijkomstig-

veelheden en afmetingen, en het algemeen vertrouwen

heid was dat de Ettringer tufsteen zeer goedkoop te

in zandsteen als duurzame steen de keuze voor Udel-

verkrijgen was, zeker ten opzichte van de Euville waar

fanger sterk hebben beïnvloed.

ook aan werd gedacht.556

Tijdens de tweede fase van de restauratie openbaart Cuypers zich als exponent van het moderne res-

Vanwege de grote hoeveelheid (Udelfanger) zandsteen

taureren, nog voordat dit onder leiding van Kalf door

die tijdens de restauratiecampagne onder leiding van

de Rijkscommissie algemeen zou worden gepropagan-

Cuypers was toegepast, ontstond er later een conflict

deerd. Er wordt meer originele steen behouden, het

met het Zandsteenbesluit (zie hoofdstuk 4). Bij de res-

parementwerk wordt met steen, lijkend op het origi-

tauraties in de jaren zeventig en tachtig van de twin-

neel gerepareerd (Gobertange) en voor de dagkanten

tigste eeuw werd in verband met het hierin geformu-

van de vensters en het maaswerk van de balustrade

leerde verbod op toepassing van zandsteen gekozen

worden diverse steensoorten door elkaar heen gebruikt

voor kalksteen. Men heeft er bewust voor gekozen om

om de levendigheid te vergroten.

de kalksteen niet overal toe te passen, maar alle ven-

Tijdens de jaren twintig en dertig leidt de invloed van de Rijkscommissie en de wens om te restaureren in

sters in tufsteen te vervangen in tufsteen, vanwege het specifieke karakter en de visuele eenheid hiervan.


161

Tabel 8.3

8.5.2 Vervangreeksen De vervangreeksen aan de Grote Kerk te Dordrecht la-

Origineel

ten een zeer gedifferentieerd beeld zien. In tabel 8.3

Vervangreeksen Ledesteen.

Eerste vervanging

zijn de vervangende steensoorten voor originele Lede-

Tufsteen

steen weergegeven. Doordat niet voor alle vensters he-

Udelfanger zandsteen

lemaal duidelijk is wat het originele materiaal is ge-

Vaurion Muschelkalk

weest, is het mogelijk dat vergelijkbare

St. Joire

vervangingsreeksen zich ook hebben voorgedaan met originele tufsteen en/of zandsteen.

Tweede vervanging

Ledesteen

Tufsteen Tufsteen

Vaurion Muschelkalk

Tijdens de start van de restauratiecampagne aan het begin van de twintigste eeuw was er weinig relatie tus-

Gobertange

sen originele steensoort en vervangende steensoort.

Graniet

De gekozen steen was kenmerkend voor de fase van de

Ledesteen

restauratiecampagne. Pas later ontstaat er een relatie tussen originele steensoort en vervangende steensoort

dere aspecten zoals de beschikbaarheid van grote af-

dat zich ondermeer openbaart in de toepassing van

metingen, de lage prijs, de goede bewerkbaarheid en

(oude) Ledesteen.

de vermeende lagere schadelijkheid voor silicose (zie

Door de algemene kwaliteitsproblemen en vooral

hoofdstuk 4). In het tweede en derde decennium van

alle kwaliteitsverschillen tussen blokken steen werd de

de twintigste eeuw wordt op diverse plaatsen schade

Udelfanger zandsteen en de tufsteen door diverse

geconstateerd aan Udelfanger zandsteen die slechts

steensoorten vervangen, afhankelijk van de voorkeurs-

tien tot twintig jaar aan de buitenlucht was blootge-

steensoort die tijdens een bepaalde campagne ge-

steld. Zo concludeert Van der Veen in 1920 aan de Eu-

bruikt werd.

sebiuskerk te Arnhem dat de steen diep is ingeweerd en in poeder is veranderd en dat men putjes kan gra-

8.5.3 Duurzaamheid

ven en het lofwerk weg kan wrijven of blazen.559 Ook

Udelfanger zandsteen wordt vanaf ongeveer 1860 in

aan de Grote Kerk te Dordrecht vertonen sommige on-

Nederland toegepast voor grote monumentale beeld-

derdelen uit Udelfanger zandsteen blijkbaar al in de ja-

houwwerken zoals de beelden van Mozes, Aäron, Abra-

ren twintig de nodige schade, getuige enkele vervan-

ham en Jacob aan de Lambertuskerk te Veghel557 en

gingen van Udelfanger zandsteen in tufsteen aan de

het standbeeld van Piet Hein te Delfshaven.558 In veel

raamneggen van het Onze-Lieve-Vrouwekoor (afbeel-

neogotische kerken, gebouwd door P.J.H. Cuypers, E.J.

ding 8.20).

Magry en anderen, werd Udelfanger zandsteen gebruikt

Van alle natuursteensoorten die in Nederland zijn

voor afdekkingen, hoekblokken en speklagen. De groot-

toegepast bij de restauratie van monumentale gebou-

ste hoeveelheden Udelfanger zandsteen zijn echter ge-

wen is de Udelfanger zandsteen wellicht de meest ver-

bruikt voor restauraties zoals de Sint-Servaasbasiliek te

guisde. De reputatie van de Udelfanger zandsteen als

Maastricht, de Sint-Janskathedraal te ’s-Hertogenbo-

zeer slecht weervast is echter slechts deels waar. In-

sch, de Eusebiuskerk te Arnhem en vele andere (kerk)

derdaad vertonen vele blokken en beeldhouwwerk een

gebouwen. Zijn populariteit dankte de steen aan meer-

sterke afschilfering en afzanding. Hiernaast vertoont

162


Afbeelding 8.20 Solitair blok tufsteen omgeven door Udelfanger zandsteen in de raamnegge van het Onze-Lieve-Vrouwekoor, waarschijnlijk geplaatst aan het eind van de jaren twintig of in de jaren dertig van de twintigste eeuw (januari 2010).

Afbeelding 8.21 Kenmerkende verwering van Udelfanger zandsteen (St. Bavokathedraal, Haarlem, maart 2006).

de Udelfanger zandsteen, door aanwezigheid van leem-

len die dan ook de schade vertonen.562 Veel ongeprofi-

laagjes, een typisch verweringspatroon waarbij de se-

leerd parementwerk laat echter nog nauwelijks schade

dimentaire gelaagdheid wordt geaccentueerd door dif-

zien.563

ferentiële verwering (afbeelding 8.21).560 De raamharnassen van het Onze-Lieve-Vrouwekoor laten


echter zien dat het ook mogelijk is dat Udelfanger zandsteen na 100 jaar nog nauwelijks verwering

Historisch

vertoont.

Het besef van historische compatibiliteit van vervangende natuursteensoorten blijkt uit de keuze voor Go-

De Hasentoppler tufsteen die aan de vensters van het

bertange voor reparatie van het parementwerk in Le-

schip en de zijbeuken werd toegepast vertoonde reeds

desteen. In tegenstelling tot zijn restauratie van de

na 15 jaar scheurvorming. Deze macroscheurvorming,

Sint-Janskerk te Gouda sluit Jos. Th. Cuypers hier met

kenmerkend voor Ettringer tufsteen en de variant Ha-

de keuze voor Gobertange aan bij de bestaande witte

sentoppler leide na verloop van jaren tot het afstoten

Belgische steen. In Gouda koos Jos. Th. Cuypers ervoor

van forse stukken steen.561 Door de gevoeligheid voor

om ook het parementwerk te herstellen met behulp

hygrische uitzetting in combinatie met kleimineralen

van Udelfanger zandsteen, iets dat in Dordrecht niet

van Ettringer tufsteen zijn montants, traceringen, lijs-

gebeurde (afbeelding 8.22)

ten en beeldhouwwerk de meest kwetsbare onderde-


163

beelden van Hildo Krop gekopieerd in graniet terwijl de originele steensoort hier ook tufsteen was.564 Het graniet uit Zuid-Duitsland werd vanaf het begin van de twintigste eeuw in Nederland toegepast. Bouwkundige toepassingen beperken zich meestal tot de plint van het gebouw (afbeelding 8.23), maar ook entreepartijen, raamdorpels, neuten en trappen werden in de eerste helft van de twintigste eeuw bij representatieve gebouwen regelmatig in graniet uitgevoerd. Vanwege het hoge soortelijk gewicht (vervoerskosten) en de hardheid (bewerkingskosten) was het een duur materiaal om toe te passen. Door de aard van de steen is het daarnaast niet mogelijk om de steen te scharreren. Afbeelding 8.22 Reparatie van parementwerk in witte Belgische steen met Udelfanger zandsteen (Sint-Janskerk Gouda, februari 2010).

De keuze voor de toepassing van graniet aan de Grote Kerk is niet gedocumenteerd, maar gezien de slechte financiële positie van de restauratiecommissie en een gebrek aan referentieprojecten waar graniet in een vergelijkbare situatie is toegepast lijkt het reëel te veronderstellen dat in het keuzeproces een grote rol was weggelegd voor de leverancier van de natuursteen (Singels). Het grote wantrouwen bij de steenhouwers tegen het verwerken van Bentheimer of Obernkirchener zandsteen heeft hierbij wellicht ook een rol gespeeld.

Esthetisch De aanleiding tot de aanschaf en het gebruik van partijen St. Joire en tufsteen in 1911 voor restauratie van de zuidzijde van het koor en de kapellen aan de zuidzijde is raadselachtig. Gezien het feit dat de levering Afbeelding 8.23 Toepassing van Beiers graniet in de plint van het gebouw voor het Loodswezen te Rotterdam uit 1921 (januari 2010).

van Udelfanger zandsteen tot en met 1913 doorgaat ligt de reden waarschijnlijk niet in de beschikbaarheid en tegenvallende kwaliteit van de Udelfanger. Wellicht dat

De toepassing van wit-grijs Beiers graniet in de beide

de verwerking van St. Joire en tufsteen te maken heeft

transeptvensters van de kerk is uniek in Nederland.

met de inwerkingtreding van de Steenhouwerswet (zie

Het sluit niet aan bij een historische traditie en heeft

hoofdstuk 4) in 1911 waarin de verwerking van zand-

ook, voor zover bekend, geen vervolg gekregen. Recent

steen aan strengere regels wordt onderworpen.

is graniet als vervangende steensoort (voor tufsteen) toegepast aan de Sint-Martinuskerk te Weert en zijn

164


Duidelijk is in ieder geval dat Cuypers er niet voor heeft gekozen om de steensoorten geconcentreerd toe

te passen. Gezien de hoeveelheid die van beide steen-

den en de nieuwbouw van de bovenste twee geledin-

soorten werd aangevoerd (vijf tot zes kubieke meter)

gen van de toren van Eusebiuskerk te Arnhem in de

was het mogelijk geweest om een heel travee uit te

jaren 1959-1964.566

voeren in de betreffende steensoort. De primaire bronnen rondom deze restauratiefase geven geen uitsluitsel

Vanaf het eind van de jaren vijftig van de twintigste

over het al dan niet bewust gemêleerd toepassen van

eeuw werd Muschelkalksteen op advies van Slinger in

de drie steensoorten zoals bijvoorbeeld bij het grote

Nederland met regelmaat toegepast als vervangende

venster in het zuidertransept van de Maria-Magdalen-

natuursteensoort voor zandsteen. In veel gevallen werd

akerk te Goes wel wordt gedaan door Van der Kloot-

de Muschelkalk als vervangende steensoort voor de

Meijburg (zie hoofdstuk 7). Gezien de inspanningen van

grijs-zwart verweerde Bentheimer zandsteen gekozen,

Jos. Th. Cuypers met betrekking tot de totstandkoming

zoals bij de Oude Kerk te Amsterdam (afbeelding 8.24)

van de Grondbeginselen is het goed voorstelbaar dat

en de Lievensmonstertoren te Zierikzee (afbeelding

hij met de steenkeuze in Dordrecht voorop liep op de

8.25). In beide situaties past de steen in esthetische

denkbeelden die pas in de jaren twintig algemene na-

zin goed bij het omliggende werk, doordat de Muschel-

volging kregen.565

kalksteen, afhankelijk van haar oriëntatie, na verloop van jaren ook een grijzig uiterlijk krijgt. De toepassing

In de loop van de jaren twintig van de twintigste eeuw

van Muschelkalksteen aan de Grote Kerk te Dordrecht

nam de toepassing van tufsteen een grote vlucht bij

(afbeelding 8.8) en ook in de Pandhof van de Dom te

restauraties. De steen werd niet alleen toegepast ter

Utrecht (afbeelding 8.26), waar de steen is toegepast

vervanging van, of ter aanvulling op, oude Römer of

ter vervanging van bruinverweerde Udelfanger zand-

Weiberner tuf, maar vooral als vervangende steensoort

steen en Baumberger zandsteen, is veel opvallender en

in tal van situaties. Er zijn meerdere redenen aan te

kan niet worden toegeschreven aan een wens tot es-

wijzen voor de populariteit van de steen:

thetische compatibiliteit. De redenen voor toepassing

Het rustieke uiterlijk, zeer gewild in de visie van de modernen onder leiding van Kalf;

in Dordrecht moeten dan ook zijn gebaseerd op de

De lage prijs ten gevolge van vergaande mechanisatie van de groeven;

heid.

De lage arbeidskosten vanwege de zachtheid van de steen;

Hoewel het gebruik van graniet als vervangende steen-

De lage vervoerskosten vanwege het lage soortelijk gewicht;

geen historische traditie kent is de toepassing in meer-

De beschikbaarheid van zeer grote, alleen door vervoerseisen gelimiteerde, afmetingen.

steen vertoont na negentig jaar nog geen schade en

goede ervaringen en het vertrouwen in de duurzaam-

soort voor Ledesteen in een raamharnas van Ledesteen dere opzichten duurzaam en compatibel gebleken. De deze is ook niet op korte termijn te verwachten. Het

Van deze redenen kan de eerste worden gezien als de

grijsverweerde graniet lijkt op grijsverweerde (Bent-

aanleiding, de reden voor toepassing van het materiaal

heimer) zandsteen, een steensoort die niet ongewoon

en de overige hebben de keuze voor de toepassing ver-

is voor grote vensters (afbeelding 8.27).

sterkt en over tien tot twintig jaar in stand gehouden, met als één van de sluitstukken de grootschalige toe-

Technisch

passing van Ettringer tufsteen voor de luchtboogbeel-

Met betrekking tot de technische compatibliteit van de


165

Afbeelding 8.24 Oude Kerk Amsterdam. Muschelkalksteen ter vervanging van Bentheimer zandsteen in het raamharnas, de middenstijl, montants en tracering van het grote venster in het zuidertransept (februari 2006).

Afbeelding 8.25 Lievensmonstertoren Zierikzee. Muschelkaksteen ter vervanging van Bentheimer zandsteen (augustus 2007).

verschillende toegepaste steensoorten zijn macroscopisch geen problemen waar te nemen. Van afstand beschouwd lijken de verschillende (zandige) kalksteensoorten, zandsteensoorten en tufsteensoorten geen negatieve technische invloed op elkaar te hebben. Het voornaamste compatibiliteitsprobleem werd gevormd door de voegmortel: tijdens de restauratie door De Vries bleek het voegwerk uit eerdere restauraties vergelijkbare problemen te geven als bij de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda en de Maria-Magdalenakerk te Goes (zie hoofdstuk 6 en 7).

8.6 Samenvatting De Grote Kerk te Dordrecht heeft in de onderzochte periode twee grote restauratiecampagnes gekend: die met betrokkenheid van Jos. TH. Cuypers, tussen 1903 en 1936 en die onder leiding van De Vries van 1983 tot 1987. De eerste is onder andere beïnvloed door het tot stand komen van richtlijnen en voorschriften als de Grondbeginselen en de steenhouwerswet. Duurzaamheidsoverwegingen lagen, naast de lage kostprijs en de relatief eenvoudige verwerking, ten grondslag aan de steenkeuze van de eerste fasen van deze restauratiecampagne. In latere fasen werd de invloed van de Afbeelding 8.26 Pandhof van de Dom te Utrecht. Muschelkalksteen ter vervanging van Udelfanger zandsteen (juni 2007).

166


Grondbeginselen groter en kreeg de steenkeuze een meer rustiek karakter.

Afbeelding 8.27 Vergelijking verweringskleur grijs graniet (links) en Bentheimer zandsteen (rechts).

De invloed van het Zandsteenbesluit had grote ge-

Udelfanger zandsteen en Ettringer tufsteen. In de

volgen voor de restauratiecampagne onder leiding van

tweede restauratiecampagne is vooral materiaal uit de

De Vries. Vanwege het verbod op toepassing van zand-

eerste campagne vervangen en werd met name gebruik

steen werd uitgeweken naar kalksteen en werd veel-

gemaakt van tufsteen ter vervanging van tufsteen en

vuldig gebruik gemaakt van natuursteenreparatiemor-

Vaurion en Muschelkalksteen ter vervanging van Udel-

tel. Met de keuze voor Muschelkalksteen lagen de

fanger zandsteen.

overwegingen met name op het vlak van de duurzaamheid en veel minder op het vlak van compatibiliteit.

Een unieke toepassing van vervangende natuursteen aan de Grote Kerk te Dordrecht is het gebruik van grijs Beiers graniet in de jaren tien en twintig van de twin-

De belangrijkste vervangingen van witte Belgische

tigste eeuw in de grote vensters van het transept.

steen tijdens de eerste restauratiecampagne betroffen


167

168

9

Stadhuis Gouda

Afbeelding 9.1

Stadhuis Gouda (februari 2010).

9.1 Inleiding

Het stadhuis op de markt te Gouda is in de periode 1444-1459 gebouwd op het oude marktveld dat in de

9.1.1 Bouwgeschiedenis

jaren voor de bouw gebruikt werd als stortveld, onder

De bouwgeschiedenis van het stadhuis te Gouda is,

andere voor het storten van puin van de in 1438 ver-

overigens slechts voor een deel, voor het eerst be-

brande stad. Als steenhouwer was Jan III Keldermans

schreven door Walvis in zijn beschrijving van de stad

uit het bekende Mechelse steenhouwers- en bouw-

Gouda uit 1714.567 Een meer uitputtende overzicht van

meestersgeslacht betrokken bij de bouw.570 Het ge-

de geschiedenis van het stadhuis wordt gegeven door

bouw werd opgetrokken uit baksteen en bekleed met

Helbers in de verzameling bijdragen die werden uitge-

Ledesteen.

geven naar aanleiding van het gereedkomen van de

In 1603 werd het zandstenen bordes, ontworpen

restauratie in de jaren vijftig van de twintigste

door stadsbeeldhouwer Gregorius Cool aan de voorge-

eeuw.568 Hierin wordt dankbaar gebruik gemaakt van

vel geplaatst. Aan het einde van de zeventiende eeuw

de transcriptie van de bouwrekeningen van het stad-

(1692-1695) werd het interieur en het exterieur van het

huis door Pot uit 1950.569

gebouw rigoureus gewijzigd. De verticale gotische ken-

Stadhuis Gouda

169

merken van de gevels moesten wijken voor het hori-

9.1.2 Restauratiegeschiedenis

zontalisme, kenmerkend voor de renaissance. De goti-

In aflevering twee van de serie Afbeeldingen van oude

sche boognissen boven de vensters werden

bestaande gebouwen uit 1855, uitgegeven door de

dichtgemetseld en de trapgevel aan de achterzijde

Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst wordt het

werd gewijzigd in een tuitgevel. Het zandstenen scha-

stadhuis te Gouda voor het voetlicht gebracht. Twee

vot aan de achterzijde van het gebouw dateert van

tekeningen waren het resultaat van een opmeting door

1697.

Vormer en Van Binsbergen uit 1852. In een derde tekening werd een reconstructie van de voorgevel gegeven “zoals wij vermoeden dat het geweest is, of althans

Afbeelding 9.2

170

Voorgevel van het stadhuis, voor 1878.571

Stadhuis Gouda

Afbeelding 9.3

Reconstructietekening van de voorgevel van het stadhuis.572

had kunnen zijn” (afbeelding 9.3). In de beschrijving

en tekeningen ingediend bij de Minister van Binnen-

bij de afbeeldingen wordt meermaals de slechte staat

landse Zaken voor de restauratie van het oostelijke Ar-

van het pleisterwerk en het ornamentele werk aange-

keltorentje in de voorgevel van het stadhuis. In de be-

haald. Afbeelding 9.2 laat de situatie van het stadhuis

groting was 10,5 m3 natuursteen voor vlak en licht

zien voor de restauratie van 1876-1884 onder leiding

geprofileerd werk en 1,2 m3 voor draagstenen opgeno-

van eerst I. Gosschalk (1838-1907) en later L.C. Hezen-

men.575 In artikel 3 van het bestek stond beschreven

mans (1841-1909). Hoewel de beschrijving duidelijk

dat harde Pierre Blanche de Savonnière moest worden

maakt dat één of meer gevels gepleisterd waren, is de

toegepast.576 Op voorspraak van de Rijksadviseurs voor

kwaliteit van de oude afbeeldingen dusdanig dat niet

de Monumenten van Geschiedenis en Kunst werd het

te achterhalen is welke gevel(s) gepleisterd was (wa-

plan en de begroting goedgekeurd door minister

ren).

Heemsterk.577 Het bleek echter niet mogelijk om het werk te gunnen voor de begrote som, waardoor het

De eerste restauratie bleef beperkt tot de voorgevel.

plan niet tot uitvoering kwam. In verband met instor-

De gevel werd weer in de (veronderstelde) gotische

tingsgevaar werd het torentje wel afgebroken.

staat teruggebracht. De beide zijgevels en de achter-

Om toch een restauratie van de voorgevel van het

gevel werden, ter voorbereiding op een vervolg, alvast

stadhuis voor elkaar te krijgen werd door Gosschalk

ontdaan van haar verflaag. Het duurde echter nog on-

een nieuw plan gemaakt, deze keer voor de totale

geveer zeventig jaar totdat in de periode 1947-1952 de

voorgevel. In het bestek en de begroting die werden

achter- en zijgevels gerestaureerd werden onder lei-

ingediend bij de minister gaf Gosschalk aan dat hij ook

ding van ir. A. van der Steur (1893-1953).573 Ook in deze

al een aannemer had gevonden die het werk zou willen

periode stond reconstructie in gotische stijl centraal.

uitvoeren voor het begrote bedrag. In dit tweede be-

In de jaren negentig van de twintigste eeuw vond we-

stek was ongeveer 55 m3 St. Joire opgenomen. Alle na-

derom een restauratie plaats, dit maal aangestuurd

tuursteen, voor bestek één en bestek twee, in totaal

door de Dienst Gemeentewerken in samenwerking met

66 m3, werd in 1878 geleverd door De Haan en Avis uit

natuursteenadviesbureau Schellevis.

9.2 Restauratie Gosschalk/Hezenmans (1876-1884)

Amsterdam.578 De levering bestond geheel uit St. Joire kalksteen. De keuze in het eerste bestek voor Savonnières is nergens beargumenteerd, maar afgaande op het gebrek aan ervaring van Gosschalk met restauraties en het al-

9.2.1 Uniforme vervanging in St. Joire

gemene gebruik van Savonnières in het derde kwart

De eerste grootschalige restauratie van het stadhuis te

van de negentiende eeuw ligt de keuze voor deze

Gouda werd in 1896 door architect W. Kromhout Cz.

steen voor de hand (zie hoofdstuk 2 & 6). De toevoe-

(1864-1940) beschreven in een artikel in De Architect.574

ging ‘harde’ komt voort uit het negentiende-eeuwse

Dit artikel, aangevuld met gegevens uit bestekken, te-

tot vroeg twintigste-eeuwse uitgangspunt dat een har-

keningen en correspondentie uit diverse archieven

de steen ook een duurzame steen is. Veel Franse kalk-

vormt de basis van deze paragraaf.

stenen werden in deze periode in de variëteiten dur (hard) en demi-dur (half-hard) in de handel gebracht

In juni 1877 werd door Gosschalk een bestek, begroting

(zie ook hoofdstuk 5).

Stadhuis Gouda

171

De verandering van de voorgeschreven steensoort

Naast commentaar op de begroting voor het volgende

naar St. Joire is opmerkelijk maar verklaarbaar. Archi-

jaar en de afwezigheid van bepaalde tekeningen pleit-

tect Gosschalk gaf in een brief aan minster Heemsterk

ten Cuypers en Gugel voor het zoveel mogelijk behou-

zelf aan dat hij reeds de nodige onderhandelingen had

den van oude materialen (Ledesteen): “Het is echter

gevoerd met aannemers en leveranciers, dus waar-

van het grootste belang om zoveel mogelijk de oude

schijnlijk had hij in verband met de gunstige prijs al

steenhouwwerken op hunne plaats te behouden en die,

principeafspraken gemaakt over de levering van een

welke uitgenomen moeten worden, wederom te her-

specifieke partij natuursteen voor de restauratie. St.

bruiken. De tot hieraan herstelde gedeelten waren ge-

Joire was één van de eerste Franse kalksteensoorten

heel vernieuwd waarop wij dan ook de aandacht van

die op grote schaal in Nederland werd toegepast aan

den architekt hebben gevestigd en hem den wensch

het einde van de negentiende eeuw. Het gebruik van

hebben te kennen gegeven, om voortaan elken ouden

66 m3 St. Joire voor de restauratie van het Stadhuis te

steen, die herbruikt kan worden niet te verwijderen en

Gouda is de oudste gedocumenteerde toepassing van

vooral zorg te dragen dat na de herstelling zelve, zo-

deze steen. Later volgden nog vele restauraties waar-

veel mogelijk de oude profielen behouden en her-

bij deze steen toepassing vond, waaronder die van de

plaatst worden” (afbeelding 9.4).583

eerder besproken Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda (hoofdstuk 6), de Maria-Magdalenakerk te Goes (hoofd-

De restauratie van de voorgevel werd in 1884 afgeslo-

stuk 7) en de Grote Kerk te Dordrecht (hoofdstuk 8),

ten, waarna de zijgevels en achtergevel van verf/pleis-

maar bijvoorbeeld ook de Sint-Walburgiskerk te Zut-

ter werden ontdaan met als doel deze gevels ook te

phen, de Lebuïnuskerk te Deventer en de Sint-Janska-

restaureren. Door het uitblijven van subsidiering door

thedraal te ’s-Hertogenbosch.

het Rijk werden de plannen hiervoor niet uitgevoerd.585 Om een “gelijke tint op de muren te verkrijgen” wer-

9.2.2 Behoud van oude materialen

den ze, “na herstel van het voegwerk, bestreken met

In oktober 1880 meldden burgemeester en wethouders

een saus van portlandcement”.586

van Gouda aan de referendaris bij het Departement van Binnenlandsche zaken, jhr. mr. V.E.L. de Stuers, dat zij architect Hezenmans bereid hadden gevonden

9.3 Restauratie Van der Steur (1947-1952)

om de leiding over de restauratie van het Stadhuis op zich te nemen.579 De directe reden voor de wisseling

9.3.1 Voorafgaande restauratieplannen

van architect wordt nergens aangegeven. Waarschijn-

Na de mislukte pogingen uit 1884 om tot restauratie

lijk was het een optelsom van het gebrek aan restaura-

van de achter- en zijgevels van het stadhuis over te

tie-ervaring bij Gosschalk, de slechte relatie tussen

gaan werd in 1917 een nieuwe poging ondernomen. Dit

Gosschalk en P.J.H. Cuypers en de financiële proble-

nieuwe plan, dat voorzag in herstel in oude luister ging

men waarmee de restauratie te kampen had.580

vergezeld van een begroting van bijna 85.000 gulden,

Hezenmans ging voortvarend aan de slag zodat in

gebaseerd op elementen en vierkante meters. In het

juni 1881 Cuypers en prof. E.H. Gugel581 door jhr. mr.

voorstel werden alle vensters en een groot deel van

V.E.L. de Stuers gevraagd werden om de restauratie-

het parementwerk vervangen. Voor het geprofileerde

werken te inspecteren en hierover technisch advies uit

natuursteenwerk werd Udelfanger zandsteen voorge-

te brengen met het oog op de uit te betalen subsidie.582

steld, in totaal 167 m3 en voor het vlakke muurwerk en

172

Stadhuis Gouda

nieuw materiaal

origineel materiaal

Afbeelding 9.4

In de onderste zone van de voorgevel van het stadhuis werd op aandringen van Cuypers nog enig origineel materiaal behouden. Vanaf halverwege de ramen van de eerste verdieping is de totale voorgevel opnieuw opgebouwd.584

de cordonlijst in totaal 75 m3 Morley.587 In de documen-

9.3.2 Introductie van St. Pierre Aigle

ten wordt niet ingegaan op argumenten voor de voor-

De tweede grote restauratiecampagne aan het Stadhuis

gestelde steensoorten, maar een relatie met de restau-

van Gouda startte in 1947 met grootschalig funderings-

ratie van de Sint-Janskerk is voorstelbaar. Hier werd

herstel, gevolgd door herstel van de gevels en ter af-

sinds het einde van de negentiende eeuw op grote

sluiting kwam het interieur aan de beurt. Omdat het

schaal Udelfanger zandsteen verwerkt en ook is hier

stadhuis was gebouwd op een opgehoogd veld bestaan-

Morley aangevoerd.

588

Tot uitvoering van dit plan is het

de uit veengrond en de fundering bestond uit een “lig-

nooit gekomen. Ook een restauratieplan uit 1939 voor

gend roosterwerk van ruw behakte stammen, in hoofd-

het zandstenen bordes werd niet uitgevoerd. Met uit-

zaak van beukenhout” wat zijn draagkracht had

zondering van enkele wijzigingen in het interieur duur-

verloren was er sprake van ongelijke zettingen waar-

de het nog tot 1947 voordat er opnieuw restauratie-

door het noodzakelijk werd geacht om het gebouw van

werken aan het stadhuis startten. Op voorspraak (in

een nieuwe fundering te voorzien.590 In de muren werd

1939) van de directeur van het Rijksbureau voor de Mo-

een betonnen ringbalk aangebracht waarna deze werd

numentenzorg, jhr. E.O.M van Nispen tot Sevenaer,

ondersteund door betonnen dwarsbalken, rustend op in

werd de restauratie uitgevoerd onder leiding van Van

de grond gedrukte palen (afbeelding 9.5). Het bordes

der Steur.589

aan de voorzijde van het gebouw werd hiervoor geheel gedemonteerd. Nadat het funderingsherstel was afge-

Stadhuis Gouda

173

m3 Vaurion en 100 ton Gobertange.592 In de jaren dertig van de twintigste eeuw was Vaurion een, vanwege haar duurzaamheid, zeer geliefde steen, echter vanwege de slechte beschikbaarheid van Vaurion kort na WO II moest Van der Steur op zoek naar een andere natuursteensoort. Deze vond hij in de vorm van St. Pierre Aigle. Met deze en verwante stenen, Montanier en Faverolles was hij tijdens de restauratie van het stadhuis Afbeelding 9.5

Schematische dwarsdoorsnede over de fundering. A. Bestaande toestand; B. tussenfase; C. Eindtoestand.591

te Middelburg (1941-1950) in aanraking gekomen (afbeelding 9.6). Deze steen vertoont qua kleur en uitstraling overeenkomst met de Ledesteen, al is de fosielin-

rond werd het bordes teruggeplaatst en werd de plint

houd veel grover. De restauratie in Middelburg voerde

van de gevels hersteld. Hierna zijn steigers geplaatst

Van der Steur uit in samenwerking met H. van Hees-

en is het overige opgaande werk gerestaureerd.

wijk. Van Heeswijk hield zich vooral bezig met de restauratie/reconstructie van het oude gotische stadhuis

In een ongedateerd bestek (waarschijnlijk 1946) voor

terwijl Van der Steur de uitbreidingen aan de achter-

het stadhuis werd de benodigde hoeveelheid natuur-

zijde voor zijn rekening nam. Overigens heeft Van der

steen voor restauratie van het stadhuis begroot op 97

Steur de steen nogmaals op grote schaal gebruikt bij de

Afbeelding 9.6

Afbeelding 9.7

174

Toepassing van St. Pierre Aigle, Faverolles of Montanier roche-dur als hoekblok aan (de uitbreiding van) het stadhuis te Middelburg (september 2009).

Stadhuis Gouda

Toepassing van St. Pierre Aigle aan de balustrade en een venster van de Laurenskerk te Rotterdam (augustus 2008).

Afbeelding 9.8

Oostgevel tijdens restauratie.597

restauratie van de Laurenskerk te Rotterdam (1952-

Dat de beschikbaarheid van bouwmaterialen in de

1968), waar Van der Steur samenwerkte met architect

naoorlogse periode een groot probleem was (zie ook

J.C. Meischke (1889-1966), zie afbeelding 9.7.593

hoofdstuk 6), wordt geïllustreerd door een brief van Van der Steur aan Van der Schaft waarin hij hem be-

Ten behoeve van het herstel van de onderste zone van

dankt voor bemiddeling in het verkrijgen van 10 m3 St.

het stadhuis werd in 1947 door middel van een urgen-

Pierre Aigle waarop hij “beslag heeft gelegd” met in-

tieverklaring, afgegeven door de directeur van het

stemming van de burgemeester van Gouda, nog voor-

Rijksbureau voor de Monumentenzorg, 70 ton (onge-

dat de restauratieplannen definitief zijn

veer 28 m3) Gobertange geleverd door fa. de Dreu uit

goedgekeurd.596

Goes, evenals 7 m St. Pierre Aigle. 3

594

Tevens werd er

2,2 m3 Obernkirchener zandsteen aangevoerd ten be-

Tijdens de opname van het natuursteenwerk vooraf-

hoeve van het herstel van het bordes, met name de

gaand aan de restauratie in de jaren negentig van de

onderste traptreden. In januari 1948 begrootte Van der

twintigste eeuw werd geconstateerd dat er in de zijge-

Steur de nog benodigde hoeveelheid natuursteen voor

vels van het stadhuis ook Anstrude roche jaune598 was

herstel van de gevels op: 100 m3 St. Pierre Aigle, 10 m3

toegepast.599 De correspondentie uit de periode tot

Obernkirchener en 20 ton (ongeveer 8 m3) Gobertan-

1952, aanwezig in het pandsdossier van de RCE, maakt

ge.595

hiervan geen melding. De steen is met name toegepast

Stadhuis Gouda

175

Afbeelding 9.9

Bij de vensteromlijstingen in de plintzone van het stadhuis te Gouda is St. Pierre Aigle en Anstrude roche jaune door elkaar heen gebruikt. In de sluitstenen van de deuromlijstingen in de westgevel zijn de beeltenissen van architect Van der Steur en burgemeester James aangebracht (Anstrude roche jaune).

in de onderste zone van de westen oostgevels. De

tend ijzer dat natuursteenonderdelen uit elkaar druk-

steen is schijnbaar willekeurig gemengd met St. Pierre

te. Ook werden de algemeen bekende verweringsvor-

Aigle (afbeelding 9.9).

men waargenomen aan het parementwerk bestaande

9.4 Restauratie Gemeentewerken/Schellevis (1995-1996)

uit St. Joire, Ledesteen en Gobertange (gipsvorming, uitspoeling en vervuiling). Aan het eind van de jaren tachtig vatte de gemeente Gouda het plan op om de voorgevel te behandelen met een steenversteviger (Tegovakin V) en hydrofoberingsmiddel (Tegosivin HL 100).

9.4.1 Voorbereidingen

Hiervoor werd een monumentenvergunning aange-

De aanloop naar de derde restauratiecampagne aan het

vraagd, maar deze werd geweigerd, gebaseerd op een

stadhuis startte al in het midden van de jaren zeventig

intern memo van J. Querido: “Het zal u niet verbazen

van de twintigste eeuw.600 In 1974 constateerde Slinger

dat mijn mening over impregneren van deze natuur-

de nodige scheurvorming, maar hij achtte ingrijpen nog

steen is dat deze ingreep overbodig, schade veroorza-

niet nodig en adviseerde om de voorgevel jaarlijks te

kend en kapitaalvernietigend is. Ik kan dan ook niet an-

inspecteren. In april 1975 werd de voorgevel, naar aan-

ders dan deze voorstellen met de grootst mogelijke

leiding van het naar beneden vallen van een afgebro-

nadruk ontraden”.601

ken top van een kruisbloem, uitgebreid geïnspecteerd. Het bleek dat alle pinakels op de toren in vrij slechte

9.4.2 Duurzaamheid hoog in het vaandel

staat waren en dat bij het bekloppen van de pinakels

In 1989 werd adviseur S. Schellevis (Natuursteenadvies-

op de gevelbeëindiging ook stukken steen afbraken.

bureau Schellevis) benaderd voor het maken van een

Het parementwerk, de beelden en het overige georna-

inventarisatie van de toestand van de natuursteen aan

menteerde werk in de gevel bleken in goede staat (af-

het exterieur van het gebouw. In dit rapport werd per

beelding 9.10).

gebouwonderdeel de staat beschreven en een restau-

In 1981, 1985 en 1987 werd de voorgevel geïnspec-

ratieadvies gegeven.602 Het rapport van mei 1990 werd

teerd door Overeem. Uit de rapportages blijkt dat de

in januari 1991 besproken. Vanaf dat moment werd

toestand van de gevel achteruit ging, vooral door roes-

duidelijk dat alle pinakels op de gevelbeëindiging en de

176

Stadhuis Gouda

Afbeelding 9.10 Opname van geveltop door de Dienst Openbare Werken van de Gemeente Gouda in april 1975 (alle schades betreffen St. Joire).

balustrade met pinakels van de toren vervangen moes-

jes en blijft, ook na jaren wat lichter van tint. Een al-

ten worden. De te vervangen steen dateerde van onge-

ternatief is een trachyt uit het Westerwald, bijvoor-

veer 1880.

beeld Weidenhahn. De levensduur van de boven

Schellevis constateerde in zijn rapport dat er in de

genoemde basalten en de trachyt kan worden gesteld

zijgevels naast St. Pierre Aigle ook Anstrude roche jau-

op 100-400 jaar. De kalksteen zal het ongeveer 80-100

ne was gebruikt voor het lijstwerk en de blindtracerin-

jaar uithouden”.603

gen. Hij stelde dan ook Anstrude voor als vervangende

In een adviesrapport met betrekking tot de restau-

natuursteensoort voor dit lijstwerk. Voor het pare-

ratie, geschreven door een werkgroep van medewer-

mentwerk werd een vervanging van enkele vierkante

kers van de gemeente Gouda en van de RDMZ, werd

meters in Gobertange of Ledesteen nodig geacht. Met

het gebruik van Magny of Savonnières aanbevolen voor

betrekking tot een vervangende steensoort voor de pi-

inboetwerk en Weidenhahn trachiet voor het beeld-

nakels en de balustrade schreef Schellevis: “Omtrent

houwwerk.604 De suggestie voor het gebruik van Savon-

de te gebruiken steensoort zal een visie moeten wor-

nières in het parementwerk is opvallend, omdat deze

den ontwikkeld. Vooralsnog stellen wij u voor om de

zachte kalksteen in Nederland nauwelijks als zodanig is

kalkstenen pinakels te vervangen in een (andesit/tra-

gebruikt. De suggestie voor gebruik van Magny en Wei-

chyt) basaltlava uit het massief van Mont-Dore of wel-

denhahn komt overeen met het advies van Overeem bij

licht een basaltlava uit Volvic. Beide steensoorten zijn

de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda (zie hoofdstuk 6).

lichtgrijs. De steen van de Mont-Dore heeft witte vlek-

In het bestek van januari 1995 werd aangegeven dat

Stadhuis Gouda

177

Afbeelding 9.11 Pinakels in Tepla trachiet op de oostelijke afdekking van de voorgevel van het stadhuis (april 2007).

Afbeelding 9.12 Pinakels en balustrade in Tepla trachiet op de toren in de voorgevel van het stadhuis (april 2007).

Afbeelding 9.13 De betonnen daklijst is over de lengte doorgezaagd en met behulp van doken aangevuld met een nieuwe dakrand in Peperino duro.605

178

Stadhuis Gouda

Afbeelding 9.14 De nieuwe dakrand in Peperino duro (februari 2010).

het beeldhouwwerk voor de voorgevel van het stadhuis

kant van de Sint-Janskathedraal te ’s-Hertogenbosch

moest worden uitgevoerd in Weidenhahn trachiet. Tij-

vanaf 1883.607

dens de uitvoering werd dit, net als bij de Onze-LieveVrouwekerk te Breda, om prijstechnische redenen ver-

Zoals de toepassing van St. Joire in Gouda waarschijn-

anderd in Tepla trachiet (afbeelding 9.11 en 10.12 en

lijk teruggebracht kan worden tot een toevalligheid

ook hoofdstuk 6)

wordt het gebruik van St. Pierre Aigle in de eerste jaren na WO II over het algemeen in verband gebracht

Bij de opnames voorafgaand aan de restauratie werd

met de uiterlijke gelijkenis met Ledesteen. Het is ech-

aangenomen dat de dakrand uit hardsteen bestond,

ter goed denkbaar dat de eerste aanvoer, tijdens of

echter toen de steigers op hoogte waren bleek de dak-

kort na WO II, van deze steen te maken had met de re-

rand uit beton te bestaan, die de nodige scheurvor-

latief eenvoudige aanvoer met behulp van vrachtwa-

ming, ten gevolge van roestend wapeningsijzer, ver-

gens uit het noorden van Frankrijk (Aisne, Picardië),

toonde. De dakrand is over de lengte doorgezaagd

vooral ten opzichte van de kalkstenen uit de Bourgog-

waarna met behulp van chemische ankers een nieuwe

ne en het Maasdal, gebieden die, ten gevolge van de

daklijst in Peperino duro is aangebracht (afbeelding

oorlog, slechter bereikbaar waren. Zo werd vanwege

9.13 en 9.14).

aanvoerproblemen van Euville en Anstrude ten gevolge

9.5 Discussie en conclusies

van de oorlog bij voorbereidingen in 1943 op de restauratie van de Lebuïnuskerk te Deventer om die reden Anthéor voorgesteld, die via de Atlantische Oceaan en


de Noordzee naar Nederland kon worden gebracht.608

De keuze voor St. Joire voor het stadhuis van Gouda als

Toch kan de keuze voor St. Pierre Aigle in Gouda niet

restauratiesteen in het laatste kwart van de negentien-

alleen worden toegeschreven aan de beschikbaarheid,

de eeuw, lijkt meer toevallig dan dat hier sprake was

want tijdens de restauratie werd ook gebruik gemaakt

van een zeer bewuste keuze. Het aanbod van witte

van Anstrude, een steen die uit de Bourgogne moest

(Franse) kalksteensoorten was rond 1875 zeer beperkt.

worden aangevoerd. Dit wijst erop dat, in ieder geval

Daar bovenop kwam de mislukte aanbesteding van het

aan het einde van de jaren veertig, de aanvoerroute

eerste bestek. Het is dus goed voorstelbaar dat Gos-

voor deze kalkstenen weer hersteld was, maar mis-

schalk op zoek ging naar een partij witte kalksteen en

schien was er slechts een beperkte productie.

dat hij op zijn zoektocht min of meer toevallig de St. Joire tegenkwam. De toepassing van St. Joire kalk-

De restauratiecampagne uit de jaren negentig van de

steen ter vervanging van witte Belgische steen aan het

twintigste eeuw kenmerkt zich door de keuze voor

stadhuis van Gouda was echter wel trendzettend. Het

zeer duurzaam geachte vulkanische steensoorten zoals

was het begin van een ruim vijfendertig jaar durende

Tepla trachiet en Peperino duro, die in deze periode

toepassingstraditie.606 Vanaf 1880 maakt de harde, ho-

op meer plaatsen en ter vervanging van vele steen-

mogene, wit-grijze, oölitische kalksteen een opmars

soorten werden toegepast. Ook was hier een rol weg-

door Nederland door. De ervaringen die Hezenmans in

gelegd voor de prijs als keuzecriterium. Vanwege de

Gouda opdeed met de door Gosschalk aangeschafte St.

gunstige prijsstelling werd Tepla trachiet verkozen bo-

Joire is waarschijnlijk mede de reden geweest voor in-

ven Weidenhahn trachiet.

troductie van de steen bij de restauratie van de zuid-

Stadhuis Gouda

179

Tabel 9.1

9.5.2 Vervangreeksen Doordat niet alle restauratiecampagnes aan het Stad-

Vervangreeksen.

Origineel

Eerste vervanging

Tweede vervanging

moeilijk van duidelijke vervangreeksen te spreken. De

Onbekend

Beton

Peperino duro

grote uitzondering hierop wordt gevormd door het ge-

Ledesteen

St. Joire

Tepla trachiet

ornamenteerde of geprofileerde werk aan de top van

Ledesteen

St. Joire

Gobertange

Ledesteen

Gobertange

Ledesteen

Anstrude

Ledesteen

St. Pierre Aigle

huis te Gouda het gehele gebouw betroffen, is het

de voorgevel. Hier vond een vervanging plaats van de originele Ledesteen door St. Joire en later door Tepla trachiet. Ook de goten aan de beide zijgevels laten een opeenvolgende vervanging zien van het origineel via beton naar Peperino duro. Het originele materiaal van

Anstrude*

* Het betreft hier slechts een beperkt aantal blokken

de goten is nergens gedocumenteerd, duidelijk is wel dat er in de negentiende eeuw goten waren (afbeel-

soms waargenomen afschilfering van het oppervlak sa-

ding 9.2). Wellicht was het hardsteen, maar ook witte

menhangt met de bewerking van de steen met beitels

Belgische zandige kalksteen is mogelijk.

en andere werktuigen.610 In hoeverre deze afschilfering dan ook bij het beeldhouwwerk in de toekomst plaats

9.5.3 Duurzaamheid

zal vinden is nog onduidelijk, het is echter wel een po-

In tegenstelling tot die in het parementwerk heeft de

tentieel gevaar voor vervaging van de details.

St. Joire voor het beeldhouwwerk en de balustrade

Een deel van de St. Joire in het parementwerk werd

‘slechts’ een levensduur van 90-100 jaar gekend. Na

in de periode 1947-1952 ook vervangen. Dit had niet

deze periode vertoonden deze onderdelen sterke teke-

zozeer te maken met de duurzaamheid van de steen,

nen van verval. De belangrijkste oorzaak voor dit ver-

maar met de constructieve aanpassingen ter hoogte

val lag in de invloed van de luchtverontreiniging (resul-

van de verdiepingsvloer. Hierdoor moest het parement-

terend in gipskorsten) op de slank vormgegeven

werk worden uitgebroken en werd het hersteld met be-

kalkstenen onderdelen waardoor als vervolg schade

hulp van Gobertange (afbeelding 9.15).

door vorst kon optreden. Vergelijkbare problematiek deed zich voor aan de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda

De gele variant van de Anstrude heeft zich in Gouda

(zie hoofdstuk 6), de Maria-Magdalenakerk te Goes (zie

reeds zestig jaar goed gehouden in het parement. De

hoofdstuk 7) en de Lebuïnuskerk te Deventer.

609

Door

steen laat in het grootste deel van het lijstwerk om de

de grote afmetingen van de ijzeren doken in verhou-

vensters nauwelijks schade zien. Het lijstwerk van de

ding tot de steendoorsnede was de steenmassa op

deuren in een beschutte zone van de westgevel is

sommige plaatsen nog kleiner dan op het eerste ge-

daarentegen fors beschadigd en vervuild. De steen ver-

zicht het geval leek. Ook het roesten van deze ijzeren

toont een dichte, zwarte korst die op sommige plaat-

doken heeft schade aan de elementen geïnitieerd. Ver-

sen van de steen is afgekomen. Het oppervlak van de

vanging in de jaren negentig was noodzakelijk. De keu-

gele steen is met behulp van een grijze mortel her-

ze viel op de trachiet van Tepla. De duurzaamheid van

steld; een kleur die sterk afsteekt bij de zwarte vervui-

deze steen was in het parementwerk van het klooster

ling en bij de verse steen (afbeelding 9.16). Het afsto-

van Tepla reeds voldoende gebleken. Onderzoek van

ten van de huid van Anstrude is een probleem dat zich

Gillhuber et al. geeft aan dat een groot deel van de

op meerdere plaatsen voordoet, bijvoorbeeld ook in de

180

Stadhuis Gouda

3

2

onderste zone van de pilaren in Oude Kerk te Delft (afbeelding 9.17), echter hier waarschijnlijk door zoutkristallisatie ten gevolge van het schoonmaken van de vloer. Tijdens de restauratie van 1995-1996 is aan het stadhuis slechts een beperkte hoeveelheid lijstwerk vervangen. De technische staat van de St. Pierre Aigle en

1

Anstrude was over het algemeen nog goed. Deze ervaringen zijn vergelijkbaar met andere situaties waar overeenkomstige kalkstenen zijn toegepast als pare-

4

mentwerk of als beschut geprofileerd werk. De ervaringen met vergelijkbare kalksteen voor vrijstaand beeldhouwwerk zijn minder gunstig. De kruisbloemen en pinakels die in de jaren vijftig van de twintigste eeuw op de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Tholen werden geplaatst moesten hier na ongeveer 45 jaar weer worden verwijderd omdat de steen teveel schade vertoonde (afbeelding 9.18). Deze slechte ervaringen en het gegeven dat Slinger

Afbeelding 9.15 Voorgevel stadhuis. Origineel parementwerk in Ledesteen (1.), St. Joire uit de periode 1876-1884 (2.), herstelwerk in Gobertange uit de periode 1947-1952 (3.) en herstelwerk in Gobertange uit de periode 19951996 (4.) (februari 2010).

et al. in 1980 schrijven dat St. Pierre Aigle niet meer

Afbeelding 9.16 Anstrude met mortelreparatie aan deurlijst in de westgevel (februari 2010).

Afbeelding 9.17 Anstrude met een afschilferend oppervlak aan één van de pijlers in de Oude Kerk te Delft (maart 2010).

Stadhuis Gouda

181

ziens kon dit laatste niets opleveren, doordat het gehele bovendeel van de gevel reeds was gereconstrueerd door Gosschalk en Hezenmans en er geen originele onderdelen meer waren waar een dergelijke opmeting aan kon worden verricht. Ondanks het ontbreken van specifieke archivalische bronnen is de vormgeving van de pinakels toch aangepast (afbeelding 9.19 en 9.20). Het wimbergblok is groAfbeelding 9.18 Onderdeel van een kruisbloem van een kalksteen uit het Lutetien van het Bekken van Parijs geplaatst in de jaren vijftig, afgenomen in de jaren negentig van de twintigste eeuw, Onze-Lieve-Vrouwekerk te Tholen (mei 2009).

ter geworden, waardoor een extra hogel werd geplaatst en de ornamentiek grover kon worden uitgevoerd; de totale lengte van de pinakel is groter geworden, waardoor de doorsnede in de top groter is

wordt ingevoerd vanwege te veel breuk in de blokken

geworden; de schotel werd aangepast evenals de piron.

hebben er toe geleid dat de steen niet meer wordt toe-

De historische compatibiliteit van deze aanpassing aan

gepast in Nederland. Waarschijnlijk heeft dit ook het

de pinakels van het stadhuis van Gouda is ver te

imago van de andere kalkstenen uit het Lutetien van

zoeken.

het Bekken van Parijs aangetast, waardoor deze ook niet meer worden toegepast. Dat de steen zich in het

Esthetisch

parementwerk prima houdt en dat St. Pierre Aigle ook

Doordat tijdens de negentiende-eeuwse restauratie

bij recente restauraties van de Notre Dame te Parijs

nauwelijks originele natuursteen werd behouden is de

wordt gebruikt hebben hier geen invloed op.611

compatibiliteit van de St. Joire met de witte Belgische steen slecht te beoordelen, doordat beide materialen


nauwelijks naast elkaar voorkomen. Toch is in de onderste zone van het gebouw het opvallende verschil te

Historisch

zien tussen de lobbige, meelzakvormig verweerde wit-

Met betrekking tot de historische compatibiliteit van

te Belgische steen en de vlakke, monotoon grijs ver-

de toegepaste vervangende natuursteensoorten moet

weerde St. Joire (afbeelding 9.15). Dit contrast onder-

worden opgemerkt dat de gekozen soorten een sterke

streept dat de gevel in feite een replica is van 130 jaar

relatie hadden met de periode waarin de restauratie

oud. De gevel mist, door de toepassing van St. Joire,

werd uitgevoerd. Zo is de toepassing van St. Joire, ach-

de doorleefdheid die men zou verwachten bij een der-

teraf, kenmerkend gebleken voor het laatste kwart van

gelijke gotische gevel in Nederland. Het één en ander

de negentiende eeuw en de St. Pierre Aigle voor het

wordt reeds geïllustreerd door het verzoek van de bur-

eerste decennium na WO II. Ook de toepassing van Te-

gemeester van Gouda, K.F.O. James, aan de RDMZ uit

pla trachiet in 1995-1996 valt in een bredere trend.

1962 om de St. Joire in de voorgevel op te hakken om-

Tijdens de voorbereidingen op de restauratie van

dat hiermee “in esthetische zin zeker winst te boeken

1995-1996 vroeg G. Overeem zich af of “de rankheid

is”.613 Het verzoek wordt afgewezen omdat het “ver-

van de pinakels oorspronkelijk is” en hij stelde dat dit

schijnsel [ruw oppervlak, gelijkend op machinaal ge-

na te gaan was door “de detaillering van de op elkaar

zaagd werk] normaal is” en omdat het resultaat slechts

aansluitende onderdelen te vergelijken”.612 Mijns in-

enkele jaren zichtbaar zal zijn.614 Kennelijk verwachtte

182

Stadhuis Gouda

Afbeelding 9.19 Pinakels op de gevelafdekking, uitvoering 1880 (1995, G.J. Dukker, RCE 334.750).

Afbeelding 9.20 Pinakels op de gevelafdekking, uitvoering 1995 (april 2007).

men een snelle verwering van het oppervlak. Voor wat

Gobertange van de laatste restauratie steken sterk af,

betreft de verweringskleur vertoont de St. Joire wel

maar hier is in ieder geval de maatvoering van de be-

degelijk overeenkomsten met de witte Gobertange,

staande lagen overgenomen. Voor de homogeniteit van

maar een stuk minder met de geel-bruin-beige ver-

de gevel in het algemeen en de uniformiteit van de in-

weerde Ledesteen.

terventie in het bijzonder was het hier beter geweest om ook het tussenliggende blok Ledesteen te vervan-

In het oostelijk deel van de voorgevel komen alle res-

gen in plaats van te repareren met mortel (afbeelding

tauratieve ingrepen in het parementwerk bij elkaar (af-

9.21).

beelding 9.15). Op aandringen van Cuypers is in de onderste zone een hoeveelheid Ledesteen bewaard

Sinds het einde van 1947 wordt door fa. Jac de Dreu uit

gebleven terwijl daarboven het strakke metselwerk in

Goes de Franse kalksteen St. Pierre Aigle ingevoerd.615

St. Joire zichtbaar is. De twee volgende restauratiepe-

Voor deze steen blijkt in die periode de vraag groter

rioden hebben hun sporen achtergelaten in de vorm

dan het aanbod, getuige de waarschuwing uit 1949 dat

van Gobertange. Hierbij is het herstelwerk (vanwege

er natuursteen wordt aangeboden onder de naam St.

achterliggende constructieve aanpassingen) uit de peri-

Pierre Aigle die dit niet zou zijn.616 Ook het aanbod van

ode 1947-1952 zeer opvallend vanwege de afwijkende

Faverolles, St. Maximin, St. Leu d’Esserent, Dompierre

lagenverdeling en vertanding, wel goed aansluitend op

en Montanier vanaf 1949 door fa. Jac de Dreu en ande-

de zijgevel, maar zonder relatie met de maat van de

ren illustreert de zoektocht naar een bij Ledesteen

blokken St. Joire in de voorgevel. Ook de witte blokken

passende steen, vergelijkbaar met St. Pierre Aigle. Het

Stadhuis Gouda

183

van St. Pierre Aigle, zijn van recentere datum en worden veelal geëxploiteerd vanaf het midden van de negentiende eeuw. Ze werden onder andere geopend ten behoeve van de grote uitbreidingen van Parijs onder leiding van Haussmann. Vreemd genoeg werden deze steentypen niet ontdekt door Van der Veen in de jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw. De enige grove, fossielrijke kalksteen uit het Bekken van Parijs die hij introduceert in Nederland is afkomstig uit de kleine lokale groeve Mont Parnasse in Chavignon (zie hoofdstuk 6). De argumentatie voor keuze van een kalksteen uit het Lutetien van het Bekken van Parijs komt meestal voort uit de gelijkenis met Ledesteen. De gelig-beigewitte kleur komt overeen met de kleur van Ledesteen, en ook de verweringskleur, geelachtig-bruin op beschutte plekken en wit op de beregende plekken, komt Afbeelding 9.21 Herstelwerk in Gobertange en mortelreparatie (februari 2010).

overeen (afbeelding 9.22). Door het bestaan van diverse varianten Ledesteen en vele met St. Pierre Aigle

betreft hier allemaal kalkstenen die gewonnen werden

vergelijkbare kalkstenen kunnen er grote structuurver-

uit het Lutetien van het Bekken van Parijs, die al wer-

schillen tussen beide optreden. Een zeer fossielrijke St.

den gewonnen voor toepassing aan de grote kathedra-

Pierre Aigle in combinatie met een zeer harde, dichte

len zoals de Notre Dame te Parijs. Diverse nu nog be-

Ledesteen zal dan alsnog geen hoge esthetische com-

staande groeven gaan terug tot de achttiende eeuw,

patibiliteit vertonen. Wanneer deze steen echter wordt

zoals St. Leu en St. Maximin. Andere groeven, zoals die

toegepast in een context van fossielrijke, verweerde Ledesteen, is de overeenkomst groter. Dit is mooi zichtbaar in de combinatie van St. Pierre Aigle en Ledesteen aan de Sint-Joriskapel van de Oude Kerk te Delft (afbeelding 9.23).617 De “harde, weeren vorstbestendige” Peperino duro is in Nederland in 1974 geïntroduceerd voor toepassing aan de zuidkant van de Sint-Janskathedraal te ’s-Hertogenbosch.618 Doordat de tonaliteit van deze kant van de kathedraal “erg lichtgevoelig en bij zonneschijn sterk naar wit, geelwit en zilverwit en lichtgrijs verhelderend’ was, vond men doorbreking hiervan door middel

Afbeelding 9.22 Parementblok van St. Pierre Aigle aan de St. Laurenskerk te Rotterdam (augustus 2007).

184

Stadhuis Gouda

van de doffe basaltlava ongewenst en kwam de Peperino duro in beeld.619 Vanaf dit moment is de steen bij

zeer veel grote en kleine restauraties toegepast vanwege haar duurzaamheid. Overwegingen met betrekking tot esthetiek hebben vaak geen rol gespeeld. Peperino duro, die na verloop van tijd een “merkwaardige matte grijze kleur [krijgt] waarin elk nuance van diepte wegvalt”, wordt toegepast als vervangende steensoort voor zeer veel uiteenlopende soorten; ook wanneer het esthetisch gezien vreemde combinaties oplevert.620 Aan het stadhuis van Gouda is Peperino duro toegepast als vervanger voor beton, waarvan men voorafgaand aan de restauratie dacht dat het hardsteen was. De doffe, grijze band geeft een vreemde en ongedefinieerde overgang tussen het blonde parementwerk van de zijgevels en het harde, glimmende donkergrijs van de leibedekking. De vraag rijst waarom hier niet is gekozen voor een vervanging in hardsteen, die men toch al dacht aan te treffen. Om economische reden had dan wellicht zelfs voor een Chinese of Vietnamese variant gekozen kunnen worden. Wanneer een vulkanische een betere oplossing zijn geweest. Afbeelding 9.24 tot

Afbeelding 9.23 Ledesteen en St. Pierre Aigle, of hier sterk op lijkende steen, aan de Sint-Joriskapel van de Oude Kerk te Delft (oktober 2009).

9.27 laten een aantal andere voorbeelden zien van toe-

deze restauratie geen overwegingen bekend waaruit

passing van Peperino duro in Nederland. Deze toepas-

bewust het streven naar technische compatibiliteit van

singen variëren van een combinatie met de geel-bruine

de gekozen natuursteensoorten blijkt. Het is echter

Udelfanger zandsteen via Bentheimer zandsteen tot

wel gebleken dat de diverse soorten, te weten Gober-

tufsteen uit de Eifel, al dan niet gekleurd. Voor wat be-

tange, St. Pierre Aigle en Anstrude een hoge mate van

treft de kleur past de steen het best bij de grijs ver-

technische compatibiliteit met de reeds aanwezige na-

weerde Bentheimer zandsteen, echter hier is het ver-

tuursteen (Ledesteen en in sommige gevallen St. Joire)

schil in oppervlaktestructuur weer zeer opvallend,

vertonen, voor zover dit macroscopisch waar te nemen

zodat ook deze combinatie geen hoge esthetische com-

valt.

steen gewenst was, zou een donkere basalt esthetisch

patibiliteit kent.

De toepassing van Peperino duro en Tepla trachiet zal zich in zin van technische compatibiliteit nog moe-

Technisch

ten bewijzen. Door het verschil in porositeit met het

Behalve in het streven naar stijlzuiverheid was er voor

omliggende kalkstenen natuursteenwerk kunnen wel-

geen enkele van de aspecten sprake van compatibili-

licht problemen in de vochthuishouding ontstaan, ech-

teitsargumenten bij de restauratie

ter doordat deze steensoorten voor het grootste deel

Gosschalk/Hezenmans. Hoewel de restauratie door Van

slechts aan de onderzijde raken aan de kalksteen zijn

der Steur zeer technisch van aard was, zijn ook van

de gevolgen naar verwachting gering.

Stadhuis Gouda

185

Afbeelding 9.24 Peperino duro ter vervanging van en in een omgeving van Udelfanger zandsteen aan de Eusebiuskerk te Arnhem (november 2007).

Afbeelding 9.25 Kunstmatig gepatineerde Peperino duro in een omgeving van tufsteen aan de Sint-Janskathedraal te ’s-Hertogenbosch (juli 2007).

Afbeelding 9.26 Peperino duro in een omgeving van tufsteen aan de Maartenskerk te Zaltbommel (april 2007).

186

Stadhuis Gouda

Afbeelding 9.27 Peperino duro ter vervanging en in een omgeving van Bentheimer zandsteen aan de Nieuwe Kerk te Amsterdam (februari 2010).

9.6 Samenvatting

uitgevoerd in St. Joire kalksteen, is ingegeven door hoge duurzaamheidsverwachtingen. De verwachte

Het stadhuis te Gouda heeft in de onderzochte periode

hoge duurzaamheid was ook bepalend voor de steen-

drie restauratiecampagnes gekend, onder leiding van

keuze voor de goten in de periode 1995-1996.

achtereenvolgens:

Vanwege afwijkende redenen, maar beide geleid

Gosschalk/Hezenmans (1876-1884);

door de beschikbaarheid werden de natuursteenkeuzes

Van der Steur (1947-1952);

door Gosschalk en Van der Steur gemaakt. Het streven

Gemeentewerken/Schellevis (1995-1996). Bij de restauratiecampagnes heeft duurzaamheid vooral in de laatste periode een grote rol gespeeld. De keu-

naar esthetische compatibiliteit is mede bepalend geweest voor de steenkeuze in de periode 1947-1952. De belangrijkste toegepaste steensoorten tijdens de drie restauratiecampagnes waren achtereenvolgens St.

ze voor Tepla trachiet voor de vervanging van georna-

Joire, St. Pierre Aigle, Anstrude, Tepla trachiet en Pe-

menteerd werk uit de eerste restauratiecampagne,

perino duro.

Stadhuis Gouda

187

188

10

Mergelrestauraties als reflectie

Afbeelding 10.1 Globale winningsgebieden van de Limburgse bouwstenen. Blauw = mergel, groen = Kunrader, rood = Nivelsteiner, paars = kolenzandsteen (naar Keuller et al. 1910 en http://maps.google.nl).

10.1 Inleiding Uit de analyse van de casussen (zie hoofdstuk 6 tot en

onderzoek gedaan naar de vervanging van mergel aan

met 9) blijkt dat er een groot aantal verschillende ar-

een aantal monumenten in Limburg. Doordat mergel

gumenten werd gebruikt voor het kiezen van vervan-

door de eeuwen heen altijd lokaal gewonnen werd en

gende steensoorten, ondanks dat het originele materi-

daardoor beschikbaar was, was het in principe te allen

aal in alle gevallen min of meer gelijk was. Deze

tijde mogelijk om mergel door mergel te vervangen.

constatering werpt de vraag op of de diversiteit te ma-

De beschikbaarheid, of het gebrek daaraan, kan nooit

ken heeft met de algemene restauratiepraktijk in Ne-

een reden zijn geweest voor het kiezen van een afwij-

derland, of dat dit een directe relatie heeft met de be-

kende vervangende steensoort. In dit hoofdstuk wordt

perkte beschikbaarheid van de originele witte

aan de hand van een aantal restauratievoorbeelden de

Belgische steen om als vervangende steensoort te die-

vervanging van mergel geanalyseerd waarna een dis-

nen. Onder andere om deze vraag te beantwoorden is

cussie volgt die dezelfde opbouw kent als de casussen,


189

Afbeelding 10.2 Kolenzandsteen aan de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Maastricht (2004, R.P.J. van Hees).

Afbeelding 10.3 Nivelsteiner zandsteen aan de Pandhof van Ste. Marie te Utrecht (2006, T.G. Nijland).

zodat bevindingen met betrekking tot de vervanging

ben van de Ridderzaal van de kasteelruïne te Valken-

van witte Belgische steen en de vervanging van mergel

burg zijn van Nivelsteiner zandsteen.623 Ook in Utrecht

met elkaar kunnen worden vergeleken.

zijn middeleeuwse toepassingen bekend aan de Jans-

10.2 Mergelrestauraties

kerk en de Pieterskerk (afbeelding 10.3).624 In het begin van de twintigste eeuw werd de steen gebruikt voor de nieuwbouw van een groot aantal kerken zoals de ker-

10.2.1 Overzicht van Limburgse steensoorten

ken te Limbricht, Gulpen, Margraten, Roermond, Her-

In het zuiden van Limburg komt een viertal steensoor-

te Maastric ste eeuw vooral lokaal gewonnen voor de

kenbosch en de Heilig Hart van Jezuskerk (Koepelkerk)

ten aan het oppervlak die, in meer of mindere mate

bouw van boerderijen.627 Klein en Van Rummelen ma-

door de eeuwen heen zijn gebruikt als bouwsteen (zie

ken in 1925 melding van een aantal georganiseerde

afbeelding 10.1). In het Geuldal in de buurt van Epen

groeven waaronder de groeven Frederix, Putberg,

werd op bescheiden schaal Kolenzandsteen (Carboon-

America, Welterberg en Schunck.628 Deze groeven wer-

zandsteen) gewonnen, die lokaal werd gebruikt (af-

den niet alleen geëxploiteerd ten behoeve van bouw-

beelding 10.2). Een vergelijkbare steen werd ook toe-

stenen, maar ook ten behoeve van de kalken cement-

gepast aan de Onze-Lieve-Vrouwekerk, de

productie, getuige nog een aantal ovens in de buurt

Sint-Servaasbasiliek en de stadsmuur te Maastricht en

van groeve Putberg. De meer grootschalige winning van

de Abdij te Rolduc, maar veel van deze steen is waar-

Kunrader kalksteen werd geïnitieerd en gestimuleerd

schijnlijk afkomstig uit het Devoon en zeer waarschijn-

door de slechte beschikbaarheid van (buitenlandse)

lijk uit België aangevoerd.621

bouwmaterialen als gevolg van WO I.

Net over de huidige grens met Duitsland werd de Ni-

Het is bekend dat groeve-exploitant P. Schunck629

velsteiner zandsteen gewonnen die al door de Romei-

deelnam aan de jaarbeurstentoonstelling te Utrecht in

nen werd gebruikt, getuige een aantal opgegraven sar-

1918.630 Deze promotie heeft waarschijnlijk geleid tot

cofagen.622 In de twaalfde eeuw werd de steen

het bekend worden van Kunrader kalksteen in het mid-

toegepast aan de Abdij te Rolduc en ook de gewelfrib-

den en noorden van Nederland zodat omstreeks 1920

190


Afbeelding 10.4 Kunrader kalksteen aan de Lambertuskerk te Maastricht (april 2007).

Afbeelding 10.5 Mergel aan de Dominicanerkerk te Maastricht (november 2007).

bijvoorbeeld een aantal transformatorhuisjes in Am-

terug in de benamingen zoals Sibberblok, Cannerblok

sterdam werden uitgevoerd in deze steen.631 Bekend is

(Kannerblok), Sint-Pietersblok of Sichemer (Zichemer)

ook dat Parochie van de H. Antonius van Padua en O.L.

blok. In de mergel komen vuursteenpijpen en vuur-

Vrouw Onbevlekt Ontvangen (Steentjeskerk) te Eindho-

steenlagen (in de vorm van knollen) voor en harde ban-

ven gebouwd is van Kunrader kalksteen.632 In 1955 werd

ken van verkiezelde steen die bekend staan onder de

het Chalet Suisse voor de wereldtentoonstelling in Rot-

benamingen tauw of heerd. Lokaal zijn ook deze ste-

terdam gebouwd met Kunrader kalksteen in de plint.

nen als bouwsteen gebruikt.636

De bekendste en meest toegepaste steensoort uit het

Doordat de diverse steensoorten en variëteiten uit het

zuiden van Limburg is de Maastrichter kalksteen (Maas-

zuiden van Limburg op relatief eenvoudige wijze uit de

trichter steen), in de volksmond mergel genoemd.633

bodem kunnen worden gehaald, is de steen veelvuldig

Ook deze steen werd al door de Romeinen gebruikt, zij

toegepast voor huizen en boerderijen. Keuller et al.

het op kleine schaal. Vanaf de 10e eeuw zijn meerdere

beschrijven bijvoorbeeld dat voor de aanleg van kunst-

toepassingen bekend, ook buiten Limburg.634 Mergel

werken ten behoeve van de in 1853 geopende spoorlijn

werd gewonnen in het zuidwesten van de provincie, in

Maastricht - Aken land, gelegen direct naast het tracé

het gebied tussen Slenaken, Valkenburg, Meersen en

van de spoorlijn, werd gepacht om daar de benodigde

Maastricht. Het winningsgebied strekt zich uit via het

steen uit de grond te halen.637 Veel mergel werd in een-

Jekerdal ten zuidwesten van Maastricht tot over de

voudige groeven in de heuvelwanden gewonnen, echter

Belgische grens richting Tongeren (afbeelding 10.1).635

er zijn ook diverse gangenstelsels, bijvoorbeeld in de

Mergel is over het algemeen lichtgeel van kleur (af-

Sint-Pietersberg, van kilometers lengte waar eeuwen-

beelding 10.5) en kent diverse variaties naar gelang de

lang op georganiseerde wijze mergel werd gewonnen.

plek van ontginning. De ontginningsplaats komt vaak

De betrekkelijke eenvoud van ontginning en daarmee


191

begin van de negentiende eeuw niet met mergel gerepareerd maar met baksteen die waarschijnlijk lokaal gebakken werd en daardoor goedkoper was. Tijdens de grote restauratiecampagne van 1863 tot 1884 onder leiding van P.J.H Cuypers werd alle baksteen in het parement vervangen door mergel zodat weer eenheid in stijl en eenheid in materiaal ontstond.639 Kenmerkend voor restauraties waarbij mergelblokken worden vervangen is het verschil in uitstraling en kleur ten gevolge van verweringsprocessen en oude oppervlaktebehandelingen tussen oude en nieuwe steen. Afbeelding 10.6 toont het koor van de Sint-Janskerk te Maastricht waarin mergel uit drie fasen zichtbaar is: de donkere, bijna zwarte steen is de oudste, de okergele blokken bovenin de steunberen zijn aangebracht in het laatste kwart van de negentiende eeuw, terwijl de licht gele blokken van recente datum (jaren negentig) zijn.

10.2.2 Sint-Servaasbasiliek De Sint-Servaasbasiliek stamt voor een groot deel uit de veertiende en vijftiende eeuw, maar delen van het Afbeelding 10.6 Kenmerkend voor mergelrestauraties zijn de kleurverschillen tussen oude en nieuwe steen die langzaam vervagen (april 2010).

huidige schip, koor, transept en de westbouw stammen reeds uit de elfde en twaalfde eeuw (afbeelding 10.7). De voornaamste originele steenachtige bouwmateria-

de beschikbaarheid en de eenvoud van de bewerking

len van de kerk waren Kolenzandsteen, Naamse steen

van mergel heeft waarschijnlijk meegespeeld in de

en mergel. Van Leeuwen schetst een overzicht van de

brede toepassing ervan. Met behulp van simpel tim-

negentiende-eeuwse restauratiewerken aan de Sint-

mermansgereedschap kan de steen bewerkt worden; er

Servaasbasiliek.640 Vanaf 1858 was P.J.H. Cuypers be-

is geen specifieke steenhouwerkennis of -ervaring no-

trokken bij de polychromering van het interieur. In de

dig. Historisch gezien maakten de mergelwerkers dan

jaren 1869 tot 1902 werd de gehele kerk van binnen en

ook geen deel uit van het steenhouwersgilde.638

van buiten gerestaureerd onder leiding van Cuypers

Voor toepassing aan de grote monumenten in de

met als dagelijks opzichter eerst J. Kaijser (Kayser) en

Limburgse steden en ten behoeve van toepassing in het

later Strik. In de jaren dertig van de twintigste eeuw

midden van Nederland waren meer georganiseerde

vond het nodige aan grootschalig onderhoud plaats on-

groeven actief die met name gelegen waren in de

der leiding van architect W. Sprenger. De laatste ingrij-

buurt van Valkenburg, Sibbe, Sint-Pieter, Kanne en Zi-

pende restauratie vond plaats in de periode 1981-1993

chen. Waarschijnlijk door de relatief grote afstand tot

en stond onder leiding van architecten T. van Hoog-

de groeven werd de Munsterkerk te Roermond in het

evest en P.G.H. Satijn. De basis voor deze restauratie

192


Afbeelding 10.7 Sint-Servaasbasiliek en Sint-Janskerk vanaf het Vrijthof in 1870 (Foto: RCE 2247, J.P.A. Antonietti, 1913, reproductie van een oudere foto).

werd gelegd in diverse rapporten die werden samenge-

Deze zou te veel (in kleur) afwijken van de originele

vat in het Rapport over de algemene technische toe-

steensoort (vermoedelijk kolenzandsteen die in de loop

stand van de St. Servaaskerk te Maastricht door Van

der jaren behoorlijk was vergrijsd) aldus het College

der Veken in 1974.

van Rijksadviseurs.641 Een stevige briefwisseling tussen het kerkbestuur en de Minister van Binnenlandse zaken

De negentiende-eeuwse restauratie van de Sint-Ser-

volgt, maar tot een echte oplossing komt men niet.642

vaasbasiliek is één van de weinige restauraties waarbij tot twee maal toe sprake is geweest van openlijke dis-

Het komt niet sterk uit de briefwisseling naar voren,

cussie over de te gebruiken natuursteensoorten. De

maar de keuze voor Ourtsche steen, een Devonische

eerste keer betreft de toepassing van rode zandsteen

zandsteen bij gebrek aan Kolenzandsteen is een voor

uit Hinckel (Luxemburg) aan de absis (afbeelding 10.8).

de hand liggende keuze vanwege de grote beschikbaar-


193

2

4

3

1

Afbeelding 10.9 Absis van de Sint-Servaasbasiliek met (voornamelijk) Kunrader in de plint (1.), Devonische zandsteen in het parement (2.), Udelfanger in de basementen (3.) en rode Hinkel voor de waterlijst en de pilasters (4.), april 2010.

tie van de twee oostelijke torens. In het bestek en bijgehorende tekening (afbeelding 10.10) werd de steen voor diverse onderdelen aangegeven. Uiteindelijk blijkt de steen minder te zijn toegepast dan in het bestek werd voorgeschreven (vergelijk afbeelding 10.8 en Afbeelding 10.8 Absis en twee oostelijke torens van de Sint-Servaasbasiliek met de gewraakte rode zandsteen uit het Luxemburgse Hinckel aan de lisenen (april 2010).

10.10), zonder dat correspondentie hier over of de reden waarom bekend zijn.

heid en de vergelijkbare samenstelling, ondanks het

De tweede discussie over toepassing van vervangende

verschil in verweringsvorm en (verwerings)kleur. Door-

steensoorten, deels voor mergel, betreft de toepassing

dat de Ourtsche steen niet of nauwelijks verzaagd kan

van Udelfanger zandsteen aan de westelijke torens.644

worden moest een andere steensoort worden gekozen

De Maastrichter Rijksarchivaris J.J. Habets sprak gek-

voor de pilasters en de basementen. Voor de eenheid

scherend van een “broek van geelen steen, omgeven

van kleur was het wellicht beter geweest om ook de pi-

door een geelwitte placagie van franschen steen uit de

lasters en de waterlijst uit te voeren in Udelfanger

groeven van Rochefort geloof ik”. De gele steen waar

zandsteen in plaats van rode zandsteen uit Hinkel, net

op wordt geduid is de Udelfanger zandsteen die op af-

als de basementen (afbeelding 10.9). Wanneer dit was

beelding 10.11 nog steeds duidelijk zichtbaar is, zij het

gedaan, was de discussie over de steensoort waar-

dat de kleur bruiner is geworden. Overigens blijkt uit

schijnlijk nooit opgelaaid.

de rekeningen over 1889 dat er ook een grote hoeveel-

Ondanks het commentaar op de rode zandsteen in 1876 werd de steen in 1877 weer gebruikt bij restaura-

194


heid Larochette is aangevoerd door Société de Carrieres d’Ogné de la Rochette. Deze steen werd vermoede-

Afbeelding 10.11 Noordgevel van de noordwestelijke toren van de SintServaasbasiliek. Zeer veel Udelfanger werd gebruikt in het laatste kwart van de negentiende eeuw ter vervanging van de sterk terugverweerde Kolenzandsteen. De witte steen is deels originele, deels nieuwe Kunrader kalksteen (april 2010).

lijk gemengd met de Udelfanger en is niet of nauwelijks meer individueel herkenbaar. De witte kalksteen waarop werd geduid is niet afkomstig uit Rochefort en is ook geen St. Joire zoals wel wordt beweerd, maar is waarschijnlijk Kunrader kalksteen, al blijkt dit niet letterlijk uit rekeningen.645 Keuller et al. schrijven over een vergelijkbare verwarring over toegepaste steen aan de naastgelegen Sint-Janskerk.646 Kunrader steen was deels al aanwezig in het parement, zoals op oude foto’s zichtbaar is. Hoe de verdeling tussen Udelfanger en Kunrader door opzichter Strik en/of architect Cuypers werd bepaald is niet bekend; de verdeling lijkt willekeurig. Voor de vervanging van afdekkingen, pinakels, balustrades en vensters uit mergel werd in eerste instanAfbeelding 10.10 Tekening van één der oostelijke torens van de Sint-Servaasbasiliek met daarin aangegeven het gebruik van de rode Hinckel zandsteen.643

tie Udelfanger zandsteen gebruikt, maar in de latere jaren van de restauratie werd ook Savonnières toege-


195

Afbeelding 10.12 Eén van de pinakels uit Udelfanger zandsteen die zijn verwijderd in de periode 1981-1993 is bewaard gebleven op de binnenplaats van het kerkelijk bureau (april 2010).

Afbeelding 10.13 Balustrade en pinakels in Volvic basalt aan de topgevel van het zuidertransept van de Sint-Servaasbasiliek (april 2010).

Afbeelding 10.14 Pinakel in Volvic basalt met een wimbergblok in mergel (april 2007).

past, onder andere aan de toegang tot de pandhof aan

afdekkingen (afbeelding 10.13). Het is nauwelijks voor-

het Keizer Karelplein. De toepassing van deze steen-

stelbaar dat Volvic vanwege haar kleur gekozen werd in

soorten op deze plaatsen heeftweinig stof doen op-

een bruin-gele omgeving van mergel en Udelfanger,

waaien. Blijkbaar werd dit algemeen geaccepteerd.

maar er is wel enige gelijkenis met Naamse steen. Het

Tijdens de laatste restauratie werd zeer veel mate-

lijkt daarom eerder een algemene opmerking over de

riaal uit de periode Cuypers verwijderd (afbeelding

kleur van Volvic basalt ten opzichte van het donkerde-

10.12) en vervangen door onder andere Volvic basalt.

re Mayener basalt, wellicht zelfs in relatie tot de pas-

Met name de pinakels, luchtbogen en balustrade zijn

sendheid bij Bentheimer zandsteen dat veel grijzer

onderdelen die oorspronkelijk waarschijnlijk waren uit-

verweert dan Udelfanger en/of mergel. De toepassing

gevoerd in mergel. In 1984 constateert Schellevis in

van Volvic basalt in Nederland is sterk gerelateerd aan

zijn rapport over de natuursteen aan de balustrade van

architect Van Hoogevest en adviseur Schellevis, want

het noordertransept dat hier Naamse steen, mergel,

ook bij de restauratie van de Maartenskerk te Zaltbom-

Udelfanger, Bentheimer, en een op Udelfanger lijkende

mel, de Onze-Lieve-Vrouwetoren te Amersfoort en de

steen zijn toegepast.647 Hij adviseert een integrale ver-

restauratie van de vijf Hervormde binnenstadskerken

vanging in basalt, bijvoorbeeld uit Mayen of Volvic. De

te Utrecht hebben zij de steen geadviseerd en

Volvic heeft zijn voorkeur “vanwege haar kleur en fijne

toegepast.

structuur”.648 Bij de restauratie werd een grote hoeveelheid Volvic toegepast aan balustraden, pinakels en

196


Aan de luchtbogen is in de jaren tachtig opnieuw mergel toegepast en ook een aantal wimbergblokken

van pinakels is uitgevoerd in mergel (afbeelding 10.14) ter vervanging van Udelfanger. Muurwerk in mergel werd gerepareerd in mergel en ook diverse vensters werden gerepareerd met mergel.

10.2.3 Bartholomeusbasiliek Meerssen Het huidige voorkomen van de gotische basiliek te Meerssen is het resultaat van diverse bouwcampagnes die terugvoeren tot het begin van de veertiende eeuw. De kerk is opgetrokken uit mergel met enkele middenschip-pijlers van Naamse steen en met Kunrader steen in de plint. Ingrijpende restauraties hebben plaatsgevonden in het laatste kwart van de negentiende eeuw en de eerste helft van de twintigste eeuw. In de periode 1879-1882 vond onder leiding van J. Kaijser (later geschreven als Kayser) uit Venlo een restauratie van het schip met zijbeuken en het transept plaats. Na diAfbeelding 10.15 Venster in mergel met een onderdorpel in Savonnières in de sacristie van de Bartholomeusbasiliek te Meerssen uit 1879 (april 2010).

verse jaren discussie over rijkssubsidie startte in 1895 de restauratie van het koor die in 1900 werd afgerond. Ook deze restauratie stond onder leiding van Kayser. In de periode 1936-1938 werd het schip met zijbeuken

steen. Ook geeft het aan dat men, voor wat betreft de

naar het westen met drie traveeën verlengd naar ont-

duurzaamheid, grote verwachtingen had van de steen,

werp van Jos. Th. Cuypers en P.J.J.M Cuypers.649

want in Nederland was men bekend met de grote duur-

Uit de begrotingen van de twee restauratiecampag-

zaamheid van zandsteen in het algemeen (zie hoofd-

nes onder leiding van Kayser blijkt dat er voor de nood-

stuk 2).652 Savonnières werd toegepast voor alle onder-

zakelijke herstellingen (vervangingen) naast mergel ook

delen van de vensters, de balustrade inclusief pinakels,

Savonnières moest worden gebruikt.650 In totaal werd

afdekkingen en fleurons. De Sibber steen voor het ex-

voor beide restauraties ongeveer 1125 m3 Sibber steen,

terieur werd toegepast voor het vlakke muurwerk en

waarvan ongeveer de helft aan het interieur, en 255 m

de steunberen.

3

Savonnières begroot.651 Doordat de begrotingen op onderdeel zijn gespecificeerd, blijkt duidelijk dat men de

Het bestek voor restauratie en uitbreiding van de basi-

Savonnières beter geschikt achtte voor beeldhouw-

liek uit 1936 schrijft, naast een plint in Kunradersteen

werk, dorpels, afdekkingen en waterlijsten (afbeelding

en mergel voor het parement, het gebruik van Morley

10.15), waarschijnlijk omdat men de Savonnières duur-

voor het geprofileerde werk voor.653 De staat van wijzi-

zamer achtte dan de mergel. Zoals uit diverse andere

gingen en aanvullingen geeft aan dat eerste kwaliteit

negentiende-eeuwse bestekken en werkomschrijvingen

Sibber mergel moet worden gebruikt en dat de Morley

bekend is (zie ook hoofdstuk 2) wordt de Savonnières in

half-hard (demi-dur) mag zijn.654 Van der Veen maakt

de begroting uit 1879 zandsteen genoemd. Waarschijn-

bezwaar tegen de keuze voor Morley, omdat deze “niet

lijk is dit terug te voeren op de korreligheid van de

waterdicht” is. Na onderzoek aan een aantal monsters


197

Afbeelding 10.16 Savonnières Ordinaire Construction aan één van de steunberen van de Bartholomeusbasiliek te Meerssen uit 1937 (april 2007).

adviseert Van der Veen om Crazannes - Anthéor (in combinatie met een strook lood), Gobertange, Kunrader of Pouillenay toe te passen.655 Blijkbaar kan Jos. Th. Cuypers niet uit de voeten met deze suggesties, want in december 1936 stuurde hij een brief aan J. van

Afbeelding 10.17 Pinakel in Savonnières uit de periode 1895-1900 op de balustrade van het koor van de Bartholomeusbasiliek (onbekend, werkcollectie natuursteen, collectie RCE).

Nieukerken met de vraag naar zijn ervaringen met het

de Coutarnoux niet in de gewenste behoefte voorzien.

gebruik van Coutarnoux voor de restauratie van de

In de correspondentie werd aangegeven dat Savonniè-

Grote Kerk te Breda. De steen was hem aanbevolen

res “niet in alle opzichten blijkt te voldoen”. Vanwege

voor venstertraceringen en pinakels voor de uitbreiding

de lage prijs werd toch gekozen voor Savonnières con-

van de kerk te Meerssen door een lid van de Monumen-

struction, in de briefwisselingen ook “Fransche traver-

tencommissie. Volgens zijn schrijven “ligt [het] in de

tin” genoemd.657 Ruim zeventig jaar na uitvoering zijn

bedoeling om alle meer bewerkte gedeelten en die

nog diverse typerende blokken Savonnières constructi-

welke uitwendig veel aan water zijn blootgesteld in die

on te onderscheiden (afbeelding 10.16).

steensoort uit te voeren”.656 Het antwoord van Van

In de periode 1986-1989 werd de basiliek te Meers-

Nieukerken is niet bekend, maar gezien de slechte er-

sen opnieuw gerestaureerd, dit maal onder leiding van

varingen van Van Nieukerken in de jaren dertig met de

architectenbureau Peutz uit Heerlen. Bij deze tweede

levering van Coutarnoux (zie hoofdstuk 6) is een nega-

(derde) restauratie is vooral mergel gebruikt. De uit-

tieve reactie voorstelbaar. In maart 1937 werd er al-

gangspunten voor de aanpak van de pinakels op de ba-

leen nog maar gerept over Savonnières. Blijkbaar kon

lustrade is goed gedocumenteerd. Diverse pinakels uit

198


Savonnières, konden worden behouden (afbeelding 10.17), andere moesten compleet worden vervangen en weer andere zijn gerepareerd, met name voorzien van nieuwe hogels. Het algemene uitgangspunt was het behoud van zoveel mogelijk oud materiaal en hergebruik van afgekomen Savonnières. Wimbergblokken, rustend op een basement van mergel werden vervangen in mergel, terwijl vergane schotels en pironnen werden vervangen in afgekomen Savonnières of nieuwe Brauvilliers. Pinakels die compleet moesten worden vervan-

Afbeelding 10.18 Toelichting door Querido op de nieuwe vormgeving voor de hogels voor de Bartholomeusbasiliek.658

gen werden uitgevoerd in mergel. In overleg met de natuursteenadviseurs van de RDMZ, G. Overeem en J.

van de sacristie vermeld naast Sibber steen voor het

Querido, werd besloten om de vormgeving van de te

metselwerk ook Savonnières voor afsnijdingen, venster-

vervangen hogels aan de pinakels aan te passen, zodat

dorpels en kroonlijsten.661

de detaillering minder scherp en diep zou worden om

Ten gevolge van een aardbeving in 1992 raakte de

daarmee het risico voor scheurvorming en breuk te

Munsterkerk fors beschadigd.662 Met name de twee oos-

verkleinen (afbeelding 10.18). De hoeveelheid Savonni-

telijke torens kregen het zwaar te verduren. De boven-

ères uit eerdere restauratieperiodes die behouden kon

ste geledingen van de torens raakten fors beschadigd

worden is niet bekend, maar er zijn nu nog vele onder-

en hier is een grote hoeveelheid mergel gebruikt om de

delen zichtbaar die uit de periode rond 1880 stammen

schade te herstellen. Uit de archieven blijkt dat er een

en daarmee reeds een effectieve levensduur van 130

duidelijk verschil van inzicht was over de aanpak van

jaar hebben.

de restauratie tussen architect Zollner en natuursteenadviseur Overeem van de RDMZ.663 Uit een eerste be-

10.2.4 Munsterkerk Roermond

groting blijkt dat Zollner ongeveer 75 m3 nieuwe mer-

Zowel uit een globale begroting van P.J.H. Cuypers uit

gel wilde aanvoeren om verbrijzelde en afgeboerde

1877 voor de reconstructie van de twee westelijke to-

blokken mergel te vervangen. Overeem was van me-

rens van de Munsterkerk te Roermond als uit een later

ning dat de afgeboerde blokken niet vervangen moes-

bestek blijkt dat ook bij deze restauratie veelvuldig ge-

ten worden, maar gerepareerd, zodat een grote hoe-

bruik gemaakt werd van Savonnières voor geprofileerd,

veelheid oud materiaal behouden kon worden. In een

geornamenteerd en liggend werk aan het exterieur.659

notitie van 2 juni 1992 geeft hij aan dat de hoeveelheid

Het grote prijsverschil ten opzichte van mergel (18

benodigde nieuwe mergel wellicht maar 10% van de ra-

voor mergel om 80 gulden voor Savonnières in een eer-

ming zou hoeven te zijn.

ste begroting en 17 om 75 gulden in het bestek) dat

Hoeveel nieuwe mergel er uiteindelijk is aangevoerd

men bereid was te betalen voor Savonnières onder-

is niet gedocumenteerd. In een notitie uit oktober 1993

streept het vertrouwen dat men had in de steen.660 Ook

concludeert Overeem dat er helaas op de gebeeld-

werd de Savonnières kalksteen wederom onder de

houwde lijsten na, dus voor het vlakke werk, zo weinig

zandstenen geschaard en in een begroting uit 1879

her te gebruiken materiaal is toegepast”. In plaats van

werd voor de steen zelfs de benaming “harde zand-

materiaal her te gebruiken zijn veel reparaties met

steen” gebruikt. De begroting uit 1881 voor nieuwbouw

Jahn-mortel uitgevoerd. Kwaliteitsverbetering van het


199

Afbeelding 10.19 Onderdorpel uit Savonnières in een venster aan de voet van de toren in de westgevel van de Sint-Janskerk te Maastricht (april 2010).

Afbeelding 10.20 Toren van de Sint-Janskerk, ruim 20 jaar na conservering door kleuring (april 2007).

Afbeelding 10.22 Bij recente herstelwerkzaamheden aan de steunberen van het koor van de Sint-Janskerk is gebruik gemaakt van mergel. Aan de linker steunbeer is ook een grijszwarte steen zichtbaar; wellicht een Maaskalksteen uit Vinalmont (april 2010).

200


Afbeelding 10.21 Toren van de Sint-Janskerk, ongeveer één jaar na nieuwe conservering door middel van kleuren (2010, T.G. Nijland).

materiaal en het werken in de geest van Cuypers,

de ook toegepaste Savonnières gelijkwaardige steen

waarin naar de visie van de architect geen plaats was

vond, die voor dezelfde gebouwonderdelen gebruikt

voor steen met afgeboerde hoekjes, werden door de

werd. Hij lijkt ook niet op de hoogte van het feit dat

architect als reden hiervoor opgegeven.

Savonnières een kalksteen is in plaats van een zand-

664

steen. Doordat in veel jaarverslagen de specificatie

10.2.5 Sint-Janskerk Maastricht

van de steensoort ontbreekt, is het onduidelijk hoeveel

Het huidige schip van de Sint-Janskerk te Maastricht

Udelfanger en Savonnières werd toegepast bij de res-

dateert uit de dertiende eeuw. De bovenbouw van de

tauratie van de kerk. Door het integraal rood verven

toren is ongeveer 200 jaar jonger, doordat de oude to-

van de toren na de restauratie in de jaren tachtig van

ren werd verwoest door een wervelstorm in 1373. De

de twintigste eeuw en in 2009 zijn de diverse steen-

kerk is opgetrokken uit mergel op een onderbouw van

soorten op afstand ook niet meer visueel te onder-

Naamse steen en Kolenzandsteen. Van 1878 tot 1884

scheiden (afbeelding 10.20 en 10.21).

werd een deel van de kerk en de kerktoren in diverse fasen gerestaureerd naar ontwerp van P.J.H. Cuypers.

In de periode 1981-1985 werd de Janskerk inclusief de

Als eerste werden de daken van het schip en het koor

toren gerestaureerd onder leiding van architect P.H.

aangepakt, gevolgd door de toren(spits).

Dingemans. Deze restauratie werd vrij sober uitge-

De natuursteenwerkzaamheden aan de toren moes-

voerd, de nadruk lag op enkele technische probleem-

ten, zoals blijkt uit de begroting, worden uitgevoerd in

punten zoals de waterlijsten en de kalven in de open

Sibber steen en zandsteen.665 In het bestek werd geen

vensters van de bovenste geleding van de toren. Hier

nadere toelichting gegeven op de zandsteensoort,

werd gebruik gemaakt van Weidenhahn trachiet om

maar gelet op het gebruik van het woord zandsteen in

Udelfanger zandsteen van de restauratie door Cuypers

andere begrotingen, bestekken en lesboeken (zie

en Savonnières kalksteen van de restauratie door

hoofdstuk 2) kan men hier ook goed een Franse kalk-

Sprenger te vervangen. Voor de afdekking van de om-

steen bedoeld hebben. Uit de overzichten van uitge-

loop werd gekozen voor basalt.667 Ook werd ten tijde

voerde werkzaamheden in 1878 blijkt dat er Sibber

van deze restauratie mergel die door Cuypers was aan-

steen is toegepast aan de penanten van de achtkant

gebracht weer vervangen door mergel. Deze mergel

van de torenspits, het parement van de bovenste ba-

was zwaar beschadigd ten gevolge van de

lustrade en de traptoren. Daarnaast blijkt Udelfanger

waterglasbehandeling(en) door Cuypers. Waterglas

zandsteen te zijn gebruikt voor “afdekkingen met ven-

werd in de negentiende eeuw regelmatig gebruikt om

sterdorpels en verbindingsstukken”. Savonnières kalk-

mergel (en andere materialen) water- en vuilafstotend

steen werd toegepast aan de montants van de vensters

te maken. Ook in de bestekken voor de Munsterkerk te

in de achtkant en de cordons.666 Aan de vensters aan de

Roermond en de Bartholomeusbasiliek te Meerssen

voet van de toren zijn nog steeds onderdorpels in

wordt het gebruik van waterglas voorgeschreven. In

Savonnières waar te nemen (afbeelding 10.19).

Roermond moest de mergel aan het exterieur worden

In de overzichten van uitgevoerde en uit te voeren werken over andere jaren werd wisselend gebruik ge-

bestreken met waterglas terwijl het middel in Meerssen in het interieur werd gebruikt om vervuiling ten

maakt van de benamingen Udelfanger en zandsteen.

gevolge van wierook en kaarswalmen tegen te gaan.668

Beide benamingen komen ook naast elkaar voor. Hier-

De in water oplosbare natrium- of kaliumsilicaten kun-

uit kan worden opgemaakt dat Cuypers Udelfanger en

nen echter een dampdichte laag op de mergel vormen


201

waardoor de steen korsten afstoot (zie ook hoofdstuk

steen. Hieruit blijkt duidelijk dat men een hogere

4).

duurzaamheid toebedeelde aan Savonnières en UdelAfbeelding 10.22 laat diverse reparaties van de

fanger dan aan mergel. De toe te passen mergel moest

steunberen aan het koor in mergel zien, die zijn uitge-

in alle gevallen afkomstig zijn uit de groeve van Sibbe,

voerd in de jaren negentig van de twintigste eeuw. De

De veranderde restauratieopvattingen in de geest

vijf grijze blokken in de meest linker steunbeer lijken

van de Grondbeginselen die vanaf de jaren twintig van

een maaskalksteen uit Vinalmont te zijn, hier is echter

de twintigste eeuw algemene restauratiepraktijk wer-

geen documentatie van beschikbaar.

den, lijken nauwelijks invloed te hebben gehad op de natuursteenkeuze bij restauraties van monumenten uit

10.3 Discussie

mergel. Het gebruik van Savonnières voor zwaar regenbelaste onderdelen blijft de algemene praktijk, hoewel


het aanbod van andere Franse kalksteensoorten groter

Zonder dat er in de bestudeerde bronnen melding

was dan in de negentiende eeuw. Zo komen bij de res-

wordt gemaakt van de reden, laten alle onderzochte

tauratie van de basiliek te Meersen ook Morley, Coutar-

restauraties van mergelmonumenten uit de negentien-

noux, Pouillenay en Anthéor als alternatieven voorbij,

de en het begin van de twintigste eeuw het zelfde

maar valt de keus uiteindelijk om financiële redenen

beeld zien met betrekking tot de steenkeuze. In tegen-

toch op Savonnières. Het kunstmatig patineren van

stelling tot vervanging van witte Belgische steen in

mergel, op advies van Van der Veen, is wel terug te

deze periode werd er bij de keuze voor een vervangen-

voeren op de moderne restauratieopvattingen van Kalf

de steensoort voor mergel vaak een onderscheid ge-

en anderen, omdat hiermee het zo zeer gewenste rus-

maakt naar de functie die de steen moest gaan vervul-

tieke, oude beeld wordt bereikt (zie hoofdstuk 3).

len. Zonder uitzondering werd voor het parement gekozen voor mergel en voor de kwetsbare geornamen-

Vanaf de jaren tachtig van de twintigste eeuw ontwik-

teerde en zwaar geëxposeerde geprofileerde onderde-

kelen zich twee opvattingen bij de restauratie van

len voor Savonnières kalksteen of Udelfanger zand-

mergelconstructies. Enerzijds werd bij de restauratie

Afbeelding 10.23 Nieuwe mergelblokken omringd door ongemoeid gelaten oude blokken in de voorgevel van de Dominicanerkerk te Maasstricht (november 2007).

Afbeelding 10.24 Schade aan mergel ten gevolge van graafwespen wordt vaak met behulp van mortel gerepareerd (Kasteel den Halder, Valkenburg, mei 2009).

202


van het geprofileerde en geornamenteerde werk van de Bartholomeusbasiliek te Meerssen gebruik gemaakt

Tabel 10.1

Vervangreeksen mergel.

Origineel

Eerste vervanging

Tweede vervanging

en gerichte manier werden toegepast terwijl ander-

Mergel

Mergel

Mergel

zijds bij de restauratie van de Sint-Servaasbasiliek te

Mergel

Baksteen

Mergel

Maastricht voor bijna al het geprofileerde en georna-

Mergel

Savonnières

Mergel

Mergel

Savonnières

Brauvilliers

Mergel

Savonnières

Volvic

Mergel

Udelfanger

Mergel

werd vanaf de jaren zeventig van de twintigste eeuw

Mergel

Udelfanger

Volvic

ook bij monumenten van mergel steeds meer gebruik

Mergel

Udelfanger

Weidenhahn

van mergel en Franse kalksteen die op een afgewogen

menteerde werk gebruikt werd gemaakt van het zeer duurzaam geachte, maar in kleur en materiaaleigenschappen zeer sterk afwijkende, Volvic. Net als bij monumenten van witte Belgische steen

gemaakt van reparatiemortels in plaats van vervanging van natuursteenblokken. Argumenten hiervoor, zoals

vervangen in mergel. De vrijstaande pinakels, balustra-

zoveel mogelijk behoud van origineel materiaal, kost-

den, afdekkingen en andere zwaar geëxposeerde ge-

prijs en eenvoud van bouwproces lopen hierbij door el-

bouwonderdelen laten een iets complexer beeld zien

kaar. Opvallend is dat er, de laatste decennia, bij mer-

met een groter scala aan vervangende steensoorten,

gel sneller wordt gekozen voor het vervangen van

voornamelijk ten gevolge van de laatste restauratie-

blokken en minder gebruik wordt gemaakt van repara-

campagnes.

tiemortel. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de recente restauratie van de Dominicanerkerk te Maastricht, waarbij er

10.3.3 Duurzaamheid

in de voorgevel voor werd gekozen om zwaar bescha-

De gebruiksduur van de verschillende vervangingen van

digde blokken te vervangen, terwijl minder beschadig-

mergel in de negentiende eeuw laat een tweeledig

de blokken zijn gelaten zoals ze waren (afbeelding

beeld zien. De meeste vervangingen van mergel in een

10.23). Een specifiek type mergelschade, ten gevolge

beschutte omgeving, in het parementwerk of als lijst,

van graafwespen, wordt vaak met behulp van mortel

tonen onafhankelijk van de steensoort een hoge duur-

gerepareerd (zie afbeelding 10.24).

zaamheid. De Savonnières en de Udelfanger, maar ook de mergel zelf laten een levensduur zien die inmiddels

10.3.2 Vervangreeksen De vervangreeksen van mergel laten een grote diversi-

al oploopt tot 150 jaar. De geornamenteerde onderdelen zoals balustraden

teit zien (tabel 10.1). Deze diversiteit hangt, zoals ge-

en pinakels, maar ook vensters laten, met name in

zegd, voor een groot deel samen met de functie die de

Udelfanger zandsteen, een kortere levensduur zien. In

steen moest vervullen. Globaal kan worden geconclu-

tegenstelling tot de Udelfanger die zich nog steeds aan

deerd dat, op enkele uitzonderingen na, vlak pare-

de vensters van de Grote Kerk te Dordrecht bevindt is

mentwerk in mergel altijd is vervangen door mergel.

veel Udelfanger aan de vensters van de Sint-Servaasba-

Voor lijstwerk in de gevels en vensters geldt dat de ori-

siliek in de jaren tachtig van de twintigste eeuw reeds

ginele mergel aan het einde van de negentiende eeuw

verwijderd. Het is onwaarschijnlijk dat het grote ver-

vaak werd vervangen door Savonnières en dat deze lijs-

schil in duurzaamheid te wijten is aan de toepassing,

ten en vensters vaak nog bestaan of weer terug zijn

het zal waarschijnlijk te maken hebben met de diverse


203

kwaliteiten waarin de steen gewonnen werd (zie ook

regende en daardoor opvallend wit afstekende pinakels

hoofdstuk 2 en 8).

of beelden in Savonnières, bijvoorbeeld aan de entree

Veel Savonnières, ook als vrijstaand ornament bo-

naar de pandhof van de Sint-Servaasbasiliek aan het

venop een balustrade, toont een hoge duurzaamheid in

Keizer Karelplein te Maastricht, vormen hierop een uit-

het Zuidlimburgse klimaat, getuige de diverse toepas-

zondering.

singen met een levensduur van meer dan 100 jaar.

De goede opname van Savonnières en Udelfanger in het kleurenpalet van objecten in mergel hangt nauw

10.3.4 Compatibliteit

samen met het zeer gemêleerde uiterlijk van deze ge-

Historisch

vels ten gevolge van mergel uit diverse bouwen res-

De introductie van Udelfanger en Savonnières als ver-

tauratieperioden die in meer of mindere mate sporen

vangende steensoort voor mergel aan het einde van de

van verwering laten zien.

negentiende eeuw past in de tendens met betrekking tot het gebruik van deze steensoorten voor nieuw-

Bij de keuze voor Volvic basalt bij de restauratie van

bouwconstructies en restauraties in andere delen van

de Sint-Servaasbasiliek in de jaren tachtig van de twin-

het land. In die zin kan worden gesproken over een his-

tigste eeuw zijn weinig esthetische argumenten ge-

torisch compatibele steensoort, d.w.z. een keuze pas-

bruikt, de nadruk lag hier op de grote duurzaamheid

send in een historische context. Wanneer we kijken

van deze basalt. De bovendakse onderdelen uit Volvic

naar de traditie van ontginning, gebruik en de beschik-

vormen door integrale toepassing wel één architectoni-

baarheid van mergel in het zuiden van Limburg is de

sche eenheid echter met een groot contrast met de

introductie van nieuwe steensoorten niet compatibel in

overige onderdelen en steensoorten.

historische zin. Dit zelfde geldt zeker ook voor de vul-

Het vraagstuk van esthetische compatibiliteit van

kanische steensoorten die in de jaren tachtig van de

verschillende natuursteensoorten is bij de restauratie

twintigste eeuw werden geïntroduceerd. In het alge-

van de toren van de Sint-Janskerk te Maastricht om-

mene perspectief van de keuze voor vervangende

zeild door toepassing van een rode kleur over het

steensoorten in Nederland zijn dergelijke keuzes niet

steenoppervlak. Hierdoor werd de toren tot één visue-

vreemd, echter in de context van de mergel en de be-

le eenheid gemaakt.669 Een grote onderneming, die in

schikbaarheid van deze steensoort door de jaren heen

de eeuwen daarvoor al enkele keren eerder werd on-

is het een sterk afwijkende en juist niet compatibele

dernomen.670 In 2009 werd de toren wederom van een

keuze.

nieuwe rode laag voorzien. Door de rode kleur (en de grote hoogte) zal de Weidenhahn trachiet in de lan-

Esthetisch

taarn van de toren waarschijnlijk nooit als afwijkend

Bij de keuze van vervangende steensoorten voor mer-

opvallen.

gel bij de onderzochte objecten zijn geen esthetische argumenten gebruikt. De keuze voor Savonnières en

Technisch

Udelfanger als vervangende steensoorten had een puur

Zoals ook al bij de casussen werd geconstateerd is het

technische achtergrond. Wanneer de overgebleven on-

moeilijk om op basis van visuele waarnemingen uit-

derdelen in Savonnières en Udelfanger na 100 tot 150

spraken te doen over de technische compatibiliteit van

jaar nader bekeken worden blijkt dat beide steensoor-

authentieke en vervangende natuursteensoorten. Ge-

ten zich goed voegen in een omgeving van mergel. Be-

zien de grote hoeveelheid Savonnières die zich op veel

204


plaatsen na ruim 100 jaar nog steeds in goede conditie

wijkt daarmee minder af van de vervanging van witte

bevindt in een omgeving van mergel die niet anders is

Belgische steen dan voorafgaand aan het onderzoek

aangetast dan mergel die niet in contact is met Savon-

verondersteld.

nières, mag worden geconcludeerd dat er sprake is van een hoge mate van technische compatibiliteit tussen

In tegenstelling tot bij vervanging van witte Belgische

beide stenen. In het keuzeproces zijn dit soort overwe-

steen speelde duurzaamheid al in de negentiende

gingen echter nergens expliciet benoemd.

eeuw een duidelijke rol in de keuze voor vervangende

De integrale vervanging van de balustrade van het

natuursteensoorten voor mergel. Voor zwaar geëxpo-

zuidertransept van de Sint-Servaasbasiliek in Volvic ba-

seerde en regenbelaste onderdelen werd vaak gekozen

salt (afbeelding 10.13) werd onder andere ingegeven

voor Savonnières of Udelfanger in plaats van mergel

door argumenten die met technische compatibiliteit

vanwege de vermeende hogere duurzaamheid van deze

samenhangen. Doordat deze balustrade uit meerdere

steensoorten.

steensoorten bestond die “niet goed op elkaar waren

Net als bij vervangingen van witte Belgische steen

afgestemd” werd voor een integrale vervanging geko-

werd ook bij de vervangingen van mergel (of eerdere

zen. Dit is echter maar een heel klein onderdeel van

vervangstenen) vanaf de jaren zeventig regelmatig ge-

de argumentatie die door Schellevis wordt aangedra-

kozen voor zeer duurzaam geachte steensoorten zoals

gen voor integrale vervanging. Kostprijs, efficiëntie

Volvic basalt en Weidenhahn trachiet.

van bouwproces, vermindering onderhoud en bijvoorbeeld de mogelijkheden tot verbetering van de detail-

Argumenten met betrekking tot compatibiliteit deden

lering worden ook als voordelen van integrale vervan-

zich met name voor bij de restauratie van de Bartholo-

ging aangedragen.671 Wel roept het de vraag op in

meusbasiliek te Meersen in de jaren tachtig van de

hoeverre de Volvic basalt in technische zin compatibel

twintigste eeuw. Voor het herstel van de pinakels op

is met het natuursteenwerk waar het uiteindelijk toch

de steunberen en de balustrade werd zorgvuldig afge-

een keer op aansluit.

wogen welke onderdelen moesten worden vervangen in

10.4 Samenvatting In dit hoofdstuk is een analyse gemaakt van natuur-

Franse witte kalksteen (Brauvilliers), aansluitend bij de Savonnières uit eerdere restauratiecampagnes en welke onderdelen in mergel konden worden gemaakt.

steenvervanging aan monumenten in de provincie Limburg, waaraan mergel als voornaamste bouwmateriaal

Met betrekking tot toegepaste technieken wijkt de res-

was toegepast. Dit deel van het onderzoek vormt een

tauratiepraktijk van mergel af van die van witte Belgi-

reflectie op de vervanging van witte Belgische steen

sche steen. In de negentiende eeuw werd regelmatig

zoals in hoofdstuk 6 t/m 9 besproken. De reden voor

gebruik gemaakt van waterglas als verduurzamingsmid-

bestudering van mergelrestauraties was de veronder-

del, een techniek die bij de bestudeerde restauraties

stelling dat mergel bij restauratie door mergel werd en

van witte Belgische steen niet is geconstateerd. Daar-

wordt vervangen doordat het materiaal door de eeu-

naast lijkt het gebruik van natuursteenreparatiemor-

wen heen altijd in grote hoeveelheden beschikbaar is

tels in de jaren tachtig en negentig van de twintigste

geweest, dit in tegenstelling tot de witte Belgische

eeuw om beschadigde natuursteen te repareren vaker

steen. Deze veronderstelling blijkt onjuist, ook mergel

te zijn toegepast bij witte Belgische steen dan bij mer-

is regelmatig vervangen door andere steensoorten en

gel; bij mergel werd sneller gekozen voor vervanging.


205

206

11

Conclusies

11.1 Inleiding

In de voorgaande hoofdstukken zijn de belangrijkste thema’s rondom het kiezen van vervangende natuursteensoorten voor witte Belgische steen aan de orde geweest, evenals vier casussen waarbij de natuursteenvervangingen grondig zijn geanalyseerd. Als reflectie werd de geconstateerde restauratiepraktijk bij deze casussen getoetst aan de restauratiepraktijk met betrekking tot restauratie van Maastrichter steen (mergel). In dit hoofdstuk wordt een aantal conclusies getrokken en worden de in de inleiding verwoorde onderzoeksvragen beantwoord. De drie hoofdvragen waren: 1.

Welke argumenten worden in het keuzeproces tijdens een restauratie gebruikt voor het kiezen van vervangende natuursteensoorten?

2.

In hoeverre en in welke mate spelen compatibiliteit en duurzaamheid een rol in de overwegingen rond de keuze voor vervangende natuursteensoorten en welke lering valt te trekken met betrekking tot gebleken compatibiliteit en gebruiksduur uit waarnemingen in de praktijk?

3.

Bestaan er trends in de toepassing van vervangende natuursteensoorten en zo ja, hoe verhouden deze trends zich tot duurzaamheid en compatibiliteit?

Aan het eind van het hoofdstuk wordt aan de hand van het concept compatibiliteit een eenvoudige onderlegger voorgesteld die gebruikt kan worden om de uitgangspunten voor het kiezen van vervangende natuursteensoorten vast te leggen. Door middel van toetsing aan deze uitgangspunten kan de keuze worden beargumenteerd en gedocumenteerd.

Belangrijke bevindingen uit dit onderzoek zijn: De keuze voor vervangende steensoorten wordt niet of nauwelijks gedocumenteerd; De keuze voor vervangende steensoorten wordt niet of nauwelijks beargumenteerd; De keuze voor vervangende steensoorten wordt niet of nauwelijks verantwoord; Ten aanzien van de vervangende steensoorten voor witte Belgische steen kunnen perioden worden onderscheiden die worden gekenmerkt door specifieke argumentaties; Zeer veel natuursteenvervangingen uit de tweede helft van de twintigste eeuw betreffen vervangingen van reconstructies van beeldhouwwerk uit de negentiende eeuw en het begin van de twintigste eeuw, waaruit blijkt dat deze onderdelen slechts een gebruiksduur hebben gekend van 50 tot 100 jaar; Er bestaan nauwelijks theoretische of praktische richtlijnen om architecten te helpen bij de keuze voor vervangende natuursteensoorten; Diverse steensoorten, die in recente restauraties niet meer worden gebruikt, hebben intussen bewezen een hoge compatibiliteit in zowel technische als esthetische zin te bezitten met originele Ledesteen, bijvoorbeeld Obernkirchener zandsteen en St. Pierre Aigle; Het (positieve of negatieve) imago van steensoorten blijft lang behouden, terwijl de gebruikservaringen in de praktijk veranderd kunnen zijn; Het Nederlandse lesmateriaal over natuursteen was altijd gebaseerd op een beperkt aantal bronnen en mist een kritische beschouwing van gegevens die door leveranciers worden verstrekt;

Conclusies

207

De rol en mate van betrokkenheid van architecten bij steenkeuze bij restauraties is zeer wisselend. Hierbij is een historische tendens zichtbaar waarbij de betrokkenheid van architecten steeds kleiner wordt;

ter en steenhouwers uit de periode 1904-1940 geven

In het algemeen wordt voorafgaand aan de keuze geen pakket aan eisen voor vervangende natuursteen geformuleerd;

Opvallend bij het bestuderen van de casussen is de

Uit de brede toepassing van sommige vervangende steensoorten blijkt dat de originele en/of te behouden natuursteensoort door de jaren heen slechts een bescheiden rol heeft gespeeld bij de keuze voor een vervangende steensoort;

Nieukerken spanden zich persoonlijk zeer sterk in voor

Alternatieven voor vervanging van natuursteen, zoals het gieten van replica’s in al dan niet kunststofgebonden mortels, steenversteviging of doordrenking, worden maar zelden serieus overwogen. Er is wel een groei in het gebruik van steenreparatiemortels zichtbaar: met name vanaf 1970.

een duidelijk beeld van de afwegingen die speelden rondom de keuze voor vervangende steensoorten.

sterk wisselende betrokkenheid van architecten bij het keuzeproces. De architecten J.J. en later M.A. van het kiezen van een steensoort voor de Onze-LieveVrouwekerk te Breda (hoofdstuk 6), terwijl H. van der Kloot Meijburg (Maria-Magdalenakerk te Goes, hoofdstuk 7) zich sterk liet leiden door adviseur Van der Veen en lid van de Rijkscommissie prof. Odé. Architect De Vries liet zijn steenkeuze voor de Grote Kerk te Dordrecht (hoofdstuk 8) tot twee maal toe door de RDMZ-adviseurs Slinger en later Overeem aanpassen, terwijl architect Brans bij de restauratie van de Maria-

11.2 Evolutie van keuze argumenten

Magdalenakerk te Goes (hoofdstuk 7) direct de

Eén van de doelen van het onderzoek naar de vervan-

wenste Volvic toe te passen. Ook Van Stigt, een zeer

ging van witte Belgische steen bij restauraties in Ne-

technisch ingesteld architect, heeft zich met de keuze

derland was het identificeren van argumenten die ge-

voor een vervangende steensoort voor de restauratie

bruikt worden bij het kiezen van steensoorten. Tegen

van de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda (hoofdstuk 6)

de verwachting in blijken de argumenten voor keuze of

niet zo heel sterk bemoeid.

voorkeur van Overeem voor Portland volgde. Overigens maakte hij zich niet sterk om ook de door Overeem ge-

afwijzing van vervangende steensoorten bijna nooit

Er lijkt een tendens te bestaan waarbij architecten

vastgelegd te worden (zie ook paragraaf 11.7). Dit is

zich steeds minder bemoeien met de natuursteenkeu-

bijzonder jammer, omdat zo de kans wordt gemist te

ze. Aan het einde van de twintigste eeuw zien zij het

leren van de ingrepen en van de overwegingen die tot

blijkbaar minder als hun verantwoordelijkheid en zijn

de ingrepen hebben geleid. Hierdoor was het, in het

zij snel geneigd om de adviezen van de natuursteenad-

kader van dit onderzoek, ook onmogelijk om argumen-

viseurs van de RCE (en haar rechtsvoorgangers) te vol-

taties analytisch te inventariseren, presenteren en ob-

gen. De vraag werpt zich hierbij op of dit duidt op een

jectief te beoordelen. Bij veel restauratiecampagnes

kennisgebrek bij architecten of de wens tot delen van

moesten de argumentaties vooral uit de context wor-

verantwoordelijkheid. Dit laatste past in de laat twin-

den herleid. Bij de analyse van de restauraties in

tigste-eeuwse drang naar het afgeven en vastleggen

hoofdstuk 6 tot en met 10 bleek dat de meeste directe

van garanties, maar ook gebrek aan kennis is waar-

argumenten zijn terug te vinden in het restauratiear-

schijnlijk een factor vanwege het ontbreken van vakli-

chief van de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda. Met

teratuur, handboeken of lesmateriaal waarin handvat-

name de briefwisselingen tussen de architect, opzich-

ten worden geboden (zie hoofdstuk 2). Vaak is de

208

Conclusies

architect allang blij dat iemand met specialistische

architectuur van de monumenten en het vervolmaken

kennis zich bezighoudt met één bepaald onderdeel van

hiervan was een belangrijke drijfveer. Men realiseerde

het restauratieproces. Dit leidt ertoe dat de rol van de

zich nog niet dat natuursteen, die gebruikt werd om

architect in veel gevallen wordt gereduceerd tot die

deze architectuur te realiseren, waardevol zou kunnen

van financieel en technisch procesmanager en dat zijn

zijn. Behoud van origineel materiaal had geen (hoge)

rol als theoreticus en estheticus naar de achtergrond

prioriteit. Gezien de nadruk op de ornamentiek en het

verdwijnt. Het resultaat hiervan is dat veel recente

reconstrueren van verloren vormen waren er grote

restauraties dezelfde, technische aanpak kennen zon-

hoeveelheden natuursteen nodig die goed en strak te

der dat het hart en de ziel van de restauratiearchitect

bewerken waren. Hardheid, homogeniteit, bewerk-

er in te herkennen is. Iets dat, ondanks de achteraf ge-

baarheid en beschikbaarheid in grote hoeveelheden en

zien soms weinig duurzaam gebleken steenkeuze, wel

in grote maten waren de voorkomende selectiecriteria.

afleesbaar was en vaak nog steeds is aan de restaura-

De Franse kalkstenen uit Crazannes (Rochefort), St.

ties uit de jaren twintig en dertig van de twintigste

Joire, Reffroy en Savonnières en de Udelfanger zand-

eeuw.

steen uit Duitsland en Luxemburg waren de vervangende steensoorten die bij de vier bestudeerde casussen

Kijkend naar de gekozen steensoorten en de gebruikte

van witte Belgische steen naar voren kwamen. De ver-

argumenten voor toepassing hiervan, vormen de casus-

vanging van mergel laat een wat afwijkend beeld zien,

sen een staalkaart waaruit een algemeen patroon is te

dat vooral samenhangt met de verwachte hogere duur-

destilleren en waarin perioden zich aftekenen. Hoewel

zaamheid van Udelfanger en Savonnières ten opzichte

de vervanging van mergel in sommige perioden sterk

van mergel. Deze steensoorten werden dan ook vooral

afwijkt, laat deze toch ook vergelijkbare patronen

toegepast voor zwaar regenbelaste en geëxposeerde

zien. Zoals al bleek in de hoofdstukken 6 tot en met 10

onderdelen, terwijl voor het parement wel gebruik ge-

zijn de restauratieperioden niet vastomlijnd en niet

maakt werd van mergel. Opvallend is het grootschalig

wetmatig; tendensen zijn echter goed te onderschei-

gebruik van Savonnières bij restauraties van gebouwen

den. De twee wereldoorlogen vormen belangrijke mar-

uit mergel, terwijl deze steensoort in dezelfde periode

keringen en ook het Zandsteenbesluit uit 1951 (zie

weliswaar overwogen werd als vervangende steen-

hoofdstuk 4) heeft duidelijk haar invloed gehad op de

soort, maar niet gebruikt bij de vervanging van witte

keuze voor vervangende steensoorten. De casussen in

Belgische steen.

hoofdstuk 6 tot en met 9 zijn in de betreffende hoofd-

Voor restauratie van parementwerk in witte Belgi-

stukken gerelateerd aan andere restauraties uit dezelf-

sche steen werd in deze eerste jaren van grootschalige

de periode. Hieruit blijkt dat de bevindingen uit de ca-

restauratie in Nederland regelmatig gebruik gemaakt

sussen niet op zichzelf staan, maar representatief zijn

van Gobertange, het begin van een lange traditie. Zon-

voor een grotere groep restauraties

der dat hier ergens expliciet melding van wordt gemaakt had men dus blijkbaar een idee van de herkomst

11.2.1 Voor Wereldoorlog I: hardheid en homogeniteit

komsten van Gobertange hiermee, dus in zekere zin

Alle bestudeerde restauraties die aan het einde van de

was er een, hoewel niet expliciet uitgesproken, streven

negentiende eeuw werden opgestart, werden uitge-

naar een compatibele steen. Wellicht hadden de archi-

voerd in de geest van Viollet-le-Duc. De (vermeende)

tecten ook graag gebruik gemaakt van Ledesteen. Deze

van de originele witte Belgische steen en de overeen-

Conclusies

209

was in de tweede helft van de negentiende eeuw ech-

van Kalf, voorman van de in 1918 ingestelde Rijkscom-

ter nauwelijks beschikbaar, ondanks dat er door de

missie voor de Monumentenzorg. Er vindt een verschui-

Belgische overheid diverse pogingen werden onderno-

ving plaats in het denken. Dit hangt samen met een

men om nieuwe voorraden te zoeken en exploiteren.

nieuwe generatie restauratiearchitecten. De rustieke

De toepassing van Gobertange kende in België haar

uitstraling, de eerlijkheid van het oude, en het behoud

hoogtepunt in het derde kwart van de negentiende

hiervan kwamen hoog op de agenda (zie hoofdstuk 1).

eeuw, waardoor export naar Nederland voor de hand

Achteraf moet niettemin worden geconstateerd dat

lag.673

ook deze visie niet tot gevolg had dat er meer histori-

672

sche natuursteen behouden bleef, getuige de grote

11.2.2 Tijdens en kort na Wereldoorlog I: verkrijgbaarheid

hoeveelheid origineel materiaal dat bij de bestudeerde restauraties vervangen werd. Het restaureren ‘met res-

Tijdens en kort na WO I werd de keuze voor vervangen-

pect voor het oude’ had vooral een architectuurhistori-

de steensoorten sterk bepaald door de beschikbaar-

sche en kunsthistorische achtergrond. Dit had echter

heid. Dit blijkt ondermeer uit de restauraties van de

wel een andere materiaalkeuze tot gevolg. Met name

Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda (hoofdstuk 6) en de

de uitstraling van (Ettringer) tufsteen werd door Kalf

Grote Kerk te Dordrecht (hoofdstuk 8). Aanvoer uit Bel-

en zijn volgers hoog gewaardeerd. Deze steen werd

gië en Frankrijk was gedurende enkele jaren nauwelijks

daarom bij vele restauraties waaronder die van de Ma-

mogelijk, zodat architecten waren aangewezen op re-

ria-Magdalenakerk te Goes (hoofdstuk 7) en de Grote

latief kleine steenvoorraden bij Nederlandse handela-

Kerk te Dordrecht (hoofdstuk 8) gebruikt voor vensters

ren of steenhouwers. Daarnaast bleven de meeste

en beeldhouwwerk, terwijl Gobertange vaak voor re-

Duitse steensoorten regulier beschikbaar. Ook in de ja-

paraties aan het parementwerk werd gebruikt. Daar-

ren kort na de oorlog bleven de gevolgen nog merk-

naast kwamen er steeds meer Franse kalksteensoorten

baar. Vanwege de nog niet herstelde transportroutes,

op grote schaal beschikbaar (zie hoofdstuk 2 en 5). Hier

maar ook doordat diverse kleine groeven niet meer op-

werd dankbaar gebruik van gemaakt. Met name Euville,

nieuw in exploitatie kwamen was het aanbod minder

Coutarnoux, Anstrude (departement l’Yonne) en Vauri-

divers. Daarnaast groeiden sommige groeven zeer snel

on waren veel ingevoerde steensoorten.

vanwege de mechanisatie, ingegeven door de grote inlandse vraag. Hierdoor kwamen deze steensoorten in

Het onderzoek van mijningenieur Van der Veen in op-

grote hoeveelheden en in grote afmetingen beschik-

dracht van de Rijkscommissie (zie hoofdstuk 4) naar de

baar. Voorbeelden hiervan zijn de Franse kalksteen-

herkomst van oude natuursteen en zijn herhaalde op-

soorten Euville (departement Meuse), Coutarnoux en

roep om steen te vervangen door identieke of verge-

Vaurion, beide uit het departement l’Yonne. De bestu-

lijkbare steen leidde er toe dat, in de periode waarin

deerde vervangingen van mergel geven geen informa-

hij actief was, op grote schaal Ledesteen werd toege-

tie over deze periode.

past. Het betrof hier naast nieuw gewonnen Ledesteen vooral Ledesteen afkomstig van afbraak van Belgische

11.2.3 Jaren twintig en dertig: rustieke uitstraling

monumenten. De combinatie van een zeer gemêleerde

De jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw is de

ken en het opnieuw opbouwen van grote delen pare-

groeiperiode van het nieuwe restaureren onder leiding

mentwerk heeft ertoe geleid dat aan de gerestaureer-

210

aanvoer van Ledesteen, het ophakken van oude blok-

Conclusies

de gebouwen het onderscheid tussen origineel en

Oise en Aisne, het gebied tussen Parijs, Reims en Laon,

gerestaureerd werk in Ledesteen nauwelijks is te ma-

ongeveer 200 kilometer over de Franse grens (zie

ken. Temeer omdat ook het voegwerk (meermaals) is

hoofdstuk 6, 7 en 9). De keuze voor toepassing van

vervangen.

deze kalksteensoorten uit het Lutetien van het Bekken

Toch is het opmerkelijk dat, ondanks introductie

van Parijs, met daarin duidelijk zichtbaar schelpen en/

van het uitgangspunt ‘behouden gaat voor vernieuwen’,

of fossielen zoals turitella, wordt meestal toegeschre-

uit deze periode in de casussen geen discussies zijn ge-

ven aan de uiterlijke overeenkomsten met de ‘levendi-

documenteerd over behoud dan wel vernieuwen van

ge’ Ledesteen. Ook de geologische ouderdom komt

het bestaande. Vervanging was het uitgangspunt. Er

overeen. Echter, de relatief eenvoudige aanvoer van

werd slechts gediscussieerd over de manier en stijl van

deze steensoorten was waarschijnlijk de voornaamste

vervangen. In deze context is de aanvoer van Lede-

reden voor introductie van de steen in Nederland. Veel

steen, afkomstig van Belgische afbraak interessant,

van deze steen, in het begin vooral St. Pierre Aigle,

want, was deze steen dan zoveel beter dan de Lede-

werd door firma De Dreu uit Goes met vrachtwagens

steen die aan de Nederlandse monumenten werd

uit Frankrijk gehaald, nog voordat alle (spoor)wegen

weggehaald?

waren hersteld. Door dit laatste konden de kalkstenen

Voor mergel lijkt de toepassing van andere steen-

uit het Noord-Franse Maasdal en uit de Bourgogne nog

soorten ter vervanging van origineel werk ten gevolge

maar moeilijk naar Nederland worden vervoerd. In de

van de veranderde restauratieopvattingen geen invloed

jaren vijftig werden St. Pierre Aigle en vergelijkbare

te hebben gehad op de keuze voor vervangende steen-

steensoorten zoals Faverolles en St. Leu-d’Esserent ook

soorten. Het gebruik van Savonnières voor zwaar re-

gemengd met bijvoorbeeld Anstrude toegepast, om zo

genbelaste en geëxposeerde onderdelen blijft de alge-

de levendigheid van het geheel te vergroten.

mene praktijk en voor het parement werd nog steeds

Vanwege haar hoge duurzaamheid werd in de na-

het gebruik van Sibber mergel aanbevolen. Het kunst-

oorlogse periode nog steeds vaak gebruik gemaakt van

matig patineren van mergel (zie hoofdstuk 4) is wel te-

de Vaurion, die reeds vroeg in de twintigste eeuw werd

rug te voeren op de moderne restauratieopvattingen

geïntroduceerd. Naast de duurzaamheid was ook de

van Kalf en anderen, omdat hiermee het gewenste rus-

verkrijgbaarheid in grote afmetingen (met name de

tieke, oude beeld kon worden bereikt.

hoogte) waarschijnlijk een belangrijke reden om de steen toe te passen als montant.

11.2.4 Wederopbouwperiode (1945-1960): verkrijgbaarheid en duurzaamheid

Dreu, in overleg met de RDMZ, vele tonnen ruwe Gobe-

In tegenstelling tot WO I liggen tijdens WO II veel res-

rtange naar Nederland vervoerd om toegepast te wor-

tauraties om diverse redenen stil. Kort na de oorlog

den in parementwerk van Ledesteen.

In deze naoorlogse periode werden door firma De

ligt de algemene prioriteit bovendien niet bij het resten. Desondanks starten (de voorbereidingen van) som-

11.2.5 Periode 1960-1980: duurzaamheid en invloed Zandsteenbesluit

mige restauraties toch al tijdens de oorlog. Als

Vanwege het Zandsteenbesluit uit 1951 werd in de ja-

steensoorten ter vervanging van Ledesteen werd in

ren vijftig een groot aantal steensoorten als vervanger

deze periode een aantal geheel nieuwe steensoorten

voor zandsteen geïntroduceerd. In de volgende decen-

geïmporteerd, allen afkomstig uit de departementen

nia werden deze steensoorten gemeengoed in de res-

taureren van cultuurhistorisch waardevolle monumen-

Conclusies

211

tauratie en werden ze ook toegepast als vervanger

pla trachiet (zie hoofdstuk 6 en 9). Door de grote scha-

voor witte Belgische steen. De duurzaamheid van ste-

des die zich aan kalksteen manifesteerden werd deze

nen zoals (Krensheimer en Kirchheimer) Muschelkalk,

tendens versterkt. Vanwege de vorming van dikke gips-

Weidenhahn trachiet, Peperino duro, maar ook de be-

korsten ten gevolge van zure regen werd kalksteen als

kende Vaurion was onbetwist en vaak reden om deze

vervangende steensoort in de ban gedaan. Een item

toe te passen. Dat veel van deze steensoorten voor

dat in dit verband (zwarte korsten) regelmatig speelde

wat betreft (verwerings)kleur, textuur en technische

was de soms hoogoplopende discussie rond de (integra-

eigenschappen zeer sterk afwijken van de originele

le) reiniging van gevels.

witte Belgische steen werd niet als een mogelijk probleem gezien.

Bij de restauratie van monumenten in mergel bestaan twee manieren van aanpak naast elkaar, namelijk

Daarnaast gaf de Udelfanger zandsteen die bij res-

de lijn waarbij mergel door mergel wordt vervangen,

tauraties in de negentiende en het begin van de twin-

naast één die streeft naar nog duurzamere materialen.

tigste eeuw was toegepast als vervangende steensoort

Zo werd bijvoorbeeld bij de restauratie van de Bartho-

voor witte Belgische steen (bijvoorbeeld aan de Grote

lomeusbasiliek te Meerssen gebruik gemaakt van nieu-

Kerk te Dordrecht, zie hoofdstuk 8) een duurzaam-

we mergel en Franse witte kalksteen terwijl bij de res-

heidsprobleem. Bijkomend probleem was dat vaak

tauratie van de Sint-Servaasbasiliek te Maastricht

geen toestemming werd verkregen van de Zandsteen-

gebruikt werd gemaakt van het zeer duurzaam geachte

commissie om deze jonge toepassing van zandsteen te

donkere Volvic basalt (zie hoofdstuk 10).

restaureren met behulp van zandsteen, waardoor het kiezen van weer een andere vervangende steensoort

11.3 Duurzaamheid

noodzakelijk was.

Eén van de hoofdvragen van het onderzoek was in hoe-

Vanaf de jaren zestig van de twintigste eeuw werd

verre duurzaamheid een rol speelt, of heeft gespeeld,

steeds meer gebruik gemaakt van steenreparatiemor-

bij de keuze van vervangende natuursteensoorten.

tels in plaats van vervanging van natuursteenblokken.

Hoge duurzaamheid, in de zin van lang meegaan, is tot

Argumenten hiervoor, zoals zoveel mogelijk behoud

WO II behalve in het zoeken naar een harde steen in de

van origineel materiaal, kostprijs en eenvoud van

periode voor WO I eigenlijk geen objectief of weten-

bouwproces lopen hierbij door elkaar. Opvallend is dat

schappelijk onderbouwd criterium geweest bij de se-

er, de laatste decennia van de twintigste eeuw, bij

lectie van vervangende natuursteensoorten. Ook de

mergel sneller wordt gekozen voor het vervangen van

mooie definitie van De Vries uit 1877 (zie paragraaf

gehele blokken terwijl bij andere steensoorten, zoals

2.2.2) veranderde hier niets aan. Bij geen enkele on-

de witte Belgische steen vaker lijkt te worden

derzochte restauratie werd levensduur expliciet aange-

gerepareerd.

voerd als motief voor keuze. Ook werd er nooit een verwachting met betrekking tot gebruiksduur gekop-

11.2.6 Periode 1980-2000: dikke gipskorsten, gevelreiniging en extreme duurzaamheid

peld aan de gekozen steensoorten. Meestal werd ge-

De tendens uit de vorige periode zet zich door. De na-

heid, als positief selectiecriterium benoemd. Vorstbe-

druk komt te liggen op vervangende steensoorten met

stendigheid, of weervastheid werd ook vaak als selec-

een verwachte lange levensduur zoals bijvoorbeeld Te-

tiecriterium gebruikt, echter dit was eerder gebaseerd

212

Conclusies

sproken over ‘steen van goede kwaliteit’ en vaak werd een hoge hardheid, gekoppeld aan een hoge drukvast-

op de overlevering dan op wetenschappelijke onder-

weest, omdat veel natuursteenkeuzes werden bepaald

bouwing. Hoewel na WO II de nadruk op duurzaamheid

door de mond-op-mondreclame en het overnemen van

kwam te liggen werd wetenschappelijk onderzoek, ter

elkaars teksten (zie hoofdstuk 2).

onderbouwing of ten behoeve van de selectie van steen nog steeds nauwelijks ingezet.

Er is geen Nederlandse literatuur van voor WO II bekend waarin de duurzaamheid van diverse steensoorten wordt beschouwd. Dit in tegenstelling tot de ons

11.3.1 Besef van duurzaamheid

omringende en steenwinnende landen zoals Duitsland

Het besef van duurzaamheid is weliswaar oud zoals on-

en Frankrijk.675 Naast enige duurzaamheidsgegevens die

dermeer blijkt uit het onvoltooid gebleven boekwerk

Van der Kloes overneemt in Onze Bouwmaterialen is

De Huysbou van Simon Stevin, waarin hij stelt: “Bente-

mijningenieur Van der Veen de enige die in de jaren

mersteen is de beste, daerna Walschbrabants wit ar-

twintig van de twintigste eeuw een overzicht geeft van

duyn, daerna levendel; maer perpensteen is de slecht-

levensduurverwachtingen voor diverse steensoorten.

ste soorte, doch is bequam om in de gront te leggen

Doordat het overzicht van Van der Veen een zeer bre-

van sware gestichten, want het wast binnen 9 of 10 ja-

de verzameling van uiteenlopende steensoorten is, kon

ren aen malcander”.674 De invulling van het begrip

dit onmogelijk gebruikt worden in concrete situaties

duurzaamheid is echter in de negentiende eeuw nog

voor de vervanging van natuursteen (zie paragraaf

amper ontwikkeld. Diverse negentiende-eeuwse au-

3.2.6). Opvallend hieraan is wel de, achteraf gebleken,

teurs (zie paragraaf 2.2) stellen bijvoorbeeld dat

te hoge inschatting van de duurzaamheid van Ettringer

Obernkirchener zandsteen beter is dan Bentheimer of

tuf (zie hoofdstuk 7 en 8) en de te lage inschatting van

Gildehauser zandsteen, maar waar dat op was geba-

de duurzaamheid van de Franse kalksteensoorten (zie

seerd en wat dat concreet betekende voor de verwach-

hoofdstuk 10).

te gebruiksduur wordt nergens genoemd. Het besef

De duurzaamheidsgetallen/weervastheidsgetallen

van verschillen in duurzaamheid tussen steensoorten

van diverse kalksteensoorten, in Frankrijk geïntrodu-

komt eigenlijk het best naar voren bij de vervanging

ceerd ten behoeve van classificatie (zie hoofdstuk 5),

van mergel. Hier werd vanwege de veronderstelde la-

werden door Lijdsman in 1944 in zijn lesboek overgeno-

gere duurzaamheid van mergel gekozen voor Savonniè-

men van leverancier Fèvre et Cie (zie hoofdstuk 2). Hij

res kalksteen of Udelfanger zandsteen voor de zwaar

voegt hier geen eigen bespiegeling aan toe. Toch zijn

regenbelaste of geëxposeerde geornamenteerde en/of

er geen concrete aanwijzingen dat deze getallen daad-

geprofileerde onderdelen. Een differentiatie in steen-

werkelijk door architecten als selectiecriterium zijn

soort die niet voorkwam bij de vervanging van witte

gebruikt bij de keuze voor vervangende steensoorten.

Belgische steen. De slechte ervaringen met Savonnières banc-royal

Na WO II begint het besef van duurzaamheid van

aan de watertoren van Scheveningen werden aan het

steensoorten, of eerder het gebrek aan duurzaamheid,

einde van de negentiende eeuw breed uitgemeten door

een bewuste rol te spelen bij de keuze van vervangen-

prof. Van der Kloes. Of dit de directe aanleiding is ge-

de steensoorten. De algemene aanleiding hiervoor was

weest voor het nauwelijks meer toepassen van Savon-

de schade die werd geconstateerd aan vervangende

nières in de twintigste eeuw in het westen van het

steensoorten die bij restauraties uit de negentiende

land is niet duidelijk, maar de invloed van deze nega-

eeuw en het begin van de twintigste eeuw waren toe-

tieve reclame zal waarschijnlijk zeer groot zijn ge-

gepast. Met name de Udelfanger zandsteen gaf op di-

Conclusies

213

Afbeelding 11.1 Bruinverkleuring Weidenhahn trachiet aan het stadhuis te Keulen (T.G. Nijland, mei 2009).

Afbeelding 11.2 Bruinverkleuring Tepla trachiet aan de SintWillibrordusbasiliek te Hulst (augustus 2007).

verse plaatsen problemen.

11.3.2 Duurzaamheid voorop

Eén van de (kalk)steensoorten die, vooral in de ja-

Enerzijds aangespoord door de constatering van schade

ren vijftig, populair werd vanwege zijn duurzaamheid

aan uitgevoerde restauraties, klaarblijkelijk sneller dan

was de Vaurion. Deze steen werd gezien als volledig

verwacht, en anderzijds gedwongen door het verbod

weervast en werd daarom veel toegepast voor raam-

op toepassing van zandsteen (Zandsteenbesluit 1951)

traceringen (bijvoorbeeld aan de Maria-Magdalenakerk

werd geëxperimenteerd met steenversteviging.676 Nog

te Goes, hoofdstuk 7) of maaswerk van balustrades

later kwam de focus op basalt en Muschelkalk als ver-

(bijvoorbeeld aan de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Dord-

vangende steensoort te liggen.677 Toch heeft het nog

recht, hoofdstuk 8). Op een schaal van 1 tot en met 10

tot 1959 geduurd voordat de eerste basalt in Nederland

kreeg Vaurion roche coloree in de catalogus van Fèvre

werd toegepast bij restauraties.678 Vanaf de jaren zes-

et Cie een duurzaamheidsgetal van 8 en Vaurion roche

tig werd ook een andere vulkanische steen geïntrodu-

claire een duurzaamheidsgetal van 7 toebedeeld (zie

ceerd als vervangende steensoort: trachiet. Vooral de

hoofdstuk 5). Dat duurzaamheidsargumenten de steen-

Weidenhahn trachiet is in Nederland op grote schaal

keuze niet volledig bepaalden blijkt bijvoorbeeld uit de

toegepast.679 Enerzijds vanwege haar duurzaamheid en

grootschalige toepassing van de fossielrijke kalkstenen

anderzijds vanwege haar “overeenkomstige kalksteen-

uit de streek ten noorden van Parijs en de gele Anstru-

kleur”

de die omwille van hun uiterlijke gelijkenis met Lede-

te basalttypen, waardoor deze steen ook bruikbaar (es-

steen werden gekozen. Van de kalkstenen uit het Lute-

thetisch passend) werd geacht ter vervanging van

tien van het Bekken van Parijs hebben juist de,

Ledesteen, tufsteen en lichtgetinte zandstenen. In het

vanwege hun gelijkenis met Ledesteen, gewilde grove-

verlengde van de keuze voor de duurzaam geachte

re soorten een lagere duurzaamheidsclassificatie dan

Weidenhahn trachiet ligt de keuze voor Tepla trachiet

de compactere soorten. Dit is terug te zien in de sprei-

voor bijvoorbeeld de restauratie van de Onze-Lieve-

ding van duurzaamheidsgetallen tussen 3 en 8. Voor de

Vrouwekerk te Breda (omstreeks 1995, zie hoofdstuk 6)

Anstrude wordt een spreiding in de duurzaamheidsge-

en het stadhuis te Gouda (omstreeks 1998, zie hoofd-

tallen tussen 6 en 8 aangegeven, vergelijkbaar met

stuk 9). Er wordt algemeen aangenomen dat de Wei-

Vaurion (zie hoofdstuk 5).

denhahn en Tepla trachiet een hoge duurzaamheid be-

214

Conclusies

, in tegenstelling tot een aantal donker getin-

680

zitten, er is echter geen specifiek onderzoek naar de

Centraal Massief, maar heeft (vers) niet het zwarte ui-

duurzaamheid van de steen in de Nederlandse situatie

terlijk van Mayener basalt. Hoe donker dit basalt na

gedaan. De aanname voor de hoge duurzaamheid is ge-

verloop van jaren zal zijn moet de toekomst uitwijzen;

baseerd op algemeen onderzoek uit Duitsland en waar-

de kathedraal van Clermont-Ferrand heeft in de loop

nemingen in de omgeving van de groeven, van (histori-

der eeuwen een diep zwart voorkomen gekregen. Vol-

sche) toepassingen van deze steensoorten. Hierbij

vic is in de bestudeerde casussen niet toegepast ter

wordt overigens wel voorbij gegaan aan de bruinver-

vervanging van witte Belgische steen, maar wel aan de

kleuring ten gevolge van mangaanoxide die diverse

Sint-Servaasbasiliek ter vervanging van Udelfanger

blokken Weidenhahn trachiet, maar ook Tepla trachiet

zandsteen welke een eerdere vervanging van mergel

laten zien (zie afbeeldingen 11.1 en 11.2).

was (zie hoofdstuk 10).

De eerste toepassingen van Muschelkalk in Nederland

kanische gesteenten uiteindelijk zal zijn moet nog blij-

dateren van ruim voor WO II. De steen werd toen van-

ken. Uit waarnemingen aan beeldhouwwerk uit Maye-

wege haar rustieke uitstraling en beschikbaarheid op

ner basalt aan de Sint-Janskathedraal te

grote schaal bij diverse nieuwbouwprojecten toege-

’s-Hertogenbosch blijkt dat deze steen, ongeveer 40-50

Wat de gebruiksduur van de duurzaam geachte vul-

past. Na de oorlog en met name ten gevolge van het

jaar na plaatsing veel last heeft van mosgroei (afbeel-

Zandsteenbesluit werd de steen ook toegepast als ver-

ding 11.3). In hoeverre dit de levensduur van de steen

vangende steensoort, vooral voor Bentheimer zand-

en zijn omgeving zal bepalen is nog niet duidelijk,

steen, maar ook voor Udelfanger zandsteen zoals aan de pandhof van de Dom te Utrecht681 en de Grote Kerk te Dordrecht (zie hoofdstuk 8). Vanaf 1974 wordt in Nederland gebruik gemaakt van Peperino duro, een zeer duurzaam geachte Italiaanse tufsteensoort.682 Wederom is de duurzaamheid van de steen vooral bepaald aan de hand van waarnemingen in en rond de Italiaanse stad Viterbo. De eerste toepassing van de steen in Nederland was aan de Sint-Janskathedraal te ’s-Hertogenbosch, op de voet gevolgd door de Sint-Maartenskerk te Zaltbommel.683 Vanwege haar grijze uiterlijk wordt de steen in zeer afwijkende situaties toegepast, enerzijds in combinatie met donkerverweerde zandsteen, anderzijds in combinatie met lichtgetinte kalksteen zoals aan het stadhuis te Gouda (zie hoofdstuk 9). Een ander voorbeeld van een duurzame vulkanische steen die in de jaren zeventig van de twintigste eeuw werd geïntroduceerd is het basalt uit het Franse Volvic. Deze steen heeft ook het vermogen om lang mee te gaan, getuige diverse monumentale gebouwen in het

Afbeelding 11.3 Mosgroei op de horizontale delen van een pinakel uit Mayener basalt, Sint-Janskathedraal, ’s-Hertogenbosch (juli 2007).

Conclusies

215

maar zeker de moeite waard om te monitoren. Sterke bealging van Volvic basalt (afbeelding 11.4), maar ook van Weidenhahn en Tepla trachiet op sterk regenbelaste en/of weinig bezonde onderdelen is een indicatie voor het vasthouden van vocht en daarmee wellicht voor problemen die hiermee kunnen ontstaan. De relatief snelle verwering van trachiet uit het Westerwald aan de Lebuïnuskerk te Deventer684 geeft aanleiding om de vermeende hoge duurzaamheid van Weidenhahn en Tepla trachiet nader te onderzoeken (afbeelding 11.5). Monitoring van de verwering van trachiet is zeer gewenst. Het is mogelijk dat een vervangende natuursteensoort Afbeelding 11.4 Bealging van een waterlijst uit Volvic basalt, Onze-Lieve-Vrouwetoren, Amersfoort (april 2007).

in esthetische zin eerder wordt afgeschreven dan in technische zin. Dit zou bijvoorbeeld voor kunnen ko-

Afbeelding 11.5 Afbrokkeling van een pinakel uit Westerwald-trachiet aan de Lebuïnuskerk te Deventer (T.G. Nijland, januari 2010).

216

Conclusies

Afbeelding 11.6 Mayener basalt in de plint van de noordgevel van de Oude Kerk te Delft (mei 2007).

Afbeelding 11.7 Kunstmatig gepatineerde pinakel in Peperino duro aan de Sint-Janskathedraal te s’-Hertogenbosch (juli 2007).

Afbeelding 11.8 Voorgevel Amsterdam Centraal Station. Na bijna 20 jaren van expositie is het kunstmatig patina op de Vaurion kalksteen bijna verdwenen (september 2010).

men bij de donkergetinte vulkanische steensoorten,

vervangen door Vaurion kalksteen. De kalksteen werd

zoals de drie blokken Mayener basalt aan één van de

in 1991 kunstmatig gepatineerd om de witte kleur van

steunberen van de Oude Kerk te Delft (afbeelding

de steen ten opzichte van de bruine kleur van de zand-

11.6). In technische zin zullen deze blokken niet snel

steen te maskeren. Daarnaast werd ook zandsteen ge-

aan vervanging toe zijn, echter door hun opvallend

patineerd om de kleur lichter te maken. Anno 2010,

zwarte kleur is het voorstelbaar dat men deze stenen

bijna 20 jaar na uitvoering, zijn nog slechts enkele res-

zou willen vervangen door een lichtere steensoort van-

ten van het kunstmatig patina zichtbaar en toont de

uit een esthetisch oogpunt. Een ander voorbeeld is de

kalksteen weer haar wit-grijze kleur. Of de gebruiks-

Peperino duro aan de Sint-Janskathedraal te ’s-Herto-

duur van een natuursteensoort ondanks een hoge duur-

genbosch die hier voor heel veel onderdelen is ge-

zaamheid negatief kan worden beïnvloed door de es-

bruikt. Het is echter gebleken dat de steen in een aan-

thetische perceptie zal de toekomst moeten leren.

tal gevallen zeer donker afsteekt bij de omliggende steensoorten. Om het kleurverschil met de Weiberner

11.3.3 Terug naar kalksteen

tuf te verkleinen is de pinakel van afbeelding 11.7

Halverwege de jaren negentig van de twintigste eeuw

kunstmatig gepatineerd, zodat deze minder opvalt: een

zorgt het gebruik van Portland kalksteen bij de restau-

ingreep met een duurzaamheid van maximaal enkele

ratie van de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda voor een

decennia. Afbeelding 11.8 toont de voorgevel van het

grootschalige terugkeer naar witte kalksteen als ver-

Centraal Station te Amsterdam. Hier werd in zandsteen

vangende steensoort bij restauraties. Door middel van

Conclusies

217

Afbeelding 11.9 Luchtboogstoelbeeld uit Portland kalksteen dat enkele maanden tevoren is geplaatst. Sint-Janskathedraal, ’s-Hertogenbosch (juli 2007).

Afbeelding 11.10 Luchtboogstoelbeeld uit Portland kalksteen dat enkele jaren tevoren is geplaatst. Sint-Janskathedraal, ’sHertogenbosch (juli 2007).

diverse laboratoriumtesten door TNO werd in opdracht

overigens dat ook deze steen in het Nederlandse kli-

van architect Sturm ten behoeve van de restauratie

maat gevoelig is voor bealging. Wellicht niet ideaal

van de Sint-Janskathedraal te ’s-Hertogenbosch de

voor de leesbaarheid van de beelden, maar de nieuwe

steen op haar duurzaamheid beproefd en werd de

beelden worden hierdoor visueel in ieder geval goed

meest geschikte bank bepaald.

opgenomen in het verweerde omliggende

685

Het onderzoek en de ervaringen openden de deur voor toepassing van Portland kalksteen bij veel restau-

natuursteenwerk.

raties, vooral op plaatsen waar oorspronkelijk witte

11.4 Gerealiseerde gebruiksduur

Belgische steen was toegepast en waar tijdens eerdere

Uit de casussen blijkt dat veel natuursteensoorten in-

restauratiecampagnes Franse kalksteen of Ettringer

trinsiek een hoge duurzaamheid bezitten, omdat ze,

tufsteen was toegepast. De (vroege) toepassing van

indien toegepast in parementwerk zeer lang mee kun-

Portland in het parement van de Domtoren te Utrecht

nen gaan. Er is echter een groot verschil in gebruiks-

en in diverse referentie-objecten in Londen, waaronder

duur tussen steensoorten, die met name afhankelijk is

St. Paul’s Cathedral, wijzen op een hoge duurzaamheid

van de functie die de steen vervult.

van deze steen. Uit afbeeldingen 11.9 en 11.10 blijkt

218

Conclusies

Uit de casussen blijkt dat tijdens de meeste restau-

raties, of restauratiefasen van voor WO II één steen ge-

dat zich hoger in de gevels en vooral aan torens bevind

kozen werd die voor alle te vervangen onderdelen van

heeft het zwaarder te verduren, zoals ook blijkt uit de

witte Belgische steen werd gebruikt. Blijkbaar was men

vervangingen tijdens restauratiecampagnes van na WO

overtuigd van de kwaliteit en de brede toepasbaarheid

II.

van deze steensoorten. Uit de analyse van de bestudeerde restauraties komt echter naar voren dat de ge-

Net als bij het parementwerk laten de voorbeelden van monumenten in mergel hetzelfde beeld zien als

bruiksduur van de diverse steensoorten een zeer gedif-

monumenten van witte Belgische steen: ook het be-

ferentieerd beeld oplevert en samenhangt met het

schutte lijstwerk in Savonnières en Udelfanger toont

gebouwonderdeel waar de steen werd toegepast. Daar-

over het algemeen een gebruiksduur van meer dan

om wordt in deze paragraaf per toepassing de ge-

honderd jaar.

bruiksduur van de vervangende steensoorten bekeken.

11.4.3 Vensters 11.4.1 Parementwerk

De meeste vervangende steensoorten, toegepast in ge-

Alle, bij de casussen toegepaste, vervangende steen-

profileerde onderdelen van vensters zoals neggeblok-

soorten in het parementwerk, ook de vroegste negen-

ken, montants en traceringen blijken de tand des tijds

tiende-eeuwse, hebben zich zonder uitzondering goed

goed te doorstaan. Een uitzondering hierop wordt ge-

gehouden. Dit geldt ook voor de mergelrestauraties.

vormd door Ettringer tufsteen die, toegepast als mon-

Dit blijkt uit het gegeven dat er, bij latere restauratie-

tant of tracering vaak slechts een gebruiksduur van 60

campagnes, nauwelijks nieuwe vervangingen van deze

tot 90 jaar bleek te bezitten. Daarnaast zijn ook veel

steensoorten nodig waren. Een enkel blok uitgezonderd

kalkstenen en zandstenen montants vervangen ten ge-

is de natuursteen die tijdens restauraties in het pare-

volge van schade door roestend ijzer. Dit staat echter

ment is ingebracht behouden gebleven. Diverse voor-

los van de duurzaamheid van de betreffende steen.

beelden laten wel zien dat, ten gevolge van niet com-

Ook de meeste Udelfanger aan de vensters van de Sint-

patibel voegwerk, de nodige schade is opgetreden aan

Servaasbasiliek is in de jaren tachtig van de twintigste

deze stenen (zie hoofdstuk 6, 7, en 8). Op sommige

eeuw reeds verwijderd na een gebruiksduur van 80 tot

plaatsen werd de schade gerepareerd met steenrepara-

100 jaar, dit overigens in tegenstelling tot de Udelfan-

tiemortel tijdens restauratiecampagnes in het laatste

ger die zich nog steeds aan de vensters van de Grote

kwart van de twintigste eeuw.

Kerk te Dordrecht bevindt en dus reeds een gebruiksduur van 100 tot 110 jaar kent. Het grote verschil in

11.4.2 Geprofileerd werk

duurzaamheid zal waarschijnlijk te maken hebben met

Uit de geanalyseerde restauraties is gebleken dat niet

de diverse kwaliteiten waarin de steen gewonnen werd

alleen de natuursteenblokken in het parement een lan-

(zie ook hoofdstuk 4 en 9).

ge gebruiksduur kennen, ook de meeste eenvoudige lijsten en het beschutte geprofileerde werk dat is aan-

11.4.4 Vrijstaand beeldhouwwerk

gebracht aan het einde van de negentiende of het be-


gin van de twintigste eeuw kennen over het algemeen


een gebruiksduur van meer dan honderd jaar. Afhanke-


lijk van de steensoort vindt wel in meer of mindere


mate materiaalverlies plaats. Het geprofileerde werk

zoals balustraden. Niet verwonderlijk waren dit ook de

Conclusies

219

onderdelen die aan het eind van de negentiende en het

gespeeld, bij deze keuze. Daarnaast was het onderzoek

begin van de twintigste eeuw ontbraken aan de gebou-

mede gericht op de gevolgen hiervan. Aspecten van

wen, in hout waren vervangen, of in zeer slechte staat

compatibiliteit blijken bij de onderzochte casussen re-

verkeerden: deze onderdelen hebben het het zwaarst

gelmatig te zijn meegenomen in het keuzeproces voor

te verduren. De steensoorten, die werden toegepast

vervangende steensoorten zonder dat het bewust een

voor vrijstaande pinakels hebben een maximale ge-

doel was of als zodanig benoemd werd (zie ook para-

bruiksduur gekend van 115 jaar (tabel 11.1), echter de

graaf 11.2).

meeste pinakels hebben een gebruiksduur gekend van

Zoals in hoofdstuk 1 is aangegeven ging het onder-

50 tot 100 jaar en diverse pinakels kenden een ge-

zoek van start met het idee dat ook de in de praktijk

bruiksduur van minder van 50 jaar. Een positieve uit-

gebleken technische compatibiliteit van originele en

zondering hierop vormen de Savonnières in Zuid-Lim-

vervangende natuursteensoort kon worden bestudeerd.

burg en de Udelfanger zandsteen aan de Grote Kerk te

Gaandeweg het onderzoek is gebleken dat het op basis

Dordrecht.

van de visuele waarnemingen in combinatie met archiefonderzoek niet realistisch was om de technische

Een vergelijkbaar beeld als hiervoor geschetst met be-

compatibiliteit volledig vast te stellen. Veel materiaal-

trekking tot de vrijstaande pinakels geldt voor het ove-

kenmerken en eventuele schades zijn niet met het blo-

rige vrijstaande beeldhouwwerk zoals de balustrades,

te oog waar te nemen of te duiden. Hiervoor is het ge-

hogels en kruisbloemen. De relatief korte gebruiksduur

bruik van andere technieken noodzakelijk, die buiten

van pinakels in Rochefort, St. Joire, Coutarnoux en Et-

het bereik van dit onderzoek lagen. Overigens is keuze

tringer tufsteen leidde in het laatste kwart van de

van metsel- en voegmortel van zeer grote invloed op

twintigste eeuw tot toepassing van technisch superieur

de technische compatibiliteit van de gehele construc-

geachte stollingsgesteenten zoals diverse basalten en

tie. Dit laatste aspect lag evenwel ook buiten het on-

trachieten. Echter waar in het geval van deze zwaar

derzoeksveld van het voorliggende onderzoek. Om

geëxposeerde onderdelen deze gesteenten wellicht

deze redenen is de gebleken technische compatibiliteit

door hun duurzaamheid gelegitimeerd werden, werden

in de diverse casussen slechts globaal aangegeven.

zij vervolgens ook toegepast in het parement en voor geprofileerd werk, waar een eis van ‘verhoogde duur-

11.5.1 Historische compatibiliteit

zaamheid’ zoals blijkt uit deze studie, niet noodzake-

Het streven naar historische compatibiliteit in de vorm

lijk is. Zoals hierna nog aan de orde komt is de (esthe-

van continuïteit toont zich het meest direct in geval

tische) compatibiliteit van deze steensoorten met de

van de keuze voor een vervangende steensoort die ge-

witte Belgische steen laag terwijl de geschiedenis

lijk is aan de originele steensoort. De vervanging van

heeft aangetoond dat diverse afzettingsgesteenten met

Ledesteen door Ledesteen zoals dat met name in de

een hogere compatibiliteit beschikbaar zijn

jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw gepropageerd werd, laat daarmee een zeer hoge vorm van

11.5 Compatibiliteit

historische compatibiliteit zien. De keuze voor Gober-

Naast de vraag in hoeverre duurzaamheid een rol heeft

tange ter vervanging van Ledesteen komt hier dicht bij

gespeeld bij de selectie van vervangende natuursteen-

in de buurt, met name omdat ook in de bouwtijd zan-

soorten is één van de hoofdvragen van het onderzoek

dige witte Belgische kalksteen uit verschillende groe-

ook in hoeverre compatibiliteit een rol speelt, of heeft

ven aangeleverd werd. Ondanks de verschillen tussen

220

Conclusies

Tabel 11.1

Gerealiseerde levensduur pinakels.

Object

Plaats

Plaatsing Steensoort (afgerond)

Vervanging Steensoort (afgerond)

Gebruiksduur

Onze-Lieve-Vrouwekerk Contreforten toren Breda

1870

Rochefort

1960

Vaurion/ St. Pierre Aigle

90 jaar

Onze-Lieve-Vrouwekerk Balustrade Breda Niervaartkapel

1910

Reffroy

1995

Tepla trachiet

85 jaar

Onze-Lieve-Vrouwekerk Balustrade Breda kooromgang

1925

Coutarnoux

1995

Tepla trachiet

70 jaar*


Noordertransept

1910

St. Joire

1995

Portland

85 jaar*


Zuidertransept

1925

Ettringer

1995

Portland

70 jaar*


Kooromgang

1910

Udelfanger

-- ** 1995

70 - >100 jaar

Stadhuis Gouda

Voorgevel

1880

St. Joire

Sint-Servaasbasiliek Maastricht

Pandhof

1890

Savonnières

Tepla trachiet

115 jaar

Sint-Servaasbasiliek Maastricht

Diverse

1885

Udelfanger

Bartholomeusbasiliek Meerssen

Omgang

1880

Savonnières*

--

>130 jaar

Bartholomeusbasiliek Meerssen

Omgang

1937

Savonnières

--

>70 jaar

Janskerk Maastricht

Toren

1880

Udelfanger

1930 (?)

>120 jaar 1985

Volvic

Savonnières

100 jaar

50 jaar

* Enkele van deze pinakels waren een stuk minder duurzaam. ** De pinakels in Udelfanger zandsteen aan de Grote Kerk te Dordrecht werden tijdens de jaren tachtig wel gerepareerd en deels vervangen.

de steensoorten voor wat betreft het uiterlijk is hier

zich in het keuzeproces bewust was van deze histori-

toch sprake van een hoge mate van historische compa-

sche compatibiliteit is echter de vraag, de overwegin-

tibiliteit.

gen waren voornamelijk gerelateerd aan technische

Continuïteit in de toepassing van vervangende

compatibiliteit en duurzaamheid. Vergelijkbaar is ook

steensoorten die reeds bij voorgaande restauratiecam-

de keuze voor Anstrude bij de restauratie van het stad-

pagnes werden toegepast komt met name voor bij mer-

huis te Gouda in de jaren negentig van de twintigste

gelrestauraties, zo werd bij een aantal restauratiecam-

eeuw waarbij werd voortgegaan op één van de toege-

pagnes aan de basiliek te Meerssen gebruik gemaakt

paste steensoorten uit de eerdere restauratiecampag-

van Savonnières/Brauvilliers (zie hoofdstuk 10). Of men

ne onder leiding van Van der Steur (zie hoofdstuk 9).

Conclusies

221

11.5.2 Esthetische compatibiliteit

De casussen vertonen ten aanzien van de keuze voor

Met betrekking tot esthetische compatibiliteit zijn

vervangende kalkstenen iets merkwaardigs ten op-

vooral de passendheid van de kleur en de textuur te-

zichtte van de structuur van de steen. Zo ging de voor-

rugkomende argumenten. Toch blijkt uit de geanaly-

keur aan het einde van de negentiende eeuw uit naar

seerde restauraties dat passendheid voor wat betreft

zeer homogene en zuivere oölitische kalkstenen en

de kleur een zeer rekbaar begrip is. Zo beoordeelde

werden de grovere crinoide rifkalkstenen afgewezen

architect J.J. van Nieukerken de kleur van St. Joire als

terwijl men in de periode na WO II weer de voorkeur

zeer goed passend bij de authentieke witte Belgische

gaf aan de grofkalken uit het Lutetien van het Bekken

steen aan de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda terwijl

van Parijs, eventueel gemengd met de oölieten uit de

deze over het algemeen een stuk geler/groener was

Bourgogne. Ook hieruit blijkt dat de feitelijke overeen-

(zie hoofdstuk 6). Nog opmerkelijker is de keuze voor

komst met de witte Belgische steen ondergeschikt was

Tepla trachiet bij de Onze-Lieve-Vrouwekerk tijdens de

aan de perceptie hiervan bij de verantwoordelijke ar-

restauratie onder leiding van Van Stigt vanwege haar

chitecten en dat de keuze voor deze steensoorten

‘blonde karakter’ zoals Overeem het noemde. In wer-

voornamelijk door andere argumenten, zoals beschik-

kelijkheid is deze steen, in elk geval na 15 jaar verwe-

baarheid, werd bepaald.

ring, dof grijs geworden en steken de ornamenten vaak

Mijningenieur Van der Veen stipt in 1926 een ander

sterk af tegen de witte (zandige) kalksteen. Het heeft

zeer belangrijk onderdeel van esthetische compatibili-

er alle schijn van dat beide steensoorten om andere

teit aan, namelijk de geometrie.686 Zoals bijvoorbeeld

dan esthetische argumenten werden gekozen, namelijk

het in de zestiger jaren gerestaureerde stadhuis te

de duurzaamheid.

Gouda laat zien is een onjuiste vervlechting van blok-

Een vergelijkbare redenering doet zich voor bij de

ken natuursteen zeer storend (zie afbeelding 9.15). Ook

keuze voor Peperino duro (zie hoofdstuk 9) waarvan

de hoekigheid van grote stukken parementwerk in ma-

ook zijn passendheid bij witte steen wordt aangege-

chinaal gezaagde Reffroy en de regelmatigheid van de

ven, maar in werkelijkheid steekt deze steen, zeker na

laagdikte aan het transept van de Onze-Lieve-Vrouwe-

enkele decennia van blootstelling aan de elementen,

kerk te Breda (zie afbeelding 6.29) laten zien dat een

zeer donker af bij het licht getinte werk in witte Belgi-

afwijkende geometrie van blokken vervangende na-

sche steen.

tuursteen ten opzichte van het originele werk in be-

De verwering van een vervangende steensoort is sowieso een item waar weinig rekening mee lijkt te wor-

langrijke mate bijdraagt aan een gebrek aan esthetische compatibiliteit.

den gehouden, getuige ook de groen-bruin-oranje verwering van Udelfanger zandsteen die hierdoor na

11.5.3 Technische compatibiliteit

verloop van jaren steeds minder bij witte Belgische

Uit de casussen komen slechts enkele overwegingen

steen gaat passen terwijl de steen als pierre blanche

met betrekking tot technische compatibiliteit naar vo-

werd verhandeld (zie hoofdstuk 8). Ook de storende

ren. Een goed voorbeeld van het rekening houden met

bruinverkleuring ten gevolge van mangaanoxides die

technische compatibiliteit is het gebruik van kalksteen

diverse blokken Weidenhahn en Tepla trachiet laten

voor het inschieten van individuele hogels aan pinakels

zien waren niet voorzien en doen uiteindelijk sterk af-

van kalksteen door Van Stigt bij de restauratie van de

breuk aan de esthetische eenheid van originele en ver-

Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda. Er is echter geen on-

vangende natuursteen.

derzoek gedaan naar de exacte eigenschappen van de

222

Conclusies

bestaande kalksteen en nieuw in te brengen kalksteen

de restauraties ook materiaalcombinaties zien van na-

om deze zo goed mogelijk op elkaar aan te laten slui-

tuursteensoorten met afwijkende porositeit en

ten. Het gebruik van Brauvilliers voor het herstellen

poriegrootteverdeling zoals de combinatie Tepla tra-

van pinakels uit Savonnières bij de aan de Bartholo-

chiet met (zandige) kalksteen en zandsteen met kalk-

meusbasiliek te Meerssen is hiermee vergelijkbaar.

steen. De toekomst zal moeten uitwijzen of zich hier

De observatie, ook van architect Van Stigt bij OnzeLieve-Vrouwekerk te Breda, dat de harde, stijve en

problemen zullen voordoen ten gevolge van de verschillen in materiaaleigenschappen.

weinig poreuze cementmortel, die tijdens de vorige restauratiecampagne was toegepast, schade toebracht

Compatibiliteit, de mate van passendheid, is bij uitstek

aan het omliggende muurwerk in Lede en Gobertange

een materiaalkenmerk dat zich pas na verloop van tijd

was zeer belangrijk. De mortel was duidelijk niet com-

laat beoordelen, ondanks dat op basis van bijvoorbeeld

patibel met de natuursteen.

de poriestructuur en het hygrisch gedrag van materialen voorspellingen over de verouderingsprocessen kun-

Zoals gezegd bracht dit onderzoek minder data met

nen worden gedaan. Door verouderingsprocessen ver-

betrekking tot de (gebleken) technische compatibiliteit

andert de kleur en de structuur van het

van steensoorten naar voren dan aanvankelijk gehoopt.

steenoppervlak, waardoor pas na een moeilijk vooraf

Het thema dat bij alle bestudeerde casussen in meer of

te definiëren aantal jaren een balans ontstaat tussen

mindere mate aan de orde was bij de laatste restaura-

oud en nieuw. Dit geldt ook voor technische zaken: pas

tiecampagnes is dat van de metsel- en/of voegmortel

na verloop van jaren wordt duidelijk wat de invloed

die niet compatibel bleek met de witte Belgische

van nieuw op oud is en vice versa. Een databank met

steen. Door de harde, weinig poreuze cementmortel

goed gedocumenteerde en gedateerde voorbeelden

die bij eerdere restauraties was gebruikt was de na-

van combinaties van steensoorten zou uitkomst kunnen

tuursteen in een periode van 40 tot 80 jaar (afhanke-

bieden om de esthetische en technische compatibiliteit

lijk van de desbetreffende casus) zelfs in het parement

van steensoorten te beoordelen. Deze kennis kan van

regelmatig dusdanig beschadigd dat ingrijpen nodig

zeer grote waarde zijn bij het kiezen van vervangende

was. De casussen laten ook zien dat de problemen zich

natuursteensoorten in de toekomst.

vooral voordeden bij parementwerk van authentieke witte Belgische steen. Vervangende steensoorten zoals

11.6 Vervangreeksen

Reffroy, St. Joire, Udelfanger zandsteen, Larochette,

Alle vervangingen en daarmee dus ook de vervangreek-

Euville en andere laten deze problematiek niet of in

sen die tijdens de bestudeerde restauraties zijn aange-

mindere mate zien en blijken beter bestand tegen de

troffen, zijn samengevat in tabel 11.2. Herkenbaar zijn

harde cementvoegen.

de perioden zoals die in paragraaf 11.2 werden ge-

De restauratiecampagnes aan de Onze-Lieve-Vrou-

schetst. Opvallend is ook de grote diversiteit aan

wekerk te Breda en de Maria-Magdalenakerk in de ja-

steensoorten die is toegepast ter vervanging van de

ren negentig van de twintigste eeuw laten enerzijds

originele witte Belgische steen. Er is geen patroon

een besef zien van het technisch belang van het toe-

waaruit blijkt dat vervangreeksen allemaal dezelfde

passen van een kalksteen als vervangende steen in een

beweging maken. Uit tabel 11.3 komt naar voren dat

omgeving van kalksteen vanwege een vergelijkbare po-

vele combinaties zijn uitgevoerd aan de vier onder-

rositeit en poriegrootteverdeling, anderzijds laten bei-

zochte casussen. Vulkanische gesteenten en sedimen-

Conclusies

223

Tabel 11.2

Toegepaste steensoorten ter vervanging van witte Belgische steen.

1871 1880 Onze-Lieve-Vrouwekerk Breda

1881 1890

1891 1900

1901 1910

1911 1920

1921 1930

Rochefort Rochefort Rochefort Reffroy Reffroy Reffroy Gobertange Obernkirchener Larochette Euville Coutarnoux Coutarnoux Coutarnoux

224

Conclusies

1931 1940

1941 1950

1951 1960

1961 1970

1971 1980

1981 1990

1991 2000

2001 2010

St. Leu d’Esserent Faverolles Gobertange Montanier Tepla trachiet Magny

Montanier Tepla trachiet Magny Anstrude

Montanier

Mont Parnasse Oude Lede Vaurion Dompierre Faverolles St Maximin Anteor St. Leu d’Esserent Gobertange Gobertange

Afzettingsgesteente, zandige kalksteen Afzettingsgesteente, kalksteen Afzettingsgesteente, zandsteen Stollingsgesteente, dieptegesteente Stollingsgesteente, uitvloeiingsgesteente

Conclusies

225

1871 1880

1881 1890

1891 1900


1901 1910

1911 1920

1921 1930

St. Joire Euville Gobertange Pouillenay Ettringer tufsteen Oude Lede


Udelfanger St. Joire Gobertange Tufsteen Beiers graniet Oude Lede Lede Ettringer tufsteen Ettringer tufsteen Baumberger

Stadhuis Gouda

226

St. Joire

Conclusies

1931 1940

1941 1950

1951 1960

1961 1970

1971 1980

1981 1990

1991 2000

2001 2010

Portland

Portland

Portland Muschelkalk

Muschelkalk

Weidenhahn trachiet Hohenleie tuf

Anstrude Lede/ Gobertange(?) Tepla trachiet Anstrude

Anstrude

St. Pierre Aigle

Anstrude

Gobertange Gobertange Peperino Afzettingsgesteente, zandige kalksteen Afzettingsgesteente, kalksteen Afzettingsgesteente, zandsteen Stollingsgesteente, dieptegesteente Stollingsgesteente, uitvloeiingsgesteente

Conclusies

227

Tabel 11.3

Vereenvoudige vervangreeksen.

Origineel

Eerste vervanging

Tabel 11.4

Vervangreeksen van mergel.

Tweede vervanging

Origineel

Eerste vervanging

Tweede vervanging

Zandige kalksteen Kalksteen

Trachiet

Mergel

Mergel

Mergel


Kalksteen

Mergel

Baksteen

Mergel

Zandige kalksteen Zandsteen

Kalksteen

Mergel

Savonnières

Mergel

Zandige kalksteen Tufsteen

Kalksteen

Mergel

Savonnières

Brauvilliers


Trachiet

Mergel

Savonnières

Volvic


Tufsteen

Mergel

Udelfanger

Mergel


Zandige kalksteen

Mergel

Udelfanger

Volvic

Mergel

Udelfanger

Weidenhahn

taire gesteenten wisselen elkaar af. De tendens is ove-

manier zoals ze gerestaureerd zijn. De relatie tot res-

rigens wel dat de tweede vervanging meestal werd

tauratierichtlijnen, alsmede keuzes met betrekking tot

uitgevoerd in een duurzamere steensoort dan de eer-

stilistische ingrepen en toe te passen materialen blij-

ste vervanging.

ken nauwelijks gedocumenteerd te zijn. Uit het onderzoek blijkt dat niet alleen de keuzes zelf vaak niet zijn

Ook de vervangreeksen van mergel laten een grote di-

vastgelegd, maar evenmin de uitgangspunten voor deze

versiteit zien (tabel 11.4). Deze diversiteit hangt voor

keuzes. Daarnaast is het ook zeer lastig om een over-

een groot deel samen met de functie die de steen

zicht te verkrijgen van uitgevoerde ingrepen tijdens

moest vervullen. Globaal kan worden geconcludeerd

een restauratiecampagne. Regelmatig werden ingrepen

dat, op enkele uitzonderingen na, vlak parementwerk

gepleegd die oorspronkelijk niet waren gepland maar

in mergel werd vervangen door mergel. Voor lijstwerk

waartoe gedurende het proces werd besloten. Door het

in de gevels en vensters geldt dat de originele mergel

ontbreken van documentatie hiervan blijven deze in-

aan het einde van de negentiende eeuw vaak werd ver-

grepen vaak verborgen. Hoewel bijna alle restauraties

vangen door Savonnières en dat deze lijsten en ven-

van monumentale gebouwen uit de laatste 150 jaar

sters vaak nog bestaan of weer zijn vervangen door

werden uitgevoerd onder toezicht van diverse, vaak

mergel. De vrijstaande pinakels, balustraden, afdekkin-

subsidieverstrekkende, overheidsinstanties is documen-

gen en andere zwaar geëxposeerde gebouwonderdelen

tatie slecht verzorgd, evenals het afleggen van verant-

laten een iets complexer beeld zien met een groter

woording. Van geen enkele van de onderzochte restau-

scala aan vervangende steensoorten, voornamelijk ten

ratiecampagnes bestaat een compleet overzicht van

gevolge van de laatste restauratiecampagnes.

ingrepen in de vorm van beschrijvingen, fotoreportages en/of revisietekeningen.

11.7 Documentatie van restauraties

Het gebrek aan documentatie van uitgevoerde ingrepen is in strijd met het Charter van Venetië dat in artikel zestien stelt dat “In all works of preservation,

Tijdens het onderzoek bleek het zeer moeilijk te ach-

restoration or excavation, there should always be pre-

terhalen waarom gebouwen gerestaureerd zijn op de

cise documentation in the form of analytical and criti-

228

Conclusies

cal reports, illustrated with drawings and photographs.

en op waarde worden geschat.

Every stage of the work of clearing, consolidation, re-

Tijdens het onderzoek naar de gebruikte argumen-

arrangement and integration, as well as technical and

ten voor het kiezen van vervangende natuursteensoor-

formal features identified during the course of the

ten bleek dat een groot aantal verschillende bronnen,

work, should be included. This record should be placed

zoals overheidsarchieven, archieven van architecten en

in the archives of a public institution and made avail-

archieven van opdrachtgevers, geraadpleegd moesten

able to research workers. It is recommended that the

worden om een zo compleet mogelijk beeld te krijgen.

report should be published”.687 Daarnaast is gebrek aan

In de kadertekst worden de gebruikte bronnen globaal

documentatie een probleem wanneer binnen korte of

toegelicht en wordt aangegeven welke gegevens over

lange tijd een nieuwe restauratie noodzakelijk is. Door-

het algemeen gevonden kunnen worden in de betref-

dat de voorgaande restauratie niet afdoende is gedocu-

fende archieven. Dit overzicht is beperkt tot de zaken

menteerd komt het voor dat nieuwe ingrepen niet vol-

die de vervanging van natuursteen (aan het exterieur)

doende worden afgestemd op voorgaande ingrepen.

betreft, maar er is geen aanleiding om te veronderstel-

Ook gaat het vaak onnodig en onbedoeld ten koste van

len dat dit voor andere materialen of gebouwonderde-

de historische gelaagdheid van het object doordat

len anders zal zijn.

voorgaande restauraties niet volledig worden begrepen Om de genomen beslissingen met betrekking tot bijvoorbeeld stijl, materiaal, hoeveelheden en fasering van restauraties te achterhalen of te reconstrueren is een groot aantal archieven en informatiebronnen nodig. De informatie over ingrepen in een monumentaal gebouw is zeer verspreid. Om een volledig beeld te krijgen, los van de vraag of informatie überhaupt ooit is opgeschreven of bewaard is gebleven, moeten in het algemeen de volgende bronnen worden geraadpleegd: Nationaal Archief (1875-1917)

In het archief van Afdeling Kunsten en Wetenschappen van het Ministerie van Binnenlandse Zaken kan, geordend naar stad of dorp, de correspondentie tussen het Ministerie en de opdrachtgever/architect van een restauratie uit de periode 1875-1917 worden teruggevonden. Veel correspondentie hangt samen met het wel of niet verstrekken van subsidie door de Rijksoverheid en met de hoogte van het bedrag. Daarnaast zijn vaak begrotingen, met of zonder bestek, opgenomen in het archief, net als afrekeningen. Met betrekking tot de aanpak van restauraties en de hiermee samenhangende stilistische keuzes geeft dit archief een goed inzicht in de opvattingen van de leden van het College van Rijksadviseurs voor Monumenten van Geschiedenis en Kunst, met name van P.J.H. Cuypers. Brieven van Cuypers als Architect der Rijksmuseumgebouwen uit de periode na het College van Rijksadviseurs komen ook veelvuldig in het archief voor. Ondanks dat de meeste dossiers onvolledig zijn, geven de begrotingen met bestekken in combinatie met de afrekeningen een goed beeld van de toegepaste materialen, waaronder natuursteen. Het archief bevat geen (besteks)tekeningen; deze zijn, voor zover bewaard gebleven, opgenomen in de tekeningencollectie van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Pandsdossiers Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (1918-heden)

De correspondentie tussen de Rijksoverheid en de opdrachtgever/architect van restauraties vanaf 1918 bevindt zich in de pandsdossiers van de RCE. Over het algemeen geeft de correspondentie uit de jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw veel informatie over de stilistische aanpak van restauraties en de opvattingen van leden van de Rijkscommissie en betrokken architecten. Hier tegenover staat dat uit deze periode weinig informatie over toegepaste materialen in de dossiers opgenomen is. De periode

Conclusies

229

1940-1950 is in veel dossiers goed vertegenwoordigd, maar de informatie betreft voornamelijk de bescherming van gebouwen, gebouwonderdelen en kunstobjecten tegen oorlogsgeweld en de inventarisatie van schade ten gevolge van WO II. Van de daarna volgende decennia is in de meeste dossiers weinig terug te vinden. Als reden hiervoor wordt vaak aangevoerd dat de Rijksdienst in deze periode een grote verandering doormaakte en dat veel beslissingen aangaande restauraties op het werk werden gemaakt in overleg met de rayonarchitect.688 De grote restauraties vanaf de jaren tachtig zijn goed vertegenwoordigd in de pandsdossiers. Correspondentie over subsidie, bestekken, adviezen van Rijksdienstmedewerkers en verslagen van bouwvergaderingen, werkoverleggen e.d. uit deze periode vinden we terug, maar de informatie is zelden compleet. Ook is de informatie over toegepaste materialen zeer gering. Over het algemeen worden de dossiers gekenmerkt door onvolledigheid en onoverzichtelijkheid. In de loop der jaren zijn diverse dossiers tot grote stapels uitgegroeid, terwijl andere dossiers slechts zeer beperkt van omvang zijn; hier lijkt nauwelijks een verband met de omvang van de restauraties te zijn. Door de digitale verspreiding van vergadernotulen, onderzoeksrapporten en het emailverkeer ten behoeve van restauraties komt er steeds minder materiaal terecht in de pandsdossiers terwijl er nog geen goed digitaal alternatief archiveringssysteem is. Hierdoor raakt waardevolle informatie verloren en wordt de informatie niet ontsloten. Collectie restauratiedagboeken Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

In de zogenaamde collectie restauratiedagboeken van de RCE zijn, zoals de naam al zegt, van een aantal restauraties uit de periode voor WO II de dagboeken van opzichters bij restauraties opgenomen. Afhankelijk van de precisie en volledigheid waarmee zaken hierin zijn opgeschreven is aan de hand van deze dagboeken een goed beeld te verkrijgen van het verloop van restauraties, de toegepaste materialen en soms ook keuzes. Ook geven deze dagboeken meestal een goed beeld van mensen die op het werk zijn verschenen, zoals de architect en leden van de Rijkscommissie. Deze collectie bevat ook van een aantal restauraties de financiële jaaroverzichten, soms inclusief de originele facturen voor geleverde materialen ten behoeve van de uitbetaling van subsidies. Hieruit kan een goed beeld over de toegepaste materialen worden verkregen. Helaas is deze collectie zeer onvolledig en bevat het weinig of geen argumentaties voor restauratiekeuzes. Foto- en tekeningenarchief Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Met name de fotocollectie van de RCE biedt een mooi overzicht van 150 jaar restauratiegeschiedenis in Nederland.689 Foto’s, genomen voor aanvang van een restauratie en foto’s, genomen na afronding van een restauratie, maken het mogelijk om ingrepen te achterhalen. Afhankelijk van de mate van detail van de foto is het mogelijk om materialen te herkennen. De tekeningen in het tekeningenarchief geven meestal een goed beeld van de architectonische ingrepen die zijn gepleegd in de monumentale gebouwen.690 Door de gebruikte schaal (1:100, 1:200), het vaak ontbreken van onderscheid tussen oud en nieuw in tekeningen en het vaak ontbreken van werktekeningen geeft het archief weinig informatie over toegepaste materialen. Door de aanwezigheid van diverse variant-ontwerpen, meerdere versies van tekeningen of tekeningen met aantekeningen van RCE-medewerkers geeft het archief soms wel een beeld van de keuzes die bij restauraties werden gemaakt. Diverse werkcollecties Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Niet alle informatie met betrekking tot restauraties die verzameld is in de afgelopen vijftig jaar en aanwezig is bij de RCE, bevindt zich in de pandsdossiers. Specifieke correspondentie en adviezen over natuursteen bevinden zich bijvoorbeeld in de werkcollectie natuursteen. Ook voor andere onderwerpen bestaan dergelijke ‘schaduwcollecties’. Net als in de pandsdossiers is ook de informatie in deze werkcollecties niet volledig. Daarnaast zijn ze ook niet openbaar toegankelijk.

230

Conclusies

Gemeentearchief of Stadsarchief

De informatie die kan worden gevonden in lokale archieven is zeer wisselend. In de meeste gemeentearchieven bevinden zich de archieven van de kerkelijke (hervormde) gemeenten met als onderdeel hiervan de stukken, behorend bij restauraties van hun kerkgebouwen. De informatie bestaat uit correspondentie, vergaderverslagen en financiële stukken. Deze archieven zijn over het algemeen compleet, maar bevatten meestal weinig informatie over de bouwkundige kant van restauraties. Een uitzondering wordt gevormd door bijvoorbeeld het restauratiearchief van de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda van het architectenbureau Van Nieukerken dat integraal in het Stadsarchief van Breda is opgenomen. Dit archief bevat alle tekeningen, correspondentie, facturen, etc. uit de periode 1904-1969, waardoor het totale restauratieproces is te reconstrueren. Nederlands Architectuurinstituut

In het archief van het NAI zijn diverse archieven van architecten opgenomen. De collectie is zeer sterk gericht op architectuurhistorische aspecten. Hierdoor zijn correspondentie, materiaalinformatie, begrotingen en dergelijke vaak niet opgenomen. Voor de materiaaltechnische kant van restauraties leveren deze archieven meestal weinig informatie op. Architectenbureaus

Nog bestaande architectenbureaus hebben hun eigen archief aangaande gerealiseerde projecten. Sommige bureaus brengen hun archieven deels onder bij openbare archiefinstellingen. Zo bevindt het archief van Architectenbureau De Vries, Lugten & Malschaert met betrekking tot de restauratie van de Grote Kerk Dordrecht zich in het Erfgoedcentrum DiEP in Dordrecht.691 De archieven van het Rothuizen van Doorn ’t Hooft Architecten Stedenbouwkundigen worden met enige regelmaat van het bureau verplaatst naar het Provinciaal Archief Zeeland te Middelburg.692 Opdrachtgevers

Afhankelijk van het type opdrachtgever en het soort monument bewaren opdrachtgevers vaak veel informatie over restauraties aangaande hun eigendommen. In veel gevallen treedt de architect op als gedelegeerd opdrachtgever, dus kan er een verspreiding van de informatie plaatsvinden tussen opdrachtgever en architect. Binnen de Kerkvoogdij van Protestantse kerkgemeenten bijvoorbeeld worden gegevens over restauratie en onderhoud bewaard en periodiek overgedragen aan Gemeentearchieven. Binnen de Katholieke kerk echter is het Bisdom eigenaar van de gebouwen, waardoor de informatie over restauraties en onderhoud ook is ondergebracht binnen de archieven van de Bisdommen. In het dossier van de restauratie van het dwarsschip van de Nieuwe Kerk in Delft van architect Van der Kloot Meijburg bevindt zich een kopie van een brief waaruit blijkt dat de restauratiedagboeken na afloop van de restauratie zijn overgedragen aan de opdrachtgever.693 Aannemers en onderaannemers

Afhankelijk van de tijd die verstreken is tussen de totstandkoming van een restauratie en het moment waarop informatie wordt gezocht kunnen de aannemers en onderaannemers een bron van informatie zijn over toegepaste materialen en technieken. Correspondentie en facturen worden over het algemeen slechts bewaard voor de periode dat dit wettelijk verplicht is en daarna verdwijnen ze op een zolder of worden ze vernietigd zodat ze niet of nauwelijks toegankelijk zijn. Medewerkers van aannemers en onderaannemers kunnen vaak wel een mondelinge bron vormen over de toepassing van materialen en technieken, vaak blijkt echter dat men zich hiervan slechts de grove lijn herinnert en details niet meer bekend zijn.

Conclusies

231

11.7.1 Onvolledige documentatie

Zoals eerder aangegeven geven bestekstekeningen

Informatie over (de uitvoering van) restauraties is zeer

vaak geen informatie over toe te passen natuursteen-

verspreid (zie kader). Er is geen locatie waar alle rele-

soorten. De mededeling op de bestekstekeningen voor

vantie informatie wordt verzameld. Ook wanneer er in

de restauratie van de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda

de diverse archieven documenten met betrekking tot

uit 1987 dat natuursteen gebruikt moet worden die “bij

restauraties worden teruggevonden is dit nog geen ga-

een leverancier in depot ligt” geeft wellicht informatie

rantie voor duidelijkheid over de toegepaste materia-

binnen de juiste context, maar is ongeschikt als docu-

len. Veel bestekken geven geen definitief uitsluitsel

mentatie (afbeelding 11.13). De gereviseerde tekening

over de uiteindelijk toegepaste natuursteensoorten.

met het overzicht van de natuursteenonderdelen voor

Vaak worden verzamelnamen zoals ‘zandsteen’ of

de restauratie van dezelfde kerk door architect Van

‘kalksteen’ gebruikt, zonder dat de variëteit wordt

Stigt ongeveer tien jaar later lijkt redelijk gedetail-

aangegeven, zelfs komt het voor dat de namen worden

leerd aan te geven welke onderdelen uit welke steen-

verwisseld (zie ook hoofdstuk 2 en 5). Ook komt het

soort zijn gemaakt, echter komt de tekening ondanks

voor dat er in het geheel geen steensoort wordt aange-

de revisie toch niet overeen met de uitgevoerde situa-

geven voor te vervangen onderdelen (afbeelding 11.11).

tie doordat in een later stadium alsnog gekozen is voor

Een andere mogelijkheid is dat tijdens de aanbesteding

het gebruik van natuursteenreparatiemortel voor som-

of in de werkvoorbereiding de steensoort wordt gewij-

mige ornamenten (afbeelding 11.14) in plaats van (ge-

zigd en niet meer overeenkomt met de in het bestek

deeltelijke) vervanging.

voorgeschreven steensoort (afbeelding 11.12).

Afhankelijk van het doel waarmee financiële over-

Afbeelding 11.11 Fragment uit bestek voor de vierde periode van de restauratie van de Grote Kerk te Dordrecht uit juni 1929. Bestaande steensoorten worden aangegeven terwijl de soort van de nieuw aan te brengen natuursteen niet wordt benoemd.694

232

Conclusies

Afbeelding 11.12 Fragment uit het bestek voor restauratie van het Stadhuis te Gouda (Sector gemeentewerken Gouda, 09-01-1995) met daarin opgenomen Weidenhahn trachiet terwijl de genoemde onderdelen uiteindelijk zijn uitgevoerd in Tepla trachiet.695

Afbeelding 11.13 Zeer ruim omschreven natuursteensoort voor restauratie van de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda in 1987 door architectenbureau Ruys en Bolder.696

zichten worden gemaakt zijn deze soms ook bruikbaar

waardoor verwerkte materialen en hoeveelheden niet

als bron van informatie over toegepaste natuursteen-

werden vermeld.

soorten. Vaak echter dienen de overzichten alleen een soms voorzien van de naam van de leverancier. Infor-

11.7.2 Het belang van een goede documentatie

matie over hoeveelheden, materiaalsoort en datum

Het nadeel van het ontbreken van een gedegen docu-

van levering ontbreken vaak (afbeelding 11.15). In het

mentatie van uitgevoerde restauraties is meervoudig.

verleden kwam het voor dat restauraties als aangeno-

Enerzijds levert het een gat op in de beschrijving van

men werk werden uitgevoerd, zoals de restauratie van

de bouwen restauratiegeschiedenis, waardoor kennis

de toren van de Grote Kerk te Dordrecht door aanne-

over het gebouw verloren gaat. Anderzijds kan een

mer Huurman in de jaren zestig van de twintigste

compacte maar volledige documentatie van essentieel

eeuw. Hierbij werd maandelijks een deel van de aan-

belang zijn bij een volgende restauratie. Aangezien de

neemsom gefactureerd zonder verdere specificatie,

meeste monumentale gebouwen in Nederland reeds

financieel doel en worden alleen bedragen genoemd

Conclusies

233

Afbeelding 11.14 Tekening ten behoeve van de vervanging van ornamenten aan de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda, revisie 01-04-1998. Ondanks de onderverdeling in kalksteen en trachiet en de revisie uit 1998 komt de tekening toch niet overeen met de uitgevoerde situatie, omdat in een laat stadium diverse ornamenten zijn gerepareerd met mortel in plaats van vervangen.697

meer dan eens zijn gerestaureerd wordt het belang van

Dit kan weer van grote hulp zijn bij de datering en

restauratieve ingrepen, ten opzichte van de bouwge-

waardering van gebouwonderdelen.

schiedenis, steeds belangrijker in het bestaan van het gebouw. Een goede documentatie van restauraties kan

11.7.3 Eisen aan documentatie

veel informatie verschaffen voor latere restauraties.

Een goede documentatie van de restauratie van een

De documentatie kan bijdragen aan het begrijpen van

gebouw met monumentale waarde zou antwoord moe-

schademechanismen en het adequaat hierop reage-

ten geven op de volgende vragen:

ren.699 Enerzijds zou dit kunnen resulteren in lagere

Wat waren de uitgangspunten;

kosten of in een betere inschatting van de werkelijke

Wat is er gedaan;

kosten vooraf. Anderzijds verschaft een opeenvolging van goed gedocumenteerde restauraties informatie over de duurzaamheid van toegepaste materialen en gebruikte technieken. Wanneer deze kennis wordt in-

Waarom is het gedaan; Hoe en met welke materialen is het gedaan; Wanneer is het gedaan?

gezet om het restauratieproces te optimaliseren kan

Bij de onderzochte casussen bleken documenten die

dit leiden tot een kostenbesparing omdat er sprake is

antwoord geven op bovenstaande vragen vaak niet ge-

van een lerend systeem.

maakt en wanneer deze documenten wel waren sa-

Een ander, niet onbelangrijk, doel van correcte do-

mengesteld bleken ze door gebrekkige archivering vaak

cumentatie ligt in het feit dat hiermee de bouwfasen

verspreid. De bedoelde documenten omvatten in ieder

kunnen worden onderscheiden van de restauratiefasen.

geval een opname van de bestaande situatie die aan-

234

Conclusies

Afbeelding 11.15 Overzicht van uitgaven ten behoeve van de restauratie van de Sint-Servaasbasiliek te Maastricht over het jaar 1887. Alleen de namen van de leveranciers en de factuurbedragen staan genoemd. De hoeveelheden en materialen zijn hierdoor niet bekend.698

leiding geeft tot ingrijpen. Deze opname moet duide-

ook op een later moment. Fotografisch materiaal en

lijk de probleempunten aangeven, zodat voor niet di-

opnametekeningen inclusief beschrijvingen zijn hier-

rect betrokkenen de noodzaak tot ingrijpen duidelijk

voor de geëigende middelen. Vervolgens moet het res-

is, niet alleen op het moment van restauratie, maar

tauratieplan worden gearchiveerd vergezeld van het

Conclusies

235

bestek met tekeningen (inclusief wijzigingen). Verder

woord zou moeten geven is de vraag naar het waarom.

moeten tijdens het restauratieproces alle (vergader)

Uit deze studie blijkt dat er vele redenen zijn om voor

verslagen, rapporten, adviezen, werktekeningen en fo-

bepaalde natuursteensoorten te kiezen, maar bovenal

tografische documentatie worden verzameld en geor-

blijkt dat deze redenen vaak niet worden uitgesproken,

dend.

of in ieder geval niet worden vastgelegd. Het is juist

Wanneer het voorgaande voorzien wordt van een set revisietekeningen waarin de ingrepen duidelijk worden aangegeven en dit geheel wordt gecompleteerd met fotografisch materiaal en een beschrijving van het restauratieproces en alle belangrijke keuzes en argu-

deze verantwoording waarop de nadruk zou moeten liggen bij het maken van een restauratieverslag.

11.8 Gaat behouden voor vernieuwen?

mentaties is de documentatie van de restauratie In hoofdstuk 1 zijn de belangrijkste teksten over de

compleet.700

theorie van restaureren in Nederland bij elkaar geEr zijn vier redenen aan te wijzen waarom het hiervoor

bracht. Diverse richtlijnen, charters en beleidsdocu-

geschetste niet in de praktijk wordt gebracht. Aller-

menten zijn bekeken op hun uitspraken over de uitvoe-

eerst is het maken van een gedegen restauratieverslag

rende monumentenzorg. In deze paragraaf wordt

niet wettelijk verplicht. Er is geen (financieel) dwang-

gekeken in hoeverre de theoretische uitgangspunten in

middel om een restauratieverslag af te dwingen. De

relatie staan tot de uitvoeringspraktijk zoals die bij

tweede reden is het ontbreken van geld voor het ma-

restauraties in het algemeen en de in hoofdstuk 6 tot

ken van een restauratieverslag. Het documenteren van

en met 10 geanalyseerde restauraties is waargenomen.

een restauratie behoort niet tot de subsidiabele kos-

Voor wat betreft het behoud en herstel van natuur-

ten. Hierdoor zullen weinig opdrachtgevers bereid zijn

steenconstructies bevindt de Nederlandse monumen-

om te investeren in een restauratieverslag. Ten derde

tenzorg zich duidelijk in een spagaat. Reeds sinds 1917,

is er geen (onderdeel van een) organisatie en systema-

toen de Grondbeginselen van de Nederlandse Oudheid-

tiek die tot doel heeft restauratieverslagen te archive-

kundigen Bond werden gepubliceerd met een voor-

ren en te ontsluiten, waardoor informatie verspreid

woord van Kalf dat afsloot met de woorden “Behouden

raakt. Als vierde en laatste reden voor het ontbreken

gaat vóór vernieuwen” ligt de nadruk in het Nederland-

van documentatie en verantwoording van restauraties

se monumentenbeleid op het belang van het behoud

moet de hands-on mentaliteit van de bedrijfskolom

van de materiële aspecten van monumenten. Echter

worden genoemd. Het ontbreken van een wetenschap-

het onderzoek van de casussen laat zien dat in de loop

pelijke aanpak van restauraties en de gewoonte om

van ongeveer 150 jaar zeer veel authentieke natuur-

veel beslissingen op het werk te nemen leiden ertoe

steen is vervangen zonder dat de noodzaak daartoe

dat weinig beslissingen worden vastgelegd. Dit in te-

achteraf vast te stellen is of zelfs naar de huidige in-

genstelling tot de gebruikelijke methode bij de restau-

zichten betwijfeld kan worden. Dit is op een aantal as-

ratie van kunst.

pecten terug te voeren, allereerst het restauratieproces zelf.

11.7.4 Restauratieverantwoording Het meest lastige onderdeel van het hiervoor genoem-

Steeds vaker wordt het bouwproces als leidraad geno-

de rijtje waarop documentatie van een restauratie ant-

men bij de afweging of natuursteen behouden kan wor-

236

Conclusies

den of vervangen moet worden. Het, vanuit financieel

uitbreiden van figuratieve programma’s van kerken was

oogpunt geformuleerde, uitgangspunt dat een gebouw

algemene praktijk. Ook de oppositie die hiertegen ge-

of gebouwonderdeel slechts eens in de veertig of vijf-

voerd werd door Kalf en zijn volgers is genoegzaam be-

tig jaar in de steigers mag staan leidt bij veel monu-

kend. Denslagen en Van Wezel bespreken bijvoorbeeld

menten tot het besluit om meer natuursteen te ver-

uitvoerig de strijd tussen Kalf en de broers Van Nieu-

vangen dan op het moment van restauratie strikt

kerken over de vormgeving van de wimbergvullingen

noodzakelijk is. Niet het behoud van zoveel mogelijk

aan de kooromgang van de Onze-Lieve-Vrouwekerk te

historisch materiaal, maar het reduceren van de kans

Breda (zie ook hoofdstuk 6).702 Overigens werd er on-

op toekomstig onderhoud - waarvan lang niet altijd

danks de oppositie nog steeds veel beeldhouwwerk

evident is dat dit ook echt zal moeten plaatsvinden - is

vervangen en aangevuld, alleen werd de vormgeving

leidend voor de keuze.

moderner.

Binnen het credo behouden gaat voor vernieuwen

Vreemd genoeg werd er in de jaren negentig van de

zou het introduceren van nieuw materiaal ter vervan-

twintigste eeuw, tijdens de restauratie door Van Stigt,

ging van bestaand materiaal eigenlijk alleen gewenst

weinig discussie gevoerd over de aanpassing van de

moeten zijn wanneer het betreffende bestaande mate-

vormgeving van de pinakels. Een vergelijking van de pi-

riaal een gevaar oplevert doordat het kan bezwijken,

nakels van Van Nieukerken met de pinakels van Van

of dat de verwering vergaande vervolgschade aan het

Stigt laat zien dat de fijne onderdelen van de pinakels

gebouw zou kunnen initiëren of bevorderen. Zolang er

zoals de hogels, schotels en pironnen iets zwaarder

geen zekerheid is over de toekomstige degradatie van

zijn uitgevoerd tijdens de laatste restauratiecampagne

het materiaal is er binnen het genoemde credo eigen-

(zie afbeelding 11.16 en 11.17). Hier lagen geen kunst-

lijk geen reden tot vervanging op voorhand. Aangezien

historische uitgangspunten aan ten grondslag; alle aan-

het zelden mogelijk is om met zekerheid te bepalen of

passingen waren gebaseerd op de geconstateerde tech-

een blok natuursteen binnen vijftig jaar dusdanig ver-

nische problemen met de oude pinakels. Dus niet

weerd zal zijn dat het een gevaar oplevert is het dui-

alleen de steensoort werd aangepast, ook de vormge-

delijk dat er andere belangen prevaleren boven het uit-

ving, beide sterk redenerend vanuit de beoogde

gangspunt behouden gaat voor vernieuwen. De

duurzaamheid.

Nederlandse neiging om alles ‘netjes’ te willen maken speelt hierbij duidelijk een rol en botst met de uit-

De vervanging van de pinakels op de voorgevel van het

gangspunten van de Nederlandse monumentenzorg,

stadhuis te Gouda laten een nog grotere aanpassing

voortkomend uit het gedachtegoed van Ruskin zoals hij

zien (zie afbeelding 9.19 en 9.20). Hier is de vormge-

dat treffend beschreef in zijn Seven Lamps of

ving van de pinakels dusdanig aangepast dat er ruimte

Achitecture.701

kwam voor een extra hogel. Dat de negentiende-eeuwse pinakels aan het stadhuis moesten worden vervan-

Bij alle onderzochte casussen is ook sprake van het

gen vanwege de veiligheid is goed voorstelbaar. Echter

vervangen en/of aanvullen van beeldhouwwerk. Dat

het aanpassen van de vormgeving van de pinakels zon-

aan het einde van de negentiende eeuw en het begin

der dat hiervoor een historische noodzaak bestond past

van de twintigste eeuw hierbij de stelling behouden

niet binnen de uitgangspunten van de Grondbeginselen,

gaat voor vernieuwen meestal geen uitgangspunt was,

en ook niet binnen het Charter van Venetië, de Restau-

is algemeen bekend. Het completeren, verbeteren en

ratienota of de Algemene uitgangspunten voor het res-

Conclusies

237

Afbeelding 11.16 Kruisbloem, vermoedelijk in Reffroy, ontworpen en uitgevoerd onder leiding van Van Nieukerken in de jaren tien van de twintigste eeuw (architectenbureau J. van Stigt bv. 1993).

Afbeelding 11.17 Kruisbloem in Tepla trachiet, geplaatst tijdens de restauratie onder leiding van Van Stigt (januari 2006).

taureren van gebouwen. De laat negentiende-eeuwse

het steenoppervlak dat aan de buitenlucht wordt

vormgeving is hier vervangen door een laat twintigste-

blootgesteld verminderd en de gevoeligheid voor ver-

eeuwse vormgeving, zonder dat dit gedocumenteerd is

weringsprocessen verkleind (zie afbeelding 10.18). In

of hier verantwoording over is afgelegd. Onafhankelijk

technische zin is deze redenering volstrekt legitiem,

van de kwaliteit van de nieuwe vormgeving ging ver-

echter de kunsthistorische en esthetische impact van

nieuwen hier duidelijk voor behouden.

deze ingreep verlangt ook een gedegen inbreng vanuit

De aanpassingen aan de vormgeving van de hogels

deze disciplines en een bijbehorende documentatie en

aan de Bartholomeusbasiliek te Meerssen (zie hoofd-

verantwoording. De noodzakelijke vernieuwing van ma-

stuk 10) laten een beeld zien, vergelijkbaar met de res-

teriaal om technische redenen heeft ook hier geleid tot

tauratie Van Stigt in Breda. Ter wille van de duurzaam-

een vernieuwing van de vormgeving.

heid zijn de nieuwe hogels hier minder scherp uitgevoerd, waardoor er meer steenmassa blijft staan

De Restauratienota (1982) pleitte voor het inzetten van

en minder diepe insnijdingen ontstaan. Hierdoor werd

moderne technieken, omdat het gebruik van traditio-

238

Conclusies

Afbeelding 11.18 Het gebruik van een kettingzaag voor de verwijdering van dagkantblokken aan een venster van de SintWillibrordusbasiliek te Hulst.703

Afbeelding 11.19 Sporen van een kettingzaag na verwijdering van een gootlijst aan de Sint-Janskathedraal te ’s-Hertogenbosch (juni 2007).

nele technieken de productie van pastiche in de hand zou werken. Het gebruik van moderne technieken en gereedschappen ten behoeve van het vervangen van natuursteen heeft echter ook een keerzijde doordat het vaak leidt tot schade aan origineel materiaal dat niet vervangen hoeft te worden. Dit kan nooit de intentie zijn geweest van de Restauratienota uit 1982. Afbeeldingen 11.18 en 11.19 laten bijvoorbeeld de gevolgen zien van het gebruik van een kettingzaag. Dit gereedschap is zeer groot en grof, waardoor schade onvermijdelijk is. Wanneer behouden boven vernieuwen wordt gesteld is vermijdbare schade zoals getoond op afbeelding 11.19 onacceptabel en daarmee het gebruik van dergelijk gereedschap ook. Overigens kan van deze situatie nog worden aangevoerd dat de schade na restauratie aan het oog is onttrokken, iets dat bij schades ten gevolge van het onzorgvuldig uitslijpen van voegwerk niet mogelijk is (afbeelding 11.20).

Afbeelding 11.20 Schade aan de zandsteen van de gevel van het Amsterdam Diamond Centre ten gevolge van het uitslijpen van het voegwerk (februari 2010).

wekerk te Breda werd gedaan, worden genoemd. OmIn dit kader moet ook het ‘mooi maken’ met reparatie-

wille van het gave en volledige beeld van de pinakels

mortel, zoals dat bijvoorbeeld aan de Onze-Lieve-Vrou-

werden bij de restauratie onder leiding van Van Stigt

Conclusies

239

catie nodig met andere disciplines.704 De restauratiearchitect moet hier bovenop nog specifieke kennis over en vaardigheid in het onderkennen van cultuurhistorische waarden van bestaande gebouwen bezitten. Ook is kennis over historische bouwstijlen, constructiewijzen en materialen inclusief hun verweringsprocessen noodzakelijk om restauraties te kunnen uitvoeren.705 Wanneer restauratie aan de orde is, dan is de architect degene die de opname van onder andere de staat van de natuursteen doet, deze analyseert of dit proces coördineert. Op basis hiervan en in overleg met andere betrokkenen bij het restauratieproces komt de keuze voor interventie tot stand. Uit dit onderzoek naar de vervanging van natuursteen bij restauraties is gebleken dat er naast de architect diverse terugkerende personen en instanties in meer of mindere mate betrokken zijn bij de keuze voor een natuursteensoort ter vervanging van bestaande natuursteen. Dit zijn ondermeer opdrachtgevers, aannemers, opzichters, natuursteenleveranciers, externe adviseurs en onderzoekers en adviAfbeelding 11.21 Pinakel aan de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda die gerepareerd wordt met mortel (Architectenbureau Van Stigt bv.).

seurs van monumentenzorg.706 De keuze voor een vervangende steensoort gaat vaak

de slechte, verweerde stukken van de hogels, maar ook

tussen steensoort A, B en C, terwijl idealiter de keuze

de schacht afgeschraapt, het oppervlak ruw gemaakt

zou moeten worden gebaseerd op een aantal uitgangs-

en de ontbrekende delen bijgeboetseerd met behulp

punten waar de steen aan zou moeten voldoen. Wan-

van een mortel (afbeelding 11.21). Het herstellen van

neer deze uitgangspunten in een vroeg stadium in

het vroeg twintigste-eeuwse beeld heeft hier gepreva-

overleg tussen architect en andere betrokkenen tot

leerd boven het behoud van een situatie die duidelijk

stand komen, kunnen situaties, zoals die zich bijvoor-

was gekenmerkt door tientallen jaren verwering. Ver-

beeld aan het noordertransept van de Maria-Magdalen-

nieuwing en verfraaiing werden boven behoud en con-

akerk te Goes voordoen, voorkomen worden (zie af-

serveren gesteld.

beelding 7.12). Hier is men te ver gegaan in het toepassen van Portland kalksteen voor hogels en toten,

11.9 Prestatiebeschrijving

waardoor de witte kalksteen zeer sterk contrasteert

Van een architect wordt verwacht dat hij een belang-

met de grijs-bruin-zwarte kleur van de zandsteen. Door

rijke rol speelt in het volledige ontwerpen bouwtra-

communicatie- en financieringsproblemen is de voor-

ject van initiatief tot en met realisatie en eventuele

keur van Overeem voor Volvic basalt hier niet uitge-

nazorg. Tijdens dit proces wordt een beroep gedaan op

voerd.707 Wanneer in een vroeg stadium en in overleg

een groot aantal competenties en er is veel communi-

met diverse betrokkenen de wens tot aanbrengen van

240

Conclusies

het lofwerk was voorzien van de eis tot compatibiliteit

bevatten een belangrijk deel van de argumenten voor

met de Bentheimer zandsteen en deze eis was vertaald

het formuleren van de prestatiebeschrijvingen voor

in een beschrijving van de gewenste kleur en uitstra-

een vervangende steensoort.

ling was hier vermoedelijk nooit een wit getinte kalksteen, maar eerder een donkerder basalt gebruikt.

Uit de casussen komt een aantal, hierna te bespreken,

Desnoods had men kunnen beslissen de kalksteen di-

terugkerende onderdelen naar voren, die onder de drie

rect na aanbrengen van een donkerder kunstmatig pa-

aspecten van compatibiliteit geschaard kunnen wor-

tina te voorzien.

den. Wanneer op deze onderdelen de gewenste prestaties worden geformuleerd, vormen deze een richtlijn

11.9.1 Compatibiliteit als eis

voor het kiezen van een vervangende steensoort. Alle

Uit deze studie en het voorgaande voorbeeld is geble-

betrokkenen kunnen hierbij hun expertise en mening

ken dat er in het keuzeproces rond een restauratie

op de diverse thema’s leveren zodat de gewenste pres-

nauwelijks eisen worden geformuleerd waaraan ver-

taties kunnen worden geformuleerd zonder dat er al di-

vangende natuursteen zou moeten voldoen. Hierdoor is

rect een discussie over steensoorten ontstaat. Uitein-

veel vervangende natuursteen gekozen zonder dat

delijk is het aan de verantwoordelijke betrokkenen om

hiervoor een duidelijke argumentatie bestaat. Deze te-

verschillende steensoorten te toetsen aan de eerder

kortkoming, die uiteindelijk grote consequenties heeft

geformuleerde prestatiebeschrijving en één of meer-

voor de mogelijkheid om te leren van voorgaande in-

dere steensoorten te kiezen.

grepen, is te ondervangen met behulp van een aantal prestatiebeschrijvingen, gebaseerd op de eis dat ver-

Historische compatibiliteit

vangende natuursteen compatibel moet zijn met de

Om de gewenste prestaties op het gebied van histori-

aanwezige steensoort(en). Het doel van het formuleren

sche compatibiliteit te benoemen kan dit aspect wor-

van prestatiebeschrijvingen is om uitgangspunten vast

den verdeeld in twee onderdelen (zie paragraaf 1.4).

te leggen waarop gebaseerd in een later stadium de

Beide onderdelen hebben te maken met continuïteit,

vervangende natuursteen gekozen kan worden. De ver-

met het verschil dat in de ene situatie wordt gerefe-

schillende aspecten van compatibiliteit, te weten de

reerd aan de originele steensoort en in de andere aan

historische, esthetische en technische aspecten bieden

eerdere vervangende steensoorten. Bij dit aspect kan

de mogelijkheid om de gewenste prestaties onder te

bijvoorbeeld het belang worden benoemd van de keuze

verdelen. De eisen met betrekking tot duurzaamheid

voor een steensoort die gelijk is aan de originele of

worden hierbij onder de technische compatibiliteit ge-

een eerdere vervangsteen, vanwege de grote homoge-

schaard.

niteit en het historisch belang van deze eenheid. Met

Om tot een bepaling van de gewenste prestaties te

andere argumenten kan hierbij worden vastgelegd dat

komen is het noodzakelijk om het betreffende monu-

een vervangende steensoort juist een bijdrage moet

ment en de daaraan toegepaste natuursteensoorten

leveren aan de grote verscheidenheid van natuursteen-

goed te kennen. Het gaat hierbij niet alleen om de

soorten aan het monument, omdat dit bijvoorbeeld

steensoorten; ook hun exacte plaats, hun jaar van toe-

voorkomt uit een historisch gegroeide situatie en de

passing, hun reden van toepassing, afwerking, etc.

gebrekkige beschikbaarheid van steensoorten in be-

moeten geïnventariseerd worden. Deze gegevens, in

paalde jaren.

combinatie met de technische staat van het materiaal

Conclusies

241

Streven naar continuïteit als vorm van historische

Geometrie ten slotte is het laatste onderdeel van

compatibiliteit zou in de toekomst bij restauratie van

het esthetische aspect van compatibiliteit. Doordat

de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda (zie hoofdstuk 6)

sommige steensoorten slechts in beperkte maten gele-

bijvoorbeeld kunnen leiden tot het opnieuw toepassen

verd kunnen worden kan het zo zijn dat, wanneer een

van Obernkirchener zandsteen of aan de Grote Kerk te

hoge prioriteit gelegd wordt bij grote dimensies, een

Dordrecht (zie hoofdstuk 8) tot het opnieuw toepassen

aantal steensoorten wordt uitgesloten. Ook kan hierbij

van grijs Beiers graniet ter vervanging van witte Belgi-

het belang van de oorspronkelijke blokken- en lagen-

sche steen omdat deze steensoorten reeds een waar-

verdeling worden vastgelegd met de wens om hier wel,

devol onderdeel vormen van de historisch gegroeide si-

of juist niet op aan te sluiten.

tuatie van beide kerken. Met het opnieuw toepassen van deze steensoorten wordt de nadruk op de histori-

Technische compatibiliteit

sche compatibiliteit gelegd.

De prestatiebeschrijving met betrekking tot technische compatibiliteit waar een vervangende natuursteen-

Esthetische compatibiliteit

soort aan moet voldoen kan aan de hand van drie on-

De vier meest kenmerkende onderdelen van het esthe-

derdelen plus de gewenste duurzaamheid worden be-

tische aspect van compatibiliteit zijn kleur, textuur, af-

schreven. Het eerste onderdeel is de mineralogische

werking/bewerking en geometrie. Met name kleur is

samenstelling. In de context van compatibiliteit is dit

sterk afhankelijk van verwering, daarom valt dit onder-

onderdeel van belang omdat een (sterk) afwijkende

deel in twee delen uiteen te weten de kleur vlak na

mineralogische samenstelling bijvoorbeeld kan resulte-

plaatsing en de kleur na jaren van expositie.

ren in afwijkende verweringsprocessen, drooggedrag

Textuur is naast kleur een belangrijk onderdeel van esthetische compatibiliteit waarop uitgangspunten met

en oppervlaktestructuur. Voor het tweede onderdeel van technische compati-

betrekking tot natuursteenkeuze moeten worden vast-

biliteit moeten voorwaarden worden geformuleerd met

gelegd. De uitstraling van natuursteen wordt sterk be-

betrekking tot de porositeit (poriegrootteverdeling)

paald door de oppervlaktestructuur van de steen. Een

van de vervangende natuursteensoort. De poriestruc-

homogene structuur zoals diverse zandstenen en kalk-

tuur is van belang voor wateropname en drooggedrag.

stenen kennen, wijkt sterk af van de grofporeuze

Een sterk afwijkende porositeit van de vervangende

structuur van bijvoorbeeld Muschelkalksteen of tuf-

steen kan bijdragen aan bepaalde verweringsproces-

steen. De mate waarin het belang van bijvoorbeeld een

sen, die eventueel versterkt aan de omgevende (origi-

grove of homogene structuur wordt vastgelegd als uit-

nele) steen zouden kunnen gaan optreden.

gangspunt bij de keuze voor natuursteen maakt sommige soorten tot mogelijke steen en sluit andere uit.

Omgevingsfactoren is het derde onderdeel van technische compatibiliteit. Hierbij moeten de presta-

Het derde onderdeel waarop uitgangspunten met

ties worden beschreven waaraan een te kiezen steen-

betrekking tot esthetische compatibiliteit kunnen wor-

soort moet voldoen, bijvoorbeeld met betrekking tot

den vastgelegd is de afwerking/bewerking. De gewens-

de gevoeligheid voor beschadiging ten gevolge van

te prestaties die bij dit onderdeel worden vastgelegd

vandalisme.

geven in zekere zin ook richting aan de steenkeuze,

De vereiste duurzaamheid moet als laatste onder-

omdat niet alle afwerkingen mogelijk zijn op alle

deel van de technische compatibiliteit beschreven wor-

steensoorten.

den. De condities waaraan de steen zal worden bloot-

242

Conclusies

gesteld moeten zo goed mogelijk beschreven worden naast de gewenste gebruiksduur.

Door het toevoegen van een kolom waarin de prioriteit van één of enkele uitgangspunten wordt vastgelegd kan binnen het model de nadruk op bepaalde aspecten

11.9.2 Onderlegger

worden gelegd.

Wanneer met behulp van bovenstaande onderdelen van compatibiliteit de gewenste prestaties worden be-

De onderlegger ten behoeve van het formuleren van

schreven, ontstaat een lijstje met uitgangspunten op

uitgangspunten voor het kiezen van vervangende na-

basis waarvan een vervangende natuursteensoort geko-

tuursteensoorten biedt de mogelijkheid om de vervan-

zen kan worden. De onderlegger (zie tabel 11.5) geeft

ging van natuursteen bij restauratie van monumenten

de belangrijkste onderwerpen weer. Door de afmetin-

op wetenschappelijke wijze aan te pakken. Door het

gen van het te restaureren object of de inhomogeniteit

beschrijven van de gewenste prestaties en deze te ge-

van de toegepaste steensoorten aan het gebouw of de

bruiken om natuursteensoorten aan te toetsen ontstaat

verschillende functies die vervangende natuursteen

op natuurlijke wijze een discussiestuk dat op haar

moet vervullen is het mogelijk dat de onderlegger

beurt uitnodigt om het keuzeproces te documenteren

meerdere malen wordt gebruikt binnen één restaura-

en de uiteindelijke keuze te verantwoorden. De docu-

tiecampagne. Met name eisen met betrekking tot de

mentatie en verantwoording zullen na verloop van tijd

duurzaamheid zullen leiden tot differentiatie, omdat

waardevol blijken wanneer nieuwe interventies in het

deze zeer sterk afhankelijk zijn van de functie en de

gebouw noodzakelijk zijn: kennis uit het verleden geeft

oriëntatie aan het te restaureren object of onderdeel

handvatten voor de toekomst.

van het object. Tabel 11.5

Onderlegger voor formulering uitganspunten natuursteenkeuze.

Prestatiebeschrijving

Prioriteit

Historische compatibiliteit Continuïteit - origineel Continuïteit - vervangsteen Esthetische compatibiliteit Kleur – nieuw Kleur – na verloop van tijd Textuur Afwerking/bewerking Geometrie Technische compatibiliteit Mineralogische samenstelling Porositeit Omgevingsfactoren Duurzaamheid

Conclusies

243

11.10 Samenvattend

van toepassing van duurzame steensoorten, zoals basalt en trachiet, ter vervanging van witte Belgische

Eén van de doelstellingen van het onderzoek was ant-

steen hangt nauw samen met het Zandsteenbesluit van

woord krijgen op de vraag welke argumenten een rol

1951. In de jaren tachtig van de twintigste eeuw wordt

hebben gespeeld bij het kiezen van vervangende na-

deze trend versterkt door de constatering van dikke

tuursteensoorten voor witte Belgische steen. Tijdens

gipskorsten op kalksteen ten gevolge van luchtveront-

het onderzoek kwam een aantal argumenten naar vo-

reiniging en de voorspellingen dat de hieraan gerela-

ren die gegroepeerd kunnen worden tot een karakteri-

teerde problematiek zich zou voortzetten.

sering van perioden zoals de wens tot toepassing van harde, homogene steensoorten in de periode tot WO I,

Voor wat betreft de gebruiksduur van vervangende

een vroege vorm van het streven naar toepassing van

steensoorten wordt geconcludeerd dat alle toegepaste

duurzame steensoorten. Deze periode werd gevolgd

steensoorten duurzaam genoeg zijn gebleken voor toe-

door een periode waarin de beschikbaarheid van

passing in parementwerk en dat dit, op enkele uitzon-

steensoorten vanwege de oorlog richtinggevend was

deringen na, ook geldt voor eenvoudig lijstwerk en be-

voor het keuzeproces. De twintiger en dertiger jaren

schut geprofileerd werk. Met betrekking tot de

worden gekenmerkt door keuzeargumenten gebaseerd

vensters is gebleken dat veel vervangende natuursteen

op aspecten van esthetische en historische compatibili-

nog steeds in gebruik is en dat veel vervangingen van

teit die leidden tot de toepassing van steensoorten die

vervangstenen vooral te wijten zijn aan roestende ijze-

bijdroegen aan een rustieke uitstraling. In de periode

ren brugstaven. Ettringer tufsteen vormt een negatieve

na WO II werden duurzaamheidsargumenten steeds va-

uitzondering; dit materiaal toegepast als montant of

ker gebruikt, in het begin gecombineerd met de gevol-

tracering kent vaak slechts een gebruiksduur van 60 tot

gen van beperkte beschikbaarheid en gecombineerd

90 jaar.

met onderdelen van esthetische compatibiliteit. Vanaf


ongeveer 1960 werd het streven naar duurzame steen-


soorten sterker en kwamen uitgesproken compatibili-


teitsargumenten nauwelijks meer voor. Tot slot kunnen


de keuzeargumenten uit de periode 1980 tot 2000 wor-

zoals balustraden. De meeste steensoorten, die wer-

den samengevat met de wens tot ‘extreme’ duurzaam-

den toegepast voor vrijstaande pinakels hebben een

heid terwijl bij diverse restauraties de verschillende

gebruiksduur gekend van maximaal 50 tot 105 jaar. Uit-

aspecten van compatibiliteit weer, zij het beperkt,

zondering hierop vormen de Savonnières in Zuid-Lim-

aandacht krijgen.

burg en de Udelfanger zandsteen aan de Grote Kerk te

Met het voorgaande is reeds een antwoord gegeven

Dordrecht.

op de vraag naar het bestaan van trends in de toepassing van vervangende natuursteensoorten. Hierbij

Met betrekking tot vervangreeksen is geconcludeerd

dient nog te worden aangevuld dat het streven naar es-

dat er een opvallend grote diversiteit aan steensoorten

thetische en historische compatibiliteit in het interbel-

is gebruikt ter vervanging van de originele witte Belgi-

lum werd geïnitieerd door de Grondbeginselen en Voor-

sche steen. Er is geen patroon waaruit blijkt dat alle

schriften voor het behoud, de herstellingen de

vervangreeksen dezelfde beweging maken, het blijkt

uitbreiding van oude bouwwerken uit 1917. De trend

dat vele combinaties voorkomen. Vulkanische gesteen-

244

Conclusies

ten en sedimentaire gesteenten wisselen elkaar af. De tendens hierbij is dat de tweede vervanging meestal

ties) zou een nieuwe actuele dimensie toevoegen. Financiële argumentaties voor de keuze van vervan-

werd uitgevoerd in een duurzamer geachte steensoort

gende steensoorten zijn in dit onderzoek niet diep-

dan de eerste vervanging.

gaand onderzocht. Er is wel gebleken dat met name Ettringer tufsteen en Udelfanger zandsteen vaak (mede)

Tijdens het onderzoek is gebleken dat het zeer moei-

werden gekozen vanwege hun gunstige prijs en relatief

lijk te achterhalen is waarom gebouwen op een bepaal-

lage verwerkingskosten. Bij de laatste restauratie van

de manier gerestaureerd zijn. Ook het keuzeproces

de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda is een aantal mo-

rond natuursteen blijkt nauwelijks gedocumenteerd.

gelijke steensoorten onder andere vergeleken op hun kostprijs, hierbij is de prijs echter geen doorslagge-

Er is een onderlegger ontwikkeld ten behoeve van het

vend keuzeargument geweest. Nader onderzoek naar

formuleren van uitgangspunten voor het kiezen van

de aan natuursteenvervanging gerelateerde kosten zou

vervangende steensoorten om aan het geconstateerde

de mogelijkheid geven om in combinatie met de vast-

probleem van onvolledige documentatie en verant-

gestelde vervangreeksen ook in economische zin te re-

woording tegemoet te komen.

flecteren op de duurzaamheid van interventies.

11.11 Aanbevelingen voor nader onderzoek

Dit onderzoek was geconcentreerd op vervanging van witte Belgische steen. Uitbreiding naar de voornaamste andere twee in Nederland veel gebruikte natuursteen-

11.11.1 Specifieke aanbevelingen

soorten, tufsteen en zandsteen is aanbevelingswaardig

In dit onderzoek hebben de restauratie-architecten centraal gestaan en is in redelijk algemene zin stilge-

Veel adviseurs van de RCE en haar rechtsvoorgangers

staan bij de rol van adviseurs van de RCE (en haar

die betrokken waren bij de keuze voor vervanging van

rechtsvoorgangers). De rol die steenleveranciers en

natuursteen en de keuze voor vervangende natuur-

steenhouwers in het keuzeproces spelen is niet inten-

steensoorten, zoals Odé, Van der Schaft, Slinger, Over-

sief onderzocht, evenmin als de rol van bouwhistorici

eem, hadden een achtergrond als beeldhouwer. Enke-

en opdrachtgevers. Verder onderzoek naar de invloed

len, zoals Van der Veen en Querido hadden een

van steenleveranciers en steenhouwers op de steen-

technische achtergrond. Het zou interessant zijn na te

keuze zou een completer beeld kunnen geven van de

gaan welke invloed de achtergrond van deze adviseurs

keuze voor ‘nieuwe’ steensoorten in de restauratie en

heeft gehad op het maken van keuzes met betrekking

de gevolgen hiervan met betrekking tot compatibiliteit

tot vervanging van natuursteen en wat de gevolgen

en duurzaamheid. De indruk bestaat dat de rol van

hiervan zijn geweest voor de compatibiliteit en duur-

(bouw)historici met betrekking tot de keuze voor ver-

zaamheid van de voorgestelde interventie.

vangende steensoorten vooral in de laatste decennia aanmerkelijk groter is geworden. Dit blijkt onder ande-

Er wordt aanbevolen als verdere praktische uitwerking

re uit het gegeven dat bij steeds meer (grote) restaura-

van deze studie een beeldatlas met voorbeelden van

ties (bouw)historisch onderzoek wordt gedaan; onder-

steensoorten en –typen met daarin duidelijk zichtbaar

zoek naar hun invloed vooral bij de meer recente grote

hun visuele kenmerken te ontwikkelen. Deze atlas kan

restauraties (veelal de zo genaamde kanjerrestaura-

een bijdrage leveren aan het beargumenteerd kiezen

Conclusies

245

van (vervangende) steensoorten. In verband met het

ste eeuw veelvuldig gebruik werd gemaakt van natuur-

beoordelen van de esthetische compatibiliteit met te

steenreparatiemortels naast het vervangen van natuur-

vervangen en omringend materiaal is het noodzakelijk

steen. De afweging tussen vervangen, repareren en

om de foto’s te voorzien van diverse data zoals oriën-

ongemoeid laten komt uit de casussen niet duidelijk

tatie, aantal jaren van expositie, gegevens over even-

naar voren. Daarnaast laten de casussen een zeer di-

tuele reiniging, toegepaste oppervlaktebehandeling,

vers beeld zien over de duurzaamheid en de compati-

etc. Voor de beoordeling van de technische compatibi-

biliteit van reparatiemortels met witte Belgische

liteit zijn gegevens nodig als mineralogische samenstel-

steen. Meer onderzoek naar reparatiemortels in relatie

ling, waterabsorptiecoëfficiënt (WAC), poriegroottever-

tot duurzaamheid en compatibiliteit is wenselijk om

deling.

deze jonge restauratietechniek beter en verantwoord te kunnen beoordelen.

Om een beter inzicht te krijgen in de compatibiliteit en de duurzaamheid van vervangende steensoorten is het

11.11.2 Algemene aanbevelingen

wenselijk om restauraties te laten volgen door een mo-

De geconstateerde onvolledigheid van documentatie en

nitoringprogramma waarin de verweringsprocessen van

verantwoording betreffende restauraties en de daar-

originele en vervangende natuursteen worden gevolgd

mee samenhangende problematiek vraagt om brede

en geanalyseerd op hun technische en esthetische ge-

aandacht. Er wordt aanbevolen om nader onderzoek te

volgen om de hiermee opgedane kennis weer in te zet-

doen naar de (financiële) mogelijkheden om documen-

ten bij komende restauraties. Uit deze studie komt

tatie en verantwoording standaard op te nemen in ie-

naar voren dat dergelijke kennis zeker ontbreekt voor

der restauratieproces. Daarnaast is onderzoek nodig

de duurzaam ge(d)achte vulkanische steensoorten zo-

naar de gewenste vorm en inhoud hiervan en de ma-

als trachieten en basalten.

nier van archiveren en ontsluiten.

Mede met het oog op een meer wetenschappelijke aan-

Ten aanzien van het keuzeproces wordt nadrukkelijk

pak van het kiezen van vervangende steensoorten is

aanbevolen meer gebruik te maken van (technisch-we-

het gewenst om nader onderzoek te doen naar de

tenschappelijk) onderzoek aan zowel de bestaande als

technische compatibiliteit van vervangende steensoor-

mogelijke vervangende materialen. Het keuzeproces

ten in relatie tot de originele witte Belgische steen.

zelf, inclusief de gemaakte keuzes en de argumentaties

Hier dient de mortel nadrukkelijk bij te worden betrok-

dienen gedocumenteerd te worden en eenvoudig be-

ken; de compatibiliteit van toegepaste (voeg)mortelre-

schikbaar te zijn voor evaluatie, teneinde een leerpro-

paraties heeft nadrukkelijk meer aandacht nodig.

ces zowel op basis van successen als mislukkingen mo-

In lijn met de voorgaande aanbeveling verdienen

gelijk te maken en zo bij te dragen aan betere

ook steenreparatiemortels meer aandacht. Tijdens het

restauraties in de toekomst. Het model zoals voorge-

onderzoek is gebleken dat reeds in jaren zestig, maar

steld in hoofdstuk 11.9 geeft hiervoor een mogelijke

vooral in de jaren tachtig en negentig van de twintig-

richting.

246

Conclusies

Noten

1

2

3 4 5

6

7 8

Restauratie wordt in dit proefschrift gebruikt als containerbegrip volgens de definitie van Temminck Groll uit 1979: Restaureren veronderstelt het met zorg bezig zijn met objecten, die eerder door anderen zijn gemaakt, omdat men daarin waarden – van welke aard ook – onderkent, die men de moeite waard vindt om aan de volgende generaties door te geven. Doorgaans zijn deze objecten al één of meerdere malen door tussenliggende generaties aangepast of gewijzigd. Het “restaureren” maakt al heel lang deel uit van het totaal aan bouwkundige activiteiten. Restaureren kan omvatten alle werkzaamheden variërend tussen: - het volledig terugbrengen in de staat van het oor spronkelijke ontwerp; - het conserveren in de toestand, waarin het object wordt aangetroffen, alle wijzigingen sinds de bouw respecterend. Volgens de definitie zoals die in de Nederlandstalige Art & Architecture Thesaurus (AAT-Ned) is opgenomen (zie: http://www.aat-ned.nl/, bezocht mei 2009) Volgens de definitie in Teutonico et al. 1997, p 294 Zie bijvoorbeeld Tillema 1975, Denslagen 1987 en Jokilehto 1999 Officieel is er in Nederland vanaf 1810 sprake van overheidsbemoeienis met de monumentenzorg door het decreet van Montalivet. Van actieve overheidsbemoeienis met de monumentenzorg in Nederland kan echter pas worden gesproken vanaf 1874 met de instelling van het College van Rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst in reactie op het artikel Holland op zijn smalst van Victor de Stuers uit 1873. Zie bijvoorbeeld Tillema 1975. Zie Van Leeuwen 1995, p. 77-79. Ook met deze steenkeuze was nog niet iedereen tevreden. Deze week nog steeds af van de ‘oorspronkelijke’ steen. Zie ook hoofdstuk 10 Zie bijvoorbeeld Kalf 1924 Geologisch gezien is het gebruik van de term mergel niet juist, omdat hiermee een mengsel van klei en fijne kalk wordt aangeduid, terwijl we hier te maken hebben met een zeer zuivere kalksteen. Vanwege het algemene gebruik van de term wordt deze hier toch gehanteerd

9 10

11 12 13 14 15

16 17

18 19 20 21 22 23 24 25 26

27

Noten

Zie Slinger et al. 1980, Dubelaar et al. 2007 en Nijland et al. 2006 Sensu stricto is ook Kolenzandsteen en Nivelsteiner zandsteen tot boven de rivieren toegepast, echter in nog geringere mate dan mergel. Kolenzandsteen is bijvoorbeeld toegepast aan het Romeins castellum te Utrecht. Nivelsteiner zandsteen is bijvoorbeeld toegepast aan de Pandhof van Ste. Marie te Utrecht Zie Slinger et al. 1980, Janse en de Vries 1991 en Van Tussenbroek 2006 Zie ook Van der Heide 1985 en Lewe 1995 Zie bijvoorbeeld Elias 1909 De Goeje 1993 Zie http://wetten.overheid.nl/BWBR0008498/Hoofdstuk4/Afdeling6/Artikel460/tekst_bevat_zandsteen/geldigheidsdatum_05-08-2009 (bezocht 5 augustus 2009) voor artikel 4.60 van het Arbeidsomstandhedenbesluit en http://wetten.overheid.nl/BWBR0013042/Hoofdstuk2/Paragraaf4/Beleidsregel460/tekst_bevat_zandsteen/geldigheidsdatum_05-08-2009 (bezocht 5 augustus 2009) voor beleidsregel 4.60 Zie bijvoorbeeld Hezenmans 1895 en Riemsdijk 1888 Zie bijvoorbeeld de reeks Afbeeldingen van oude gebouwen uitgegeven door de Maatschappij ter bevordering van Bouwkunst en Overvoorde 1894 Van Hoogevest 1973-1989 Haslinghuis & Peeters 1965, Peeters 1985, Mekking (red.) 1992, Schulte 1994 Krijnen et al. 2008 Van Stigt 2008 Zie bijvoorbeeld Van der Peet 1984, Van der Peet 1987 en Annema 1999 Querido 1983, Tolboom 1999 en Nijland et al. 2009 Artikelen in De Ambachtsman, Bouwstoffen en Bulletin KNOB geven ook enige informatie Van der Veen (1920-1923) Zie bijvoorbeeld Bom 1950, Slinger et al. 1980, Dubelaar et al. 2007 en diverse artikelen in het Restauratievademecum, het Praktijkboek Instandhouding Monumenten en het Praktijkboek Cultureel erfgoed Van Opstall 1865 en Peeters 1985

247

28 29 30 31 32 33

34 35

36 37 38 39 40 41 42

43

44

248

Nijland et al. 2007, p 93 Reisverslag Van Nieukerken 1904. SA Breda Afdeling III nr. 130, inv.nr. 2. Zie ook hoofdstuk 6 Bijvoorbeeld de Grondbeginselen, het Charter van Venetië en de Restauratienota 1982 Zie ook Denslagen 2004 Van Hees 2004 De term ‘minimale interventie’ werd geïntroduceerd door Cesare Brandi (1963) maar werd feitelijk al gepropageerd door William Morris in 1877 bij de oprichting van The Society for the Protection of Ancient Buildings Venice Charter (1964). Zie http://www.icomos.org/venice_charter.html (bezocht mei 2009) Door de diversiteit van verweringsprocessen, de hierdoor optredende (vermeende) schades en de hierdoor uitgevoerde natuursteenvervangingen beperkt het onderzoek zich tot natuursteen toegepast aan het exterieur van gebouwen Van Hees et al, 2005, p. 18-19 Slinger et al. 1980, p. 41 Dusar et al. 2009, p. 371. Zie ook Hurx 2010 Tillema 1975 en Denslagen 1996 Uit Tillema 1975, p. 162 (Steenbergh, collectie RCESt 1-253) Uit Tillema 1975, p. 163 (1957, Delemarre, collectie RCE 50.904) Bij het 50 jarig bestaan in 1949 verandert de naam van de NOB in Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond (KNOB) Zie bijvoorbeeld Wettelijke monumenten-bescherming – adviezen en voorstellen dat door de NOB in 1910 aan de minister van Binnenlandse Zaken is aangeboden. Zie ook het proefschrift van J.W. Frederiks, getiteld Monumentenrecht, waarin hij in 1912 een overzicht geeft van de diverse wetten en bepalingen die er op het gebied van monumentenzorg zijn in de landen van Europa. De tekst van de Grondbeginselen werd inclusief het voorwoord herdrukt in het Bouwkundig Weekblad nr. 9 van 1940 waarmee het nogmaals onder de aandacht werd gebracht. J. Kalf (1873-1954) was vanaf 1903 secretaris van de ‘Rijkscommissie tot het opmaken en uitgeven van een Inventaris en eene beschrijving van de Nederlandsche Monumenten van Geschiedenis en Kunst’. Kalf was één van de belangrijkste auteurs van de Grondbeginselen. Vanaf de oprichting in 1918 tot 1939 was Kalf directeur van het Rijksbureau voor de Monumentenzorg, vanaf 1924 in combinatie met het secretariaat van de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg. Na zijn pensionering bleef hij secretaris van de Rijkscommissie en vanaf 1939 stond hij aan het hoofd van de Inspectie Kunstbescherming

Noten

45 46

47

48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59

60 61 62 63

64

65 66 67 68

Zie Tillema 1975 en Denslagen 1987 Volgens Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse taal, 2006: natuursteen uit de bergen, zoals marmer en hardsteen. Vroeger werd het woord bergsteen gebruikt als synoniem voor natuursteen Zie bijvoorbeeld de bibliografie over het Charter van Venetië, samengesteld door ICOMOS (http://www.international.icomos.org/venicecharter2004/venicecharter-bibliography.pdf, bezocht mei 2010) Petzet 2004, p. 7-29 Rijkscommissie voor de Monumentenzorg 1980, p. 103113 Tuinen et al. 1984, p. 96 Tuinen et al. 1984, p. 99 Rijksdienst voor de Monumentenzorg 1991, p. 38 Denslagen 1993 Zie ook Denslagen 2010 World Heritage Committee 2008 en Cameron 2008 Zie Van Balen 2008 Anonymous 1964. Zie ook Appelbaum 2007, p. 353-359 Artikel 10, Charter van Venetië, 1964 (zie: http://www. icomos.org/venice_charter.html bezocht januari 2010) Naar eigen zeggen heeft Lemaire de opzet voor het Charter van Venetië in een dag en een nacht geschreven met medewerking van P. Philippot en J. Sonnier. De snelheid en ongecompliceerdheid van samenstelling droeg volgens Lemaire voor een groot deel bij aan de bruikbaarheid van de tekst en snelle acceptatie hiervan. Zie anonymous 1983 De Naeyer 1975 ICOMOS Canada 1983 Caple 2003 De term minimale interventie werd ooit geïntroduceerd door Cesare Brandi in 1963 in zijn boek Teoria del restauro in de context van de behandeling van lacunes in schilderijen. Feitelijk bepleitte William Morris in 1877 met de oprichting van zijn Society for the Protection of Ancient Buidlings reeds hetzelfde Zie http://www.conservation-us.org/index. cfm?fuseaction=page.viewPage&PageID=858&d:\CFusionMX7\verity\Data\dummy.txt (bezocht 13 januari 2010) Zie http://www.ecco-eu.org/about-e.c.c.o./professionalguidelines-3.html (bezocht 13 januari 2010) Sasse en Snethlage 1997, p. 224 Snethlage 2005 Rijksdienst voor de Monumentenzorg 1991, p. 38-48. In haar voorganger, de Restauratienota 1982, komt de term reversibiliteit nog niet voor

69

70 71 72

73 74 75

76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86

87 88 89 90

91 92 93 94 95 96

Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Het restaureren van gebouwen: algemene uitgangspunten. Restauratievademecum 1991/24, p. 46 Polder en Korf (rap.) 1991 en Van Hees, Van der Klugt en Koek (rap.) 1993 Van der Schuit en Van Rooden 1998, p. 6 Zie http://www.ibach-stein.de/ (bezocht januari 2010). De uitvoering van de conserveringsmethode is sinds 2009 overgenomen door Consolidas (zie http://www. consolidas.com/ bezocht januari 2010) Zie Van Bommel et al. 1991 voor een volledige beschrijving van het JBACH-proces. Zie ook Van Bommel 1999 Bunnik et al. 2004, p. 28 Titel van een artikel naar aanleiding van de restauratie van het grafmonument van Willem van Oranje geschreven door Steenhuis in het NRC van 22 juni, 2001 Teutonico et al. 1997, p. 294 Teutonico et al. 1997, p. 295 Van Balen et al. 2002, p. 277 Van Hees 2004 Appelbaum 2007, p. 384-417 Teutonico et al. 1997, p. 295 Van Balen et al. 2003, p. 281 Van den Heuvel 2005, p. 396. Terneden 1872 Zie bijvoorbeeld Siemens 1985 United Nations World Commission on Environment and Development 1987 (http://www.un-documents.net/ wced-ocf.htm, bezocht mei 2010) Nusselder et al. 2008 Zie Appelbaum 2007 Zie http://www.sbmk.nl (bezocht november 2011) Zie de brief aan de Tweede Kamer en de bijbehorende Beleidsbrief van minister Plasterk, dd. 28 september 2009 (http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/monumenten-en-archeologie/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2009/10/01/brief-aan-de-tweede-kamermet-beleidsbrief-modernisering-van-de-monumentenzorg-momo.html, bezocht augustus 2010) Zie Lintsen 1994 voor een uitgebreid overzicht van het techniekonderwijs in Nederland De huidige Technische Universiteit Delft Zie Bot 2009 voor een inventarisatie van de moderne bouwmaterialen (na 1850) Storm van ‘s-Gravesande 1843 Storm van ‘s-Gravesande 1843, p. 3-4 Storm van ‘s-Gravesande 1843, p. 6. Er is hier sprake van een bijzondere contaminatie: Hardouin is de Franse naam voor arduin, de ouderwetse verzamelnaam voor

97 98

99 100 101 102 103 104

105

106 107 108 109 110 111

112

113

Noten

Belgische natuursteen (witte arduin en blauwe arduin). De plaats van de groeve waarop wordt geduid moet Hordain zijn, gelegen in Noord-Frankrijk, aan de Schelde Van den Heuvel 2005, p. 396 Het overzicht van actieve Franse groeven in 1889 vermeld geen groeve in de buurt van Hordain en Avesnes-leSec (Ministère des travaux publics 1890). Tolboom geeft aan dat de laatste productie van de groeve van Avesesle-Sec dateert van 1903. Zie Tolboom et al. 2009, p. 59 en Tolboom en Dubelaar 2009, p. 173-182 De Vries 1877 De Vries 1877, voorwoord De Vries, 1877, p. 30-32 De Vries 1877, p. 32 In de druk van 1909 is dit veranderd in La Rochette Mesnager (1923) en Honeyborne (1982) geven aan dat Château Gaillard een schelprijke steen is en gelijk is aan Pierre de Migné, afkomstig uit het departement Vienne, uit de buurt van Poitiers Welke steen hier precies bedoeld wordt is onduidelijk. Waarschijlijk wordt hier geduid op banc royal, een hardheidsaanduiding voor Franse kalksteen (zie hoofdstuk 5). Het was vooral Savonnières dat in deze variëteit in Nederland werd geleverd. Diverse steensoorten waren in deze kwaliteit leverbaar. De steen krijgt de beschrijving “zij is lichtgrijs van kleur, iets grover van korrel en niet zoo glad op de breuk” De Vries 1877, p. 38 Zie Tordoir et al. (red.) 2000 Schroot 1909, p. 11, 15 Schroot 1909, p. 41 Van der Kloes 1893 Tot 1905 was de huidige TU Delft een Polytechnische school, in 1905 werd de naam gewijzigd in Technische Hogeschool, waarna het in 1986 een universiteit werd. J.A. Van der Kloes was van 1882 tot 1905 leraar aan de Polytechnische school en van 1905 tot 1915 hoogleraar met als leeropdracht Kennis en onderzoek van bouwstoffen Het gebruik van Sorcy in Nederland is niet gedocumenteerd. Briot (2002) geeft echter aan dat er een aantal belangwekkende groeven waren in de negentiende eeuw, waardoor export naar Nederland best heeft kunnen plaatsvinden. Sorcy-Saint-Martin is gelegen aan de Maas, enkele kilometers stroomopwaarts van Commercy. Waarschijnlijk duidt Van der Kloes Met Joli-Bois op een variëteit van de Reffroy. Evereart et al., p. 107, p. 107 geven aan dat Bois Joli een onderaardse groeve is in Reffroy. Zie ook http://monumat.brgm.fr/ (bezocht juni 2010) Van der Kloes 1893, p. 69

249

114 Van der Kloes 1893, p. 72. In De Ambachtsman van 18 mei 1897, pagina 364 wordt een vraag gesteld in verband met te kiezen Udelfanger steen. De vraagsteller heeft twee monsters: “… Udelfander, bruin geel, tamelijk fijn en van Born-Udelfanger, groenachtig geel, fijn van korrel” en vraagt zich af welke hij moet toepassen. Het antwoord is helaas nooit gepubliceerd 115 Dubleaar en Tolboom 2004, p. 108 116 De groeven zouden volgens Van der Kloes jaarlijks ongeveer 700 tot 800 m3 steen leveren. op Op de website http://www.industrie.lu/steebrech.html (maart 2009) worden 6 verschillende groeven in Born genoemd aan het einde van de negentiende eeuw. Over de groeve van P. Kirchen wordt geschreven dat deze ongeveer 400-500 m3 steen per jaar produceert waarvan het grootste gedeelte naar Nederland wordt geëxporteerd 117 Dubleaar en Tolboom 2004 118 Met vastheid duidt Van der Kloes vermoedelijk op de druksterkte 119 Ondanks dat deze benamingen niet juist zijn, duidt Van der Kloes hier met name op Bentheimer en Obernkirchener zandsteen 120 Berghuis 1898 121 Berghuis 1898, p. 113 122 Met “groen worden” doelt Berghuis op bealging 123 Berghuis 1898, p. 116 124 Van Leeuwen. Aldus het titelblad was Van Leeuwen civiel ingenieur en oud leraar aan de burgeravondschool te Dordrecht 125 Van Leeuwen 1905, p. 87 126 Waarschijnlijk was hier sprake van Savonnières, zie noot 105 127 Van Leeuwen 1905, p. 90 128 Van Leeuwen en Sirag 1924 129 Vreemd genoeg worden zandsteen en tufsteen ook in dit hoofdstuk behandeld 130 Sirag en Wiedijk 1950 131 Van der Kloes 1908 132 De Meyier jr. 1912 133 Venker 1919 134 Venker 1919, p. 19 135 Van Hees et al., 2008, p. 58 136 Maulbronner bevat geen leem, maar klei. Zie Nijland et al. 2007 137 Venker 1919, p. 24 138 In Onze Bouwmaterialen, maar ook in De Ambachtsman refereert Van der Kloes telkens aan de Savonnières die was toegepast aan de watertoren te Den Haag (1874) en die na enkele jaren al moest worden vervangen 139 Van der Kloes 1908, p.76

250

Noten

140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159

160

161 162 163 164 165 166 167 168 169 170

171 172

Van der Kloes 1923, p. 154 Zwiers 1924 Zwiers 1924, p. 142 Zie Slinger et al. 1980 en Nijland et al. 2007 Is gelijk aan Villebois Is gelijk aan Chauvigny De Vrind et al. 1941, p. 175 Zie Ratiobouw 1956 De Vrind et al. 1941, p. 215 Lijdsman 1944, p. 49 Lijdsman 1944, p. 50 Lijdsman 1944 p. 113 Slagter 1947, p. 836-848 Verwer en Fraaij 2004, p. 204-209 Van Hees et al. 2008 Bot 2009, p. 23 e.v. Oud 1945, p. 14. Redeker & Co 1865, p. 119-124 Klein en Van Rummelen 1925a, Klein en Van Rummelen 1925b en Klein en Van Rummelen 1925c Van der Veen 1925a, Van der Veen 1925b, Van der Veen 1925c Van der Veen 1925d, Van der Veen 1926a, Van der Veen 1926c H.G.J. Schelling (1888-1978) was spoorwegarchitect en zat vanaf 1936 in de redactie van het Bouwkundig Weekblad. Veel van de door hem ontworpen treinstations worden gekenmerkt door een weloverwogen gebruik van natuursteen en geprefabriceerd (sier)beton (zie Nijland 2009, p. 210-216) Ambachtsman 1897(12) nr. 46, p. 364 Uit Bouwkundig Weekblad 1883 Uit Bouwkundig Weekblad 1883 Uit De Opmerker 1883 Uit Bouwkundig Weekblad, 1892 Uit De Opmerker, 1915 Uit Wendingen, 1920 Zie Slinger et al. 1980, p. 90-91 Zie bijvoorbeeld Quist 2010 C.K. Visser (1877 - ?) was hoogleraar aan de TH Delft van 1915 tot 1946 met als leeropdracht: Onderzoek bouwstoffen, riolering en watervoorziening; maken bestekken en begrotingen. Hij was de opvolger van prof. Van der Kloes. Zie Baudet 1993 Slinger et al. 1980, p. 7 De adviezen die Van der Veen in de jaren 1920-1923 uitbracht zijn gebundeld en uitgegeven, de adviezen uit de periode 1924-1937 zijn opgenomen in de Mededeelingen en Notulen van de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg Afdeeling B

173 Zie bijlage 3 voor uitgebreide informatie over de persoon Van der Veen 174 Zie Mededeelingen en Notulen van de Rijkscommisie voor de Monumentenzorg Afdeeling B en Tillema 1975, p. 414-415 175 Van der Veen 1920-1923, Mededeelingen en Notulen van de Rijkscommisie voor de Monumentenzorg Afdeeling B, 1918-1933 en Mededeelingen van de Rijskcommissie voor de Monumentenzorg, nieuwe reeks, 1933-1936 176 Zie Ferdinand 1934 en Van der Veen 1925d, p. 361 177 Mededeelingen en Notulen van de Rijkscommisie voor de Monumentenzorg Afdeeling B 1925, no. 2737 178 Brief Van der Veen aan Kalf, dd 3 maart 1938. Pandsdossier Basiliek Meerssen 179 Van der Veen 1925d, p. 360 180 De groeve werd uiteindelijk gesloten in 1942. Zie Gulinck 1949, p. 28 181 Ferdinand 1934, p. 37 182 Uit Van der Veen 1925b 183 Commission Royale des Monuments 1910 184 Van der Veen 1924, nr. 2651 185 Van der Veen 1920, p. 6 186 Van der Veen 1921, p. 35 187 Van der Veen 1926, no. 3150. Ondanks deze stellingname van Van der Veen tegen een bonte mengeling van steensoorten adviseert hij bij de Maria-Magdalenakerk te Goes wel in die richting. Zie ook hoofdstuk 7 188 Van der Veen 1920, p. 13 189 Van der Veen 1922, p. 67 190 Van der Veen 1922, p. 68 191 Van der Veen 1921, p. 46 192 Nijland et al. 2005a, en Nijland et al. 2005b 193 De syncline van Walgrappe is gelegen aan de oever van de Maas nabij Profondeville, ongeveer 10 km onder Namen. (zie: http://www.pulhof.be/download/cursus/ aardr/Excursie_5dejr_Hen-Leem-Condr.pdf bezocht 21/11/2008). Waarschijnlijk doelt Van der Veen hier op een specifiek type Naamse steen. 194 Van der Veen 1924, nr. 2594 195 Kramer en Feenstra z.j., p. 42 196 Sinoo 1946 197 Uit het pandsdossier van de Basiliek te Meerssen is een brief van Van der Veen bekend aan het Rijksbureau uit 1938 waaruit blijkt dat hij nog steeds advieswerkzaamheden verricht. Waarom zijn mededelingen niet meer in de notulen worden opgenomen is niet duidelijk 198 A.W.M. Odé (1865-1955) was van 1905 tot 1935 hoogleraar boetseren en beeldhouwkunst aan de TH te Delft. Het werk en de opvattingen van Odé zijn slecht gedocumenteerd. Belangrijke werken van zijn hand zijn de vier

199

200 201 202

203 204 205 206

207 208 209 210

211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226

Noten

Overheidsdeugden in de voorgevel van het stadhuis te Rotterdam en enkele figuratieve elementen in de voorgevel van het Vredespaleis te Den Haag. Zie RKD-database (http://www.rkd.nl/rkddb/dispatcher.aspx?action=s earch&database=ChoiceArtists&search=priref=89359, augustus 2010) en http://www.vanderkrogt.net/standbeelden/kunstenaar.php?id=Ode.a&object=A&pagina=1 (augustus 2010) Dit blijkt in ieder geval uit de correspondentie en maandrapporten met betrekking tot de restauraties van de Maria Magdalenakerk te Goes, de Nieuwe Kerk te Delft en de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda Kalf 1924, p. 97 Kalf 1924, p. 97 Anoniem 1924 (http://www.dbnl.org/tekst/_ jaa003192401_01/_jaa003192401_01_0004.htm bezocht 19-11-2008) Brief 782 28/40, 30-01-1929. SA Goes. Herv.Gem. Inv. 914 28 nov 1929. SA Breda, Afd. III nr 193, inv. 2 Kalf 1924 Anstrude werd in 1935 ook al toegepast bij restauratie van de Nieuwe Kerk te Delft. Het is niet bekend of Van der Veen een rol bij deze keuze heeft gespeeld Zie Kalf 1924, p. 98-104 Zie Dirven 1997 Don et al., 1997 Zie diverse correspondentie in de Collectie van bescheiden met betrekking tot de restauratie van de Grote Kerk, DiEP 472 Bom 1950 Don et al. 1997 en Slinger et al. 1980 Zie pandsdossier Stadhuis Gouda (oud), collectie RCE Don et al. 1997 Don et al. 1997 Querido 1983 Zie bijvoorbeeld Hirschwald en Garbe 1908 Kalf 1924 Van Nieukerken 1904 Zie ook Camerman 1954 en Groessens 1990 CATED 1980 Maandrapporten en correspondentie in het Archief Van der Kloot Meijburg, werknummer 75, RCE Idem. Van der Veen 1931, nr. 4587 Aan de westzijde van de Alpen, in Oost-Frankrijk komen wel enkele Jura-kalkstenen voor Zie diverse rapporten door Koning & Bienfait, SA Breda, Afd. III nr. 130, inv. 2

251

227 Leget-Kuijlen en Leget 1989. Wanneer de zuigelingensterfte niet wordt meegenomen, dan was de gemiddelde sterfleeftijd in deze periode ongeveer 45 jaar (zie http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/?DM=SLNL&P A=37450&D1=2&D2=a&D3=a&D4=a&HDR=T,G1,G3&STB=G2 &VW=T, bezocht augustus 2010) 228 De commissie kwam voor het eerst bijeen in het voorjaar van 1907 en het rapport werd afgerond in december 1909 229 Zie Cuypers et al. 1910, p. 19-20 en correspondentie met betrekking tot de wettelijke toelaatbaarheid van zandsteen bij overheidsgebouwen. NL-HaNA, BiZa / Kunsten en Wetenschappen, 2.04.13, inv.nr. 261 230 Zie bestekken en correspondentie. NL-HaNA, BiZa / Kunsten en Wetenschappen, 2.04.13, inv.nr. 261 231 Springer 1990 232 Elias 1909, p. 10 233 Elias 1909, p. 11 234 “De meening, dat zandsteen gevaarlijker is dan hardsteen, op grond van de hoeveelheid stof, die bij het bewerken vrij komt, den vorm en de zwaarte der stofdeeltjes, de hardheid en de scheikundige samenstelling der steensoorten, is ten deele onjuist, ten deele onbewezen”. Elias 1909, p. 47 235 Heijermans 1908, p. 273-275 236 Uit Vrind et al. 1941, p. 131 237 Cuypers et al. 1910, p. 131 238 Cuypers et al. 1910, p. 128. Zie ook Hirschwald en Garbe 1908 239 Cuypers et al. 1910, p. 131 240 Publicatie in Staatsblad 315 van 7 oktober 1911 241 Publicatie in Staatsblad 38 van 20 januari 1913 242 De tekst is letterlijk, inclusief schrijffouten, overgenomen uit het Staatsblad 243 Al zijn in het rapport de natuursteensoorten wel juist gespeld: Teutoburger, Maulbrunner en Udelfanger 244 Zie bijvoorbeeld het restauratiearchief van de Grote Kerk te Breda en de Maria-Magdalenakerk te Goes. Ook in de notulen van Afdeeling B van de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg wordt hier meerdere malen aandacht aan besteedt 245 Van Leeuwen 1995, p. 175. Cuypers refereert hier waarschijnlijk aan het voorgenomen verbod op toepassing van met name Gildehauser/Bentheimer zandsteen aan rijksgebouwen 246 Cuypers et al. (1910) maken hier melding van. In de monografie over de Sint-Janskathedraal door Peeters (1985) wordt hier echter geen melding van gemaakt. Ook in de restauratieverslagen wordt hiervan geen melding gemaakt, terwijl in 1892 wel wordt vermeld dat naast

252

Noten

247

248 249 250 251

252

253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263

264 265 266 267

268 269 270 271

Bentheimer ook St. Joire wordt vermeld (mededeling H. Boekwijt, juni 2010) Publicatie Staatsblad 858 van 4 december 1920, Staatsblad 1167 van 11 november 1921 en Staatsblad 308 van 29 juni 1925 Publicatie Staatsblad 297 van 23 juni 1923 Wel is de foutieve spelling van Teutoburger, Maulbrunner en Udelfanger gecorrigeerd Staatsblad 134 van 25 april 1951 Prof. L. O. (Oswald) Wenkebach (1895-1962) volgde in 1936 prof. A.W.M. Odé op als hoogleraar boetseren en beelhouwen aan de TH Delft en was in die hoedanigheid ook de opvolger van Odé in de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg Van der Grintenkappen zijn luchtkappen onder een lichte overdruk van verse lucht. Met behulp van een slang wordt deze lucht vanuit een centrale plaats doorgevoerd naar de, op de schouders gedragen, kap NL-HaNA, SZ / Arbeidersbescherming, 2.15.42, inv.nr. 135 Tillema 1975, p. 476-477 Stichting Ratiobouw 1953a en Stichting Ratiobouw 1953b Stichting Ratiobouw 1953b Stichting Ratiobouw 1953b Cortlever 1954, p. 272 Stichting Ratiobouw 1956 NL-HaNA, SZ / Dir.-Gen. Arbeid, 2.15.32, inv.nr. 619 NL-HaNA, SZ / Dir.-Gen. Arbeid, 2.15.32, inv.nr. 619 Dusar et al. 2009, p. 327-334, 371-382 Brief Adviescommissie Zandsteen aan Directoraat-Generaal van de Arbeid, aug 1969. NL-HaNA, SZ / Dir.-Gen. Arbeid, 2.15.32, inv.nr. 619 Arboraad 1989, p. 2 Tweede Kamer, vergaderjaar 1995-1996, 24 462, nr. 1 Cobouw, 2 september 2009 Schroot 1909, p. 43. Fluaten zijn in water oplosbare metaalzouten die vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw werden gebruikt als steenversteviger en als waterafstotend middel. De behandeling is vergelijkbaar met een waterglasbehandeling. Hier betreft het echter in water oplosbare natrium- of kaliumsilicaten die gebruikt werden met hetzelfde doel. Zie Fröde 1910 en Van Hees et al. 2007 Zie Slinger et al. 1980, Peeters 1985, Nijland et al. 2007 en hoofdstuk 7 Zie Naldini en Van Hees 1993 Zie Slinger et al. 1980, p. 62-63 Zie bijvoorbeeld Bossut 1802, Morisot 1814 en Borgnis 1823

272 273 274 275 276 277

278

279 280 281 282 283 284 285

286 287 288 289 290

291

Uit Brisson 1887, p. 324-326 Delesse 1855, p. 216 e.v. Zie Anonyme 1855 en Camerman 1956 Deze lijst werd ondermeer opgenomen in Baudson z.j. http://www.rocamat.fr/html-gb/history.php, bezocht augustus 2010 Uit Het nieuws van den dag, 26 november 1886. Het gebruik van Varvinay in Nederland is niet gedocumenteerd. Het plaatsje Varvinay ligt slechts anderhalve kilometer van Senonville verwijderd. Vermoedelijk is er vergelijkbare steen gewonnen die wellicht ook onder de naam Senonville in de handel is gekomen. Volgens Anonyme 1976 is de steen vergelijkbaar met Lérouville-Maillemont Aldus Slinger et al. 1980, p. 60 werd Anthéor gewonnen in de groeven van Saint-Même-les-Carrières, in het departement Charente Maritime, 15 km ten oosten van Cognac. Sinds 1975 worden deze groeven niet meer geëxploiteerd (zie http://inventaire.poitou-charentes.fr/ patind/pi/notice.php?id=IA16066385 bezocht april 2009).Slinger et al. 1980 is de enige bron die Anthéor in verband brengt met Saint-Même. Meerdere bronnen brengen de naam Anthéor, voor de geel-oranje bovenste steenbank, in verband met de groeven van Crazannes (tussen Cognac en Rochefort), zie Anonyme 2008 en Camerman 1951f, p. 1031-1034 Zie bijvoobeeld Camerman 1951d, Camerman 1951e, Camerman 1951f en Noël 1970 Slinger et al. 1980, p. 62 Camerman 1956 Borgnis 1823, p. 12-13 Zie bijvoorbeeld Morisot 1814 en Baudson z.j. In bijlage 4 zijn de beschrijvingen door Baudson z.j. opgenomen Morisot 1814, p. 65. 155 respectievelijk 120 livres/pied cube. Eén livre komt overeen met 489,5 gram. Eén pied cube komt overeen met 34,28 l. Zie http://fr.wikipedia. org/wiki/Unit%C3%A9s_de_mesure_anciennes_(France), bezocht 30 september 2009 Brisson 1787 Uit Blanc et al. 2002 Claudel en Laroque 1863, p. 27 en 31 Baudson z.j., p. 69-72 Hier wordt de term druksterkte gebruikt (N/mm2) en de term breuklast (kg/cm2) die hier aan ten grondslag ligt, echter in de bestudeerde bronnen wordt meestal de verouderde term drukvastheid (kg/cm2) gebruikt of de term druksterkte met verouderde eenheden (kg/cm2) Uit: NF B 10-001

292 Camerman 1951a, Camerman 1951b, Camerman 1951c, Camerman 1951d, Camerman 1951e, Camerman 1951f, Camerman 1952, Camerman 1956 293 Zie Noël 1970, p. 163-177, Anonyme 1976, p. 69 en Dessandier 2000 294 Uit Camerman 1951d, p. 6.17 295 Kalf 1912, IJseling 1963 en Burger 2003 296 Juten 1908, p. 23 297 Burger 2003, p. 25-42 298 Burger 2003, p. 35 299 Zie voor een overzicht Burger 2009 300 Uit Van Wezel en Koldeweij (red.) 2003, p. 27 301 Aanzichtkaart uit archief Grote Kerk Breda 302 Uit Kalf 1912, plaat IX 303 A.J.F. Cuypers (1807-1882) was stadsarchitect van Breda. Hij heeft geen familierelatie met P.J.H. en Jos. Th. Cuypers. Anoniem 2003 304 SA Breda, Afd. III, nr 193, inv. 1 t/m 6 305 Jodoigne is de Franse naam voor het dorpje Geldenaken, de hier gewonnen steen noemen we tegenwoordig Gobertange 306 SA Breda, Afd. III, nr. 193, inv. 2, nr. 5 307 SA Breda, Afd. III, nr. 193, inv. 2 308 SA Breda, Afd. III, nr. 193, inv. 2. Het is niet duidelijk of dit aanbod werd gedaan door F. H. Stolzenberg, firmant in het atelier Cuypers/Stolzenberg, of door iemand anders 309 Mr. M. Tydeman jr. (1854-1916) was een gerespecteerd inwoner van Breda en lid van de Tweede Kamer der Staten-Generaal. In 1886 had J.J. van Nieukerken het huis ontworpen van dhr. Tydeman aan de Delpratsingel te Breda 310 Het gebouw bestond niet uit zandsteen, maar uit zandige kalksteen. Zie voor het onjuist gebruik van de term zandsteen ook hoofdstuk 2 311 jhr. mr. V.E.L. de Stuers (1843-1916) was onderandere Referendaris voor Kunsten en Wetenschappen en wordt gezien als de vader van de Nederlandse monumentenzorg nadat hij in in 1873 zijn artikel Holland op zijn smalst publiceerde. Dr. P.J.H. Cuypers (1827-1921) was één van de meest invloedrijkste Nederlandse architecten en was vanaf 1874 met de instelling van het College van Rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst betrokken bij de Nederlandse monumentenzorg 312 Zie Van Nieukerken 1933 313 Zie Van Wezel 2003 voor een beschrijving van de originele Renaissance ornamentiek

Noten

253

314 Van dit boek verscheen een Nederlandse vertaling door Th. Molkenboer met een voorwoord van P.J.H. Cuypers in 1897 315 Zie Van Nieukerken 1933, Denslagen 1987 en Van Wezel 2003 316 Tekst is gebaseerd op de inleidende tekst bij het archief Van Nieukerken door Marks (1990) en Lucassen et al. 1998 317 Zie ondermeer SA Breda afd. III nr. 130 inv. 2 en NL-HaNA, BiZa / Kunsten en Wetenschappen, 2.04.13, inv.nr. 844 318 Van Nieukerken was in de periode 1878-1880 in dienst bij Gosschalk, op dat moment architect bij de restauratie van het stadhuis te Gouda 319 Zie Van Nieukerken 1904 320 Zie inkomende brieven SA Breda afd. III nr. 130 inv. 2 321 Zie Van Nieukerken 1904 322 Anonyme, 1976, p. 106, Evereart et al. 2009, p. 107 en Dewanckele et al. 2009, p. 307 323 Het gaat hier in ieder geval om een levering van 17,1 m3 324 Botson was één van de grootste groeve-exploitanten uit de steek van Jodoigne. Zie Tordoir et al. 2000 325 Vriendt was hiervoor opzichter bij de restauratie van de Lebuïnus kerk te Deventer 326 Steenhouwerij en Stoom-Marmerzagerij voorheen onder de firma A. Singels Azn, Dordrecht. A.P. Schotel Gzn, Dordrecht. H.H. Beltman, Deventer. Jan. B. Petit, Breda 327 Door gebrek aan ruimte rondom de kerk voor een zagerij en bij afwezigheid van een aannemer was het niet mogelijk om grote hoeveelheden ruwe blokken te verwerken bij de restauratie 328 Blijkbaar is er tussen 1904 en 1910 een nieuwe groeve geopend of een oude groeve heropend 329 Tannois is ook gelegen in het Maasdal, ruim 20 km stroomafwaarts van St. Joire. Volgens Anonyme 1976, p. 109 werd de groeve van Tannois in 1910 geopend en in 1955 gesloten 330 Het gaat hier om 20,7 m3 331 Jean Baptiste Petit, zoon van de in 1837 in Nederland gekomen steenhouwer Charles Petit, afkomstig uit Seneffe in Henegouwen (B). Zie: http://www.karinevanderwerf.nl/Geneaogie/Kwartierstaat.htm (bezocht december 2008) 332 Blijkbaar was er in de tussentijd een andere groeve in St. Joire in exploitatie gekomen. Waar het advies van Cuypers op is gebaseerd is onduidelijk 333 Een ruwe schatting van 1,4 m3 per raam maakt dat er ongeveer 10 m3 Obernkirchener zandsteen is toegepast 334 Het betreft hier de zandige kalksteen van Ernzen-Larochette, geleverd door Van Wylick

254

Noten

335 SA Breda. Afdeling III nummer 76b inv.nr. 6 336 Deze studiereis had ook tot doel om kalksteensoorten te selecteren voor het gebouw van het Koloniaal Instituut. Voor dit gebouw aan de Mauritskade te Amsterdam worden vier soorten natuursteen uitgekozen (in totaal is 1100 m3 gebruikt): Euville marbrier, Coutarnoux jaune, Chassignelles en Forêt des Brousses. Zie Van Nieukerken 1924 337 Brief Simonis aan Van Nieukerken, augustus 1926. SA Breda Afd. 130 – III, inv. 37 338 L. van der Meer (1881-1949) werd door prof. Odé opgeleid als beeldhouwer en was vanaf 1919 bij de Restauratie van de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda aangesteld door de Rijkscommissie met een speciale instructie om het niveau van het beeldhouwwerk te verhogen. Na de dood van opzichter Vriendt in 1922 werd hij tevens benoemd als opzichter door Van Nieukerken. Zie ook hoofdstuk 3 339 Brief Fèvre et Cie aan Van Nieukerken, 3 augustus 1926. GA Breda Afd. 130 – III, inv. 37 340 Zo werd een specifieke kwaliteit steen uit de groeve van Coutranoux genoemd naar de dertiende-eeuwse architect Pierre de Montreuil: Roc de Montreuil. Zie brief Fèvre et Cie aan Van Nieukerken dd. 2 mei 1932. GA Breda Afd. 130 – III, inv. 37 341 Brief van Jos. Th. Cuypers aan Van Nieukerken, dd. 11 december 1936. SA Breda Afd. 130 – III, inv. 37. Zie ook hoofdstuk 10 342 Anstrude wordt gewonnen bij het plaatsje Bierry-les-Belles, ongeveer 10 km ten oosten van Dissangis waar de Coutarnoux wordt gewonnen. De naam Anstrude is een verwijzing naar de oude naam (voor 1848) van het plaatsje Bierry-les-Belles 343 Ontworpen door beeldhouwer T. Depuis in samenwerking met architect C. Brandes, onthuld in 1936 344 Briefwisseling tussen Van der Veen, Van Nieukerken en Van der Meer, augustus/september 1937. SA Breda Afd. 130 – III, inv. 37 345 In de correspondentie werd altijd “pierre blanche de Gobertanges débuties” geschreven 346 Dr.ir. J.A. Ringers (1885-1965) was tussen 1930 en 1935 directeur van Rijkswaterstaat en werd in 1940 door Generaal Winkelman benoemd tot ‘Regeringscommissaris voor het herstel van het verkeerswezen, de drooglegging van onderwaterzettingen, de wederopbouw van steden, dorpen en gebouwen, en al hetgeen daarmede samenhangt’. Na de oorlog werd hij minister van Openbare Werken en Wederopbouw 347 Zie Siraa 1989 en Rijksdienst voor de Monumentenzorg 1995

348 Zie NL-HaNA, Rijksbureau Keramische Producten, 2.06.076.01 349 Zie NL-HaNA, Rijksbureau Keramische Producten, 2.06.076.01, inv.nr. 184 350 T. Keuzekamp was waarschijnlijk goed op de hoogte van de procedures rondom het importeren van natuursteen, want hij was lid van de Adviescommissie Wederopbouw, ondervakgroep “groothandel in onbewerkte en bewerkte natuursteen”. Deze commissie adviseerde met betrekking tot het vaststellen van de contingenten. In 1947 waren vele grote natuursteenhandelaren vertegenwoordigd in de ondervakgroep: J.M. Cortlever, M. Depla, P. Dekker, F.B. Harmsen, W. Hessels, T. Keuzekamp, Joh. Langejan, W. Ouwerkerk, Th. Jonkman, W.G. Tesser, Dr.s P.J. van Sloten (secretaris). Zie NL-HaNA, Rijksbureau Keramische Producten, 2.06.076.01, inv.nr. 140 351 Brief aan Van Nieukerken dd. 13 mei 1947 met afschrift van brief aan Keuzekamp dd. 26 april 1947. SA Breda Afd. 130 – III, inv. 38 352 Zie NL-HaNA, Rijksbureau Keramische Producten, 2.06.076.01, inv.nr. 186 353 Zie borderel 18 november 1947, SA Breda Afd. 130 – III, inv. 37 354 Zie noot 278 over Anthéor 355 J.A.L. Bom was op dat moment als architect werkzaam bij het Rijksbureau voor de Monumentenzorg. Zie ook hoofdstuk 3 356 Van der Schaft was op dat moment als Rijksbeeldhouwer werkzaam bij het Rijksbureau voor de Monumentenzorg. Zie ook hoofdstuk 3 357 Bom 1953 358 Faverolles is bijvoorbeeld ook toegepast bij de restauratie van de Oude kerk te Amsterdam, de Grote kerk te Briele, en het stadhuis van Middelburg. Zie Slinger et al. 1980, p. 46 359 Anoniem 1963 360 Notitie restauratiegeschiedenis. Archief Architectenbureau J. van Stigt 361 Montanier is vergelijkbaar met St. Maximin en St. Leu d’Esserent. Zie Slinger et al. 1980 362 Zie Naldini en Van Hees 1993 363 Zie Naldini en Van Hees 1993 en Larbi et al. 2003 364 Van Stigt 1993 365 Verslag dd. 1 juni 1993 van het overleg natuursteen dd. 26 mei 1993. Archief Architectenburo J. van Stigt 366 De methode JBACH houdt in dat natuursteenonderdelen naar de werkplaats van JBACH in Duitsland worden gebracht, worden gedroogd en in een autoclaaf onder vacuüm door en door worden geïmpregneerd met methylmethacrylaat (MMA) dat onder hoge temperatuur

367 368 369

370

371

372 373 374 375

376 377 378 379 380 381 382 383

384 385 386 387 388 389

390

Noten

polymeriseert tot polymethylmethacrylaat (PMMA). Zie Van Bommel et al. 1991. De methode JBACH wordt sinds 2009 uitgevoerd door Consolidas Kunst & Kultuurgut (www.consolidas.com) Hier wordt Magny bedoeld Hier wordt Montanier bedoeld Verslag dd. 21 oktober 1993 van het samenvattend en concluderend overleg natuursteen-onderzoek dd. 20 oktober 1993. Archief Architectenburo J. van Stigt Brief van Van Stigt aan de leden van de Restauratiecommissie dd. 4 oktober 1993. Archief Architectenburo J. van Stigt Vergelijking prijsverschillen offertes, februari 1995. Werkcollectie Natuursteen – Onze-Lieve-Vrouwekerk Breda, collectie RCE Mondelinge mededeling G. Overeem, januari 2006 Van Stigt 2007, p. 79 Opzichtersdagboek, restauratiearchief Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda Onder andere voor oorlogsgraven in Margraten, het kantoorgebouw van de Hoogovens, het ziekenhuis aan de Bergweg te Rotterdam en de restauratie van de Laurenskerk te Rotterdam. Zie Bom 1950, Ratiobouw 1956 en Slinger et al. 1980 Massop 2002 Zie Verhoef en Koopman 1993 en Quist en Van Hees 2006, p. 11 Tekening en gegevens afkomstig uit het opzichterarchief van de Onze-Lieve-Vrouwekerk Van Rhijn 1998 Zie Anoniem 2003 Zie Burger 2009 Zie ook Van Wezel 2003 Het kan zijn dat Van Nieukerken tijdens zijn korte periode bij Gosschalk kennis had gemaakt met St. Joire in de context van de restauratie van het Stadhuis te Gouda (zie hoofdstuk 9) Baudson z.j., p. 69. Zie ook bijlage 4 Idem. Van der Mark 1957, p. 223 Zie de bouwverslagen van 19 juni 1996 en 11 september 1996, opzichtersarchief Onze-Lieve-Vrouwekerk Breda Zie Burger 2009, p. 3-16 Het gaat hier om Ledesteen, Gobertange, Naamse steen, Rochefort, Reffroy/St. Joire, Brauvilliers, Vaurion, Obernkirchener, Euville, Larochette, Coutarnoux, Chavignon, Anstrude, St Maximin/Faverolles/St. Leud’Esserent/Montanier, Tepla trachiet, Magny en Portland Uitgaande van een bekledingsdikte van 0,2 m rondom het gehele gebouw van 80x40x20 m (+ toren)

255

391 Tijdens de restauratie door Van Nieukerken werd zeker 800 m3 natuursteen gebruikt, waarvan een deel in het interieur, zie bijlage 6. Vele kubieke meters werden gebruikt voor ‘nieuwe’ ornamenten. Tijdens de restauratie door Van Stigt werd ongeveer 85 m3 natuursteen aangekocht. Het merendeel hiervan werd gebruikt ter vervanging van restauratiewerk door Van Nieukerken 392 Zie Van Wezel 2003 voor een inventarisatie 393 In het algemeen stonden de architecten Van Nieukerken bekend als traditionalisten met een vrij monumentale architectuur, hierdoor mag verwacht worden dat het hun bedoeling was om voor langere tijd dan een paar decennia te restaureren 394 Uit de restauratieverslagen blijkt dat in 1951 een pinakel op de kooromgang is vervangen 395 Gillhuber et al. 2007 396 J. Esther 1999 en L. de Clercq 2002. Onder andere aan het theater in Gent, de Burgerlijke Griffie te Brugge, het stadhuis te Sint Niclaas, de Sint-Jozefskerk te Aalst, de Sint-Maartenskerk te Aalst en het Stadhuis te Brugge zou de steen van Rochefort toegepast zijn volgens voornoemde auteurs 397 Gemaakt door de Gentse beeldhouwer P. Parmentier in 1829 398 Vaderlandsche Letteroefeningen. G.S. Leeneman van der Kroe en J.W. IJntema, Amsterdam 1830, p. 677-678 399 SA Breda, Afd. III, nr 193, inv. 2 400 Zie Dopere 2000, p. 406 401 Wierda 1875 402 Blijkbaar is de exploitatie van steengroeven in Reffroy en St. Joire na WO I toch nog op gang gekomen wantin het “Essai de nomenclature des carrières Françaises de roches de construction et de décoration” uit 1976 wordt aangegeven dat in beide plaatsen de exploitatie van steengroeven pas na WO II gestopt is (Anonyme 1976, p. 106-107) 403 Anoniem 1963 404 Gillhuber et al. 2007 405 Het gaat hierbij om ruim 250 m1 lijstwerk, tracering en raamstijl. Ook zijn er 18 grote hogels voor de ruggen van de luchtbogen begroot en 61 kleine, in te schieten hogels. Zie Massop 2002 406 Mulder 1902 407 Mulder 1902, Van der Kloot Meijburg 1930 en Unger 1944 408 In verband met herbestrating van het gebied rond de kerk werden in november 2007 opgravingen gedaan. Dit heeft onder andere funderingsresten opgeleverd, maar dit heeft vooralsnog niet geleid tot een andere visie op de ontstaansgeschiedenis van de kerk 409 Janse 1983, p. 6-7

256

Noten

410 411 412 413 414 415 416 417

418

419 420

421 422 423

424 425

426

427 428

Mulder 1902, p. 156-157 en Janse 1983, p. 6-7 Uit Rothuizen 1914, p. 403 Uit Mulder 1902, p. 150 GA Goes. Herv. Gem. Inv 409 Van Dam 1842, p. 44 Van der Kloot Meijburg 1923, p. 28 GA Goes. Herv. Gem. Inv. 409 De opgave is gesplitst in twee afdelingen: exterieur en interieur. Voor het exterieur wordt fl 3459,55 begroot. Voor het interieur fl 3175,60. Omgerekend naar 2008 is dit een totaal begrotingsbedrag van ongeveer € 62.000,(zie: http://www.iisg.nl/hpw/calculate-nl.php, bezocht september 2010) Briefwisseling Kerkvoogdij – Ministerie. NL-HaNA, BiZa / Kunsten en Wetenschappen, 2.04.13, inv. nr. 941 Goes. Herv. Gem. Inv 881 Wellicht staat dit bezoek in relatie tot het laatste 19deeeuwse bestek uit 1885. Zie GA Goes Her. Gem. Inv 409 Onderdeel van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen (KZGW). Ook wel Oudheidkundige Commissie genoemd. Zie ook ZA toeg. 26.1 inv. 244 voor de jaarverslagen over de jaren 1885-1893 NL-HaNA, BiZa / Kunsten en Wetenschappen, 2.04.13, inv. nr. 941 Goes Houten stijlen Brief van J.A. Frederiks aan de Commisaris van de Koning in Zeeland, dd 8 juni 1898. NL-HaNA, BiZa / Kunsten en Wetenschappen, 2.04.13, inv. nr. 941 Goes Het is onbekend aan wie hier wordt gerefereerd Op dat moment was J.A. Frederiks secretaris van de Oudheidkundige Commissie en verantwoordelijk voor de restauratie van het Abdijcomplex in Middelburg Op dat moment was Adolph Mulder (? – 1936) ‘opzichterteekenaar’ van de Afdeeling Kunsten en Wetenschappen van het Departement van Binnenlandsche Zaken; Mulder werd in 1902 benoemd tot Rijksarchitect. Zie Tillema 1975, p. 311-312 Mulder 1902 Op dat moment was J.A. Frederiks opzichter der Rijksgebouwen in Zeeland. Vanaf de oprichting op 7 juli 1903 was Frederiks lid van de Rijkscommissie tot het opmaken van een inventaris en eene beschrijving van de Nederlandsche Monumenten van Geschiedenis en Kunst. Deze commissie ging later (1918) op in Afdeling A van de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg. Na het overlijden van J.C. Overvoorde in maart 1930 nam Frederiks het waarnemend voorzitterschap van Afdeling A op zich. Frederiks heeft meegewerkt aan meerdere delen van de Voorlopige lijst der Nederlandse monumenten van geschiedenis en kunst, te weten: Drenthe, Zuid-Holland, Zeeland en Amsterdam.

429 GA Goes. Archief Herv. Gem. Inv. 881. De tekening is niet meer te vinden, maar waarschijnlijk is een afdruk van de opmetingstekening door Mulder als onderlegger gebruikt 430 GA Goes. Archief Herv. Gem. Inv. 881 431 NL-HaNA, BiZa / Kunsten en Wetenschappen, 2.04.13, inv.nr. 941 Goes 432 Een stijging van ruim 35% in vier jaar is veel hoger dan de inflatie. Het is onduidelijk waarom het prijsverschil zo groot was. Gecorrigeerd voor de koopkracht van de gulden zou de fl 30.000,- uit 1902 ongeveer fl 33.000,- in 1906 moeten zijn (zie (http://www.iisg.nl/hpw/calculate-nl.php, bezocht 17 november 2008) 433 Van de Weert was tot aanvang van de restauratie kerkvoogd. Dhr. de Beste was tot aanvang van de restauratie lid van de Restauratiecommissie 434 GA Goes. Archief Herv. Gem.inv. 914. In het werkplan van 1908 staat geschreven: “Ontdoen van de verf = kalk = en cementlagen van den gevel van het Noordelijk Transept”. Diverse malen komt de productnaam “Pintoff” voor in de weekstaten; wellicht is dit product gebruikt voor reiniging van het metselwerk (paintoff?). Ook werd er, getuige de weekstaten, regelmatig zoutzuur gebruikt 435 Uit Loosjes, 1927, p. 77 436 Gestart in 1885 437 Er zijn geen sporen te vinden van de originele venstervulling; ook zijn er geen bronnen bekend waaruit blijkt wat het materiaal is. Uit de verslagen van de restauratie Van der Kloot Meijburg blijkt dat het grote venster van het zuidertransept uit Ledesteen bestond. Ook diverse kleinere vensters hadden montants en traceringen van Ledesteen. Ook de verwering, zichtbaar op foto’s van voor de restauratie is kenmerkend voor Ledesteen 438 GA Goes. Herv. Gem. Inv. 882, 913, 914 en NAI CUBA. Er is nooit onderzoek gedaan naar de natuursteenkeuze door P.J.H. en Jos. Th. Cuypers ten behoeve van nieuwbouw en restauratie. St. Joire werd door P.J.H. Cuypers in ieder geval al gebruikt bij restauratie van de Sint-Servaasbasiliek te Maastricht in de jaren 1880 439 NAI CUBA t. 249 440 Een voer is gelijk aan een wagenlading. Het is geen vaste hoeveelheid 441 Wanneer naar de overheidsfinanciering van de restauratie wordt gekeken is er sprake van drie perioden (19071913, 1914-1917 en 1918-1921). Hierbij heeft het grootste deel van de natuursteenrestauraties plaatsgevonden in de periode 1908-1918 442 Rothuizen 1914a, p. 402-404 en Rothuizen 1914b, p. 412415 443 De St. Joire die in 1909 in Roermond bij Cuypers en Co werd aangevoerd staat in de boeken voor fl. 85,-

444 In 1921 vind nog wel een financiële afrekening met het rijk plaats 445 Briefwisseling Restauratiecommissie – Rijkscommissie. GA Goes Herv. Gem. Inv. 884 446 GA Goes Herv. Gem. Inv. 886 447 Von Brucken Fook 1922a en Von Brucken Fook 1922b 448 H(endrik) van Heeswijk (1872-1947) was vanaf 1918 architectlid van de Rijkscommissie voor de monumentenzorg. Hij was als architect ondermeer betrokken bij de restauratie van het Stadhuis te Middelburg, de stadhuisgevel te Leiden en de Sint-Janskathedraal te ’s-Hertogenbosch. Zie Peeters 1985, p. 140, Martin 1943, p. 4869 en Tillema 1975, p. 155 449 (François Joseph) Oscar Leeuw (1866-1944) was vanaf 1921 architectlid van de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg (zie http://nl.wikipedia.org/wiki/Oscar_ Leeuw, bezocht 17-10-2008) 450 De eerste dag die in het opzichterdagboek wordt beschreven is 5 maart 1922. GA Goes Herv. Gem. Inv. 887 451 Dit is het aannemingsbedrijf van de familie van J.C. van de Weert, de opzichter van de eerste restauratie (zie www.zeeuwengezocht.nl, bezocht 17-10-2008) 452 Na afronding van de restauratie vertrekt ook Zweedijk naar de Nieuwe Kerk te Delft 453 Mieras 1924, p. 509-518 454 Zie www.bonas.nl voor een oeuvrelijst van Van der Kloot Meijburg 455 Van der Kloot Meijburg 1939, p. 190 456 Van der Kloot Meijburg 1923 en Van der Kloot Meijburg 1941 457 Door de stadsbrand van 1536 was de natuursteen van de kolommen zeer sterk aangetast, voor deze vervanging was een technische noodzaak aanwezig. Zie ook Ter Kuile 1933 en Van der Kloot Meijburg 1941 458 Hier wordt gedoeld op het adagium van Odé en Kalf: ‘werken in de geest van het oude zonder slaafse navolging’ dat sinds 1919 aan de Sint Janskathedraal met gemengd resultaat in praktijk wordt gebracht. Zie Kalf 1924, p. 98-104 459 Volgens van Heeswijk betreft het hier een steenhouwer die speciaal was opgeleid voor het frijnen en afwerken van natuursteen voor restauratie. In Peeters (1985) komt de naam Dekkers niet voor 460 Zie opzichterverslagen. GA Goes. Herv. Gem. Inv. 889 461 Zie Peeters 1985, 147 462 Zie opzichterdagboek. GA Herv. Gem.Goes. Inv. 889 en Van der Veen 1920-1923 463 Met deze conclusie wordt voorbijgegaan aan de grote hoeveelheid zandsteen die is toegepast in de gevel van het noordertransept en de steunberen van de transep-

Noten

257

464 465

466 467 468

469 470 471

472

473

474

475 476

477 478 479 480 481 482 483

258

ten en de grote hoeveelheid Ledesteen die is toegepast in de speklagen van de zijbeuken en in de steunberen van de zijbeuken Hier wordt indirect gerefereerd aan de op dat moment verkrijgbare Ledesteen Zie Stichting Ratiobouw / Bouwcentrum 1956, p. 25. Hierin staat abusievelijk vermeld dat de Pirna zandsteen is toegepast aan het J.W. Brouwersplein 19 (het plein is later hernoemd tot concertgebouwplein) Opzichterdagboek. GA Goes Herv. Gem. Inv. 889 Opzichterdagboek. GA Goes Herv. Gem. Inv. 890 Het is onbekend aan welk werk hier wordt gerefereerd. De oeuvrelijst van Van der Kloot Meijburg geeft geen aanwijzingen Opzichterdagboek. GA Goes Herv. Gem. Inv. 890 Idem. Op basis van welke argumenten Van der Veen vindt dat Pouillenay beter dan Euville past bij Ledesteen is niet bekend; beide stenen zijn visueel nauwelijks van elkaar te onderscheiden 11 stukken montant zijn veel grijzer van kleur. Dit lijkt een zandsteen te zijn. Het is onbekend of deze montants uit 1925 dateren of van latere datum zijn In de archiefstukken met betrekking tot de restauratie wordt de zandsteen meestal Gildehauser genoemd in verband met de ligging van de groeve in Gildehaus. Het betreft hier echter steen die gewonnen werd uit de Bentheimer laag, vergelijkbaar met de steen die in Bad Bentheim werd gewonnen. Er bestaat wel een Gildehauser laagpakket, maar de steen die hieruit werd gewonnen is van een veel lagere kwaliteit Ledeberg ligt aan de zuid-oostkant van Gent. 30 ton Ledesteen à 400 francs/ton en 10 m1 nokafdekking. De prijs van de steen is dus ongeveer 68 fl/m3 Zie ook Van der Kloot Meijburg 1941, p. 213 Aldus Van der Veen (1926) baten de firma’s Schräder en Hagels het massief van de voormalige kloostergroeve en torengroeve uit Zie opzichterdagboek Van der Kloot Meijburg 1930 Een zelfde constructie is ook gebruikt in Alkmaar bij de restauratie van de Laurenskerk Het Architectenbureau Herm. en L. v.d. Kloot Meijburg en Bolt Zie bestek en tekeningen januari 1944 Werk 222, archief Architectenbureau Van der Kloot Meijburg, collectie RCE Notitie G. Wisse dd. nov. 1957. In de notitie wordt aangegeven dat dit een tijdelijke (nood)oplossing is. Voor een definitieve oplossing, inhoudend het vervangen van

Noten

484 485 486 487

488 489 490 491 492

493 494 495 496

497 498 499

500 501

de ijzeren brugstaven door brons zijn in ieder geval geen gelden beschikbaar. Pandsdossier Maria-Magdalenakerk Goes (oud), collectie RCE Pandsdossier Maria-Magdalenakerk Goes (oud), colelctie RCE Architecten- en ingenieursbureau L. Van der Kloot Meijburg BNA Aanvraag bouwvergunning, GA Goes Het gemeentearchief, met daarin geponeerd het archief van de Hervormde gemeente Goes, het dossier van het kerkgebouw bij de RCE en het bij de RCE gedeponeerde archief van het architectenbureau van Van der Kloot Meijburg geven ook geen informatie over de toegepaste natuursteensoort(en) tijdens de restauratie 1965-1969 Bestekblad 8 - noordertransept, Rothuizen van Doorn ’t Hoofd en Trouw 20 april 1999 Zie verslagen van bouwvergaderingen en mondelinge mededeling E.J. Brans Mondelinge mededeling H.J. Tolboom, september 2009 Zie ook hoofdstuk 5 Bij de restauratie van de Grote Kerk te Dordrecht wordt in 1911 Udelfanger aangevoerd tegen een prijs van 30-35 gulden per kubieke meter terwijl voor de restauratie in Goes 90 gulden wordt betaald voor een kubieke meter St. Joire Rademaker 1992 Zie ook hoofdstuk 6 en 8 De natuursteensoort is niet gedocumenteerd. Naar visuele waarneming lijkt het Vaurion/Massangis te zijn Portland kalksteen is reeds in de achtiende eeuw gebruikt aan de Domkerk te Utrecht en het Sint Jacobsgasthuis te Schiedam. In de periode kort na WO II is Portland kalksteen ook op diverse plaatsen in Nederland toegepast, onder andere voor oorlogsgraven in Margraten, het kantoorgebouw van de Hoogovens, het ziekenhuis aan de Bergweg te Rotterdam en de restauratie van de Laurenskerk te Rotterdam. Zie Bom 1950, Ratiobouw 1956 en Slinger et al. 1980. Na (her)introductie van de steen in Nederland bij de restauratie van de Onze-LieveVrouwekerk te Breda in 1996 wordt de steen weer bij veel restauraties toegepast Dubelaar et al. 2003, p. 221-229 Zie werkcollectie natuursteen – Maria-Magdalenakerk Goes, collectie RCE Om een duidelijk onderscheid te maken tussen de kerken van Dordrecht en Breda zal de Onze-Lieve-Vrouwekerk van Dordrecht worden aangeduid als Grote Kerk Jensma 1987, p. 11 Zie Itz 1845, Overvoorde 1898, Van Dalen 1927, Ter Kuile 1933 en Jensma 1987

502 503 504 505 506 507 508

509

510 511 512

513 514 515 516 517

518

519

Stades-Vischer 1988 en Stades-Vischer 1989 Uit Van Dalen 1927, afbeelding 39 Uit Van Dalen 1927, bijlage Zie http://oud-dordrecht.nl/ (bezocht 20/11/2009) Overvoorde 1898 Van Dalen (1927) geeft op pagina 144 een overzicht van de ereleden, het bestuur en de commissie B. van Bilderbeek (1876-1955) was in 1917 partner geworden in het architectenbureau van H.A. Reus (1872-1935), die vanaf het begin van de restauratie lid was van de restauratiecommissie. Zie ook www.bonas.nl C.C. Basters (1903-1974) was vanaf 1925 werkzaam in het bureau van Reus en Van Bilderbeek. Vanaf 1945 was hij partner in het bureau. Zie www.lmarchitecten.nl (bezocht januari 2010) Zie diverse correspondentie in pandsdossier Grote Kerk Dordrecht (oud), collectie RCE Stades-Vischer 1988, p. 24 J. de Vries (1929) associeerde zich in 1961 met C.C. Basters in het architectenbureau Basters en de Vries. Zie www.lmarchitecten.nl (bezocht januari 2010) Stades-Vischer 1988, p. 21, 23 Stades-Vischer 1988, p. 16-29 Jaarverslag 1906, DiEP toeg. 7, inv. 2 Uit Wies 2003, p. 29 Gestart in 1897 onder leiding van W. Kromhout en Jos. Th. Cuypers. Blijkens een offerte voor drie zandsteensoorten (Udelfanger, Cordeler en Rode Eifel) was Cuypers voor de restauratie van de kerk in Gouda op zoek naar een zandsteen. De prijs was niet het enige selectiecriterium want de Cordeler en Rode Eifel waren goedkoper dan de Udelfanger. In 1898 werd 55 m3 Udelfanger geleverd uit Duitsland door Franz Ritterath AG te Trier. Vanaf 1900 werd Udelfanger zandsteen uit Born (L) geleverd door Ed. van de Wall te Rotterdam. In de periode 1900 tot 1905 werd bijna 120 m3 geleverd. Zie Groene Hart archieven, archief restauratiecommissie Janskerk, toeg. 616, inv.nr. 4-5 Als eenheidsprijs werd fl. 50,-/m3 gebruikt. Dit is een vrij laag bedrag; in 1908 was de prijs van St. Joirebij de restauratie van de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda fl. 90,-/m3. In Gouda werd de Udelfanger zandsteen uit Born geleverd voor fl. 36,50,-/m3 In 1895 werd in Zwijndrecht de grootschalige Internationale Guano en Superphosphaat Werken opgericht, waar ook het zwavelzuur voor de productie van kunstmest werd gemaakt. De fabriek lag naast de spoorbrug over de Oude Maas, ongeveer 800 meter van de Grote Kerk vandaan. De uitstoot van deze fabriek kan (mede) een reden zijn geweest voor de slechte staat van de kalkhoudende Ledesteen. Zie Van der Veen 1930 en http://

520

521 522

523

524 525 526 527

528

529

Noten

www.kunstmest.com/NL/geschiedenis.html (december 2009) en http://www.ssew.nl/ingenieursoorlog (bezocht december 2009) De steen wordt geleverd door Societé Anonyme de Montfort. Dit bedrijf is opgericht in 1899 en exploiteerde groeven te Poulseur (B), Dillingen (L), Gilsdorf (L), Larochette (L) en Udelfangen (D) . Zie http://www.industrie. lu/montfort.html (bezocht 6 november 2009) en Wies 2003, p. 21-29 Collectie restauratiedagboeken 040, collectie RCE Tot die tijd werden de steenhouwers door dezelfde bedrijven geleverd, maar werkten zij direct ten behoeve van de restauratie met steen die voor de restauratie was aangeschaft Collectie restauratiedagboeken 040, collectie RCE. Wellicht is dit niet correct. C(ornelis) Pickel was een bekende leverancier van Ettringer tufsteen Notulenboek Restauratiecommissie, DiEP, toeg. 7, inv. 3 Het betrof hier een meningsverschil over de stijlkeuzes bij de reconstructie Wellicht komt dit deels door het overlijden van zijn vader, P.J.H. Cuypers op 3 maart 1921 In de jaren twintig en dertig was er veel commentaar vanuit de Dordtse samenleving op de grote verwevenheid tussen restauratiecommissie en architect. Waarschijnlijk om deze reden werd het ontwerp van het elektrische lichtplan (mogelijk gemaakt door een schenking door mr. J. Deking Dura) en bankenplan in 1926 gegund aan architect A.P. Smits te Aerdenhout. Zie correspondentie pandsdossier Grote Kerk Dordrecht (oud), collectie RCE Jos. Cuypers en B. van Bilderbeek. Omschrijving van de werkzaamheden ten behoeve van de restauratie van het westelijk gedeelte der Groote Kerk te Dordrecht, besloten tusschen het dwarsschip en den toren, juni 1929. NAI CUBA g 402.2. Opzichter tijdens de laatste fase van de restauratie was J.A.L. Bom. Tijdens de restauratiestop van november 1932 tot mei 1933 heeft hij zich, in opdracht van de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg, ingezet voor het opmeten van de bestaande toestand van de gevel van het in 1929 afgebrande stadhuis te Leiden. Nog voor het beëindigen van de restauratie van de Grote Kerk te Dordrecht vertrekt Bom in september 1934 definitief naar Leiden om daar als opzichter de reconstructie en nieuwbouw van het stadhuis te gaan leiden. Vanaf augustus 1935 staat de restauratie van de Grote Kerk onder dagelijkse leiding van opzichter A.J. van Iperen Rapport betreffende de ramen van het schip der Groote of O.L.Vr.Kerk te Dordrecht, dd. 18 augustus 1944 door J.A.L. Bom. Pandsdossier Grote Kerk Dordrecht (oud), Collectie RCE

259

530 Jos. Cuypers en B. van Bilderbeek. Overzicht der werkzaamheden over het jaar 1930, DiEP toeg. 7, inv. 3 531 Van der Veen 1927, nr. B3428 532 Van der Veen 1926, nr. B3251-gg en Van der Veen 1927, nr. B3428 533 Notitie Slinger in pandsdossier Grote Kerk Dordrecht, collectie RCE en Slinger et al. 1980, p. 34-35 534 Van Bilderbeek gebruikt de benaming kerntuf. Zie brief aan prof. Slothouwer, architect bij de restauratie van de Dom te Utrecht, dd 13 februari 1930. Restauratiearchief Grote Kerk Dordrecht, DiEP toeg. 472 535 Jos. Cuypers en B. Bilderbeek. Verslag der werkzaamheden over het jaar 1929, DiEP toeg. 7, inv. 3 536 Notitie Bilderbeek, 26 aug. 1930. Pandsdossier Grote Kerk Dordrecht, collectie RCE 537 Pas in het jaarverslag over 1933 wordt Van der Veen expliciet genoemd als adviseur “voor de keuze en vindplaats der natuursteen” 538 Van der Veen 1930, nr.B4192 539 Notitie Van Bilderbeek, 26 augustus 1930. Pandsdossier Grote Kerk Dordrecht, collectie RCE 540 Mededelingen van Van der Veen aan de Rijkscommissie, B4192, 1930 541 Zie opzichtersdagboek restauratie Nieuwe Kerk Delft. GA Delft, toeg. 445, inv. 1862 en Opzichtersdagboek restauratie Nieuwe Kerk Delft. GA Delft, toeg. 445, inv. 1863 542 Rapport betreffende de ramen van het schip der Groote of O.L.Vr.Kerk te Dordrecht, dd. 18 augustus 1944 door J.A.L. Bom. Pandsdossier Grote Kerk Dordrecht (oud), collectie RCE 543 Zie toelichting bij bestek 61-173, dd. September 1961. Pandsdossier Grote Kerk Dordrecht (oud), collectie RCE 544 Zie correspondentie tussen RDMZ en architectenbureau Basers en de Vries. Collectie restauratiedagboeken 039, collectie RCE 545 Foto- en tekeningenarchief, collectie RCE 546 Notitie, gezien het handschrift waarschijnlijk door Slinger, pandsdossier Grote Kerk Dordrecht (oud), collectie RCE 547 ‘’Necker’ werd als gewenste variëteit uit de Vauriongroeve aangeduid. Volgens Anonyme (1976, p. 54) werd de liais blanc uit de groeve ‘la Malpierre’ Necker genoemd. Dusar et al. (2009) stellen Necker als synoniem voor Massangis en Vaurion 548 Brief van bv. v/h fa. Jac de Dreu en zn. aan Architectenbureau Basters en de Vries, dd. 1 december 1980. DiEP, toeg 472 549 Brief van Van Stokkum bv. aan Architectenbureau Basters en de Vries, dd. 26 maart 1981, DiEP, toeg. 472.

260

Noten

550 Welk onderscheid Van Stokkum hier maakt tussen Vaurion en Massangis is niet bekend. In het algemeen worden beide namen als synoniem gehanteerd. Over het algemeen wordt alleen in Nederland de naam Vaurion gebruikt, in Frankrijk en België wordt de naam Massangis gebruikt. Het gebruik van de naam Vaurion komt voort uit de naam van de groeve van de firma Fèvre et Cie van waaruit de steen in de jaren 1910 en 1920 aan Nederland werd geleverd via importeur Simonis uit Rotterdam. De onderste, schelprijke laag uit deze groeve werd als Massangis in de handel gebracht. De naam Massangis is waarschijnlijk algemeen gebruik geworden toen het kalkmassief via meerdere groeven ontsloten werd. Zie Van der Veen 1921, Camerman 1957 en Dusar et al. 2009 551 Uit notitie van Querido gericht aan De Vries, dd. 27 juni 1981, pandsdossier Grote Kerk Dordrecht, collectie RCE. In tegnestelling tot veel andere correspondentie wordt hier gebruik gemaakt van de benaming Massangis in plaats van Vaurion, daarom is dat in deze tabel overgenomen 552 Dit moet waarschijnlijk zijn J.C., afkorting van jaune clair 553 Notitie Querido, dd. 11 november 1982. Er werdhierbij vooral gedoeld op de Udelfanger zandsteen, gebruikt aan het koor en de kapellen 554 Idem 555 Notitie Overeem, dd. 11 september 1984. Pandsdossier Grote Kerk Dordrecht, collectie RCE 556 Bestek no. 237 voor de jaren 1926-1928, november 1925. Pandsdossier Grote Kerk Dordrecht, collectie RCE 557 Atelier Cuypers en Co, beeldhouwwerk 1859 558 Joseph Graven,beeldhouwwerk 1869 559 Van der Veen 1920, p. 4 560 Dubelaar & Tolboom 2004a, p. 111 561 Zie ook Nijland et al. 2005a, p. 12 562 Zie ook Nijland et al. 2005b 563 Zie ook Nijland et al. 2010 564 Nijland en Van Hees 2007, p. 42 en Van Burkom et al. 2009, p. 174-179 565 Naast Jos. Th. Cuypers waren ook K.P.C. de Bazel, P.J.H. Cuypers, J. Gratema, J. Kalf, W.C. Kromhout, J.C. Overvoorde, B.W.F. van Riemsdijk, V.L. de Stuers en W. Vogelensang lid van de voorbereidingscommissie. Zie bulletin KNOB 1910, p. 163 566 Schulte 1994, p. 79-92 567 Walvis 1714 568 Helbers 1952, p. 83-156 569 Pot 1950 570 Er is weinig informatie bekend over deze telg uit het Keldermansgeslacht. Hij wordt ook in verband gebracht

571 572 573

574 575 576 577

578

579

580

581

582

583

met de toren van de Oude Kerk te Delft en het stadhuis te Middelburg. Zie Van Wylick-Westermann 1987, p. 15 Uit Bulletin KNOB 1950 Uit Afbeelding en van oude bestaande gebouwen, aflevering 2, 1855 A. van der Steur was de zoon van J.A.G. van der Steur (1865-1945), architect in Haarlem, hoogleraar aan de TH Delft en vanaf 1933 voorzitter van de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg (Tillema 1975, p. 436) Kromhout 1896 Begroting, dd 16 juni 1877. NL-HaNA, BiZa / Kunsten en Wetenschappen, 2.04.13, inv.nr. 943 Bestek, dd. 16 juni 1877. NL-HaNA, BiZa / Kunsten en Wetenschappen, 2.04.13, inv.nr. 943 Overigens was I. Gosschalk op dat moment zelf één der Rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst, nadat hij in 1875 prof. E. Gugel had opgevolgd. Zie Tillema 1975, p. 287 J.C. (Jan) de Haan was een Amsterdamse steenhouwer, architect en uitgever die in de periode 1878-1883 was geascocieerd met steenhouwer-makelaar C.J.H. Avis. De Haan was een bewonderaar van het werk van Gosschalk. Zie Dietze 1993 Brief B&W Gouda aan V.E.L. de Stuers, dd. 22 oktober 1880, NL-HaNA, BiZa / Kunsten en Wetenschappen, 2.04.13, inv.nr. 943 Naast het stadhuis van Gouda restaureerde Gosschalk nog slechts één ander gebouw; het raadhuis van Heusden. Als Rijksadviseur was hij nog bij enkele restauraties betrokken Prof. E.H. Gugel (1832-1905) was de eerste hoogleraar bouwkunde aan de polytechnische school en later de TH Delft van 1864 tot 1902 (zie http://www.bonas.nl/archiwijzer/bo_WInfo.php?Inr=0463.00000&rps=1#essay, november 2010) Missive van brief van V.E.L. de Stuers aan P.J.H. Cuypers en E. Gugel, dd. 8 juni 1881. NL-HaNA, BiZa / Kunsten en Wetenschappen, 2.04.13, inv.nr. 943. Architect der Rijksmuseumgebouwen P.J.H. Cuypers werd door V.E.L. de Stuers regelmatig gevraagd om dergelijke inspecties uit te voeren. Het is onbekend waarom het verzoek hier ook aan prof. E. Gugel gericht is. Wellicht heeft dit te maken met de bijzondere architectuur van de voorgevel van het stadhuis Brief P.J.H. Cuypers en E. Gugel aan de minister van Binnenlandse Zaken, dd. 21/22 juni 1881. NL-HaNA, BiZa / Kunsten en Wetenschappen, 2.04.13, inv.nr. 943. Gezien de inhoud van de brief, die vooral operationele zaken betreft lijkt de bijdrage van Gugel aan de brief minimaal. De brief is op 21 juni in Amsterdam getekend door

584 585

586

587 588

589

590 591 592

593 594 595 596 597 598

599

600

601

602

Noten

Cuypers en op 22 juni in Delft door Gugel. Zie hierover ook Tillema 1975, p. 304 Uit Kromhout 1896 Getuige de tekeningen in het tekeningenarchief van de dienst openbare werken zijn er wel plannen gemaakt voor restauratie. De tekeningen zijn veelal getekend door L. Burgersdijk, uitvoerder bij de restauratie van het stadhuis. Groene Hart Archieven, AC479, inv. 1.11 Brief gemeentebestuur Gouda aan de minister van Binnenlandsche Zaken, dd. 5 april 1917. NL-HaNA, BiZa / Kunsten en Wetenschappen, 2.04.13, inv.nr. 943 Zie Raming van Kosten, zonder jaar (1917). NL-HaNA, BiZa / Kunsten en Wetenschappen, 2.04.13, inv.nr. 943 Van den Berg 2008, p. 145-151 en Groene Hart archieven, archief restauratiecommissie Janskerk, toeg. 616, inv.nr. 4-5 Naast Van der Steur beveelt Van Nispen tot Sevenaer ook B. van Bilderbeek (zie hoofdstuk 8) aan. Zie brief Van Nispen aan burgemeester Gouda, dd. 20 december 1939. Pandsdossier Stadhuis Gouda (oud), collectie RCE. Van der Steur en De Groot 1952, p. 26-27 Uit Scheygrond (red.) 1952 Aan dit bestek wordt gerefereerd in het advies restauratie stadhuis te Gouda, dd November 1994. Pandsdossier Stadhuis Gouda, collectie RCE Anoniem 1952-1974 Zie correspondentie tussen architect en Rijksbureau, Pandsdossier Stadhuis Gouda (oud), collectie RCE Begroting Van der Steur, dd. 2 januari 1948, Pandsdossier Stadhuis Gouda (oud), collectie RCE Brief Van der Steur aan Van der Schaft, dd. 15 juni 1948. Pandsdossier Stadhuis Gouda (oud), collectie RCE Uit Scheygrond (red.) 1952 De meest gebruikte benaming is Anstrude, maar soms wordt ook de naam Bierry gebruikt. De naam Anstrude is een verwijzing naar de oude naam (voor 1848) van het plaatsje Bierry-les-Belles waar de steen wordt gewonnen Stadhuis Gouda. Inventarisatie en aanpak van het natuursteenwerk en herstel exterieur, bijgewerkt maart 1995. Pandsdossier stadhuis Gouda, collectie RCE Tijdens deze restauratieperiode wordt ook het bordes aan de voorgevel en het schavot aan de achtergevel onder handen genomen. Deze gebouwonderdelen worden hier buiten beschouwing gelaten Advies Querido op rapport Goldschmidt tbv het stadhuis te Gouda,dd. 19 augustus 1987. Pandsdossier stadhuis Gouda, collectie RCE Alleen de laatste versie van deze inventarisatie, dd. maart 1995 bevindt zich in het pandsdossier. Het is onduidelijk wat de wijzigingen zijn ten opzichte van (een) eerdere versie(s)

261

603 Stadhuis Gouda. Inventarisatie en aanpak van het natuursteenwerk en herstel exterieur, bijgewerkt maart 1995. Pandsdossier stadhuis Gouda, collectie RCE. Zie Anonyme p. 178-179 voor een nadere beschrijving van de trachiet uit Mont Dore en de basalt uit Volvic. 604 Advies restauratie stadhuis te Gouda, dd November 1994. Pandsdossier Stadhuis Gouda, collectie RCE 605 Uit Bakker 1996 606 Nadat in 1875 het treinspoor 24-3 van Nançois-Tronville naar Gondrecourt-le-Château gereed was gekomen, had St. Joire een treinverbinding met het noorden 607 Zie ook Peeters 1985, p. 75 608 Rademaker 1992, p. 122 609 Rademaker 1992, p. 123 610 Gillhuber et al. 2007 611 Zie ook http://www.pierreparis.fr/ (bezocht 15 februari 2010) 612 Stadhuis Gouda. Inventarisatie en aanpak van het natuursteenwerk en herstel exterieur, bijgewerkt maart 1995, p. 3. Pandsdossier stadhuis Gouda, collectie RCE 613 Brief James aan RDMZ, dd. 12 november 1962. Pandsdossier Stadhuis Gouda, collectie RCE 614 Brief RDMZ aan James, dd. februari 1963. Pandsdossier Stadhuis Gouda, collectie RCE 615 Zie brief fa. Jac de Dreu aan Van Nieukerken, dd. 18 februari 1949. SA Breda afd. III nr. 130 inv. 38 616 Idem. 617 Uit archieven is het bekend dat er voor de restauratie van de Oude Kerk te Delft St. Pierre Aigle is aangevoerd, echter is te weinig archief onderzoek gedaan om dit met zekerheid te kunnen stellen voor de Sint-Joriskapel. GA Delft toeg. 445, inv.nr. 1826-1845 618 Slinger et al. 1980, p. 35-36 619 Peeters 1985, p. 150 620 Overeem 2009, p.13 621 Klein en van Rummelen 1925, p. 146, Slinger et al. 1980, p. 66 622 Slinger et al. 1980, p. 67 623 Zie ook Soentgerath 2010 624 Klein en Van Rummelen 1925, p. 276, Slinger et al. 1980, p. 67, Nijland et al. 2007, p. 56-57 625 Klein en Van Rummelen 1925, p. 276 626 Slinger et al. 1980, p. 57 627 Keuller et al. 1910, p. 313 e.v. en Felder en Bosch 2000 628 Klein en Van Rummelen 1925, p. 194 e.v. 629 Peter Joseph Schunk (1873-1960), bekend van het Glaspaleis te Heerlen. Zie Inventaris van de archieven van de familie Schunck, (1828)1874 - 1997 630 Zie foto in Klein en Van Rummelen 1925, p. 149

262

Noten

631 Slinger et al. 1980, p. 57, Dubelaar 1984, p. 15 632 Naar ontwerp van J.H.H. Groenendael. In het bestek van april 1917 is opgenomen dat de muren moeten worden gemetseld in “Noordbr. steen welke steen in kwaliteit gelijk [is] aan hardgrauwe waalsteen met harde klinkers voor de rollagen”. Omdat de Kunrader kalksteen goedkoper was, is de kerk uitgevoerd in deze steen. Zie Kremers 1985. 633 Geologisch gezien is het gebruik van de term mergel niet juist, omdat hiermee een mengsel van klei en fijne kalk wordt aangeduid, terwijl we hier te maken hebben met een zeer zuivere kalksteen. Vanwege het algemene gebruik van de term wordt deze hier toch gehanteerd 634 Nijland et al. 2009, p. 13-15 635 Dreessen et al. 2003 p. 135-141 636 Dubelaar et al. 2006 en Dreessen et al. 2003, p. 131-133 637 Keuller et al. 1910, p. 320 638 Janse en De Vries 1991, p. 9 639 Van Leeuwen 1995, p. 52 640 Van Leeuwen 1995, p. 64-85 641 Cuypers geeft hier in feite commentaar op zichzelf. In zijn bijdrage uit 1905 aan het Bulletin NOB over de restauratie van de Sint-Servaasbasiliek distantieert Cuypers zich van de steenkeuze omdat hij in de periode 18701877 door zijn aanstelling als Dombaumester te Mainz weinig op het werk aanwezig was. Hij legt de verantwoordelijkheid voor de steenkeuze bij Deken Rutten. Cuypers, 1905, p. 82. Zie ook Van leeuwen 1995, p. 6485 642 Zie voor briefwisseling: NL-HaNA, BiZa / Kunsten en Wetenschappen, 2.04.13, inv.nr. 1129 en Van Leeuwen 1995, p. 77 e.v. 643 NL-HaNA, BiZa / Kunsten en Wetenschappen, 2.04.13, inv.nr. 1130 644 Zie ook Van Leeuwen 1995, p. 79-81 645 Ook de aanvoer van mergel blijkt niet de rekeningen, dit was waarschijnlijk inbegrepen in de betalingen aan hoofdaannemer Reggers 646 Keuller et al. 1910, p. 356 647 Wellicht is dit de Larochette die werd aangevoerd door Société de Carrieres d’Ogné de la Rochette 648 Schellevis 1984, p. 1-9 649 NAI CUBA T 135.1 t/m 135.4, n 135.1, n 135.2, ph 135.1 t/m 135.5, g 135.1 tm 135.3 en d 135 650 NL-HaNA, BiZa / Kunsten en Wetenschappen, 2.04.13, inv.nr. 1137 651 Er zijn geen afwijkingen van de begroting bekend, dus hierbij wordt verondersteld dat de begrote hoeveelheden gelijk zijn aan de gerealiseerde hoeveelheden.

652 In de begroting uit 1882 voor restauratie van het koor (en de aangepaste versie uit 1895) is de toevoeging zandsteen overigens verdwenen 653 Bestek en Voorwaarden no. 693, Joseph en Pierre Cuypers, September 1936. Pandsdossier Basiliek Meerssen (oud), collectie RCE 654 Staat van wijziginen en aanvullingen op bestek no. 693, Joseph en Pierre Cuypers, dd. 10 oktober 1936. Pandsdossier Basiliek Meersen (oud), collectie RCE 655 Zie briefwisselingen Van der Veen – Rijkscommissie Cuypers, najaar 1936. Pandsdossier Basiliek Meerssen (oud), collectie RCE 656 Brief Jos Th. Cuypers aan J. van Nieukerken, dd. 11 december 1936. SA Breda Afd. 130 – III, inv. 37 657 Brieven van de Rijkscomissie aan Jos. Th. Cuypers, maart 1937. Pandsdossier Basiliek Meerssen (oud), collectie RCE 658 Uit notitie Querido, dd 11 juli 1987, werkcollectie natuursteen – Bartholomeusbasiliek Meerssen, collectie RCE 659 Begrooting der Kosten van de nog uit te voeren werken aan de OLVr Munsterkerk te Roermond, dd. Juni 1877, Begrooting van Kosten, dd. Juli 1879 en Bestek en Voorwaarden tot het voltooijen van den zuidwestelijken toren van de O.L.Vr. Munsterkerk te Roermond, ongedateerd. NL-HaNA, BiZa / Kunsten en Wetenschappen, 2.04.13, inv.nr. 1255 660 Dit prijsverschil is niet alleen terug te voeren op de aankoop van de steen. De genoemde prijzen zijn inclusief loonkosten voor been verwerking, die natuurlijk hoger liggen voor geornamenteerd werk dan voor vlak werk. In vergelijking met de restauratie van de Bartholomeusbasiliek te Meersen liggen zijn beide prijzen overigens zeer laag 661 Begroting van kosten voor het bouwen ener nieuwe sacristie aan de zuidzijde van de OLVR. Munsterkerk te Roermond volgens ontwerp van de Architekt P.J.H. Cuypers, dd. Januari 1881. NL-HaNA, BiZa / Kunsten en Wetenschappen, 2.04.13, inv.nr. 1255 662 13 april 1992, kracht van 5,8 op de schaal van Richter met het epicentrum enkele kilometers ten zuiden van Roermond. Zie http://nl.wikipedia.org/wiki/Aardbeving_ bij_Roermond (bezocht 14 april 2010) 663 Werkcollectie natuursteen en correspondentie in pandsdossier Munsterkerk Roermond, collectie RCE 664 Notitie Overeem, dd. 13 oktober 1992, werkcollectie natuursteen – Munsterkerk Roermond, collectie RCE 665 NL-HaNA, BiZa / Kunsten en Wetenschappen, 2.04.13, inv.nr. 1123

666 Overzicht uitgevoerde werkzaamheden restauratie St. Janskerk Maastricht, dd. 4 november 1878. NL-HaNA, BiZa / Kunsten en Wetenschappen, 2.04.13, inv.nr. 1123 667 Zie notitie Overeem, dd. 29 mei 2001, werkcollectie natuursteen – Janskerk Maastricht, collectie RCE 668 NL-HaNA, BiZa / Kunsten en Wetenschappen, 2.04.13, inv.nr. 1255 en NL-HaNA, BiZa / Kunsten en Wetenschappen, 2.04.13, inv.nr. 1137 669 De behandeling bestond uit kalkwater met een synthetische ijzeroxidepigment en zeer fijn kleipoeder. Voor een betere fixatie op mergel met een harde, dichte korst werd gebruik gemaakt van een 5% oplossing van oxaalzuur ter fixatie. Zie Crèvecoeur 2009, p. 3 670 Minis 1990 en Crèvecoeur 2009, p. 1 671 Schellevis 1984, p. 7, 8 672 Zie Commission Royale des Monuments 1910 673 Zie Tordoir et al. 2000 674 Van den Heuvel 2005, p. 396 675 Zie bijvoorbeeld Hirschwald 1908, Koch 1892 en Mesnager 1923 676 Bijvoorbeeld aan de Sint-Janskathedraal te ‘s-Hertogenbosch, zie Peeters 1985, p. 110 677 Zie bijvoorbeeld Slinger 1980 678 Londorfer basalt aan het stadhuis van Vianen en de SintLievensmonstertoren te Zierikzee. Zie Slinger et al. 1980. 679 Eén van de eerste belangwekkende toepassingen van Weidenhahn trachiet was waarschijnlijk de laatste fase van de restauratie van de Stevenskerk te Nijmegen (ongeveer 1965) 680 Notitie van Van Stigt, dd. 4 oktober 1993, archief architectenbureau J. van Stigt b.v. 681 Nijland et al. 2007 682 Slinger et al. 1980, p. 90-91 683 Peeters 1985, p. 150 684 Ongeveer 50 jaar na plaatsing. Mondelinge mededeling T.G. Nijland, augustus 2010 685 Dubelaar et al. 2003a en Dubelaar et al. 2003b 686 Van der Veen 1926, mededeling no. 3150 687 Artikel 16, Charter van Venetë, 1964 (http://www.icomos.org/venice_charter.html, bezocht november 2011) 688 Zie bijvoorbeeld Meischke 1988 689 Deze collectie is ook digitaal ontsloten via http://cultureelerfgoed.adlibsoft.com/ 690 De tekeningen uit de periode 1875-1917 zijn digital ontsloten via http://cultureelerfgoed.adlibsoft.com/ 691 Doordat dit archief nog niet compleet is geïnventariseerd is het helaas niet volledig toegankelijk 692 Het betreft hier vooral tekeningen

Noten

263

693 Werk 133, archief architectenbureau Van der Kloot Meijburg, collectie RCE. De restauratiedagboeken bevinden zich nu in het Gemeentearchief Delft 694 NAI CUBA G 402.2 695 Pandsdossier Stadhuis Gouda, collectie RCE 696 Werkcollectie natuursteen - Onze-Lieve-Vrouwekerk Breda, collectie RCE 697 Opzichtersarchief Onze-Lieve-Vrouwekerk Breda 698 NL-HaNA, BiZa / Kunsten en Wetenschappen, 2.04.13, inv.nr. 1130 699 Vaak worden Rijksmonumenten gemonitord door de Monumentenwacht en worden schades in kaart gebracht. Hierbij is echter niet noodzakelijkerwijs een koppeling met restauraties, zodat deze rapportages de hier bedoelde documentatie slechts kunnen aanvullen maar niet kunnen vervangen

264

Noten

700 701 702 703 704

Zie ook Van Hees 2010, p. 113 Ruskin 1849 Zie Denslagen 1987 en Van Wezel 2003 Uit Hamelink 2003, p. 35 Zie bijvoorbeeld ook het Handboek Functie-indeling Architectenbureaus uit 2002 en de Beroepscompetentieprofielen Architectenbranche uit 2009 705 Zie Gezamenlijke Erkenningsregeling Architecten werkzaam in de Restauratie 2005 en Van Hees 2004 706 RCE en al haar rechtsvoorgangers, maar ook lokale monumentenambtenaren 707 Zie aantekeningen op opnametekeningen en vergaderverslagen in de Werkcollectie Natuursteen – Maria-Magdalenakerk Goes, collectie RCE

Referenties

Literatuur H. Aarnoutse, Naar colleges van Lobry van Troosenburg de Buryn en Plaizier. Bouwstoffen U1, 1957 (2e druk) AFNOR, NF B 10-001: Produits de Carrières et de dragage matériaux – Pierres calcaires, septembre 1945 A. Annema, Bouwhistorisch doumentatie en waardepaling Sint Lievensmonstertoren – Zierikzee, ’s-Gravenhage 1999

Arboraad, Advies inzake te hanteren criteria en aandachtspunten bij het verlenen van ontheffing van het Zandsteenbesluit, Zoetermeer 1989 Architectenburo J. van Stigt b.v., Rapport natuursteendemontage, september 1993 Architectenburo J. van Stigt b.v., Opnamen en kwaliteiten van natuursteengevels, oktober 1994

Anoniem, Vaderlandsche Letteroefeningen, Amsterdam, 1830, p. 677-678

M. Bakker, ‘Restautatie op de markt; gevels en daken van Gouds stadhuis onder handen’. In: Bouwwereld 1996(92) nr. 1, p. 20-22

Anoniem, ‘Verslag van de voordracht van J. Kalf: De nieuwe opvattingen over het restaureeren van monumenten in de praktijk’. In: Handelingen en mededeelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden over het jaar 1923-1924, Leiden 1924

K. van Balen, From Conservation Priniples to Materialization (Or the other way around: how is materialization guided by principles?). In: Authenticity in the restoration of monuments, proceedings van het WTA-colloquium, Leuven 2003, p. 53-59

Anoniem, Mededelingen over de restauratie van de Grote of St. Laurenskerk, Rotterdam 1952-1974

K. van Balen, A.J. van Bommel, R.P.J. van Hees, M. van Hunen, J. Rhijn, M. van Rooden, Kalkboek; het gebruik van kalk als bindmiddel voor metsel- en voegmortels in verleden en heden, Zeist 2003

Anoniem, ‘Toepassing van natuursteen; Restauratie van de toren der Groote of Onze Lieve Vrouwekerk te Breda’. In: Misset’s Bouwwereld 1963(59), nr. 22, p. 1604-1606 Anoniem, Handboek Functie-indeling Architectenbureaus, 2002 Anoniem, A.J.F. Cuypers, ‘Een opmerkelijk stadsarchitect’. In: Archivaria, Breda 2003 nr. 11, p. 3-9 Anonyme, Rapport sur l’Exposition Universelle de 1855, Paris 1856 Anonyme, Essai de nomenclature des carrières Françaises de roches de construction et de décoration, édition le Mausolée, Givors 1976 Anonymous, ‘The World of conservation : an interview with Raymond Lemaire’. In: Monumentum, York 1983(26) no. 2. p. 83-100 Anonymous, Studies in Conservation, 1964(9) no. 3, p. 116-121 B. Appelbaum, Conservation Treatment Methodology, Oxford 2007

K. van Balen, The Nara Grid: An Evaluation Scheme Base don the Nara Document on Authenticity. In: APT Bulletin, 2008(XXXIX) no. 2-3, p. 39-45 H. Baudet, H.J.A. Duparc en J.H. Makkink, De lange weg naar de Technische Universiteit Delft. 2. Verantwoording, registers, tabellen, namenlijsten en bijlagen, Den Haag 1993 Em. Baudson, Connaissance, recherché et essays de matériaux de construction et de ballastage, Paris z.j. (na 1889) B. van den Berg, De Sint-Janskerk in Gouda, Hilversum 2008 F.Lz. Berghuis, Bouwmaterialen ten dienste voor het onderwijs aan ambachts-dagen avondscholen, Groningen 1898 A. Blanc, L.L. Holmes and G. Harbottle, ‘Lutetian Limestones in de Paris Region: Petrographic and Compositional Examination’. In: J. Herrmann, N. Herz and R. Newman (eds.), ASMOSIA 5, Interdisciplinary Studies on Ancient Stone, London 2002

Referenties

265

J.A.L. Bom, ‘Natuursteen bij historische bouwwerken’. In: Bulletin KNOB, 1950(49), p. 161-186 A.J. van Bommel, C. van Weeren, J. Querido en E. van Dienst, ‘De volledige impregnatie van natuursteen’. In: Restauratievademecum 1991/23 A.J. van Bommel, ‘Doordrenking met Acrylhars’. In: Praktijkboek Instandhouding Monumenten, 1999 aff. 3 M.J.A. Borgnis, Traité élémentaire de Construction appliquée al’architecture civile, Paris 1823 C. Bossut, Cours de mathématiques, tome troisieme – mécanique, Paris 1802 P. Bot, Vademecum historische bouwmaterialen, installaties en infrastructuur, Alphen aan de Maas 2009 Bouwkundig Weekblad 1883(3), nr. 4, p. 26 Bouwkundig Weekblad, 1892 A. Bunnik, R. van Hees, M. van Hunen & T. van de Weert, ‘Het verwijderen van en beschermen tegen graffiti’. In: Graffiti, RdMz & WTA Nederland-Vlaanderen, 2004, p.28 C. Brandi, Teoria del restauro, Roma 1963 P. Briot, Les carrières de Sorcy, 2002 (http://www.commercy. org/telechLapierredeSorcy.pdf, bezocht september 2010) M. Brisson, Pesanteur spécifique des corps, Paris 1787 B. von Brucken Fook, ‘De Groote- of Sint-Maria-Magdalenakerk te Goes I’. In: Nieuwe Rotterdamsche Courant, zaterdag 9 september 1922, avondblad B. von Brucken Fook. ‘De Groote- of Sint-Maria-Magdalenakerk te Goes II’. In: Nieuwe Rotterdamsche Courant, zondag 10 september 1922, ochtendblad M. Burger, ‘Bouwgeschiedenis’. In: G.W.C. van Wezel en J. Koldeweij (red.), De Onze-Lieve-Vrouwekerk en de Grafkapel voor Oranje-Nassau te Breda, Zeist/Zwolle 2003, p. 25-41 M. Burger, ‘Restauratiegeschiedenis van de Grote Kerk in Breda’. In: Bulletin KNOB, 2010(109) nr. 1, p. 3-16 C. Caple, Conservation Skills – Judgement method and decision making, London 2003

C. Camerman, ‘Les pierres de taille calcaires. Leur comportement sous l’action des fumées’. In: Annales des travaux public de Belgique, juni 1951, p. 509-532 C. Camerman, ‘Les pierres de taille calcaires. Leur comportement sous l’action des fumées’. In: Annales des travaux public de Belgique, augustus 1951, p. 601-634 C. Camerman, ‘Les pierres de taille calcaires. Leur comportement sous l’action des fumées’. In: Annales des travaux public de Belgique, oktober 1951, p. 829-856 C. Camerman, ‘Les pierres de taille calcaires. Leur comportement sous l’action des fumées’. In: Annales des travaux public de Belgique, december 1951, p. 1019-1041 C. Camerman, ‘Les pierres de taille calcaires. Leur comportement sous l’action des fumées’. In: Annales des travaux public de Belgique, februari 1952, p. 57-77 C. Camerman, ‘Le gres de Larchotte’. In: Annales des travaux publics de Belgique, juni 1954, p. 339-352 C. Camerman, Beschrijving en gebruik in België en in Nederland van de Franse witte steen, Brussel , 1957 C. Cameron, From Warsaw to Mostar: The World Heritage Committee and Authenticity. In: APT Bulletin, 2008(XXXIX) no. 2-3, p. 1924 CATED, Les pierres de France; pierres calcaires – roches marbrières – granit – grès, Paris 1980 T. Chateau, Technologie du Batiment, tome premier, Paris 1863 J. Claudel, L. Laroque, Pratique de l’art de construire – maconnerie, terrasse et platterie, Paris 1863 L. de Clercq, ‘De gevels van de “Belgische” schouwburgen uit de eerste herlf van de negentiende eeuw. De impact van de aan de Ecole Spéiale te Parijs opgeleide architecten op het materiaalgebruik van publieke monumenten in België’. In: Neostijlen in de negentiende eeuw – Zorg geboden?, Leuven 2002, p. 161-180 V. Cnudde, J. Dewanckele, M. de Ceukelaire, G. Everaert, P. Jacobs, M.C. Laleman (red.), Gent… Steengoed!, Gent 2009 Cobouw, 2 september 2009

C. Camerman, ‘Les pierres de taille calcaires. Leur comportement sous l’action des fumées’. In: Annales des travaux public de Belgique, februari 1951, p. 9-42

Commission Royale des Monuments, Notes sur les gisements de grès lédien et leur histoire. Extrait du compte rendu de l’Assemblée générale du 17 octobre 1910, Brussel 1910

C. Camerman, ‘Les pierres de taille calcaires. Leur comportement sous l’action des fumées’. In: Annales des travaux public de Belgique, april 1951, p. 243-263

N. Cortlever, ‘Zandsteen of kalksteen? De moeilijkheden rondom het Zandsteenbesluit’. In: Bouw 1954 nr. 12, p. 272-273 1954, p. 272 R. Crèvecoeur, Janstoren tekst voor Scholz, 2009

266

Referenties

Jos.Th.J. Cuypers, D.A.N. Margadant, J.H.W. Leliman, P. Bakker Schut, Steenhouwersarbeid en steenhouwersziekte, Rotterdam 1910 P.J.H. Cuypers, ‘De restauratie van de St. Servaaskerk te Maastricht’. In: Bulletin KNOB, 1905(4), p.76-82 J.L. van Dalen, De groote kerk te Dordrecht, Dordrecht 1927 A.W. Van Dam, ‘De restauratie der nieuwe kerk te Amsterdam in 1842’. In Bouwkundige Bijdragen, 1842(1), p. 44-47 De Ambachtsman, 18 mei 1897 De Ambachtsman, 1897(12) nr. 46, pag. 364 A. Delesse, Matériaux de construction de l’exposition universelle de 1855, Paris 1856 W.F Denslagen, Omstreden herstel; kritiek op het restaureren van monumenten; een thema uit de architectuurgeschiedenis van Engeland, Frankrijk, Duitsland en Nederland (1779-1953), Staatsuitgeverij, ’s-Gravenhage 1987 W.F. Denslagen, ‘Oosterse restauratiefilosofie?’. In: Jaarboek Monumentenzorg 1993, Zeist 1994, p. 8-14 W.F. Denslagen, Romantisch Modernisme, Nijmegen 2004 W.F. Denslagen, ‘Authenticiteit en spiritualiteit’. In: Bulletin KNOB 2010(109) nr. 4, p. 135-140 De Opmerker, 1915 De Opmerker 1883(18) nr. 1, p. 12 J. Dewanckele, V. Cnudde, R. Nijs, J. Elsen, P. Jacobs, ‘Geimporteerde kalksteen uit het Jura’. In: V. Cnudde et al. (red.), Gent … Steengoed!, Gent 2009, p. 297-308 A. Dietze, ‘Mislukt? Jan de Haan (1845-1920): steenhouwer, architect en uitgever tussen praktijk en theorie’. In: Bulletin van het Cuypers Genootschap 1993(9) nr. 1/2, p. 38-52 R. Dirven, ‘De liefde van Lukas van der Meer’. In: Breda’s museum 1997(6) nr.1, p. 11-15 Don et al., ‘De technologie van instandhouding’. In: Jaarboek monumentenzorg – In dienst van het erfgoed, Zwolle/Zeist 1997 p. 236-239 F. Doperé, ‘Gobertange; De ontginning en de bwerking van de witte steen door de eeuwen heen’, In: J. Tordoir et al. (red.), La Gobertange Une pierre, des hommes, Gobertange 2000, p. 403-408 R. Dreesen, M. Dusar en F. Doperé, Atlas natuursteen in Limburgse monumenten – geologie, beschrijving, herkomst en gebruik, 2003 (2e druk) C.W. Dubelaar, Steenrijk Amsterdam. KNNV uitgave 35, Amsterdam 1984

C.W. Dubelaar, S. Engering, R.P.J. van Hees, R. Koch and H.G. Lorenz, ‘Lithofacies and Petrophysical Properties of Portland Base Bed and Portland Whit Bed Limestone as Related to Durability’. In: Heron, 2003(48) no. 3, pp. 221229. C.W. Dubelaar, S. Engering, S., R. Koch, H.G. Lorenz, en R.P.J. van Hees, ‘Lithofacies characteristics and physical properties as related to the durability of Portland Whit bed limestone (St. Johns cathedral, ‘s-Hertogenbosch, the Netherlands)’. In: E. Yüzer, H. Ergin en A. Tuğul (eds.), Proceedings of the International Symposium Industrial Minerals and Building Stones, Istanbul 2003, p. 539-544 C.W. Dubleaar en H.J. Tolboom, ‘Technisch onderzoek aan natuursteen (1) De Udelfanger zandsteen’. In: Praktijkboek Instandhouding Monumenten, 2004 afl. 18 C.W. Dubelaar en H.J. Tolboom, ‘Udelfanger zandsteen. Mineralogie, fysische eigenschappen, verweringsverschijnselen en duurzaamheid van een historisch bouwmateriaal’. In: Grondboor en Hamer 2004(58) nr. 5, p. 106-111 C.W. Dubelaar, La Bohème – Trachiet van Tepla. In: Natuursteen 2005(53) nr. 3 C.W. Dubelaar, T.G. Nijland en H.J. Tolboom (red.), Utrecht in Steen, Utrecht 2007 M. Dusar, R. Dreessen en A. de Naeyer, Renovatie & Restauratie: Natuursteen in Vlaanderen, versteend verleden, Mechelen 2009 R.E.O. Ekkart, ‘Martin, Wilhelm (1876-1954)’. In: Biografisch Woordenboek van Nederland (http://www.inghist.nl/Onderzoek/Projecten/BWN/lemmata/bwn2/martin) S. Elias, Iets over Steenhouwers en hun Vak, Rotterdam 1909 J. Esther, ‘De burgerlijke Griffie op de Burg in Brugge: kleurrijk eerherstel van een negentiende-eeuwse restauratie’. In: Negentiende-eeuwse restauratiepraktijk en actuele monumentenzorg, Leuven 1999, p. 202-217 G. Everaert, M.C. Laleman, D. Lievois, ‘Natuursteen in Gent : Materiele getuigen en geschreven bronnen’. In: V. Cnudde et al. (red.), Gent … Steengoed!, Gent 2009, p. 6-221 W.M. Felder en P.W. Bosch, Krijt van Zuid-Limburg, Delft/ Utrecht, 2000 E. Br Ferdinand, ‘Steenberg; (zandsteengroeve) te Bambrugge’. In: Davidsfonds Afdeeling Bambrugge, Bambrugge en zijn steengroef ‘Steenberg”, Bambrugge 1934, p. 31-42 J.W. Frederiks, Monumentenrecht, Proefschrift universiteit Leiden 1912

Referenties

267

F.W. Fröde, Das Konservieren der Baumaterialien; sowie der alten und neuen Bauwerke und Monumente, Wien 1910 N. de Goeje, Inventaris van het archief van het Rijksbureau voor Keramische Producten en voorgangers, 1939-1950. NLHaNA, Rijksbureau Keramische Producten, 2.06.076.01, Den Haag 1993 S. Gillhuber, G. Lehrberger, K. Thuro, ‘Untersuchung des Verwitteringsverhaltens des Tepla-Trachyts der Klosteranlage von Tepla in Westböhmen (Tschechische Republik)’. In: 16. Tagung fur Ingenieurgeologie und Forum “Junge Ingenieurgeologen”, Bochum 2007, p. 53-60 E. Groessens, ‘Calcaires et grès Mésozoïques exploités comme pierre de construction en Gaume (Belgique) et dans de Gutland (Grand Duché de Luxembourg)’. In: Annales de la Société géologique de Belgique, 1990 nr. 99, p. 185-195. M. Gulinck, ‘Oude natuurlijke bouwmaterialen in laag- en midden-België’. In: Technisch-wetenschappelijk tijdschrift, 1949(18) nr. 2, p. 25-32 J. van Haaster (samenstelling), Repertorium op de verslagen over de jaren 1910-1964 vervaardigd door de architecten J. van Nieukerken, M.A. van Nieukerken en ir. J. de Wilde, Breda 1986 P.E. Hamelink, De basiliek in beeld : de restauratie aan het eind van de 20e eeuw, Almere 2005 E.J. Haslinghuis en C.J.A.C. Peeters, De Dom van Utrecht, Den Haag 1965 R.P.J. van Hees, L.J.A.R. van der Klugt, J.A.G. Koek (rap.), Steenversteviging – Keuzemodel en achtergronden, SBR rapport 297, Rotterdam 1993 R.P.J. van Hees, S. Naldini, L.J.A.R. van der Klugt (red.), Maintenance of pointing in historic buildings: decay and replacement, Contract ENV4-CT98-706, 2001 R.P.J. van Hees, De restauratie voorbij – intreerede TU Delft, Delft 2004 R.P.J van Hees, B. Lubelli en W.J. Quist, Reader conservation techniques, Delft 2007, p. 24-25 R.P.J. Van Hees, T.G. Nijland, W.J. Quist, S. Naldini en B. Lubelli, Stone Atlas, Delft 2008 R.P.J van Hees, ‘Instandhoudingstechnologie’. In: A.J. van Bommel (sam.), Hergebruik en herontwerp; Reader collegereeks BK 6010 voorjaarssemester 2010, Delft 2010, p. 97-114

G.D. van der Heide, ‘Vroege en latere schepen van Overijssel’. In: H. Schelhaas, G. Dekkers en H. Wiersma (red.), Schipvaart en schepen in Overijssel, Zwolle 1985, p. 43-61 L. Heijermans, Handleiding tot de kennis der beroepsziekten, Rotterdam 1908 G.C. Helbers, De geschiedenis van het gebouw en zijn voorgangers. In: A. Scheygrond (red.), Het stadhuis van Gouda, Gouda 1952, p. 83-156 Het nieuws van den dag, 26 november 1886 Ch. Van den Heuvel, De Huysbou – a reconstruction of an unfinished treatise on architecture, town planning and civil engineering by Simon Stevin. In: K. van Berkel et al. (eds.), History of Science and Scholarship in the Netherlands, volume 7, Amsterdam 2005 J.C.A. Hezenmans, De St. Jans-kerk te ’s-Hertogenbosch 1895 J. Hirschwald und H. Garbe, Die Prufüng der Natürlichen Bausteine auf ihre Waterbeständigkeit, Berlin 1908 Hobéon Certificering BV, Gezamelijke Erkenningsregelijjk Architecten werkzaam in de Restauratie - GEAR -, 2005 D.B. Honeyborne, The building limestones of France, Building research Estabilsment Report, 1982 T. van Hoogevest, ‘Zonder titel’. In: Restauratie vijf hervormde kerken in de binnenstad van Utrecht, Jaarverslag 2, 1971 1972, Utrecht 1973 (?), p. 3-33 T. van Hoogevest, ‘Zonder titel’. In: Restauratie vijf hervormde kerken in de binnenstad van Utrecht. Jaarverslag 3, 1973 1974, Utrecht 1975 (?), p. 3-33 T. van Hoogevest, ‘Uitgevoerde werkzaamheden’. In: Restauratie vijf hervormde kerken in de binnenstad van Utrecht. Jaarverslag 4, 1975 1976, Utrecht 1977 (?), p. 6-42 T. van Hoogevest, ‘Uitgevoerde werkzaamheden’. In: Restauratie vijf hervormde kerken in de binnenstad van Utrecht. Jaarverslag 5, 1977 1978, Utrecht 1979 (?), p. 9-54 T. van Hoogevest, ‘Uitgevoerde werkzaamheden’. In: Restauratie vijf hervormde kerken in de binnenstad van Utrecht. Jaarverslag 6, 1979 1980 1981, Utrecht 1983, p. 11-74 T. van Hoogevest, ‘Uitgevoerde werkzaamheden’. In: Restauratie vijf hervormde kerken in de binnenstad van Utrecht. Jaarverslag 7, 1982 1983 1984, Utrecht 1986, p. 13-90 T. van Hoogevest, ‘Uitgevoerde werkzaamheden’. In: Restauratie vijf hervormde kerken in de binnenstad van Utrecht. Jaarverslag 8, 1985 1986 1987 1988, Utrecht 1989, p. 13-84 L.D. Huisman, Naar colleges van Visser - Kennis van Bouwstoffen, 1935 (?)

268

Referenties

M. Hurx, De particuliere bouwmarkt in de Nederlanden en de opkomst van de architect, proefschrift 2010

J.A. van der Kloes, Onze bouwmaterialen – Deel 1: natuursteen, Maassluis, 1908 (2e druk)

ICOMOS Canada, Appleton Charter for the Protection and Enhancement of the Built Environment, 1983

J.A. van der Kloes, E. Jacobs, M.E.H. Tjaden, en L.R. Wentholt, Onze bouwmaterialen – Deel 1: natuursteen, Amsterdam 1923 (3e druk)

J.M.F. IJseling en F.A. Brekelmans, Bijdragen over de Grote Kerk te Breda, Breda 1969 A. Impens, ‘Euville, of geheimen van steen’. In: Ex officina, nieuwsbrief van de vrienden van de universiteitsbibliotheek. Leuven, 2000(13), nr. 1, p. 6 G.N. Itz, Iets, betreffende de groote kerk en toren, te Dordrecht. In: Bouwkundige Bijdragen 1845(3), 245-282 H. Janse, ‘De structuur van het bouwbedrijf in het verleden’. In: Materialen en technieken in oude bouwwerken. Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist 1983 H. Janse en D.J. de Vries, Werk en merk van de Steenhouwer, Zwolle/Zeist 1991 Th.W. Jensma en A. Molendijk, De Grote of Onze Lieve Vrouwekerk van Dordrecht, Zutphen 1987

H. van der Kloot Meijburg, De nieuwe kerk te Delft: mausoleum van het huis van Oranje, Rotterdam 1923 H. van der Kloot Meijburg, ‘De Monumenten van Goes – De Groote of Maria-Magdalenakerk’. In: Bulletin KNOB, Utrecht 1930, p. 46-59 H. Van der Kloot Meijburg, Zonder titel, In: Bouwkundig weekblad Architectura, 1939(60) nr. 17, p. 190 L.H.H. van der Kloot Meijburg, De nieuwe kerk te Delft: haar bouw, verval en herstel, Rotterdam 1941 H. Koch, Natürlichen Bausteine Deutschlands, Berlin 1892 A. Kramer en J.F Feenstra, Schade aan natuursteen in Nederlandse monumenten, Zeist Den Haag. z.j (1994)

J. Jokilehto, A history of Architectural Conservation, Oxfort 1999

A.H. Kremers, De steentjeskerk van Pastoor Pulskens. Het wel en wee van de parochie van de H. Antonius van Padua. Hapert 1985

G.C.A. Juten, ‘Onuitgegeven oorkonden der Heeren van Breda’. In: Taxandria, 1908 nr. 15, p. 23

J. Krijnen, G. Oldenbeuving en C. Willems, De toren van de Sint Walburgiskerk, Utrecht 2008

J. Kalf, De monumenten van geschiedenis en kunst in de provincie Noordbrabant – Eerste stuk: de monumenten in de voormalige Baronie van Breda, Utrecht 1912

W. Kromhout Cz., ‘Het raadhuis te Gouda’. In: De Architect 1896(7)

J. Kalf, ‘Het restaureeren van oude gebouwen: Wat de oudheidkundige bond deed en de monumentencommissie doet voor het restaureeren van oude gebouwen’. In: Oudheidkundig Jaarboek, Utrecht 1924, p. 88-113 L. Keuller, E. Lahaye en W. Sprenger, ‘Limburgse bouwsteenen’. Overdruk uit: Publications de la Société Historique et Archéologie dans le Limbourg 46, 1910, p. 307-363 W.C. Klein en F.H. van Rummelen, ‘De natuurslijke bouwsteensoorten van Limburg’. In: Het bouwbedrijf, 1925, p. 147-150 W.C. Klein en F.H. van Rummelen, ‘De natuurslijke bouwsteensoorten van Limburg’. In: Het bouwbedrijf, 1925, p. 194-196 W.C. Klein en F.H. van Rummelen, ‘De natuurslijke bouwsteensoorten van Limburg’. In: Het bouwbedrijf, 1925, p. 274-278 J.A. van der Kloes, Onze bouwmaterialen, Maasluis, 1893

E.H. ter Kuile, ‘De nieuwe kerk te Delft’. In: Elseviers Geillustreerd Maandtijdschrift, 1933(43), nr. 85, p. 289-302 E.H. ter Kuile, ‘De restauratie van de nieuwe kerk te Delft voltooid’. In: Elseviers Geillustreerd Maandtijdschrift, 1938(48), nr. 96, p. 1-5 J.A. Larbi, R.P.J. van Hees and S. Naldini, ‘Microscopic Study of Weathering of White Flemish Stone from the Monumental Church of Our Lady in Breda, The Netherlands’. In: Heron, 2003(48) no. 3, p. 207-219. A.J.C. van Leeuwen, De maakbaarheid van het verleden; P.J.H. Cuypers als restauratiearchitect, Zwolle/Zeist 1995 J. van Leeuwen, Leerboek voor de kennis van sommige bouwmaterialen, Dordrecht 1905 J. van Leeuwen en M. Sirag, Bouwmaterialen, Amsterdam 1924 P.L. Leget-Kuijlen en J.N. Leget, ‘Noodlottige gevolgen van de restauratie van de Sint Jan te ’s-Hertogenbosch’. In: De Brabantss Leeuw, 1989(3), p. 146-148

Referenties

269

A. Lewe, Invoer te lande verboden. Een verkenning van de handel over landwegen tussen Nederland en de Pruisische provincies Rheinland en Westfalen, 1836-1857. Proefschrift KUB Tilburg 1995 P.M.E. Lijdsman, Bouwmaterialen: natuursteen, Amsterdam 1944 H. Lintsen, Geschiedenis van de techniek in Nederland – deel 5: techniek, beroep en praktijk, Zutphen 1994

R. Morelissen en V. van Rossum, ‘Catalogus, nr. 11 beeldengroep P.L. Takstraat 33-34’. In: J. de Wal (red.), Kunst aan de straat; behoud van Amsterdamse beelden op bruggen en gebouwen uit het interbellum, Amsterdam 2009, p. 174179 J.M.R. Morisot, Vocabulaires des Arts et Métiers, volume V, Paris 1814

A. Loosjes, Zeeland in beeld, 1927

W. Morris, Manifesto of the The Society for the Protection of Ancient Buildings, 1877

M. Lucassen, I. Kloosterman en I. Pey, J.J. van Nieukerken (1854-1913), M.A. van Nieukerken (1879-1963), J. van Nieukerken (1885-1962), Rotterdam 1998

A. Mulder, ‘Oude Monumenten – Iets over Goes en zijne Hoofdkerk’. In: Bulletin KNOB, Amsterdam, 1902(3), p. 142174

Maatschappij tot bevordering van bouwkunst, Afbeeldingen van oude gebouwen, 1852

S. Naldini en R.P.J. van Hees, Monitoring the decay of monuments - the Church of Our Lady in Breda – part a, TNO Building and Construction Research, Delft 1993

G. Van der Mark, ‘Restauratie van het Belgenmonument te Amersfoort’. In: Technisch Gemeenteblad 1957(43) nr. 17, p. 221-229 A. Marks, Inleiding bij de inventaris van het archief van J. J. van Nieukerken (1854-1913), M. A. van Nieukerken (18791963) en J. van Nieukerken (1885-1962), Amsterdam 1990 W. Martin, Herleefde schoonheid – 25 jaar Monumentenzorg in Nederland., Amsterdam 1945 B.G.H. Massop, Opzichtersverslagen 4 april 1995 – 22 december 1995 B.G.H. Massop, Opzichtersverslagen 8 januari 1996 – 21 maart 1997 B.G.H. Massop, Tienjarig onderhoudsplan voor de Grote of O.L.V. kerk te Breda, 2002 R. Meischke, Beschouwingen over de Nederlandse Monumentenzorg tussen 1918 en ca. 1970; lezing gehoduen bij zijn afscheid van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg op 14 december 1988, Amdersfoort 1988 W.A.A. Mes en A.H. Jenniskens (red.). Dominicanen; geschiedenis van kerk en klooster in Maastricht, Maastricht 2006 A. Mesnager, Matériaux de Construction – pierres, Paris 1923 J.E. de Meyier Jr., De Technische vraagbaak, Deventer 1912 J.P. Mieras, ‘Naar Middelburg, Veere en Goes’. In: Bouwkundig Weekblad, 1924(44), p. 509-518 L.L. Minis, St. Janskerk, Maastrichts silhouet 1990 nr. 31 Ministère des travaux publics, Répertoire des carrières de pierre de taille exploitées en 1889, Paris 1890 Th. Molkenboer (vert.), De geschiedenis van een stadhuis en eene kathedraal,1897

270

Referenties

A. de Naeyer, Monumentenzorg, Antwerpen/Amsterdam 1975 M.A. van Nieukerken, Verslag over het onderzoek, ingesteld naar de kwaliteit van eenige natuurlijke steensoorten, ten behoeve van de restauratie van de groote of onze lieve vrouwe kerk te breda, 6 oktober 1904 M.A. van Nieukerken, ‘Het gebouw van het Koloniaal Instituut te Amsterdam. Voordracht, gehouden in de vergadering van de Afdeeling voor Bouw- en Waterbouwkunde van het Kon. Instituut van Ingenieurs, te Amsterdam, 12 April 1924’. Overdruk uit De Ingenieur, 1924 nr. 29 M.A. van Nieukerken, Iets over Kerk-restauratie, 1933 T.G. Nijland, R.P.J. van Hees, S. Brendle en G.J.L.M. de Haas, ‘Tufsteen. Deel 1: Gebruik, samenstelling en verwering van tuf in Nederlandse monumenten’. In: Praktijkboek Instandhouding Monumenten, 2005 afl. 21 T.G. Nijland, R.P.J. van Hees, S. Brendle en H.K. Goedeke, ‘Tufsteen. Deel 2: Invloed van vocht op de duurzaamheid van “Rheinische” tuf’. In: Praktijkboek Instandhouding Monumenten, 2005 afl. 23 T.G. Nijland, C.W. Dubelaar, H.J. Tolboom en R.P.J. van Hees, ‘Building stones from a muddy delta: Native natural stone form the Netherlands’. In: R. Fort, M. Alvarez de Buergo, M. Gomez-Heras en C. Vazquez-Calvo, Proceedings of the International Heritage, Weathering and Conservation Conference in Madrid, London 2006, p. 15-21 T.G. Nijland, W. Dubelaar, H.J. Tolboom, ‘De historische bouwstenen van Utrecht’. In: Dubelaar et al. (red.), Utrecht in Steen, Utrecht 2007

T.G. Nijland en R.P.J. van Hees, ‘Tuf: Van as, tot kerk, tot poeder’? In: T.G. Nijland (red.), Authentiek duurzaam | Duurzaam authentiek. 2e Vlaams – Nederlandse Natuursteendag, Delft/Utrecht 2007, p. 28-46 T.G. Nijland, A.F.E. Kipp en C.W. Dubelaar, C.W., 2009. ‘Drift in puin. Een blik op natuursteengebruik in Utrecht van de Middeleeuwen tot de Renaissance’. In: Jaarboek OudUtrecht, 2009, p. 5-21 T.G. Nijland, ‘Van Doornikse kalksteen tot beton als definitieve matieriaal’. In: Bulletin KNOB, 2009(108), p. 210-216 T.G. Nijland, B.A. Lubelli en A. Hacquebord, Staat en opbouw van het tufsteenparement aan de toren van de Eusebiuskerk te Arnhem (TNO-rapport 034-DTM-2009-04382), Delft 2010 P. Noël, Les carrières Françaises de pierre de taille, Paris 1970 E.J. Nusselder et al., Handboek duurzame monumentenzorg, Den Haag 2008 Van Opstall, Levensberigt van Leendert Rijsterborgh, 1865 J.J.P. Oud, ‘Hoofdkantoor Bataafse Import Maatschappij te ’sGravenhage’. In: Bouwkundig weekblad Architectura 1945(63), nr. 2, p. 14-17 G. Overeem en J. Querido, ‘Mergel’. In: Monumenten 1981 nr. 6, p. 17-25 G. Overeem, ‘De gesloten steen’. In: C.W. Dubelaar, T.G. Nijland en H.J. Tolboom (red.), Utrecht in Steen, Utrecht 2007, p.11-15 J.C. Overvoorde, Rekeningen van de gilden van Dordrecht, 1894 J.C. Overvoorde, ‘De Onze Lieve Vrouwe- of Groote Kerk te Dordrecht’. In: A. Bredius en E.W. Moes (red.), Oud-Holland, 1898(16), p. 212-224 C.J. Van der Peet, Bouwhistorische documentatie en waardebepaling Pandhof van St. Marie – Utrecht, ’s-Gravenhage 1984 C.J. van der Peet, Bouwhistorische aantekeningen Wibergen Dom-pandhof Utrecht,’-Gravenhage 1987 C. Peeters, De Sint Janskathedraal te ’s-Hertogenbosch, ’sGravenhage 1985

R.B. Polder, Chr. Korf (rap.), Hydrofoberen van gevels – Achtergronden, leidraad bij keuze, SBR rapport 229, Rotterdam 1991 G.J.J. Pot, De bouwrekening van het Goudse stadhuis van 1450. In: Bulletin KNOB, 1950(49), p. 129-145 J. Querido, Les 6 – Natuursteen en natuursteenconstructies. In: Materialen en technieken in oude bouwwerken. Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist 1983 W.J. Quist en R.P.J. van Hees, ‘De reiniging van de Grote Kerk in Breda tien jaar later’. In M.L. Stokroos et al. (red.), Praktijkboek instandhouding monumenten, Den Haag 2006 W.J. Quist, ‘De effectiviteit van restauratieve ingrepen ingrepen -de Grote of Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda als casus’. In: WTA Nederland Vlaanderen (red.), Restauratie en onderhoud van monumentale gebouwen, ’s-Hertogenbosch 2006 W.J. Quist en R.P.J. van Hees, ‘Beschermende beglazing Grote of Onze-Lieve-Vrouwkerk in Breda, 10 jaar later’. In: Praktijkboek instandhouding monumenten, Den Haag 2007 W.J. Quist, R.P.J. van Hees, S. Naldini en T.G. Nijland, ‘The Perception of Small Scale Damage and Repairs of Natural Stone’. In: Proceedings of the 11DBMC International Conference on Durability of Building Materials and Components, Istanbul 2008 H.F.A. Rademaker, ‘Anderhalve eeuw steigers rond de kerk (1846 – 1900)’. In: A.J.J. Mekking (red.), De Grote of Lebuïnuskerk te Deventer. De ‘Dom’ van het Oversticht veelzijdig bekeken, Utrecht/Zutphen 1992, p. 102-127 Redeker & Co, De steengroeven te Jaumont bij Metz, In: Bouwkundige Bijdragen, 1865 (14 e deel), p. 119-124 Restauratie-Commissie, ‘Officieele mededelingen’. In: Bulletin KNOB, 1910(9), p. 163 J.C. van Rhijn, Bepaling vocht- en zoutbelasting in monulit reparatiemortel en Gobertange kalksteen Onze Lieve Vrouweker te Breda (Rockview rapport 971220), Amsterdam 1998 Th.H.F. Riemsdijk, Bijdragen tot de geschiedenis van der Kerspelkerk van St. Jacob te Utrecht, Leiden 1888

W. Persijn, A.H. Kooiman, Bouwmaterialen, Culemborg 1968

E. Riepma, Leidraad voor de Kennis van Bouwmaterialen, Amsterdam 1921 (5e druk)

L.M. Petzet, ‘Principles of Preservation’ In: International Charters for Conservation and Restoration - 2nd Edition, Monuments and Sites: I, Paris 2004, p. 7-29

Rijckheyt centrum voor regionale geschiedenis, Inventaris van de archieven van de familie Schunck, (1828)1874 – 1997, Heerlen z.j.

Referenties

271

Rijkscommissie voor de Monumentenzorg, Mededeelingen en Notulen van de Rijkscommisie voor de Monumentenzorg Afdeeling B, 1918-1933 Rijkscommissie voor de Monumentenzorg, Mededeelingen van de Rijsccommissie voor de Monumentenzorg, nieuwe reeks, 1933-1936 Rijkscommissie voor de Monumentenzorg, ‘Antwoord van de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg op enige recentelijk gepubliceerde bezwaren tegen het huidige rijksmonumentenbeleid’. In: Bulletin KNOB, 1980(79), p. 103-113 Rijksdienst voor de Monumentenzorg, ‘Het restaureren van gebouwen: algemene uitgangspunten’. In: Restauratievademecum, 1991/24

A. Slinger, H. Janse en G. Berends, Natuursteen in monumenten, Zeist/Baarn 1980 J. Soentgerath, ‘De hoofdvleugel van de kasteelruine Valkenburg aan de Geul’. In: Bulletin KNOB 2010(109) nr. 2/3, p. 76-85 R. Snethlage, Leitfaden Steinkonservierung - Planung von Untersuchungen ond Maßnahmen zur Erhaltung van Denkmälern aus Naturstein; 2. überarbeitete und erweiterte Auflage, Stuttgart 2005 J.J.C. Springer, ‘Sinoo, Eimert’. In: Biografisch Woordenboek van het Socialisme en de Arbeidersbeweging in Nederland, 1990(4), p. 189-192 Staatsblad 38, 20 januari 1913

F.G.C. Rothuizen, ‘De St. Maria-Magdalenakerk te Goes’. In: Bouwkundig Weekblad, 1914(34) nr. 33, p. 402-404

Staatsblad 134, 25 april 1951

F.G. C. Rothuizen, ‘De St. Maria-Magdalenakerk te Goes’. In: Bouwkundig Weekblad, 1914(34) nr. 34, p. 412-415

Staatsblad 308, 29 juni 1925

J. Ruskin, The seven lamps of architecture, 1849. Reprint: Dover Publications, Mineola 1989

Staatsblad 297, 23 juni 1923 Staatsblad 315, 7 oktober 1911 Staatsblad 858, 4 december 1920

H.R. Sasse and R. Snethlage, ‘Methods for the Evaluation of Stone Conservation Treatments’. In: N.S. Baer, and R. Snethlage, (eds.), Dahlem Workshop on Saving Our Architectural Heritage: Conservation of Historic Stone Structures, Chichester 1997, p. 223-243

Staatsblad 1167, 11 november 1921

S. Schellevis, Rapport van de staat van de natuursteen van de balustrade op de O.L. Vrouw van Altijddurende Bijstand, de St. Antoniuskapel en de O.L. Vrouw Zeter der Wijsheidkapel boven de gevel aan het pandhof, Veenendaal 1984

M.E. Stades-Vischer, ‘De Grote of Onze Lieve Vrouwekerk te Dordrecht of de ‘capella noviter constructa’ en een gewijzigde bouwgeschiedenis’. In: Bulletin KNOB, 1989(88), p 14-27

P.A. Schroot, Bouwkunde; de voornaamste materialen der bouwambachten – eerste gedeelte: steen, Groningen, 1909 (2e druk) P.K. van der Schuit en M.W.J. van Rooden, ‘Kwaliteitszorg’. In: Restauratievademecum, 1998/40, p. 6. A.G. Schulte, De Grote of Eusebisukerk in Arnhem; ijkpunt van de stad, Utrecht 1994 T. Siemens, Durability of buildings: a reliability analysis’. In: Heron, 1985(30) no. 3, p. 2-48 E. Sinoo, Ingezonden brief, Bouw 1946 H.T. Siraa, Een miljoen nieuwe woningen, ’s-Gravenhage 1989 M. Sirag, J. van Leeuwen, Bouwmaterialen, Amsterdam 1924 (4 e druk) J.C. Slagter, ‘Natuursteen’. In: J.E. de Vries, A.P. Potma, De Technische Vraagbaak, Deventer 1947 (5e druk), p. 836-848

272

Referenties

M.E. Stades-Vischer, De Grote of Onze Lieve Vrouwekerk van Dordrecht. Architectuurhistorisch onderzoek en documentantie naar aanleiding van de restauratie 1983-1987, Zeist 1988

P. Steenhuis, ‘Voor eeuwig geplastificeerd’. In: NRC, 22 juni 2001 A. van der Steur en W.A.C. de Groot, ‘De restauratie van het stadhuis te gGouda (1947-1952)’. In: A. Scheygrond (red.), Het stadhuis van Gouda, Gouda 1952, p. 26-63 V.E.L. de Stuers, M.I. Duparc, S. Gratama, W.I.P.A. Molengraaff, J.C. Overvoorde, A.F.O. van Sasse van Ysselt, C.W. Vollgraff en J. Kalf, ‘Verslag der commissie ter voorbereiding van wettelijke monumentenbescherming’. In: Bulletin KNOB (1910(9), p. 8-18 Stichting Fonds Architectenbureaus, Beroepscompetentieprofielen Architectenbranche, Amsterdam 2009 Stichting Ratiobouw / Bouwcentrum, rapport 182, Rotterdam 1953a Stichting Ratiobouw / Bouwcentrum, rapport 235, Rotterdam 1953b

Stichting Ratiobouw / Bouwcentrum, Documentatie Bouwwezen B2.2. Natuursteen. Ervaringen met de bouwkundige toepassingen aan de buitenlucht in Nederland, Rotterdam 1956 J. van Stigt, Grote Of Onze Lieve Vrouwe Kerk Breda – restauratie 1991-2007, 2007

S. van Tuinen, F.J.L. van Dulm, C.J.A.C. Peeters, L.C. Röling, W.F. Denslagen, ‘Restauratienota 1982’. In: Jaarboek Monumentenraad 1984, Zeist 1984, p. 87-134 G. van Tussenbroek, The architectural network of the Van Neurenberg family in de low councries (1480-1640), Turnhout 2006

C.M. Storm van ’s-Gravesande, Handleiding tot de kennis der burgerlijke en militaire bouwkunst voor de kadetten der genie, Breda 1843

Tweede Kamer, vergaderjaar 1995-1996, 24462, nr. 1

C.M. Storm van ’s-Gravesande, Handleiding tot de kennis der burgerlijke en militaire bouwkunst voor de kadetten der genie, Breda 1850 (2e druk)

United Nations World Commission on Environment and Development (WCED), Our Common Future (Brundtland report), Oxford 1987

V.E.L. de Stuers, Holland op zijn smalst, overdruk uit De Gids 1873, p. 320-403

A.L.W.E. van der Veen, Resultaten van het onderzoek van oude natuursteen, 1920

C.L. Temminck Groll, Uitgangspunten bij het restaureren; B035A02, Delft 1979

A.L.W.E. van der Veen, Resultaten van het onderzoek van oude natuursteen – deel 2, 1920-1921

J.L. Terneden, Over het vermeerderen der duurzaamheid van hout voor spoorwegen waterbouw, telegrafie, scheepsen burgerlĳke bouwkunde, Rotterdam 1872


W.S. Unger, ‘Nieuwe gegevens betreffende de Maria-Magdalenakerk te Goes’. In: Bulletin KNOB, 1944(43), p. 1-3


J.M. Teutonico, A.E. Charola, E. de Witte, G. Grasegger, R.J. Koestler, M. Laurenzi Tabasso, H.R. Sasse and R. Snethlage, ‘Group Report How Can We Ensure the Responsible and Effective Use of Treatments (Cleaning, Consolidation, Protection)?’. In: N.S. Baer, and R. Snethlage, (eds.), Dahlem Workshop on Saving Our Architectural Heritage: Conservation of Historic Stone Structures, Chichester 1997, p. 293-313

A.L.W.E. van der Veen, ‘Natuursteen’. In: Het Bouwbedrijf, 1925c, p. 299-301

J.A.C. Tillema, Schetsen uit de geschiedenis van de monumentenzorg in Nederland, Den Haag 1975

A.L.W.E. van der Veen, ‘Natuursteen’. In: Het Bouwbedrijf, 1925d, p.360-362

H.J. Tolboom, Venstertraceringen in Nederland, Zeist/’s-Gravenhage 1998

A.L.W.E. van der Veen, ‘Natuursteen’, In: Het Bouwbedrijf, 1926a, p. 72-73

H.J. Tolboom, ‘Vervangende steensoorten in de restauratiepraktijk’. In: Instandhouding. Jaarboek Monumentenzorg, Zeist 1999, 177-182

A.L.W.E. van der Veen, ‘Natuursteen’, In: Het Bouwbedrijf, 1926b, p. 160

H.J. Tolboom, M. Dusar, W. Dubelaar, R. Dreessen, J. Elsen, E. Groessens en C. van der Star, ‘Avendersteen’. In: Geological survey of Belgium professional paper, 2009/1 no. 305, p. 47-77 H.J. Tolboom en C.W. Dubelaar, ‘Avendersteen in Nederland’. In: Bulletin KNOB, 2009(108) nr. 5/6, p. 173-183 J. Tordoir et al. (red.), La Gobertange Une pierre, des hommes, Gobertange 2000 Trouw 20 april 1999

A.L.W.E. van der Veen, ‘Natuursteen’. In: Het Bouwbedrijf, 1925a, p. 237 A.L.W.E. van der Veen, ‘Natuursteen’. In: Het Bouwbedrijf, 1925b, p. 273

A.L.W.E. van der Veen, ‘Natuursteen’, In: Het Bouwbedrijf, 1926c, p. 235 A.L.W.E. van der Veen, ‘Natuursteen’, In: Het Bouwbedrijf, 1926d, p. 530-531 H.W. Venker, Burgerlijke, Militaire en Schoone Bouwkunde. Kennis van Bouwmaterialen. Natuursteen, Breda 1919 L.G.W. Verhoef and F.W.A. Koopman, Monitoring the decay of monuments – the church of our lady in Breda – part B, Delft 1993 M.W. Verwer en A.L.A. Fraaij, Materiaalkunde – bouwkunde en civiele techniek, Leiden 2004

Referenties

273

D. de Vries, Handleiding bij het onderwijs in de kennis der bouwmaterialen aan ambachtscholen, Groningen 1877 D. de Vries en P.A. Schroot, Bouwkunde; de voornaamste materialen der bouwambachten – eerste gedeelte: steen, Groningen 1925 (4 e druk) W. Vrind, G. van Dijk en J.A. Visser, Kennis van Bouwstoffen – deel IV: natuursteen, Deventer 1947 (2e druk) I. Walvis, Beschryving der stad Gouda, Gouda 1714 Wendingen, 1920 G.W.C. van Wezel, ‘Catalogus Renaissance’. In: G.W.C. van Wezel en J. Koldeweij (red.), De Onze-Lieve-Vrouwekerk en de Grafkapel voor Oranje-Nassau te Breda, Zeist/Zwolle 2003, p. 240-356 K. Wiedijk, M. Sirag, Bouwmaterialen, Amsterdam 1950 (11e druk) S. Wierda, Gids van de Belgische industrie met betrekking tot de bouwkunde, en wel in het bijzonder hare steen-, marmer-, lei-, kalken glasproductie. Bew. Naar opgaven van J.S.J. Bottemanne, 1875 P. Wies, Die Ernzer Steinbrüche; Eine Gedenkschrift zur 160-jährigen Geschichte der Ernzer Steinbrüche, Luxemburg 2003 World Heritage Committee, Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention (08/01), Paris 2008 (zie http://whc.unesco.org/en/guidelines, bezocht September 2010) WTCB, Witte natuursteen, Brussel, z.j. C.G.M. Van Wylick-Westermann, ‘Het bouwmeestersgeslacht Keldermans’. In: H. Janse, R. Meischke, J.H. van Mosselveld en F. van Tyghem (red.), Keldermans; Een architectonisch netwerk in de Nederlanden, ’s-Gravenhage 1987, p. 9-26 L. Zwiers, Bouwstoffen - handleiding voor de praktijk en ten dienste van nijverheidsscholen, Leiden 1924

Websites http://www.spab.org.uk/what-is-spab-/the-manifesto/ (bezocht augustus 2010) http://bib.kuleuven.be/exoff/exofficina_2000_01.pdf (bezocht november 2008) http://wetten.overheid.nl/BWBR0008498/Hoofdstuk4/Afdeling6/Artikel460/tekst_bevat_zandsteen/geldigheidsdatum_05-08-2009 (bezocht 5 augustus 2009) http://wetten.overheid.nl/BWBR0013042/Hoofdstuk2/Paragraaf4/Beleidsregel460/tekst_bevat_zandsteen/geldigheidsdatum_05-08-2009 (bezocht 5 augustus 2009) http://www.icomos.org/venice_charter.html (bezocht mei 2009) http://www.international.icomos.org/venicecharter2004/venicecharter-bibliography.pdf (bezocht mei 2010). http://www.conservation-us.org/index.cfm?fuseaction=page. viewPage&PageID=858&d:\CFusionMX7\verity\Data\dummy.txt (bezocht 13 januari 2010) http://www.ecco-eu.org/about-e.c.c.o./professional-guidelines-3.html (bezocht 13 januari 2010) http://www.ibach-stein.de/ (bezocht januari 2010) http://www.consolidas.com/ (bezocht januari 2010) http://www.un-documents.net/wced-ocf.htm (bezocht mei 2010) http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/monumenten-enarcheologie/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2009/10/01/brief-aan-de-tweede-kamer-met-beleidsbrief-modernisering-van-de-monumentenzorg-momo.html (bezocht augustus 2010) http://monumat.brgm.fr/ (bezocht juni 2010) http://www.industrie.lu/steebrech.html (bezocht maart 2009) http://www.pulhof.be/download/cursus/aardr/ Excursie_5dejr_Hen-Leem-Condr.pdf (bezocht 21 november 2008) http://www.dbnl.org/tekst/_jaa003192401_01/_ jaa003192401_01_0004.htm (bezocht 19 november 2008) http://www.rkd.nl/rkddb/dispatcher.aspx?action=search&data base=ChoiceArtists&search=priref=89359 (bezocht augustus 2010) http://www.vanderkrogt.net/standbeelden/kunstenaar. php?id=Ode.a&object=A&pagina=1 (bezocht augustus 2010)

274

Referenties

http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/?DM=SLNL&PA=374 50&D1=2&D2=a&D3=a&D4=a&HDR=T,G1,G3&STB=G2&VW=T (bezocht augustus 2010) http://www.iisg.nl/bwsa/bios/sinoo.html (bezocht 2 december 2009) http://www.rocamat.fr/html-gb/history.php (bezocht augustus 2010) http://inventaire.poitou-charentes.fr/patind/pi/notice. php?id=IA16066385 (bezocht april 2009) http://fr.wikipedia.org/wiki/Unit%C3%A9s_de_mesure_anciennes_(France) (bezocht 30 september 2009) http://www.karinevanderwerf.nl/Geneaogie/Kwartierstaat. htm (bezocht december 2008) http://www.iisg.nl/hpw/calculate-nl.php (bezocht 16 november 2008) http://nl.wikipedia.org/wiki/Oscar_Leeuw (bezocht 17 oktober 2008) http://www.zeeuwengezocht.nl (bezocht 17 oktober 2008) http://www.bonas.nl (bezocht november 2009) http://oud-dordrecht.nl/ (bezocht 20 november 2009) http://www.lmarchitecten.nl (bezocht januari 2010) http://www.kunstmest.com/NL/geschiedenis.html (bezocht december 2009) http://www.ssew.nl/ingenieursoorlog (bezocht december 2009) http://www.industrie.lu/montfort.html (bezocht 6 november 2009) http://www.pierreparis.fr/ (bezocht 15 februari 2010) http://nl.wikipedia.org/wiki/Aardbeving_bij_Roermond (bezocht 14 april 2010) http://cultureelerfgoed.adlibsoft.com/ (bezocht april 2010) http://www.aat-ned.nl/ (bezocht november 2008) http://whc.unesco.org/en/guidelines (bezocht september 2010) http://www.commercy.org/telechLapierredeSorcy.pdf (bezocht september 2010) http://www.bonas.nl/archiwijzer/bo_WInfo. php?Inr=0463.00000&rps=1#essay (bezocht november 2010) http://www.sbmk.nl (bezocht november 2011)

Archieven en collecties Pandsdossiers, collectie RCE Onze-Lieve-Vrouwekerk Breda Maria-Magdalenakerk Goes Grote Kerk Dordrecht Stadhuis Gouda Basiliek Meerssen Munsterkerk Roermond Sint-Servaasbasiliek Maastricht Sint-Janskerk Maastricht Sint-Janstoren Maastricht Pandsdossiers (oud), collectie RCE Onze-Lieve-Vrouwekerk Breda Maria-Magdalenakerk Goes Grote Kerk Dordrecht Stadhuis Gouda Basiliek Meerssen Munsterkerk Roermond Sint-Servaasbasiliek Maastricht Sint-Janskerk Maastricht Sint-Janstoren Maastricht Werkcollectie Natuursteen, collectie RCE Onze-Lieve-Vrouwekerk Breda Maria-Magdalenakerk Goes Grote Kerk Dordrecht Stadhuis Gouda Basiliek Meerssen Munsterkerk Roermond Sint-Servaasbasiliek Maastricht Sint-Janskerk Maastricht Sint-Janstoren Maastricht Foto- en tekeningenarchief, collectie RCE Onze-Lieve-Vrouwekerk Breda Maria-Magdalenakerk Goes Grote Kerk Dordrecht Stadhuis Gouda Basiliek Meerssen Munsterkerk Roermond Sint-Servaasbasiliek Maastricht Sint-Janskerk Maastricht Sint-Janstoren Maastricht Restauratiedagboeken, collectie RCE Onze-Lieve-Vrouwekerk Breda Grote Kerk Dordrecht Gedeponeerde architectenarchieven, collectie RCE Herman van der Kloot Meijburg

Referenties

275

Opzichtersarchief Grote of Onze-Lieve-Vrouwekerk Breda, ongeïnventariseerd (aanwezig in de kerk) Archief Architectenbureau J. van Stigt b.v. – Restauratie Grote of Onze-Lieve-Vrouwekerk Breda, ongeïnventariseerde

Nationaal Archief, Den Haag, Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid: Afdeling Arbeid I / Arbeidersbescherming, 1942-1962, nummer toegang 2.15.42, inventarisnummer 131-135

Gemeentearchief Goes, Archief van de Hervormde gemeente van Goes (1577-1951), inventarisnummer 874, 875, 879905, 913, 914, 916-925

Erfgoedcentrum DiEP Dordrecht, Archief van de commissie tot restauratie van de Onze Lieve Vrouwe of Grote Kerk te Dordrecht, toegangsnummer 76, inventarisnummer 1-10

Stadsarchief Breda, Archief raadscommissie onderzoek van herstelmogelijkheden benedengedeelte van de grote toren te Breda 1867-1868, toegangsnummer 0070, Afdeling II nummer 66, inventarisnummer 1-3

Erfgoedcentrum DiEP Dordrecht, Archief van de Nederlands hervormde gemeente van Dordrecht, toegangsnummer 27, inventarisnummer 1438, 1442, 1453

Stadsarchief Breda, Archief architectenkantoor J. en M.A. van Nieukerken te ’s-Gravenhage, betrekking hebbend op de restauratie Grote Kerk, toegangsnummer 0235, Afdeling III nummer 76a, inventarisnummer 1-21 Stadsarchief Breda, Archief architectenkantoor J. en M.A. van Nieukerken te ’s-Gravenhage, betrekking hebbend op de restauratie Grote Kerk (aanwinst 1974), toegangsnummer 0235, Afdeling III nummer 76b, inventarisnummer 1-18

Erfgoedcentrum DiEP Dordrecht, Archief van de gemeente Dordrecht (dossiers tot 1945), toegangsnummer 8-A 1945, inventarisnummer 3125 Erfgoedcentrum DiEP Dordrecht, Archief van de gemeente Dordrecht (dossiers tot 1945), toegangsnummer 8-A 1970, inventarisnummer 1573 Erfgoedcentrum DiEP Dordrecht, Archief van de gemeente Dordrecht (dossiers tot 1980), toegangsnummer 8-A 1980, inventarisnummer 2642

Stadsarchief Breda, Archief van de restauratiecommissie van de Grote Kerk en toren, toegangsnummer 0316, Afdeling III nummer 130, inventarisnummer 1 t/m 147

Erfgoedcentrum DiEP Dordrecht, Archief van de gemeente Dordrecht (dossiers tot 1990), toegangsnummer 8-A 1990, inventarisnummer 3518

Stadsarchief Breda, Archief commissie voor de herstelling van het benedengedeelte van de toren der Grote kerk, toegangsnummer 376[1], Afdeling III nummer 193, inventarisnummer 1-6

Erfgoedcentrum DiEP Dordrecht, Collectie van bescheiden met betrekking tot de restauratie van de Grote Kerk, toegangsnummer 472, slechts gedeeltelijk geïnventariseerd en toegankelijk

Nationaal Archief, Den Haag, Ministerie van Binnenlandse Zaken: Afdeling Kunsten en Wetenschappen, 1875-1918, nummer toegang 2.04.13, inventarisnummer 261, 844, 895, 941, 943, 1123-1124, 1125-1130, 1137, 1255

Zeeuws Archief Middelburg, Verzameling aanwinsten Rijksarchief in Zeeland 1955-1999, toegangsnummer 33.3, inventarisnummer 1962.40 en 1983.75

Nationaal Archief, Den Haag, Rijksbureaus op het Gebied van Bouwmaterialen, Glas, Keramiek en Houtproducten, 19391949, nummer toegang 2.06.076.01, inventarisnummer 140, 184, 185, 186 Nationaal Archief, Den Haag, Ministerie van Sociale Zaken: Afdeling Arbeid en Fabriekswezen, 1893-1941, nummer toegang 2.15.31, inventarisnummer 558-567 Nationaal Archief, Den Haag, Ministerie van Economische Zaken: Directie van Handel en Nijverheid, 1883-1945, nummer toegang 2.06.001, inventarisnummer 4538 Nationaal Archief, Den Haag, Ministerie van Sociale Zaken: Directoraat-Generaal van de Arbeid, (1920) 1962-1979, nummer toegang 2.15.32, inventarisnummer 615-618

276

Referenties

Zeeuws Archief Middelburg, archief van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen (KZGW), toegangsnummer 26.1, inventarisnummer 244 Zeeuws Archief Middelburg, archief van het Architectenbureau Rothuizen ’t Hooft, kantoor Goes, toegangsnummer 404.2, inventarisnummer 1697 Gemeentearchief Delft, Archief van de hervormde gemeente Delft, (1529) 1566-1976, toegangsnummer 445, inventarisnummer 1850-1878 (restauratie Nieuwe Kerk) Gemeentearchief Delft, Archief van de hervormde gemeente Delft, (1529) 1566-1976, toegangsnummer 445, inventarisnummer 1826-1845 (restauratie Oude Kerk) Groene Hart archieven, archief restauratiecommissie Janskerk, toegangsnummer. 616, inventarisnummer 4-5

Nederlands Architectuurinstituut Rotterdam, CUBA, t249, ph249 en g249 (Maria-Magdalenakerk Goes) Nederlands Architectuurinstituut Rotterdam, CUBA, t402, ph402.1 - ph402.7, g402.1, g402.2 en d402 (Grote Kerk Dordrecht) Nederlands Architectuurinstituut Rotterdam, CUBA, t135.1 – t 135.4, n135.1, n135.2, ph135.1 – ph135.5, g135.1 – g135.3 en d135 (Basiliek Meerssen)

Nederlands Architectuurinstituut Rotterdam, DBSV, d19-20, r86-99, t31, d21, f90, f213, n11, d613, d639, d655 (Stadhuis Gouda) Nederlands Architectuurinstituut Rotterdam, NIEU, 75-77 (Onze-Lieve Vrouwekerk Breda), 532-555 (schetsen en schetsboeken) Letters from H. Martin to Jan Kalf, Universiteitsbibliotheek Leiden, BPL 2761

Referenties

277

278

Bijlagen

Bijlage 1 Steensoorten Ledesteen

Gobertange

Mergel Nivelsteiner Kunrader

Bentheimer

Baumberger Oberkirchener Mayener basalt Weiberner tufsteen Ettringer tufsteen

St. Pierre Aigle St. Leu d’Esserent Montanier St. Maximin Faverolles

Muschelkalksteen (Kirchheimer en Krensheimer)

Portland

Rakowicze Elbsandstein

Caen steen

Tepla trachiet

Savonnières St. Joire Reffroy Euville Lérouville Morley Brauvilliers

Beiers graniet

Weidenhanh trachiet Maulbronner Udelfanger Borner Larochette Bollendorfer Hinkel

Rochefort Anthéor

Volvic

Afbeelding B1.1 De, voor dit proefschrift, meest relevante steensoorten geografisch geplaatst

280

Bijlage 1: Steensoorten

Vaurion Massangis Anstrude Pouillenay Magny Coutarnoux

Peperino duro

In afbeelding B.1.1 is aangegeven uit welke streek de,

den in schollen met een harde kern tussen zandlagen.

voor dit proefschrift, meest relevante steensoorten af-

Naast de bruingevlekte steen zonder fossielen, is er

komstig zijn. Daarna volgt voor deze steensoorten een

een steen met gesloten fossielen en een steen met

korte typering, overgenomen uit de Bestekstermen Na-

open fossielen.

tuursteen.i Voor de steensoorten die hierin niet zijn

Baumberger kalksteen is een zandige kalksteen

opgenomen is naar analogie van deze beschrijvingen

welke gewonnen wordt in de heuvelrug Baumberge, in

een typering geschreven op basis van andere bronnen.

de omgeving van Billerbeck en Havixbeck, 20 km ten westen van Münster, Duitsland. De steen is crème- tot

Anstrude is een wit/gele kalksteen uit het Jura

okerkleurig, bevat donkergroene of bruine spikkels van

tijdperk welke wordt gewonnen nabij het plaatsje Bier-

glauconiet en is gelijkmatig en fijn van structuur. Van

ry-les-Belles in het Département de l’Yonne, Frankrijk.

oudsher worden een aantal varianten onderscheiden,

De naam is een verwijzing naar de oude naam van het

die echter lang niet in altijd in alle groeven gelijk ont-

plaatsje (voor 1848). De steen is ook bekend onder de

wikkeld zijn en deels ook kunnen ontbreken:

naam Bierry. Anstrude is opgebouwd uit oölieten en

Fliess, afkomstig uit de bovenste banken. Deze

crinoïden die zijn samengegroeid door kristallijn cal-

steen is blond van kleur, fijnkorrelig en redelijk zacht.

ciet. Anstrude is verkrijgbaar in de varianten roche

Lappen, afkomstig uit de middelste banken. Deze

jaune, roche claire, jaune claire en anstrude blanc.

steen is soms meer grauw van kleur en vaak wat harder

Anthéor is de benaming voor geel-oranje oölitische

dan de fliess.

kalksteen uit de bovenste bank in de groeven van Cra-

Paol, afkomstig uit de onderste bank. Eveneens

zannes (tussen Cognac en Rochefort).ii Aldus Slinger et

grauw van kleur. Deze bank bevat het hoogste kwarts-

al. 1980, p. 60 werd Anthéor gewonnen in de groeven

gehalte en is in het algemeen harder dan lappen en

van Saint-Même-les-Carrières, in het departement Cha-

fliess.

rente Maritime, 15 km ten oosten van Cognac. Sinds

Baumberger kalksteen wordt ook wel Münstersteen

1975 worden deze groeven niet meer geëxploiteerd.iii

genoemd. Fliess wordt toegepast ten behoeve van graf-

Slinger et al. 1980 is de enige bron die Anthéor in ver-

monumenten en beeldhouwwerk binnen, want de

band brengt met Saint-Même. Dit verband is vermoede-

steen is in veel gevallen niet vorstbestendig. Lappen is

lijk onjuist.

te gebruiken voor elk steen- of beeldhouwwerk, binnen

Balegemse steen (Baelegemse steen, Ledesteen)

of buiten. Paol tenslotte, wordt gebruikt voor vloerpla-

is een zandige kalksteen welke gewonnen wordt nabij

ten. Baumberger kalksteen kleurt op den duur meer

het dorp Balegem in de Provincie Oost Vlaanderen,

naar oker en vormt gipskorsten op de kant waar de

België. De steen is kwartshoudend, groenachtig bruin

steen niet beregend.

of blond van kleur en heeft een meestal duidelijk

Beiers graniet wordt gewonnen in Beieren, Duits-

zichtbaar horizontaal leger. De Balegemse steen bevat

land en kent vele variëteiten, afhankelijk van de exac-

plaatselijk vrij grote schelpen. De steen wordt gevon-

te winningsplaats. De ondergrond is geel-grijs van kleur en de steen is homogeen van structuur, kleur en kwali-

i http://www.cultureelerfgoed.nl/sites/default/files/u6/Bestekstermen%20natuursteen.doc (bezocht november 2011)

teit. Het breukvlak is middel tot grof korrelig.

ii Anonyme 2008 en Camerman 1951f, p. 1031-1034 iii http://inventaire.poitou-charentes.fr/patind/pi/notice. php?id=IA16066385 bezocht april 2009


281

Bentheimer zandsteen wordt gewonnen nabij Bad

Elbsandstein is een verzamelnaam voor zandstenen

Bentheim, Duitsland. De steen heeft een geelgrijze tot

gewonnen in het stroomgebied van de Elbe, nabij de

witte ondergrond bestaande uit kwartskorrels met een

plaats Pirna. Tegenwoordig wordt de steen geleverd

middelmatige grove korrel. Door oxidatie van ijzerhou-

onder de namen Cottaer, Postaer en Reinhardtsdorfer.

dende bestanddelen kunnen roodbruine strepen aan-

De Cottaer zandsteen is zeer fijne van structuur en

wezig zijn. De steen is homogeen van structuur, kleur

grijs-wit tot geel van kleur. Postaer zandsteen is mid-

en kwaliteit. De steen werd ook gewonnen nabij Gilde-

delfijn van structuur en geel-bruin van kleur met licht

haus en wordt daarom ook wel als Gildehauser aange-

grijze insluitsels. Reinhardtsdorfer heeft een fijne

duid. Dit is verwarrend omdat er ook een (geologisch

structuur en is geel-grijs van kleur.v

gezien ouder) lagenpakket bestaat die bekend staat

Ettringer tufsteen wordt gewonnen in de Eifel,

onder de naam Gildehauser, de hieruit gewonnen steen

Duitsland. De ondergrond is bruin-beige. De steen is

is echter minderwaardig aan de Bentheimer zandsteen.

poreus en bevat donkerkleurige basalten leisteenfrag-

Bollendorfer zandsteen is een bleekgele zandsteen die werd gewonnen nabij het Duitse plaatsje Bollendorf aan de linker oever van de Sûre. De steen heeft een

menten en grote gele bims. Het breukvlak is ruwkorrelig. Euville is een wit-grijze kalksteen welke gewonnen

middelgrove korrel en werd geroemd om zijn

wordt in het Département de la Meuse, Frankrijk. De

vuurvastheid.iv

steen heeft een grofkorrelige structuur en is opge-

Borner zandsteen werd gewonnen aan de rechter,

bouwd uit onder andere crinoïden en stekels van zee-

Luxemburgse oever van de Sûre. De steen is vergelijk-

ëgels, die samengegroeid zijn door kristallijne koolzure

baar met Udelfanger zandsteen.

kalk. Het breukvlak is ruw korrelig met glanzende fa-

Brauvilliers is een witte kalksteen welke gewonnen

cetten van kristallijne kalk. Bruinkleurige en sponsach-

wordt in het Département de la Meuse, Frankrijk. De

tige plekken kunnen voorkomen. Naast Euville marbrier

grondmassa is gelijkmatig van structuur en kleur, het

zijn ook de varianten Euville roche en Euville construc-

breukvlak is ruw korrelig. De steen vertoont grote ge-

tion verkrijgbaar.

lijkenis met Savonnières. Schelplagen kunnen gecon-

Faverolles is volgens Slinger et al. 1980 een harde,

centreerd voorkomen. Ook kunnen witte aderen voor-

geel-bruine kalksteen uit het Département Oise, Frank-

komen. Naast Brauvilliers liais zijn ook de variaties

rijk. Er zijn geen documenten gevonden die dit beves-

Brauvilliers demi fine en Brauvilliers fine verkrijgbaar.

tigen. Er bestaat een plaatsje Faverolles in het Dépar-

Caensteen is een kalksteen welke gewonnen wordt

tement Aisne, ongeveer 10 km ten zuiden van St.

ten zuiden van Caen, Département de la Calvados,

Pierre Aigle, maar het is niet bekend of hier een groeve

Frankrijk. De steen is crèmekleurig, rijk aan fossielen

is (geweest). Gezien het uiterlijk van de steen, die ge-

en zeer fijn van structuur.

kenmerkt wordt door lange, spiraalvormige schelpen (turitella) betreft het hier wellicht een steen afkomstig uit de groeven van St. Pierre Aigle of hier dichtbij in de buurt.

iv Van der Kloes 1908, p. 160 en http://www.baufachinformation.de/ denkmalpflege.jsp?md=1988017123938 (bezocht december 2010)

282


v http://www..sandstein.de (bezocht april 2008)

Gobertange is een zandige kalksteen welke gewon-

Kunrader kalksteen is een geelachtig grijze kalk-

nen wordt in de omgeving van Jodoigne, België. De

steen die soms bruine plekken vertoond. De steen is

steen is geelachtig wit van kleur, soms met bruine stre-

hard en taai en de banken zijn over het algemeen

pen of gewolkt. Kenmerkend is de fijne, soms onder-

slechts 25 tot 30 cm dik. De steen komt voor in het ge-

broken lijntekening van het leger. Schelpenknollen van

bied tussen Valkenburg, Kunrade en Simpelveld in het

ruim drie vierkante centimeter komen voor; deze kun-

zuidoosten van Limburg, Nederland.vi

nen uit elkaar vallen. De steen is beperkt leverbaar.

Lérouville is een zuivere kalksteen die bestaat uit

Gobertange wordt gewonnen in schollen van 30 tot 50

overblijfselen van crinoïden en zeeëgels die door mi-

cm dikte, waarvan een derde deel kernsteen is en ge-

crokristalijn calciet zijn samengekit. De steen is grijs-

bruikt kan worden.

achtig tot wit van kleur en lijkt sterk op Euville. De

Larochette is een zeer gelijkmatige wit-gelige zan-

steen werd gewonnen in diverse groeven, zoals Mézan-

dige kalksteen (25-30% kalk) gewonnen bij de plaatsen

gère, Munot, Lavaux en Maillemont. De steen kwam

Ernzen en Larochette in Luxemburg.

soms ook onder deze namen in de handel. Anno 2010

Ledesteen wordt gebruikt als verzamelnaam voor de zandige kalkstenen gewonnen uit het Lediaan in

wordt Lérouville gewonnen in de groeve Moulin à Vent.vii

Oost-Vlaanderen en Vlaams-Brabant, België. In aanvul-

Magny is een witte kalksteen welke gewonnen

ling op de Balegemse steen wordt hier ook de steen on-

wordt in het Département de la Côte d’Or, Frankrijk.

der verstaan die gewonnen werd tussen Aalst en

Het breukvlak van de steen is fijnkorrelig. De steen

Brussel.

vertoont aders en scheuren en steken komen veelvul-

Kirchheimer muschelkalksteen is een polijstbare kalksteen welke gewonnen wordt in de omgeving van Würzburg, Duitsland. De steen heeft een geelroodbrui-

dig voor. Naast Magny roche claire komt ook de variant Magny roche dorée voor. Massangis is een kalksteen welke gewonnen wordt

ne of bruingrijze ondergrond, wisselt per laag van

in het Département de l’Yonne, Frankrijk. De steen is

kleur, en heeft een grove adering. De steen is opge-

fijnkorrelig en gelijkmatig poreus. Over het algemeen

bouwd uit talloze schelpresten, is vaak duidelijk ge-

wordt in Nederland de naam Vaurion gebruikt, in

laagd en is meestal homogeen van structuur en kwali-

Frankrijk en België wordt de naam Massangis gebruikt.

teit. De toe te passen Kirchheimer muschelkalksteen

De laatste jaren wordt Massangis ook in Nederland

moet kernsteen zijn. In dit geval is de kernsteen (Kern-

steeds meer als benaming gebruikt. Het gebruik van de

stein) de dikste bank die geëxploiteerd wordt.

naam Vaurion komt voort uit de naam van de groeve

Krensheimer muschelkalksteen is een polijstbare

van de firma Fèvre et Cie van waaruit de steen in de

kalksteen welke gewonnen wordt bij Krensheim in de

jaren 1910 en 1920 aan Nederland werd geleverd via

omgeving van Würzburg, Duitsland. De steen heeft een

importeur Simonis uit Rotterdam. De onderste,

bruinachtig grijze ondergrond, wisselt per laag van

schelprijke laag uit deze groeve werd als Massangis in

kleur, en heeft een fijne adering. De steen is opge-

de handel gebracht. De naam Massangis is waarschijn-

bouwd uit talloze resten van schelpen, is vaak duidelijk

lijk algemeen gebruik geworden toen het kalkmassief

gelaagd en is homogeen van structuur en kwaliteit. Het

via meerdere groeven ontsloten werd.viii De kleur is

breukvlak is grofkorrelig.

vi Slinger et al. 1980, p. 57 en Klein en Van Rummelen 1925, p. 194 vii Camerman 1957, p. 63-64 viii Zie Van der Veen 1921, Camerman 1957 en Dusar et al. 2009


283

bruinachtig geel tot okergeel met een lichtelijk ge-

Obernkirchner zandsteen wordt gewonnen in de

wolkt oppervlak. Kiezelachtige ‘doorns’ komen voor en

omgeving van Hannover, Duitsland. De steen heeft een

aderen kunnen aanwezig zijn. Naast Massangis roche

gele ondergrond met lichtbruine strepen van ijzerhy-

jaune zijn er de varianten Massangis roche jaune clai-

droxiden en een zwakke adering en is homogeen van

re, Massangis claire en Massangis liais.

structuur, kleur en kwaliteit. Het breukvlak is fijnkor-

Maulbronner zandsteen wordt gewonnen bij de

relig. Obernkirchner zandsteen komt ook voor onder de

plaatsen Maulbronn, Pfaffenhofen en Weiler, in een ge-

namen Bückeberger zandsteen, Stadhagener zand-

bied dat begrenst wordt door de Rijn en de Neckar tus-

steen, Bremer zandsteen en Wezer zandsteen.

sen Stuttgart en Mannheim. De zandsteen komt ik di-

Peperino duro is een tufsteen welke gewonnen

verse variëteiten voor, te weten rood gevlamd, groen

wordt nabij Viterbo, Italië. De steen heeft een licht-

gevlamd, geel en geel geaderd. Parallel aan het groef-

grijze ondergrond met donkergrijze vlekken of strepen

leger vertoont de steen diverse verweringsverschijnse-

(indien tegen het leger gezaagd een gestreepte struc-

len zoals afzanden, afschilferen en afbladderen.ix

tuur, met het leger gezaagd een gewolkte structuur) en

Mayener basalt wordt gewonnen in de Duitse Eiffel en is blauw-zwart van kleur.

is homogeen van structuur, kleur en kwaliteit. Het breukvlak is ruwkorrelig. De steen vertoont wat witte

Mergel (Maastrichter kalksteen) is een kalksteen welke gewonnen wordt in onderaardse groeven bij Sibbe, Zuid-Limburg, Nederland. De kleur van de steen va-

kalkpitten. Peperino duro patineert grijsgroen op de regenkant en lichtgrijs daar waar geen regen komt. Portland kalksteen wordt gewonnen in Dorset, En-

rieert van wit tot oker. Het is een zeer zachte homoge-

geland. De steen is fijnkorrelig van structuur. Het

ne steen. Schelplagen komen voor en het leger is vaak

breukvlak is fijnkorrelig. Portland whitbed is een oöliti-

moeilijk te zien.

sche kalksteen met een vrij open structuur waarin

Montanier is een crème tot bruin-beige gekleurde

veelvuldig schelpen voorkomen. Portland basebed

kalksteen die gewonnen werd ten noorden van Parijs in

heeft een fijnere en meer dichte structuur dan Port-

het Département de l’Oise, Frankrijk. Montanier was

land whitbed, waarin minder grote schelpen voorko-

de naam van een groeve bij St. Leu-d’Esserent. De

men. Portland roach heeft een grovere, meer open

steen, gewonnen uit de banc franc van deze groeve

structuur dan Portland whitbed, waarin kleine en gro-

kwam onder de naam Montanier in de handel.x

te, deels open schelpen voorkomen.

Morley is een wit-grijze oölitische kalksteen uit het

Rakowicze zandsteen is afkomstig uit het Lwówek

Département de la Meuse, Frankrijk die gelijkenis ver-

Slaski district in Sileszë, Polen. De steen wordt in

toont met Savonnières en Brauvilliers. Vanaf het mid-

Duitsland als Rackwitzer zandsteen aangeduid en is in

den van de negentiende eeuw werd de steen gewonnen

Nederland in het verleden ook wel aangeduid als Rach-

in diverse groeven. De exploitatie is in 1963 gestopt.xi

witz of Silezische zandsteen; deze laatste naam is ech-

Nivelsteiner zandsteen werd gewonnen in Duits-

ter ongelukkig, omdat uit de directe nabijheid meerde-

land, net over de grens bij Kerkrade-Rolduc. De kiezel-

re, nauw verwante maar toch niet identieke

zandsteen is fijnkorrelig en grijs-wit van kleur met gele

zandstenen afkomstig zijn. Verse monsters zijn over-

tot bruine aders vanwege ijzerverontreinigingen.

wegend wit tot crèmekleurig, oudere monsters grijzig tot geel. De Rakowicze is een open, kwartsrijke zand-

ix Nijland 2007, p. 104-105 x Noël 1970, p. 163-177, Anonyme 1976, p. 69 en Dessandier 2000 xi Anonyme 1976, p. 104

284


steen waarvan een deel van de poriën gevuld zijn met

kleimineralen, wordt gewonnen in Polen, net over de grens met Tsjechië en Duitsland.xii Reffroy is een oölitische kalksteen die werd gewon-

St. Pierre Aigle is een kalksteen welke gewonnen wordt ten noorden van Parijs in het Département de l’Aisne, Frankrijk. De steen is fijnkorrelig en bruin-geel

nen in het Département de la Meuse, Frankrijk. De

van kleur. De steen wordt gekenmerkt door 2 tot 4 cm

steen is bleek grijs van kleur en is vergelijkbaar met St.

lange spiraalvormige schelpen (turitella).xvii

Joire. De steen werd gewonnen in diverse kleine open

Savonnières is een witte oölitische kalksteen welke

groeven en in één onderaardse groeve, Bois Joli ge-

gewonnen wordt in het Département de la Meuse,

naamd. De exploitatie is na WO II gestopt.xiii

Frankrijk. De grondmassa is gelijkmatig van structuur

Rochefort is een zeer zuivere witte kalksteen af-

en kleur. Het breukvlak is ruw korrelig. De steen ver-

komstig uit Crazannes, Département de la Charente-

toont grote gelijkenis met Brauvilliers. Schelplagen

Maritime, Frankrijk en is genoemd naar de uitvoerha-

kunnen geconcentreerd voorkomen. Ook kunnen witte

ven. In de negentiende eeuw werd de steen in België

aderen voorkomen. Naast Savonnières demi fine zijn

vaak gebruikt als restauratiesteen ter aanvulling op het

ook de varianten Savonnières fine en Savonnières liais

krijt van Hourdain en in combinatie met Gobertange.xiv

verkrijgbaar.

St. Joire is een oölitische kalkteen met een fijne

Tepla trachiet wordt gewonnen nabij Tepla, Tsje-

structuur die werd gewonnen in het Département de la

chië. De steen heeft een zeer uiteenlopende kleur.

Meuse. De steen is vergelijkbaar met Reffroy. Een be-

Witte, crèmekleurige, roestbruine en zelfs groengele

kende groevenaam is Sablanmont. De exploitatie is ge-

stukken komen voor. De steen heeft een fijne korrel.

stopt na WO II.xv

Tepla trachiet stoot na verloop van tijd de huid af.

St. Leu d’Esserent is een grove kalksteen die wordt

Udelfanger zandsteen wordt gewonnen bij Udel-

gewonnen ten noorden van Parijs in het Département

fangen, ten noordwesten van Trier, Duitsland. De steen

de l’Oise, Frankrijk. De benaming St. Leu is ook een

is geelgroen van kleur en bevat vaak wat leem. Het

benaming van een steenbank die in meerdere groeven

breukvlak is fijnkorrelig. Aan het einde van de negen-

wordt gewonnen, niet alleen bij het plaatsje St. Leu

tiende en het begin van de twintigste eeuw werd een

d’Esserent. De steen is wit-geel van kleur, zeer fijn van

vergelijkbare steen gewonnen bij het Luxemburgse

structuur en bevat open schelpen.xvi

plaatsje Born, verhandeld onder de naam Borner

St. Maximin is een kalksteen welke gewonnen

(zandsteen).

wordt ten noorden van Parijs in het Département de

Volvic basalt wordt gewonnen nabij Volvic, ten

l’Oise, Frankrijk. De kleur is crème tot bruinbeige. De

noorden van Clermont-Ferrand, Frankrijk. De steen va-

steen heeft een fijne open structuur en veel open

rieert in kleur van grijs naar paars en heeft doorgaans

schelpgaten. Naast de variant Saint Maximin roche liais

kleine, regelmatig verdeelde poriën. In vergelijking

très dur bestaan ook de varianten Saint Maximin roche

met de Niedermendiger basaltlava of de Londorfer ba-

demi ferme, Saint Maximin roche ferme en Saint Maxi-

saltlava heeft de Volvic een veel fijnere structuur en

min roche dure.

een warmere kleur. Volvic patineert donkerder.

xii Nijland et al, 2004 p. 8 xiii Anonyme 1976, p. 106 xiv Zie Esther 1999 en De Clercq 2002 xv Anonyme 1976, p. 107 xvi Anonyme 1967, p. 69

xvii

Slinger et al 1980, p. 62


285

Weiberner tufsteen wordt gewonnen in de Eifel,

Weidenhahn trachiet wordt nabij Weidenhahn in

Duitsland. De ondergrond is bruinachtig beige. De

het Westerwald, Duitsland gewonnen. De steen is ho-

steen is fijnkorrelig en poreus met kleine steensplinters

mogeen van structuur beige-bruin van kleur, met dui-

van ongeveer vijf millimeter, gelijkmatig over de steen

delijk zichtbare donkerbruine en roodbruine aderen

verspreid. De bims (puimsteen) vullingen zijn van de-

Het breukvlak is grofkorrelig. Scheurvorming kan ont-

zelfde grootte.

staan bij te snelle droging van de steen (groefwater). De steen heeft de neiging tot kromtrekken. Weidenhahn kent nagenoeg geen verwering, op regenkant een weinig donkere verkleuring. Afschilfering kan optreden en door oxydatie van ijzerhoudende bestanddelen komen donkerbruine verkleuringen voor.

286


287

Bijlage 2 Overzichtstabel Franse kalksteensoorten

1100-1200

Yonne

900-1100

150 Geelwit

1800

2

3

6 Angelès 7 Angeles demi-dur

300 5-6

8 Anstrudes

400-450

5

9 Artiges dur

700

3

10 Artiges jaune

550

4

11 Artiges mb

600

4

550

4

200

6

18 Bayard

350

5

19 Belfort

90

7

12 Artiges roche

Vienne

500-600

6

13 Artiges roche douce

Poitou

300-400

8

14 Artiges statuaire

Poitou

600-750

5

15 Balzac 16 Banc gris de Boncourt 17 Banc royal de l’Aisne

20 Béthisy liais

288

Meuse

500-600

6

<60 14

300-400

Structuur

2200

Kleur

4

2

4 Ancy-le-Franc 5 Ancy-le-Franc blanc

Breuklast (kg/cm2)

Yonne

500

3

2 Alésia travertin 3 Ancy-le-Franc marbré

Breuklast (kg/cm2)

Hardheid

Breuklast (kg/cm2) 900-1100

Scharroo 1942

Soortelijk gewicht (kg/m3)

Yonne

Vrind 1941

bewerkingsgetal

1 Abrots

Département

Benaming

Van der kloes 1923

8

Bijlage 2: Overzichtstabel Franse kalksteensoorten

Grofkorrelig, zeer poreus

4

1800

2

Breuklast (kg/cm2)


Fijnkorrelig

1800

5

2

Middenkorrelig

600

8

4

Middenkorrelig

350

7

5

Structuur

2800 Geelgrijs

Kleur

5

Conservtion

Numero de taille

Breuklast (kg/cm2)

Kleur

Bewerkbaarheid

2 Beige tot iets blauwachtig

500

Slagter 1947

Bewerkingsgetal

5

Schelling 1946

wvh

1800

Duurzaamheid

Breuklast (kg/cm2)

Lijdsman 1944

300 5,5

450 4-6

5 Levendig grauwgrijs genuanceerd

440

5

700

3

550-600 8-9

4 geel

550

4

8

2600 Geel

550-600 8-9

4 crème

600

4

8

2600

550

4

9

2500

200

6

350

5

90

7

350

7

5 Beige

Geelgrijs 6

1975


289

21 Béthisy roche douce

150-200 10

22 Béthisy roche et roche demi-dure

200-300

24 Boisfleuri Poitou

200-300

9 0

Meuse

100-150 11

28 Brauvilliers liais demi-dur

Meuse

300-400

130 6-7

8

29 Calcaire de Caen <60 14 Yonne

200-300

9

150 6-7

650

32 Chassignelles 33 Chassignelles liais

Yonne

600-750

5

34 Chassignelles roche

Yonne

500-600

6

35 Chauvigny

Poitou

400-500

7

36 Chauvigny demi-dur

Poitou

300-400

8

1200-1300

1

37 Chauvigny roche 38 Cize banc blanc

Ain

39 Cizeville

4

250 5-6

400

5

2150

0

1800

1

40 Cizeville clair/roche 41 Colbert blanc 42 Colbert bleu 43 Colbert clair

1900

2

44 Colbert jaune

1800

1

45 Colbert rubanné

290

Structuur

Kleur

Breuklast (kg/cm2)

2900

2000 Geelgroen

2100

130 Beige-wit

Zeer fijne structuur

9

27 Brauvilliers banc franc

31 Charentenay


bewerkingsgetal 40

2000

26 Brauvilliers

30 Carrières Saint-Denis

Scharroo 1942

9

23 Billy

25 Bonillet

Vrind 1941

Breuklast (kg/cm2)

Hardheid

Breuklast (kg/cm2)

Département

Benaming

Van der kloes 1923


Fijne structuur

150 6,5

7

2130

150 6,5

3

2275

250 5,5

4

2400

400

5

7

2475

2150

0

9

2900

1900

2

3

2800

1800

1

1800

1 6

2800

Fijnkorrelig

Bewerkingsgetal

2950 Geelgroen

wvh

10

Breuklast (kg/cm2)

0

Structuur

9

Kleur

40 2000

Numero de taille


7 6-7 Wit tot beige, roomkleurig

Slagter 1947

Conservtion

130

0 Donker-geelgroen

Breuklast (kg/cm2)

10

Schelling 1946

Kleur

Duurzaamheid

2000

Bewerkbaarheid

Breuklast (kg/cm2)

Lijdsman 1944

2000

10

0

Gelijkkleurig wit

650

4


291

Scharroo 1942

2800

400-500

7

300

5

2200

150 Beige


1200-1300

1

49 Corentville clair

2000

0

50 Corentville jaune

2350

0

47 Commanderie

Meuse

48 Corentville

51 Corgoloin

Cote d’or

52 Coutarnoux blanc 53 Coutarnoux jaune

Structuur

2

Cote d’or

Kleur


1800

46 Comblanchien

Hardheid 3

Département

900-1100

Benaming

bewerkingsgetal

Breuklast (kg/cm2)

Vrind 1941

Breuklast (kg/cm2)

Breuklast (kg/cm2)

Van der kloes 1923

1800 Beige met rosen ondergrond en donkerbeige aderen en vlekken

1100-1200

2

1900

1

Yonne

200-300

9

375

5

Yonne

500-600

6

500

4

2400

500 Geelachtig

Middelkorrelig

55 Crazannes Angeles

Charentes

300-400

8

56 Crazannes Anthéor

Charentes

400-500

7

450

5

2300

450 geel

Fijnkorrelig

350

5

475

5

2600

450 Geelwit

Grofkorrelig met glinsterende kristallen

60 Fénélon dur

800

3

61 Forêt des Brousses

130 2-3

62 Forêt des Brousses

400

54 Crazannes

57 Domrémy Jaspé

58 Euville construction 59 Euville marbrier

292

Meuse

400-500

7


5

1800

6

2

Middenkorrelig

300

7

5

Middenkorrelig

500

9

4

Middenkorrelig en dicht

450

8

5

2850 Geelgrijs en rose

Fijnkorrelig en dicht

7

2500 Geelgrijs

0

8

2900

2350

0

10

2950

1900

1

6

2850

375

5

6

2450

500

4

9

2330 Geel

450

5

10

Structuur

6

Kleur

2

2000

Breuklast (kg/cm2)


Breuklast (kg/cm2)

Kleur

Bewerkbaarheid

Bewerkingsgetal

450

1800

wvh

400-500

2 Grauwgeel tot lichtbruin, iets geaderd en gevlekt

Slagter 1947

Conservtion

6

Schelling 1946

Numero de taille

1800

Duurzaamheid

Breuklast (kg/cm2)

Lijdsman 1944

Blank tot geel

10

5 Geelachtig

2330

Grijs-bruin tot licht paars genuanceerd 350

7

5 Wit tot geelbruin, soms iets beige

350

5

475

8

5 Wit tot geelbruin, soms iets beige

475

5

8

2600 Geelgrijs-wit

800

3

6

2600

400

5

4

2440


293

63 Forêt des Brousses (l.m.)

Yonne

750-900

66 Fouronnes roche douce

Yonne

150-200 10

67 Géninville banc-royal

Oise

100-150 11

68 Géninville roche douce

Oise

150-200 10

64 Forêt des Brousses perlé 65 Fouronnes

69 Gerbery 70 Grimault 71 Gris d’Alesia

750-900

4

900-1100

3

72 Hauteroche demi-ferme 73 Hautroche ferme 74 Houilles

160

6

50

9

85

8

100

7

85

8

400

5

70

8

350

5

1000

3

6

<60 14

75 Jaumont 76 Kremelin 77 Lafontaine 78 Laigreville

60-80 13

79 Larrys blanc

Yonne

300-400

8

80 Larrys du Bief

Yonne

500-600

6

82 Larrys moucheté

Yonne

600-750

5

83 Larrys roche

Yonne

400-500

7

85 Lavoux a grains

Poitou

300-400

8

86 Lavoux blanc

Poitou

200-300

9

200

87 Lerouville

Meuse

300-400

8

200-300 5-6

81 Larrys dur moucheté

84 Laryys dur moucheté

294


Structuur

Kleur

Breuklast (kg/cm2)

bewerkingsgetal

4

Scharroo 1942


Vrind 1941

Breuklast (kg/cm2)

Hardheid

Breuklast (kg/cm2)

Département

Benaming

Van der kloes 1923

2160

10

2100

6

50

9

85

8

100

7

85

8

400

5

4

2440

70

8

3

1980

350

5

5

2500

1000

3

200

6

Bewerkingsgetal

7

160

wvh

2750

Breuklast (kg/cm2)

5

Structuur

1300 2,5

Kleur

Conservtion


Slagter 1947

Numero de taille

Breuklast (kg/cm2)

Schelling 1946

Kleur

Bewerkbaarheid

Duurzaamheid

Breuklast (kg/cm2)

Lijdsman 1944

Levendig grijsgeel genuanceerd

200-300

5 5-7 Grijs

250 5,5

2500

7

2380

4

2330

5

2480


295

88 Liais de la Comme Cote d’or

500-600

6

600

4

90 Marthon

Charnetes

750-900

4

91 Massangis roche

Yonne

600-750

5

700

3

92 Mecrin

Meuse

400-500

7

94 Méruil liais dur

Yonne

750-900

4

95 Méruil roche

Yonne

600-750

5

600

4

90

7

80

8

90

7

120

7

100

7

100-150 11

160

6

80-100 12

80

8

93 Méreuil

96 Méry banc franc 97 Méry banc royal 98 Migné-les-Courdines

80-100 12 Vienne

100-150 11

99 Montagné 100 Montagné banc franc 101 Morley 102 Nersoac

Charentes

80-100 12

104 Palotte banc franc

Yonne

150-200 10

105 Palotte banc royal

Yonne

100-150 11

103 Palotte

106 Pavillon 107 Pavillon roche douce 108 Planteries 109 Pombreton

Charentes

110 Pons

Charentes

296

200-300

9


Structuur

Kleur

Breuklast (kg/cm2)

bewerkingsgetal

1100 2-3

89 Lignerolles

Scharroo 1942


Vrind 1941

Breuklast (kg/cm2)

Hardheid

Breuklast (kg/cm2)

Département

Benaming

Van der kloes 1923

5

2650

90

7

3

2050

80

8

90

7

5

2050

3

600

Wit tot grijsgrauw

Blauwwit

120

7

100

7

160

6

80

8

5

2150

6

2050

3

2400

Bewerkingsgetal

4

700

wvh

2725

4

Breuklast (kg/cm2)

5

600

200-400 5-6

8

Structuur

1200 2,5

Kleur

Conservtion


Slagter 1947

Numero de taille

Breuklast (kg/cm2)

Schelling 1946

Kleur

Bewerkbaarheid

Duurzaamheid

Breuklast (kg/cm2)

Lijdsman 1944

Fijnkorrelig


297

2700

700 Bruin, rose en witrose

2700

550 Grijsbeige

Structuur

Breuklast (kg/cm2)

3

Kleur


800

Scharroo 1942

bewerkingsgetal

111 Pouillenay

Vrind 1941

Breuklast (kg/cm2)

Hardheid

Breuklast (kg/cm2)

Département

Benaming

Van der kloes 1923

Grofkorrelig met glinsterende kristallen

112 Pouillenay coloré 113 Pouillenay rose

Cote d’or

600-750

5

115 Ravieres

Yonne

300-400

8

116 Reffroy-Givrauval

Meuse

117 Rippes doré

Ain

114 Ramagé

400-500

7

1200-1300

1

118 Rocbois

300 5-6

2200

0

550

4

119 Rochambeau 500

4

121 Rocville

120 Rochambeau

1700

1

122 Ronsard

2100

1

2800

1700 Grijsblauw en bruingrijs

2200

150 Ivoorkleurig met okerkleurige gaten

123 Ronsard liais 124 Saint-Meme banc royal

Charentes

60-80 13

125 Saint-Meme Salamandre

Charentes

100-150 11

126 Saint-Vaast banc royal 127 Saint-Vaast Vergelé

80-100 12 60-80 13

128 Salamandre blanc/jaune 129 Salamandre travertin

150 6-7

130 Salamandre travertin

110

298


7


2680

7

2680

3

2400

10

2950

300 5,5

550

1700

8

9

4 Donkergrijs, grofkorrelig

1 Geelgrijs tot grijsblauw

2200

0

550

4

500

4

5

2580

1700

1

9

2850 Geelgrijs

2100

1

8

2900

110

7

9

2100

150 6,5

10

2200 Ivoorwit-okergeel

Fijnkorrelig en dicht

Grofkorrelig, poreus


Bewerkingsgetal

7

Grofkorrelig

Breuklast (kg/cm2)

2480 Bruingeel-rose

Structuur

5

Kleur

3

wvh

800


Breuklast (kg/cm2)

Kleur

Bewerkbaarheid

3 Bruinachtig, roze, wit

Slagter 1947

Conservtion

7

Schelling 1946

Numero de taille

700-800

Duurzaamheid

Breuklast (kg/cm2)

Lijdsman 1944

700

7

3

1700

9

1

150

10

6

299

2000

90- Beige of rose, 110 al of niet geaderd

132 Senonville

Meuse

500-600

350

5

2500

450 Geelachtig wit en beige-grijs met rosen ondergrond

475

5

70

8

650

3

100

7

133 Senonville coloré 134 Senonville mb 135 Sireuil-Bellevue 136 Sireuil

Charentes

80-100 12

137 St. Joire 138 St. Maximin liais dur 139 St. Maximin roche 140 St. Maximin roche demi-dur 141 St. Maximin roche douce 142 St. Maximin roche dure

300-350

4

143 St. Maximin roche dure

230

5

144 St. Maximin roche dure

150

6

145 St. Quentin liais dur

650

3

230

5

146 St. Quentin roche 147 St. Quentin roche coloree 148 St. Quentin roche demi-dur 149 St. Quentin roche dure

300-350

4

150 St. Quentin roche dure

150

6

300


Structuur

Breuklast (kg/cm2)

7

Kleur


100

Hardheid

100-150 11

Département

bewerkingsgetal

Scharroo 1942

Meuse

6

Breuklast (kg/cm2)

Vrind 1941

131 Savonnières

Benaming

Breuklast (kg/cm2)

Van der kloes 1923

wvh

Bewerkingsgetal

Breuklast (kg/cm2)

6

2050 Geelgrijs-rose

Grofkorrelig

100

8

7

8

2600 Geelwit-rose

Middenkorrelig en dicht

450

8

5

Fijnkorrelig

300

5

8

6

7 Grijswit tot zwak geelachtig en beige

100

350

7

5 Roseachtig beige

350

5

475

8

5 Roseachtig beige

475

5

70

8

Fijn, helder wit tot grijs

Wit 650

3

230

5

8*

2250*

150

6

2250*

100

7

2250*

325

4

2250*

650

3

230

5

2250*

150

6

2250*

325

4

2250*

8*

Structuur

7

90-110

Kleur

Conservtion


Slagter 1947

Numero de taille

Breuklast (kg/cm2)

Schelling 1946

Kleur

Bewerkbaarheid

Duurzaamheid

Breuklast (kg/cm2)

Lijdsman 1944

2250*

2250*


301

80

8

152 St. Vaast roche douce

95

7

153 St. Vaast vergelé 154 Suffren 155 Tercé Normandoux 156 Tervoux

Poitou

200-300

9

200-300

9

55

9

750

4

157 Tervoux à grains

300 5-6

158 Tervoux pointillé

200

6

2200

1

159 Vassens

900 Bruin tot bruingeel

Structuur

2600

Kleur

Breuklast (kg/cm2)

bewerkingsgetal

151 St. Vaast banc royal

Scharroo 1942


Vrind 1941

Breuklast (kg/cm2)

Hardheid

Breuklast (kg/cm2)

Département

Benaming

Van der kloes 1923

<60 14

160 Vauban 161 Vaurion 162 Vaurion liais

Yonne

500-600

6

163 Vaurion marbré

Yonne

600-750

5

164 Vaurion pointillé

650

4

870

3

1500

2

2000

2

Fijnkorrelig

165 Vaurion roche Clair 166 Vaurion roche colorée 167 Vaurion roche jaune

Yonne

168 Verneuil demi-roche 169 Villars

Cote d’or

750-900

4

200-300

9

1100-1200

2

170 Villebois 171 Villette

Cote d’or

172 Villiers-Adam

1200-1300

1

100-150 11

173 Volubilis *

In de tabellen van Schelling is de St. Maximin en de St. Quentin wel onderverdeeld in relatie tot de bewerkingsgetallen, maar niet onderverdeeld met betrekking tot de duurzaamheidsgetallen. Het is onwaarschijnlijk dat de duurzaamheidsgetallen en de drukvastheden voor alle typen gelijk zijn, zoals de tabel suggereert.

302


4 Beige, fijnkorrelig

750

7

3 Beige, middelkorrelig

875

8

3 Donkergeel

55

9

650

4

4

2600

300 5,5

7

2400

3

1975

6

2100

1

6

2850

650

4

6

2600

7

2620

870

3

8

2550 Geelgrijs

1500

2

7

2850

6

2000

6

2850

2

8

1975 1975

200

2000

Breuklast (kg/cm2)

6*

7

Structuur

8

95

Kleur

Conservtion


Numero de taille

80

Bewerkingsgetal

6

Slagter 1947

wvh

650

Breuklast (kg/cm2)

Schelling 1946

Kleur

Bewerkbaarheid

Duurzaamheid

Breuklast (kg/cm2)

Lijdsman 1944

Fijnkorrelig


900

303

Bijlage 3 Levensoverzicht van A.L.W.E. van der Veen Elk gesteente heeft zijn eigen uiterlijk, zoodat geen

Vlak na zijn afstuderen is Van der Veen werkzaam

twee steenen aan elkander gelijk zijn, evenmin als

als conservator bij de TH te Delft en het Rijksgeolo-

twee vingerafdrukken elkaar kunnen afdekken, tenzij

gisch museum te Leiden. In de jaren 1911-1912 is hij

zij werden veroorzaakt door dezelfde hand. De steen

werkzaam als privaatdocent aan de Rijksuniversiteit te

in het monument is als het ware de vingerafdruk; we

Leiden. In 1914 werkt hij voor korte tijd als districts-

zoeken naar de hand, waarvan hij komt. Evenals we bij

geoloog bij de mijninspectie in Limburg, waarna hij

vingerafdrukken menschen- en kinderhanden, dames-

wiskundeonderwijs gaat geven aan de HBS te Utrecht.

en werkmanshanden kunnen onderscheiden, zoo geven

Vanaf 1918 is Van der Veen werkzaam als onafhankelijk

de gesteentenfragmenten voldoende aanduidingen om

raadgevend ingenieur, onder andere in Rome en Alba-

tot de plaats van herkomst te kunnen besluiten; ze

nië en vanaf 1919 voor de Rijkscommissie voor de

spreken minstens even goed.i

Monumentenzorg.iv

A.L.W.E van der Veen (1885-1944)

Tot aan het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog

Dr. ir. Abraham Louis Willem Eduard van der Veen was

blijft Van der Veen als adviseur betrokken bij de Rijks-

de eerste die zich in opdracht van de Rijkscommissie

commissie voor de Monumentenzorg.v Op 12 mei 1940

voor de Monumentenzorg (en haar rechtsopvolgers) be-

vlucht Van der Veen samen met zijn zoon met zijn

zig hield met het adviseren over de “aard en kwaliteit

(woon)boot uit Terneuzen richting Frankrijk. Na confis-

van toe te passen natuursteensoorten” bij het restau-

catie van zijn boot door de Duitsers in St. Omer reizen

reren van monumenten in Nederland.ii

beide Van der Veens via Parijs, Vichy en Canfran naar

Van der Veen is op 4 september 1885 geboren te Pa-

Spanje. Uit Spanje vertrekken zij met steun van de Ne-

dang (toenmalig Nederlands Indië) en heeft van 1898

derlandse overheid via Jamaica naar Curaçao waar ze

tot 1903 de HBS te Leiden bezocht, voordat hij in 1903

in juni 1943 aankomen. Na enige tijd in het onderwijs

startte met de opleiding tot mijningenieur aan de Poly-

gewerkt te hebben overlijd A.L.W.E. van der Veen op

technische school in Delft. Deze opleiding rondde hij in

17 mei 1944 in het sanatorium Het Groene Kruis te Wil-

1908 af waarna hij zich richt op een onderzoek met de

lemstad.vi

titel Physisch- en Kristallografisch onderzoek naar de symmetrie van Diamant waar hij in 1911 bij prof. Mo-

In de vergadering van Afdeling B van de Rijkscommissie

lengraaff op promoveert aan de Technische Hooge-

voor de Monumentenzorg van 18 november 1918 wordt

school te Delft.iii

door de secretaris meegedeeld dat “zich bij den Direc-

i

iv NA Bureau Invordering 2.04.77. Inv. 1228 en Jaarboekjes Mijnbouwkundige Vereeniging 1905-1913

Onderzoeksvoorstel Van der Veen, besproken in de vergadering van Afdeling B van de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg op 3 april 1918. Het stuk is als nr. 1039 aan de notulen toegevoegd

ii Slinger et al. 1982, p. 7 iii Zie Van der Veen 1911 en NA Studentenadministratie TH Delft. 3.12.08.04 Inv. 27 & 69

304

Bijlage 3: Levensoverzicht van A.L.W.E. van der Veen

v Slinger et al. 1982, p. 7. Uit de Vertrouwelijke Mededeelingen van de Rijkscommissie Afdeeling B blijken geen werkzaamheden van Van der Veen in 1935 en vanaf 1937 vi NA Bureau Invordering 2.04.77. inv. 1228

teur van het bureau heeft vervoegd de heer Van der

De aanstelling van Van der Veen heeft nogal wat voe-

Veen, die een onderzoek wenscht in te stellen naar

ten in de aarde, vooral prof. C.K. Visser twijfelt aan de

verschillende steensoorten bij den bouw van monu-

onderzoeksmethode van Van der Veen en vraagt zich

menten in vroegeren tijd gebruikt”. Het is onbekend of

af wat voor meerwaarde het kan leveren naast zijn me-

Van der Veen zich spontaan heeft aangemeld, of dat

chanisch en chemisch onderzoek in het laboratorium

hij daartoe is gevraagd. Wellicht is prof. W. Martin de

voor bouwstoffen.xii Uiteindelijk gaat ook hij akkoord,

link tussen de Rijkscommissie enerzijds en Van der

maar de relatie Van der Veen – Visser blijft de gehele

Veen anderzijds. Wilhelm Martin (1877-1954) was een

periode onderkoeld.xiii

goede bekende van Jan Kalf terwijl zijn vader, prof. vii

De eerste opdracht die Van der Veen ontvangt is het

J.K.L. (Karl) Martin (1851-1944), sinds 1877 de eerste

verrichten van onderzoek aan de kerken te Arnhem,

hoogleraar in de geologie aan de Rijksuniversiteit te

Utrecht, Den Bosch, Breda en de St. Paulus-Abdij te

Leiden,viii een goede bekende was van Van der Veen.

Utrecht. Daarna zijn er geen directe opdrachten van de

Prof Martin sr. wordt in de eerste regel van het proef-

Rijkscommissie aan Van der Veen gedocumenteerd. Van

schrift van Van der Veen bedankt voor de “aangename

juli 1920 tot december 1936 rapporteert Van der Veen

ontvangst” die hij in Leiden voor hem verzorgde.ix Wil-

met regelmaat aan de Rijkscommissie over de her-

helm Martin (1877-1954), de oudste zoon van Karl Mar-

komst en de kwaliteit van gebruikte natuursteensoor-

tin, was (o.a.) lid van Afdeeling B van de Rijkscommis-

ten aan monumenten. Ook adviseert hij op basis van

sie voor de Monumentenzorg (vanaf 1926) en redacteur

onderzoek aan toegepaste natuursteen aan monumen-

van het Bulletin van den Nederlandschen Oudheidkun-

ten en op basis van onderzoek aan nieuwe natuursteen

digen Bond.x Gezien de bevlogenheid van Wilhelm Mar-

welke steensoort het best gebruikt kan worden voor

tin met betrekking tot de monumentenzorg is het goed

restauratie.xiv

voorstelbaar dat hij Van der Veen heeft aangespoord om zijn diensten aan de Rijkscommissie aan te bieden.xi

vii Uit een briefwisseling tussen Kalf en Martin blijkt dat zij allebei in de race waren om de eerste hoogleraar kunstgeschiedenis te worden in Leiden. Uiteindelijk is Martin hier benoemd in 1907. Zie Letters from H. Martin to Jan Kalf, Universiteitsbibliotheek Leiden, BPL 2761 viii Voor korte biografie: http://nl.wikipedia.org/wiki/Karl_Martin (bezocht 19-11-2008) ix Vanaf 1907 werkte Van der Veen in het Rijksgeologisch museum te Leiden, met als directeur prof. Martin x Ekkart 2008 xi Zie Tillema 1975 en Denslagen 1996

xii C.K. Visser was van 1915 tot 1946 hoogleraar aan de TH Delft met als leeropdracht “Onderzoek bouwstoffen, riolering en watervoorziening; maken bestekken en begrotingen”. Zie Baudet 1993 xiii Zie Notulen van de Rijkscommisie voor de Monumentenzorg Afdeeling B en Tillema 1975, p. 414-415 xiv Van der Veen 1920-1923, Mededeelingen en Notulen van de Rijkscommisie voor de Monumentenzorg Afdeeling B, 1918-1933 en Mededeelingen van de Rijskcommissie voor de Monumentenzorg, nieuwe reeks, 1933-1936

Bijlage 3: Levensoverzicht van A.L.W.E. van der Veen

305

Bijlage 4 Negentiende-eeuwse classificatie Franse kalksteen Uit: Baudson z.j. (vermoedelijk 1903)

306

Bijlage 4: Negentiende-eeuwse classificatie Franse kalksteen


307

308


309

Bijlage 5 AFNOR fiche uit NF B10-001

310

Bijlage 5: AFNOR fiche uit NF B10-001

Bijlage 5: AFNOR fiche uit NF B10-001

311

Bijlage 6 Geleverde natuursteen Onze-Lieve-Vrouwekerk Breda Jaar

Soort

1905 Reffroy 1910 Reffroy

Hoeveelheid Opmerking (m3)* Onbekend 20,7

Obernkirchen

Onbekend

Euville

Onbekend

Vaurion

Onbekend

Brauvilliers

Onbekend

1919 Larochette

3,56

In 1920 wordt een opmerking gemaakt dat in de periode 1910-1920 ongeveer 300 m3 Reffroy is verwerkt

Verzonden door Armand van Wylick, Larochette. Vrachtrbrief uit Ulfingen (fl 80/m3)

1919 Euville

16,936 fl 275/m3

1920 Coutarnoux Jaune

30

1921 Coutarnoux jaune

14


11


10


18


30


19

1932 Coutarnoux jaune dur sculpture

13

1934 Coutarnoux jaune dur sculpture

25

1936 Anstrude

6,7

1938 Chavignon

4

1938 Anstrude 1938 Gobertange 1938 Ledesteen 1938 Anstrude

7 14 2 blokken 24,8

1942 Gobertange

25

312

Vervanging afgekeurde steen

13,7

1940 Ledesteen

1945 Vaurion

fl 195/m3

2 blokken

Bijlage 6: Geleverde natuursteen Onze-Lieve-Vrouwekerk Breda

Levering afkomstig van de restauratie van de Oude Kerk te Delft (slechte kwaliteit) Over van het monument voor koningin Emma Over van de restauratie van de Grote Kerk te Dordrecht

Jaar

Soort

1946 Gobertange 1947 Dompierre

Hoeveelheid Opmerking (m3)* 50

1948 Anstrude

1,156

1948 Vaurion

5,961

1950 Anstrude

5,556

1950 Vaurion

1,524

1950 Faverolles

2

1950 St. Maximin

1

1950 Anteor

1

1951 Vaurion

2,928

1951 Coutranoux jaune

3,419

1951 Gobertange 1952 Anstrude

4,1 10,299

1953 Anstrude

6,3

1956 St. Leu d’esserent

1,782

1956 Gobertange

3,1

1956 Faverolles

2


8,797


8,194

1968 Gobertange

9,1

1969 Gobertange

0,649

1972 Faverolles

6,852

TOTAAL

120 ton geleverd door de Dreu uit Goes

onbekend

442,113

* Van de hier vermelde hoeveelheden is uit vrachtbrieven of facturen gebleken dat de steen ook daadwerkelijk is geleverd. Met name uit de periode 1905-1920 is het overzicht incompleet ** De data uit deze tabel is afkomstig uit vrachtbrieven en facturen uit SA Breda afd. III, nr. 36-38

Bijlage 6: Geleverde natuursteen Onze-Lieve-Vrouwekerk Breda

313

Bijlage 7 Argumentaties voor afwijzing steensoorten Onze-Lieve-Vrouwekerk Breda Ten gevolge van de Eerste Wereldoorlog is het onmogelijk om Reffroy/St. Joire aan te voeren voor de restauratie van de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda. In de loop van 1914-1916 worden daarom door diverse steenhouwers en natuursteenhandelaren allerlei steensoor-

Weibern tuf De steen wordt gebruikt bij de restauratie van de St. Jan te ’s-Hertogenbosch en hier wordt zeer positief aan gerefereerd door leveranciers. De steen wordt niet gekozen, getuige een brief-

ten gesuggereerd om toe te passen bij de restauratie

kaart van Vriendt aan Van Nieukerken: “De mon-

van de kerk. De stenen worden om diverse redenen

sters Weibern Tuffsteinn ontvangen, het lijkt mij

(niet) toegepast:i

niet veel toe, ten eersten veel grouwer als de St.

Engelse kalksteen

Joire, en veel poreuzer, ik had een stukje St.

Er is een monster aan Van Nieukerken gezonden. Het is onbekend welke kalksteen het hier betrof en het is onduidelijk waarom deze steen niet is gekozen.

Joire op dezelfden grooten laten maken, lag toen beiden stukjes in wat water, de tuf was na vijf minuten geheel doortrokken en de St. Joire eerst na 40 minuten, toen ze nat was, was ze nog veel grouwer”.

Arzweiller De steen wordt enkele malen geopperd maar niet gekozen. Het modehuis Hirsch aan het Leidseplein in Amsterdam (geopend in 1912) wordt bezocht om de kleur van de steen te beoordelen.

Morley en Morley demi dur Diverse wagonladingen blijken te zijn verkocht aan de restauratie van de St. Janskathedraal in ‘s-Hertogenbosch, voordat Van Nieukerken hier serieus naar heeft kunnen kijken. Bij diverse leveranciers zijn kleine voorraden

Euville In 1917/1918 wordt een kleine hoeveelheid Euville aangevoerd. Na de oorlog wordt omwille van de continuïteit nog één partij aangevoerd, daarna wordt er niet mee doorgegaan omdat deze ‘te grof van korrel is’. Van deze steen zijn grote voorraden aanwezig in Namen.

aanwezig, maar de steen wordt niet gekozen. Het is onduidelijk waarom de steen niet wordt gekozen, maar waarschijnlijk komt dit door de wit-grijze kleur. Mézangère Wordt aanbevolen voor buitenwerk door Van Wylick uit Brussel/Namen. Tannois

Senonville Grote hoeveelheid in Namen, bij uitbraak van de oorlog.

Wordt gezien als minderwaardige Reffroy/St. Joire. Ze is “te onzeker en poreus van struktuur”.ii Van Wylick beveelt Morley aan boven Tannois. Voor uitbraak van WO I in voorraad in Namen.

i

De opsomming is gebaseerd op het correspondentiearchief van de restauratieopzichter. GA Breda Afd. III – 130, nr. 36-38

314

Bijlage 7: Argumentaties voor afwijzing steensoorten O.L.V.-kerk Breda

ii Brief Van Nieukerken aan Beltman, dd. 16 januari 1918

Roche de Vaurioniii Door natuursteenagent Simonis wordt gesteld

Udelfanger Beltman uit Deventer is zeer positief over de

dat Vaurion veel beter is dan St. Joire. In 1917

toepassing van Udelfanger en refereert hierbij

wordt een kleine hoeveelheid aangevoerd, nadat

aan de kloostergang bij de Dom te Utrecht. De

de steen bekeken is aan het Ittersonziekenhuis

steen wordt niet gekozen door Van Nieukerken

te Gouda.iv De steen wordt verder niet gebruikt,

omdat deze volgens hem “niet bijkleurt”.

omdat het ‘te hard en te weinig verkleurend,

Beltman heeft ongeveer 10 m3 in voorraad.

vergeleken bij de St. Joire’ is. Ook de transportkosten, aan het eind van WO I, via Le Havre zijn te hoog. Brauvillers

Naast de hiervoor genoemde stenen komen in de diverse briefwisselingen ook Mereuil, Savonnières en Pouillenay voor.

Ongeveer 1,5 m3 Brauvillers is verwerkt tijdens de restauratie. “Dat groote blok Brovilleurs komt goed uit voor de Baldekijnen, tevens kan ik de zijstukken en de volgende laag er ook uit krijgen, dus mogt het iets donkerder zijn dan blijft alles toch bij elkander”.v Rackowice In januari 1916 schrijft Van Nieukerken diverse natuursteenhandelaren om informatie over Radwitzer steen, die “hem ter ore was gekomen”.vi Hij vraag zich af of dit een kalk- of een zandsteen is en een alternatief kan vormen voor Euville of Pouillenay. Obernkirchener Wordt gekozen voor zeven ramen in het hoogkoor. Gildehauser Wordt over gesproken in aanvulling op de Obernkirchener. De steen lijkt niet te zijn aangevoerd.

iii In latere jaren wordt de steen vaak Massangis genoemd iv Het ziekenhuis is gebouwd door architect W. Kromhout Cz in 1907 v Brief Vriendt aan van Nieukerken, dd. 8 december 1916 vi Waarschijnlijk heeft dit te maken met de bouw van het Rotterdamse stadhuis (gebouwd tussen 1914 en 1920 en ontworpen door prof. dr. Henri Evers) waar veel Rackowice zandsteen is toegepast Bijlage 7: Argumentaties voor afwijzing steensoorten O.L.V.-kerk Breda

315

Bijlage 8 Geleverde natuursteen Maria-Magdalenakerk Goes Datum*

Materiaal

Volume (m3)

Opmerkingen

Eenheidsprijs (fl)

1 juli 1922

Euville

6,579

130

7 juli 1922

Euville

4,088

130

26 september 1922 Gobertange

3,452

22 november 1922

Euville

6,348 7 blokken

130

23 februari 1923

Euville

6,293

130

6 april 1923

Pirna

4,326 5 platen (110x70x12) + 3,8 m3 volgens specificaties

145

18 april 1923

Pirna

5,9

2 juni 1923

Bentheimer

1 augustus 1923

Euville

4,164

130

1 augustus 1923

Euville Marbrier

0,368

155

1 augustus 1923

Euville

0,245

130

1 augustus 1923

Euville Marbrier

4,303

2 november 1923

Bentheimer

6 december 1923

Bentheimer

0,449

28 maart 1924

Euville

4,183 3 stukken

11810 kg (2000 kg/m3 -> 5,9 m3) 19 stuks op maat

155 4 stukken

31 oktober 1924

Gobertange

5,5

30 november 1924

Pouillenay

3,854

1 december 1924

Pouillenay

4,8

10 januari 1925

Ettringer

2,059 aangevoerd vanaf de St. Jan (3 st. 3665 kg)

28 april 1925

Ettringer

5,438

45

22 mei 1925

Ettringer

6,205

45

31 juli 1925

Gildehauser

1,8

14 stukken (3000 kg) vanaf St. Laurenskerk te alkmaar (H. Boel en C. de Haan)

19 januari 1926

Bentheimer

0,15

2 blokken 63x30x40

15 maart 1926

Bentheimer

0,45

1 blok 90x75x67

120

11 mei 1926

Gildehauser

1,5

Sandsteinbruch Schrader

140

14 december 1926

Gildehauser

4,37

Sandsteinbruch Schrader

85

17 april 1927

Witte steen

6,25

1 wagon (Brusselman, Ledeberg)**

68

316

1 wagonlading

1 wagon, 2 blokken (4200 kg en 8000 kg)

Bijlage 8: Geleverde natuursteen Maria-Magdalenakerk Goes

99 100

Datum*

Materiaal

Volume (m3)

Opmerkingen

Eenheidsprijs (fl)

21 mei 1927

Witte steen

6,25


68

30 juni 1927

Witte steen

6,25


68

20 augustus 1927

Gildehauser

5,06

H. Metz, Rotterdam, 67 blokken

31 augustus 1927

Zandsteen

1,01

M.D. de Putter, Goes, 1 blok 135x125x60 1 wagon (Brusselman, Ledeberg)**

9 september 1927

Witte steen

6,25

12 december 1927

Gildehauser

5,109 101 blokken, H. Metz

113 43

107

8 januari 1928

Witte steen

5,7

13800 kg, Ledeberg

24 mei 1928

Witte steen

2,8

6730 kg, Ledeberg

29 augustus 1928

Gildehauser

4,939 H. Metz, 117 blokken

107

20 november 1928

Gildehauser


107

3 april 1929

Gildehauser


107

18 juni 1929

Gildehauser


107

3 september 1929

Gildehauser


107

9 november 1929

Gildehauser

3,02

9 november 1929

Gildehauser

2,566 H. Metz, 39 blokken (1 m hoog)

117,70

20 maart 1930

Gildehauser


107

TOTaaL

H. Metz, 58 blokken

107

169,004

*

Datum is soms verzenddatum, soms leverdatum, soms factuurdatum

**

Leveringen witte steen door Brusselman betreffen over het algemeen steen afkomstig van afbraak.

***

De data uit deze tabel is afkomstig uit Ga Goes, Herv. Gem. inv. 879-905

Bijlage 8: Geleverde natuursteen Maria-Magdalenakerk Goes

317

Bijlage 9 Geleverde natuursteen Grote kerk Dordrecht Jaar

Soort

Hoeveelheid Hoeveelheid (wagons)* (m3)

1903 Udelfanger

6

23

1904 Udelfanger

5

19

1905 Udelfanger

2

8

1906 Udelfanger

6

23

Geleverd door Societe Anonyme de Montfort te Luik

In het jaarverslag is sprake van 3 wagons

1907 Udelfanger

10

39

1908 Udelfanger

1

4

1909 Udelfanger

1

4

1910 Udelfanger

2

8

1911 Udelfanger

3

12

1911 Gobertange

1

4

Prijs: fl.55-65 /m3

1911 St. Joire

1

5

Prijs: fl.40-50 /m3

1911 Tufsteen

1

5

Prijs: fl.35-40 /m3

1912 Udelfanger

4

15

1912 St. Joire

5

Prijs: fl. 30-35 /m3

23

1913 Udelfanger

25

Waarde 893,33 Waarde 968,99 geleverd door Montfort

1914 Zandsteen

20

1914 Zandsteen

8

1915 Onbekend

Onbekend

2011,36 Singels, incl bewerking

1915 Onbekend

Onbekend

1592,94 Dortsche steenhouwerij, incl. bewerking

1915 Tufsteen

Onbekend

258,10 Meurin

1915 Zandsteen

Onbekend

109,32 C. Pickel

1916 Vermoedelijk Beiers graniet

Onbekend

1065,06 Dortsche steenhouwerij

1916 Vermoedelijk Beiers graniet

Onbekend

1095,85 Singels

1916 Zandsteen

Onbekend

663,13 v.d. Wall

1917 Onbekend

Onbekend

346,02 Dortsche steenhouwerij

318

Waarde 390,85 geleverd door Singels. Is waarschijnlijk Udelfanger, zie brief Singels aan v. Nieukerken uit 1914

Bijlage 9: Geleverde natuursteen Grote kerk Dordrecht

Jaar

Soort

Hoeveelheid Hoeveelheid (wagons)* (m3)

1917 Onbekent

Onbekend

1352,55 van Heusden

1917 Zandsteen

Onbekend

331,25 v.d. Wall

1929 Tufsteen

100

1929 Ledesteen

Onbekend

1930 Tufsteen

80

1930 Ledesteen

Onbekend Totaal

*

424

In veel jaarverslagen en facturen worden geen kubieke meters vermeld, alleen wagonladingen. De kubieke meters zijn berekend aan de hand van een maximale belasting per wagon van 10 ton en een dichtheid de steensoort

** De data in deze tabel is samengesteld uit de fianciele jaarverslagen van de restauratie van de Grote Kerk Dordrecht, aanwezig in de collectie restauratiedagboeken, nr. 040, collectie RCE

Bijlage 9: Geleverde natuursteen Grote kerk Dordrecht

319

Register personen en steensoorten

A

C

Ancy-le-Franc 94, 288 Anstrude 67, 72, 87, 88, 110, 111, 112, 114, 120, 157, 159,

Cals, J.M.L.T. 80 Carboonzandsteen 190 Charentenay 95, 290 Chassignelles 95, 254, 290 Château Gaillard 249 Chauvigny 45, 88, 95, 250, 290 Chavignon 67, 110, 111, 120, 124, 125, 184, 255, 312 Chemery 45 Chinees graniet xix Comblanchien 45, 48, 50, 51, 94, 95, 292 Commanderie 94, 95, 292 Corgoloin 95, 292 Coutarnoux 63, 69, 72, 87, 88, 94, 95, 96, 109, 110, 111,

175, 176, 177, 179, 180, 181, 185, 187, 210, 211, 214, 221, 224, 226, 251, 254, 255, 261, 281, 312, 313 Anthéor 45, 71, 87, 94, 95, 111, 179, 198, 202, 253, 255, 281, 292 Artiges 94, 95, 288 Arzweiler 107 Avendersteen 273

B Balegemse steen xviii, 281, 283 Bardet, C.J. 111 Basters, C.C. 149, 157, 158, 159, 259, 260 Baumberger 67, 69, 71, 72, 84, 157, 165, 226, 281 Bayard 94, 288 Beiers graniet 154, 164, 167, 226, 242, 281, 318 Bentheimer xviii, 41, 44, 45, 49, 65, 66, 75, 78, 79, 82, 84, 132, 138, 139, 143, 144, 145, 146, 150, 151, 152, 153, 164, 165, 166, 167, 185, 186, 196, 213, 215, 241, 250, 252, 258, 282, 316 Beste, L. de 131, 257 Bilderbeek, B. van 149, 154, 156, 157, 259, 260, 261 Bois Fleuri 48, 94 Bollendorfer 43, 44, 45, 47, 49, 56, 78, 103, 282 Bom, J.A.L. 54, 69, 111, 112, 133, 134, 135, 151, 155, 157, 247, 251, 255, 258, 259, 260, 266 Borner 46, 47, 49, 56, 78, 282, 285 Brans, E.J. 129, 140, 141, 146, 208, 258 Brauvilliers 87, 88, 94, 95, 107, 114, 199, 203, 205, 221, 223, 228, 255, 282, 284, 285, 290, 312 Bremer 44, 78, 284 Brouzet 88

320


113, 115, 119, 124, 127, 128, 138, 157, 198, 202, 210, 220, 221, 224, 254, 255, 292, 312 Cuypers, A.J.F. 101, 118, 120, 121, 124, 127, 253, 265 Cuypers, Jos.Th.J. 76, 77, 78, 104, 110, 133, 149, 150, 151, 152, 154, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 197, 198, 252, 254, 257, 259, 260, 263, 267 Cuypers, P.J.H. xviii, 78, 103, 105, 106, 118, 172, 173, 183, 192, 195, 196, 199, 201, 229, 257, 261, 262, 263, 267, 269 Cuypers, P.J.J.M. 197

D Dekkers, G. 257, 268 Devonische zandsteen 193, 194 Dingemans, P.H. 201 Dompierre 111, 112, 183, 224, 313

E

J

Elbsandstein 135, 282 Ernzen 71, 106, 254, 283 Ettringer x, xiv, 47, 49, 64, 65, 66, 71, 73, 125, 136, 137,

James, K.F.O. 176, 182, 262

138, 139, 140, 143, 144, 145, 146, 155, 156, 159, 161, 163, 165, 167, 210, 213, 218, 219, 220, 221, 226, 244, 245, 259, 282, 316 Euville 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 50, 51, 62, 63, 64, 65, 66, 70, 71, 87, 88, 89, 93, 94, 95, 105, 107, 109, 114, 125, 135, 136, 143, 144, 161, 179, 210, 223, 224, 226, 254, 255, 258, 269, 282, 283, 292, 312, 314, 315, 316

F Faverolles 88, 111, 112, 113, 120, 125, 145, 174, 183, 211, 224, 255, 282, 313

Fouronnes 95, 294 Frederiks, J.A. 105, 129, 130, 131, 132, 133, 142, 146, 248, 256, 267

K Kaijser, J. 192, 197 Kalf, J. xxi, 28, 66, 67, 70, 101, 103, 118, 133, 134, 142, 161, 165, 202, 210, 211, 236, 237, 247, 248, 251, 253, 257, 260, 265, 269, 272, 277, 305 Kloes, J.A. van der xx, 40, 43, 44, 45, 47, 48, 49, 52, 55, 56, 90, 94, 95, 96, 98, 136, 213, 249, 250, 269, 282 Kloot Meijburg, H. van der 72, 129, 130, 133, 134, 135, 136, 138, 139, 142, 143, 144, 145, 146, 153, 157, 208, 231, 251, 256, 257, 258, 264, 269, 275 Kloot Meijburg, L.H.H. van der 129, 138, 139, 146, 257, 269 Kromhout Cz, W. 171, 259, 260, 261, 269, 315 Kunrader xviii, 49, 52, 189, 190, 191, 194, 195, 197, 198, 262, 283

G

L

Gijn, S. van 148 Gildehauser 44, 45, 49, 65, 66, 71, 72, 78, 79, 107, 136,

Laigreville 95, 294 Larochette 43, 44, 45, 47, 56, 71, 107, 108, 124, 194, 223,

137, 213, 252, 258, 282, 315, 316, 317

Gobertange xxiii, xxiv, 42, 62, 63, 65, 71, 81, 104, 105, 106, 107, 108, 110, 112, 117, 118, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 127, 135, 143, 144, 153, 154, 155, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 174, 175, 176, 177, 180, 181, 183, 184, 185, 198, 209, 210, 211, 220, 223, 224, 226, 253, 255, 267, 271, 273, 283, 285, 312, 313, 316, 318 Goossens, H. 135 Gosschalk, I. 103, 171, 172, 179, 182, 185, 187, 254, 255, 261 Gugel, E.H. 172, 261

H Habets, J.J. 194 Heeswijk, H. van 135, 174, 257 Hezenmans, L.C. 105, 171, 172, 179, 182, 185, 187, 247,

224, 254, 255, 259, 262, 283, 312

Larrys 95, 294 Lavoux 95, 294 Ledesteen xxiii, xxiv, 61, 62, 70, 71, 72, 81, 84, 101, 107, 108, 110, 112, 118, 120, 121, 122, 124, 125, 126, 132, 135, 136, 137, 138, 141, 143, 144, 145, 146, 150, 151, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 161, 162, 163, 165, 169, 172, 174, 176, 177, 179, 180, 181, 183, 184, 185, 207, 209, 210, 211, 214, 220, 255, 257, 258, 259, 281, 283, 312, 319 Leeuw, F.J.O. 257, 269, 275 Lemaire, L.M. 32, 248, 265 Lérouville 62, 87, 88, 92, 93, 95, 253, 283 Lignerolles 95, 296 Ligny 43, 44 Lokhorst, J. van 103, 130

268

Hinkel xviii, 56, 194 Hohenleie 65, 226 Hoogevest, T. van 192, 196, 247, 268


321

M

P

Maastrichter kalksteen xviii, 191, 284 Magny 87, 115, 120, 177, 224, 255, 283 Magry, E.J. 162 Massangis 48, 71, 87, 88, 92, 95, 114, 159, 258, 260, 283,

Palotte 95, 296 Peperino duro xix, 54, 70, 84, 145, 159, 178, 179, 180,

284, 296, 315

Massop, B.G.H. 113, 120, 255, 256, 270 Maulbronner 46, 49, 250, 284 Mayener 70, 84, 196, 215, 217, 284 Meer, L. van der 64, 68, 109, 110, 111, 118, 246, 254, 267 Meischke, J.C. 175, 263, 270, 274 Mergel xviii, 191, 203, 228, 271, 284 Méruil 95, 296 Méry 95, 296 Mézangère 88, 93, 106, 283, 314 Mohimont 45 Montanier 93, 107, 113, 145, 174, 183, 224, 255, 284 Morley 45, 46, 47, 48, 53, 94, 107, 173, 197, 202, 284, 296,

184, 185, 186, 187, 212, 215, 217, 222, 284

Pierre de Migné 249 Planteries 95, 296 Poley, J.D. 129, 146 Pombreton 95, 296 Portland 45, 72, 112, 114, 115, 116, 120, 127, 128, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 146, 208, 217, 218, 221, 226, 240, 255, 258, 267, 284 Portugese kalksteen xix Pouillenay 45, 47, 48, 65, 66, 71, 88, 94, 136, 137, 138, 143, 145, 198, 202, 226, 258, 298, 315, 316

Q Querido, J. xx, 59, 69, 70, 158, 159, 160, 176, 199, 245, 247, 251, 260, 261, 263, 266, 271

314

Moulin à Vent 93, 283 Mulder, A.J.M. 129, 131, 144, 155, 256, 257, 270 Münstersteen 281 Muschelkalk 45, 114, 152, 158, 159, 162, 165, 212, 214, 215, 226

N Naamse steen 192, 196, 197, 201, 251, 255 Nieukerken, J.J., M.A. en J. van xxi, 60, 67, 68, 70, 71, 72, 85, 101, 103, 104, 105, 106, 107, 109, 110, 111, 112, 118, 119, 120, 121, 122, 124, 127, 128, 132, 198, 208, 222, 231, 237, 238, 248, 251, 253, 254, 255, 256, 262, 263, 268, 270, 276, 314, 315, 318 Nieuwenhuis, F.J. 105 Nispen tot Sevenaer, E.O.M. 111, 173, 261 Nispen tot Sevenaer, L.L.M. 30 Nivelsteiner xviii, 189, 190, 247, 284

O Obernkirchener 45, 49, 52, 69, 75, 82, 107, 108, 124, 135, 164, 175, 207, 213, 224, 242, 250, 254, 255, 315

Odé, A.W.M. 66, 67, 68, 69, 118, 138, 208, 245, 251, 252, 254, 257

Overeem, G. 59, 69, 70, 120, 140, 158, 160, 176, 177, 182, 199, 208, 222, 240, 245, 255, 260, 262, 263, 271

Overvoorde, J.C. 27, 148, 149, 247, 256, 258, 259, 260, 271, 272

322


R Ravières 88, 95 Reffroy 43, 45, 87, 104, 105, 106, 107, 109, 110, 113, 115, 119, 122, 124, 125, 127, 128, 209, 221, 222, 223, 224, 238, 249, 255, 256, 285, 298, 312, 314 Ringers, J.A. 112, 254 Rocbois 94, 298 Rochefort 87, 88, 101, 103, 118, 121, 123, 124, 125, 128, 194, 195, 209, 220, 221, 224, 253, 255, 256, 281, 285 Rocville 94, 298 Römer xviii, 64, 65, 165

S Salamandre 94, 298 Satijn, P.G.H. 192 Savonnières x, xiv, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 63, 65, 87, 88, 94, 95, 101, 114, 118, 123, 125, 128, 171, 177, 195, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 209, 211, 213, 219, 220, 221, 223, 228, 244, 249, 250, 282, 284, 285, 300, 315 Schaft, N. van der 59, 69, 70, 118, 132, 134, 136, 138, 156, 157, 175, 245, 255, 261 Schellevis, S. 171, 176, 177, 187, 196, 205, 262, 263, 272 Senonville 48, 87, 88, 94, 95, 107, 253, 300, 314 Sinoo, E. 75, 251, 272

V Slinger, A. xx, xxii, 41, 54, 59, 69, 70, 93, 98, 123, 156, 158, 159, 165, 176, 181, 208, 245, 247, 248, 250, 251, 252, 253, 255, 258, 260, 262, 263, 272, 281, 282, 283, 285, 304 Sorcy 43, 87, 249, 266 Stenzelberger 72 Steur, A. van der 171, 172, 173, 174, 175, 176, 185, 187, 221, 261, 272 Stigt, J. van xx, 101, 113, 114, 116, 118, 120, 121, 122, 125, 127, 128, 208, 222, 223, 232, 237, 238, 239, 240, 247, 255, 256, 263, 265, 273, 276 St. Joire xxi, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 79, 87, 94, 104, 105, 106, 107, 109, 113, 119, 122, 124, 125, 132, 133, 135, 139, 142, 143, 144, 145, 146, 152, 153, 162, 164, 171, 172, 176, 177, 179, 180, 181, 182, 183, 185, 187, 195, 209, 220, 221, 222, 223, 226, 252, 254, 255, 256, 257, 258, 262, 285, 300, 314, 315, 318 St. Leu d’Esserent 88, 112, 145, 183, 224, 255, 285 St. Maximin 88, 93, 111, 112, 120, 145, 183, 184, 255, 285, 300, 302, 313 St. Pierre Aigle 88, 112, 120, 125, 139, 143, 145, 173, 174, 175, 176, 177, 179, 180, 181, 182, 183, 184, 185, 187, 207, 211, 221, 226, 262, 282, 285 Stuers, V.E.L. 103, 104, 131, 172, 247, 253, 260, 261, 272, 273

Varvinay 87, 253 Vaurion 45, 47, 48, 50, 71, 87, 92, 94, 107, 109, 110, 111, 112, 120, 143, 145, 146, 153, 159, 162, 167, 174, 210, 211, 212, 214, 217, 221, 224, 255, 258, 260, 283, 302, 312, 313, 315 Veen, A.L.W.E. van der x, xiv, xx, xxiv, 29, 41, 52, 54, 57, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 70, 71, 72, 73, 95, 109, 110, 120, 124, 125, 128, 135, 136, 138, 143, 155, 156, 157, 162, 184, 197, 198, 202, 208, 210, 213, 222, 245, 247, 250, 251, 254, 257, 258, 259, 260, 263, 273, 283, 304, 305 Veth, B. 148 Veth, H.W. 149, 150, 152 Villebois 250, 302 Visser, C.K. 47, 59, 60, 66, 72, 250, 268, 274, 305 Volvic 84, 145, 177, 196, 203, 204, 205, 208, 212, 215, 216, 221, 228, 240, 262, 285 Vriendt, G. 68, 106, 254, 314, 315 Vries, J. de 149, 158, 159, 166, 167, 208, 231, 259, 260

W Weert, J.C van de 131, 133, 134, 164, 257, 266 Weiberner 47, 49, 64, 73, 107, 165, 217, 286 Weidenhahn 84, 114, 115, 145, 177, 179, 201, 203, 204, 205, 212, 214, 215, 216, 222, 226, 228, 233, 263, 286

T Tannois 87, 106, 254, 314 Tepla 114, 115, 116, 117, 118, 120, 122, 125, 126, 127, 128, 145, 178, 179, 180, 182, 185, 187, 212, 214, 215, 216, 221, 222, 223, 224, 226, 233, 238, 255, 267, 268, 285 Teutoburger 78, 252 Tolboom, H.J. xx, 43, 59, 69, 142, 247, 249, 250, 258, 260, 267, 270, 271, 273 Tydeman, M. 103, 253

Wenkebach, L.O. 79, 252 Westerwald 177, 216, 286 Wilde, J. de 101, 104, 121, 268

Z Zollner 199 Zweedijk, M.J. 134, 136, 257

U Udelfanger x, xviii, xx, xxi, 43, 44, 45, 46, 47, 49, 52, 55, 56, 78, 79, 82, 84, 103, 107, 125, 149, 150, 151, 152, 153, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 172, 173, 185, 186, 194, 195, 196, 197, 201, 202, 203, 204, 205, 209, 212, 213, 215, 219, 220, 221, 222, 223, 226, 228, 244, 245, 250, 252, 258, 259, 260, 267, 282, 285, 315, 318


323

Curriculum Vitae en bibliografie W.J. (Wido) Quist (Tholen, 1977) studeerde Bouwkunde aan de Technische Universiteit Delft waar hij in 2003 met eervolle vermelding afstudeerde in Architectuur en BouwTechnologie. Naast zijn studie was hij actief binnen de faculteit, onder andere als studentassistent bij het werkverband Renovatie en Onderhoudstechnieken, als voorzitter van praktijkvereniging BouT en was hij studentlid van diverse profielen benoemingsadviescommissies. Na zijn studie werkte hij als coördinator Ontwikkeling en Innovatie bij Bouwradius, het Kenniscentrum voor de Bouwnijverheid waar hij onder andere werkte aan kwalificatieprofielen, de competentiegerichte opleiding Timmerkracht en de toetsing voor de opleiding Restauratiemedewerker. Vanaf 2005 voerde hij een promotieonderzoek uit binnen de leerstoel Conserveringstechnieken van de afdeling RMIT van de Faculteit Bouwkunde aan de TU Delft. Daarnaast is hij penningmeester van Stichting Docomomo Nederland en was hij vice-voorzitter van het tiende Internationale Docomomo Congres dat in 2008 in Rotterdam plaatsvond. Ook maakt hij deel uit van de organisatie van de vierde Vlaams-Nederlandse Natuursteendag. Vanaf 1 januari 2011 is Wido als onderzoeker verbonden aan de afdeling RMIT. W.J. Quist, ‘Natuursteen in Delft’, In: M. Stokroos, A.J. van Bommel en J. van Zelst (red.), Praktijkboek Cultureel Erfgoed, Den Haag 2010 afl. 12, nr. 31 W.J. Quist, ‘Natuursteenvervanging aan de Grote of Maria-Magdalenakerk te Goes’. In: Bulletin KNOB 2009(108) nr. 5/6, p. 194-209 W.J. Quist, ‘Replacement of natural stone in conservation of historic buildings - Evaluation of replacement of natural stone at the church of Our Lady in Breda’. In: T.G. Nijland & R.P.J. Van Hees, Maintenance and repair of natural stone, HERON 2009(54) no. 4 D. van den Heuvel, M. Mesman, W. Quist, B. Lemmens (eds.), The Challenge of Change: Dealing with the Legacy of the Modern Movement - Proceedings of the 10th International DOCOMOMO Conference, Amsterdam 2008 W.J. Quist, R.P.J. van Hees, S. Naldini en T.G. Nijland, ‘The Perception of Small Scale Damage and Repairs of Natural Stone’. In: Proceedings of the 11DBMC International Conference on Durability of Building Materials and Components, Istanbul 2008 R.P.J. Van Hees, T.G. Nijland, W.J. Quist, S. Naldini en B. Lubelli, Stone Atlas, Delft 2008

324

Curriculum Vitae en bibliografie

R.P.J van Hees, B. Lubelli en W.J. Quist, Reader conservation techniques, Delft 2007 W.J. Quist, ‘A future for WBS 70 - The Franz-Stenzer building block as a case study’. In: R. di Giulio, Z. Bozinovski, L.G.W. Verhoef (eds.), COST C16 Improving the Quality of Existing Urban Building Envelopes – Structures, Research in Architectural Engineering Series Volume 4, Amsterdam 2007 W.J. Quist, R.P.J. van Hees, S. Naldini en T.G. Nijland, ‘De beleving van kleinschalige schade en reparaties aan natuursteen’. In: Praktijkboek Instandhouding Monumenten 30, Den Haag 2007 D. Takens, W.J. Quist, M. Kuipers, The ‘other story’ of Modernism. In: Docomomo International Journal, Paris april 2007 W.J. Quist en R.P.J. van Hees, ‘Beschermende beglazing Grote of Onze-Lieve-Vrouwkerk in Breda, 10 jaar later’. In: Praktijkboek instandhouding monumenten, Den Haag 2007 W.J. Quist, ‘De effectiviteit van restauratieve ingrepen ingrepen -de Grote of Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda als casus’. In: WTA Nederland Vlaanderen (red.), Restauratie en onderhoud van monumentale gebouwen, ’s-Hertogenbosch 2006 W.J. Quist en R.P.J. van Hees, ‘De reiniging van de Grote Kerk in Breda tien jaar later’. In M.L. Stokroos et al. (red.), Praktijkboek instandhouding monumenten, Den Haag 2006 L.G.W. Verhoef, W.J. Quist, ‘D12 renovation and re-use’. In: A. Graafland et al., Architecture Annual 2001-2002, Rotterdam 2003 W.J. Quist, Een herontwerp voor 11-laagse prefab-betonnen portiekflats in Marzahn (Berlijn, D), Unpublished master thesis, 2003 W.J. Quist, ‘Hellende daken’. In: A. van Tol et al. (red.), Jellema - Hogere Bouwkunde 4a, Utrecht/Zutphen 2002 (20042, 20063, 2008 4) W.J. Quist, ‘Ontwerp voor een bibliotheek aan de Colijnlaan in Delft’. In: U. Barbieri, D. Slooters (eds.), Studentenplannen bibliotheek Delft 1996/1997, Delft 1997

Curriculum Vitae en bibliografie

325

Colofon: ISBN: 978-90-5335-371-4 Tekst: Wido Quist Fotografie: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort (1.1, 1.2, 6.4, 6.5, 7.3, 7.5, 8.3, 8.5, 8.8, 8.13, 8.15, 8.16, 8.18, 9.19 10.7), L. Lacroix (1.3), T.G. Nijland (2b, 10.3, 10.21, 11.01, 11.05a, 11.05b), R.P.J. van Hees (3.1a, 3.1c, 6.26, 10.2), Afdeling RMIT, Faculteit Bouwkunde TU Delft (3.4, 3.5), TNO Bouw en Ondergrond (6.13, 6.14), Architectenbureau J. van Stigt bv. (6.25, 11.16, 11.21). Alle overige foto’s en figuren: Wido Quist, tenzij anders vermeld in de noten. Redactie summary: Silvia Naldini Vormgeving en opmaak: Karen Knols, Studio Lampro Druk: Ridderprint, Ridderkerk

326

Vervanging van witte Belgische steen

Recommend Documents