Verander jezelf! Een praktische gids voor boeddhistische meditatie
Paramananda
Verander jezelf! Naar het Nederlands vertaald en uitgegeven door Stichting de 3 juwelen, Amsterdam, met toestemming van Paramananda en Windhorse Publications. © Stichting de 3 juwelen, Amsterdam 2007 Oorspronkelijk uitgegeven in het Engels door Windhorse Publications, Birmingham, Verenigd Koninkrijk, onder de titel ‘Change your mind’. © Engelse uitgave: Paramananda, 1996
blz. 23 ‘Rustig leven’ komt van Reed Whittemore, An American Takes a Walk and Other Poems, University of Minnesota Press. blz. 68 - 7 : Walt Whitman herziene ‘Lied van mezelf’ verschillende keren. Het gebruikte extract hier komt uit zijn 1891-2 editie, uit : Walt Whitman, the Complete Poems, uitgegeven door Penguin. De uitgevers wensen met toestemming, en dankbaarheid, te erkennen om gedichten en extracten van gedichten te vermelden voor het volgende: blz. 1: opnieuw afgedrukt met toestemming van Bloodaxe Books Ltd, uit : Poems Before and After door Miroslav Holub, Bloodaxe Books, 1990. blz. 27, 51, 91 : One Robe, One Bowl door Ryokan, vertaling. John Stevens, Weatherhill, New York / Tokyo, 1977. blz. 76 : we vermelden met toestemming van de Pali Text Society die de copyrechten bezit van het volgende werk : F.L. Woodward (vert.), Udana, Minor Anthologies of the Pali Canon (origineel uitgegeven door OUP), London 1948. Elke inspanning is gebruikt om de copy-rechten van het volgende te achterhalen, maar als enig verzuim gemaakt is laat dit ons a.u.b. weten zodat dit in een volgende editie erkend kan worden. blz. 91 : ‘In schoonheid mag ik gaan’ van de Navajo (vert. Jerome K. Rothenberg).
Inhoud
Introductie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 De deur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Wat is meditatie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1. Het lichaam. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 De diamanten troon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Principes om te zitten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Lichaams-meditatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Lichaamsmeditatie: een geleide meditatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 2. Gewaarzijn van de ademhaling. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gewaarzijn. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gewaarzijn van de ademhaling.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het gewaarzijn van de ademhaling: een geleide meditatie.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Een nieuwe wereld. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17 17 19 21 22
3. Liefdevolle Vriendelijkheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De metta bhavana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Benadering om metta te ontwikkelen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De metta bhavana: een geleide meditatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25 25 32 33
4. Groter gewaarzijn.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 De brahma vihara’s. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Innerlijk licht, uiterlijk licht. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 5. Meditatie levend houden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Intentie.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Gebalanceerde inspanning.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 6. Energie in meditatie balanceren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Emoties. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Het lichaam. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 7. De vijf hindernissen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Haat of tegenzin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verlangen naar zintuiglijke prikkels. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rusteloosheid en opwinding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Luiheid en loomheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Twijfel en besluiteloosheid.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De vijf hindernissen als fundamentele emotionele neigingen.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
53 54 56 56 57 58 58
8. Werken met de hindernissen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Erkenning. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wolken in de lucht houding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het ontwikkelen van het tegenovergestelde. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De consequenties overwegen.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Onderdrukken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Voor toevlucht gaan.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De uitdaging van meditatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
61 61 62 63 64 64 64 65
9. De positieve factoren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oorspronkelijke en doorgaande gedachten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verrukking. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zegenrijkheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Éénpuntsgerichtheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
67 69 69 70 71
10. Inzicht. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 11. Het opzetten en onderhouden van je beoefening. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Het opzetten van je beoefening.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Je meditatie onderhouden.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 12. Meditatie en ethiek.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 13. Waarom mediteren?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Conclusie.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Over de schrijver
Paramananda werd als John Wilson in Noord Londen in 1955 geboren. Al op jonge leeftijd was hij nieuwsgierig naar oosterse ideeën. Na de dood van zijn vader, hij was toen 23 jaar, werd zijn interesse in het boeddhisme gewekt. Op dat moment verschoof de focus van zijn leven van de wereld van politiek, waarin hij actief was, naar meer spirituele zaken. In zijn twintiger jaren werkte Paramananda hoofdzakelijk als psychiatrisch sociaal werker. Hij was ook actief in verschillende soorten vrijwilligerswerk, inclusief de Samaritans, drugs ontwenning en meer recentelijk in een hospice. In 1983 kwam hij in contact met de Vrienden van de Westerse Boeddhisten Orde. Twee jaar later werd hij zelf geordineerd in de Orde. Sinds dat moment heeft hij meditatie en de leer van het boeddhisme fulltime onderwezen. Hij woont in Californië waar hij de voorzitter van het San Fransico Buddhist Centre is. Hij ziet meditatie en het boeddhisme als krachtige middelen voor zowel individuele als sociale veranderingen. Ook gelooft hij dat service aan de gemeenschap een vitaal aspect van het spirituele leven is. (Hij woont momenteel in Londen - vert.)
Ik wil graag de volgende mensen bedanken voor hun hulp en aanmoediging bij het schrijven van dit boek: David Penn, Jinananda, Susie Slack, and MJ. Alsmede Dhammarati die me als eerste leerde te mediteren en die het boek vorm gegeven heeft. Paramananda San Francisco Mei 1996
Introductie De deur Binnen psychoanalytische kringen is er een bekend verhaal over een man die achtervolgd wordt door een steeds terugkerende droom. Hij zit in een kamer opgesloten en hij kan de deur niet openen om te ontsnappen. Hij doorzoekt de kamer naar de sleutel maar kan die nooit vinden. Uit alle macht probeert hij de deur open te duwen maar die geeft geen centimeter toe. Er is geen andere manier om die kamer uit te komen dan door de deur die hij niet kan openen. Hij zit opgesloten en is bang. In een sessie met zijn analist vertelt hij uitvoerig over deze droom die hem al jaren in zijn slaap plaagt. De analist luistert aandachtig naar de droom en schenkt aandacht aan de details. Hij suggereert dat de deur misschien naar de andere kant opengaat. De volgende keer dat de man de droom heeft, herinnerd hij zich deze suggestie. Dan ervaart hij dat de deur zonder problemen naar binnen opengaat. Tegenwoordig hebben veel mensen het gevoel opgesloten te zijn. Ze zijn opgesloten in een leven wat hen niet langer kan bevredigen. Een gevoel van lichte wanhoop wordt of door continu bezig te zijn of door een of ander nieuwe wondermiddeltje weggewerkt. Wie van ons heeft soms niet het verlangen om uit te breken naar een heel nieuw leven? We fantaseren om helemaal vrij te zijn met een prachtige nieuwe geliefde of misschien om de loterij te winnen. Sommigen van ons brengen hun leven door met wachten. Ze wachten op een gebeurtenis die hun leven zal veranderen. Er is een wezenlijke en nogal vanzelfsprekende “les van het leven”. Deze is klaarblijkelijk erg moeilijk te vatten. Deze les is dat gelukkig zijn een gemoedstoestand is. Het is niet iets wat van anderen, of van iets buiten ons, afgepakt kan worden. Iedereen zoekt naar geluk. De meesten van ons zoeken dit echter buiten zichzelf om het te vinden. We zoeken het in andere mensen,
www.de3juwelen.org
in ons werk of in ontspanning. Naarmate we ouder worden, vervaagt onze droom. We worden minder idealistisch en pragmatischer. We tellen onze zegeningen en proberen filosofisch te zijn over de dromen die nooit uitkwamen, of die wel uitkwamen maar die ons niet datgene gaven wat we ervan verwachtten. Meestal leven we volgens voorspelbare patronen en we kijken weemoedig naar onze kapotte of niet vervulde dromen. In zijn gedicht “de deur” van Miroslav Holub, de Tsjechische dichter en immunoloog, moedigt hij ons aan om de moed te hebben om een nieuwe kijk op ons leven te ontwikkelen. Ga en open de deur. Misschien is er buiten een boom, of een bos, een tuin, of een magische stad. Ga en open de deur. Misschien snuffelt er een hond rond. Misschien zie je een gezicht, of een oog, of de afbeelding van een afbeelding. Ga en open de deur. Als er mist is trekt het wel op. Ga en open de deur. Zelfs als er alleen de tikkende duisternis is, zelfs als er alleen maar de gure wind is, zelfs als er niets is, ga en open de deur. Er zal tenminste tocht zijn.
1
Verander jezelf! De deur waar Holub over spreekt, is de deur die naar binnen opengaat om zo onze diepste behoeften en hoogste aspiraties te onthullen. Meditatie is een middel om die deur te openen. Als je die deur opent, neem je de eerste stap in de “droom” van wakker worden. Deze ‘droom’ heeft de verbeelding van de mensheid al sinds de oudheid bezig gehouden. Het is een droom zonder een vooraf gespecificeerde uitkomst. Het is een avontuur het avontuur om ons opnieuw te scheppen, om weer nieuw te worden. Het is de grote menselijke “mythe” van zelf-overstijging. Door het een mythe te noemen betekent het niet dat het onecht is. Het betekent dat het echter is. Het betekent dat we op een diepere manier een verbinding met ons gaan maken. We gaan ons als een deel van iets wat veel groter is ervaren en van iets dat veel meer immens is. We stappen in de volledige levensstroom. De deur van meditatie is de deur van gewaarzijn en liefdevolle vriendelijkheid, een groei zonder een bekende grens. Meditatie begint met in ons te stappen. Het voert tot het naar buiten stappen in de levensstroom. Deze scheiding van naar binnen en buiten stappen is datgene wat de bron van onze diepste ontevredenheid is. Als we deze deur openen, weten we nooit wat we aan zullen treffen. Ja, het zou wel eens de rondsnuffelende hond kunnen zijn, maar misschien is er een “tuin of een magische stad”. Meditatie is een opening. Er zal tenminste tocht zijn.
Wat is meditatie? De kunst van mediteren is, eenvoudig gezegd, de kunst om met je zelf te zijn. Het is bijna een cliché geworden om te zeggen ”doe eenvoudigweg niets - zit daar”. Dit is echter nog steeds iets wat velen van ons erg moeilijk vinden om te doen. Wat gebeurt er als we stoppen? Wat gebeurt er als we de tijd nemen om niets anders dan alleen maar gewaar van ons te zijn? Er is een beroemd verhaal uit het leven van de Boeddha dat precies over deze vraag gaat. Eens werd de Boeddha door een koning uitgedaagd om te laten zien dat het leven van een Boeddha gelukkiger was dan dat van de monarch. De koning wilde weten hoe dit kon. Immers, zo bracht hij naar voren, als koning
2
had hij alles wat een man maar kon hebben: rijkdom, macht en veel mooie vrouwen. De Boeddha had echter niets anders dan de kleren waarin hij opstond en een nap om zijn voedsel mee te kunnen bedelen. Als reactie vroeg de Boeddha aan de koning of hij een uur vredig, met een tevreden en gelukkig gevoel, kon zitten. De koning antwoordde dat hij dacht dat hij dat wel kon. Vervolgens vroeg de Boeddha hem of hij dacht dat hij een dag zo tevreden kon zitten. Nee, zei de koning erg eerlijk, zo kon hij niet een hele dag zitten zonder rusteloos en ontevreden te worden. Toen zei de Boeddha tegen de koning dat hij zo voor 7 dagen en nachten kon zitten. Als de Boeddha er voor koos kon hij, tevreden om niets te doen, volledig rustig en zegenrijk zitten. De Boeddha leidde een erg vol en actief leven, een leven van onzelfzuchtig anderen helpen. Hij liet zien dat hij niets hoefde te doen om zich goed te voelen. Hij was hoe hij was. Hij was compleet. Als hij handelde dan handelde hij uit mededogen. Hij handelde niet uit een behoefte om zich te doen laten gelden, of om zich te bewijzen, of om enig gevoel van incompleetheid te bevredigen. Volgens de leringen van de Boeddha kunnen onze handelingen nooit gescheiden worden van de mentale staat van waaruit ze ontstaan. Dit is het basis-concept achter meditatie en ook achter het boeddhisme zelf. Zolang we vanuit een innerlijke ontevredenheid handelen, zullen de gevoelens van ontevredenheid die we proberen te vermijden op de lange termijn versterkt worden. Meditatie is echter een middel om in toenemende mate zelf gewaar te worden. Ook is het een middel om een sterk gevoel van emotionele positiviteit op te bouwen. Gebaseerd op dit fundament kunnen we dan op verschillende manieren creatief in de wereld gaan handelen. Zo kunnen we zowel ons als anderen helpen. Het enige wat hier eigenlijk voor nodig is, is om meer aandacht aan onze mentale staat te geven en ze in een specifieke richting te stimuleren. Ik kies er natuurlijk bewust voor om het eenvoudig voor te stellen. We zullen hier echter uitvoeriger naar moeten kijken. We zijn ons niet vaak echt bewust van wat we denken of wat we voelen. Dit is het eerste wat we ons dienen te realiseren. We kunnen het ook anders zeggen. We zijn ons niet
Introductie vaak bewust van wat we denken en voelen. We voelen natuurlijk altijd wel wat, ongeacht hoe rationeel we ook denken te zijn. Meditatie is de kunst om onze geest te leren kennen. Door meditatie ga je je eigen mentale en emotionele staten leren kennen en je gaat jezelf intenser kennen. Het is op basis van deze zelfkennis dat we gewaar zijn. Zo kunnen we vriendelijkheid gaan stimuleren. Dit zal aan ons leven een gevoel van rijkdom en voldoening geven. Hieruit kunnen handelingen uit mededogen ontstaan. Langzaam aan stimuleren we een positieve cyclus van waaruit heldere en vriendelijke mentale staten tot positiever handelen in de wereld zal leiden. Deze staten zullen op hun beurt weer verdere positieve mentale staten genereren. We zijn allemaal wel bekend met het concept van de vicieuze cirkel. Hier geldt hetzelfde principe in zijn tegenovergestelde vorm: een cirkel van mededogen. Boeddhisme heeft een erg rechtdoorzee manier om naar onze mentale staten te kijken. Het stelt eenvoudigweg dat al onze handelingen een effect op ons hebben. Dit is inclusief de handelingen van onze geest, van onze gedachten. Het vergelijkt de geest - onze mentale staten - met een vuur. Een vuur dient gevoed te worden. Aan een vuur moet je voortdurend brandstof toevoegen om het te laten branden. De brandstof waarmee we de geest voeden, waarmee we ons hart voeden, is normaal datgene wat in ons omgaat. Het zijn de soort gedachten en emoties waar we, uit gewoonte, in zwelgen. Het zijn onze dagelijkse gewoonten. Een vuur kan sterk en helder branden. Het kan ook verborgen en donker branden met dikke en zware rookwolken die ons verstikken en verblinden. Dit is afhankelijk van de brandstof die we gebruiken. Vaak voelt het alsof we hierin geen keuze hebben. Vaak voelt het dat onze geest een eigen wil heeft. Met geduld en oefening hebben we echter een keuze. Door meditatie kunnen we een toenemend gevoel van vrijheid krijgen. Zo kunnen we langzaam aan heer en meester over ons worden. Dit langzame proces van meer gewaar worden, en om datgene wat het beste in ons is te leren stimuleren, is het boeddhistische pad van meditatie. Omdat het moed vereist, wordt het soms het pad van de strijder genoemd. Je
www.de3juwelen.org
hebt moed nodig om echt voorbereid te zijn om jezelf te ontmoeten. De Dhammapada is één van de eerste boeddhistische geschriften. Het bevat het vers: “een man kan in een veldslag een miljoen mannen overwinnen, maar hij die zichzelf overwint is, zeker, de grootste overwinnaar”. Het pad van meditatie is een uitdagend pad. Het is echter ook een pad van grote vreugde en verrukking. Dit komt omdat we zelfs al vanaf het begin een groot gevoel van opluchting voelen. Dit gevoel ontstaat als we gaan ervaren dat we op een positieve manier kunnen veranderen. Dit gevoel ontstaat als we niet alleen maar slachtoffers zijn van de omstandigheden waarin we ons bevinden. We weten dat het mogelijk is om het te doen. Het kan soms vele jaren duren voordat we ons van de negatieve gewoonten van onze eigen specifieke vicieuze cirkel kunnen ontdoen. Er is een enorm vertrouwen en ook vreugde als we weten dat we op het pad van transformatie gestart zijn. Als we gaan mediteren nemen we allemaal onze eigen unieke achtergrond en onze specifieke sterke en zwakke kanten mee. We nemen ons mee. Dit is in zekere zin de sleutel tot meditatie: het meenemen van dat wat er is ons. Maar wat betekent het om alles van jezelf naar je meditatiekussen mee te nemen? Zo vaak in ons leven zien we ons een rol of typetje spelen. Zo laten we één kant van ons zien. Op je werk ben je misschien de verantwoordelijke werknemer. Thuis ben je een liefhebbende ouder. Met vrienden ben je de goede luisteraar of de grappen makende praatjesmaker. Zelden laten we al onze verschillende rolletjes compleet los. Als we zitten te mediteren hebben we de mogelijkheid om wel alles los te laten. Onze eerste taak is om eenvoudigweg onszelf te ervaren, te ervaren wat er ook is. Eindelijk kunnen we elk idee laten varen dat we een rol moeten spelen. Je kunt voelen dat je niet echt een spiritueel persoon bent of dat je niet goed in dingen bent, zoals meditatie. Ook deze dingen nemen we met ons mee. Voor de meesten van ons duurt het eigenlijk wel een tijd om alles van ons daar op het kussen te krijgen. Soms zijn we er erg goed in om de delen van ons, die we graag mogen, mee te nemen. Op andere momenten nemen we juist die delen mee die we niet graag mogen. We doen dit allemaal. Het vergt een zeker
3
Verander jezelf! doorzettingsvermogen om alles van ons daar te krijgen. Maar als we er eenmaal zijn, compleet met wratten, schoonheidspukkels en van alles en nog wat, dan ervaren we dat we een enorme energie hebben om mee te werken. Soms wordt dit het berijden van de draak genoemd. Het kan angstaanjagend maar ook erg inspirerend zijn. We gaan ons levendiger ervaren, meer als onszelf. Dr. Edward Conze merkt in zijn “a Short History of Buddhism” op dat alleen in de culturen die de draak vereren het boeddhisme tot bloei kwam. In zekere zin geldt dit ook voor ons. We moeten de naam van de draak kennen, leren om naar de verborgen aspecten van ons eigen leven te kijken. Dan vinden we dat de energie van de draak niet langer angstaanjagend is maar dat ze een enorme energie is die in ons voordeel werkt. Iedereen die dit boek leest is naar iets op zoek. In zekere mate zijn we niet gelukkig - of tenminste niet zo gelukkig als we willen zijn. Dit is de plek waar we allemaal beginnen. In het boeddhisme wordt dit gevoel dukkha genoemd. Dukkha is een woord uit het Pali. Dit is de Indiase taal van de vroeg boeddhistische geschriften. Dukkha wordt gewoonlijk vertaald met “lijden” maar dit is misschien een beetje misleidend. Pali-woorden kunnen vaak niet vertaald worden zonder dat de echte betekenis verloren gaat. Dit komt omdat ze uit een cultuur komen met een heel andere kijk naar de wereld. Dukkha kan daarom beter vertaald worden met “onvolmaaktheid”. We zouden wel eens niet van het idee kunnen houden dat we lijden. We zouden ons met het begrip ongemakkelijk kunnen voelen, zeker omdat we in een tamelijk welvarende cultuur leven met genoeg eten op de tafel en zo. Maar dukkha is eigenlijk niet die vorm van lijden. Er wordt gesuggereerd dat het afstamt van een woord wat “slecht gemonteerd wiel” betekent. Het beeld is dat je op een kar rijdt waarvan één van de wielen los op de as zit. Zo wordt het een oncomfortabele rit. Soms kan het natuurlijk aanvoelen alsof het wiel niet alleen slecht gemonteerd is maar lijkt het wel of het weg is. Zo is onze reis erg pijnlijk. Maar zelfs als alles eigenlijk best goed gaat dan nog hebben we het gevoel van dukkha. We voelen ons nog steeds niet echt op ons gemak. Of we maken ons zorgen over de toekomst of we kunnen niet echt genieten van de dingen om ons heen. We zijn overactief en rusteloos. Misschien hebben we geen energie.
4
Kortom: er ontbreekt altijd wel iets. Al deze gevoelens zijn dukkha. Het zijn ook de krachtiger gevoelens van leed die we soms hebben. Het boeddhisme staat bekend als het pad dat wegvoert van dukkha. Het is niet een religie in de normale betekenis van het woord. Het is meer een soort training met als doel om een einde aan dukkha te maken. Het geeft ons technieken en concepten die ons helpen om een bevredigender leven te gaan leiden. Een erg belangrijk deel van dat pad is meditatie. In de boeddhistische traditie zijn er vele soorten meditaties. In dit boek gaan we ons op twee van de meest bekende vormen van meditatie concentreren die in alle boeddhistische tradities centraal staan. Ze zijn door de historische Boeddha 2500 jaar geleden zelf onderricht en zijn daarom goed beproefd en uitgetest. Ruwweg gesproken kunnen meditatie technieken onderverdeeld worden in twee groepen. Deze groepen zijn samatha en vipassana. Dit zijn Pali termen. Ze worden over het algemeen vertaald met “kalmte” en “inzicht”. De term samatha, of kalmte, verwijst n a a r r u s t i ge , e m o t i o n e e l p o s i t i e v e geestestoestanden. Samatha-meditaties stimuleren de geleidelijke integratie van de psyche. Het brengt je onvergelijkbare sub personaliteiten bijeen tot een verenigd geheel. Zo is je geest niet langer verdeeld. Dan heb je de mogelijkheid om met energie en focus te handelen. Vipassana of “inzicht” verwijst naar het direct bevatten van de realiteit. Dat is een staat die vrij van de vervorming van begeerte, haat en onwetendheid is. Inzicht-meditatie is de vorm van meditatie die het verkrijgen van dit direct “zien” in de realiteit tot doel heeft. Verderop in het boek zullen we verder op het concept van inzicht ingaan. Traditioneel gezien vallen de twee meditaties, waarop wij ons zullen concentreren, in de eerste categorie. Ze worden als samathameditaties beschouwd. Soms denken mensen als ze dit horen: “oh, ik geloof niet dat ik me hiermee wil bezighouden. Ik wil liever inzicht ontwikkelen, dat klinkt veel spannender”. We zullen echter zien dat het van groot belang is dat we eerst een rustige en heldere geest gaan ontwikkelen. Deze indeling in samatha en vipassana dient overigens niet al te rigide geïnterpreteerd te worden. De meeste samatha-
Introductie meditaties kunnen echter ook als inzicht meditaties gebruikt worden. Het is niet van belang wat voor specifieke meditatie we doen. Het is meer de houding waarmee we het doen die bepaalt of er al dan niet een element van inzicht bij komt. Ik hoop dat we gaan zien hoe deze eenvoudige meditaties, zodra we er vertrouwd mee zijn, inzicht stimuleren en ook leiden tot meer helderheid en rust. Eerst zullen we naar een meditatie gaan kijken die “gewaarzijn van de ademhaling” genoemd wordt. Deze houdt zich bezig met het ontwikkelen van een heldere geest en met meer gewaar worden van ons en de wereld om ons heen. De andere meditatie die ik zal beschrijven is de metta bhavana. Metta bhavana is een andere Pali term. Metta kan vertaald worden
www.de3juwelen.org
met “universele liefdevolle vriendelijkheid” en bhavana betekent “cultiveren”of “ontwikkelen”. Het is daarom de ontwikkeling van universele liefdevolle vriendelijkheid. Het gaat er over om meer en meer emotioneel positiever en vriendelijker te worden, zowel naar jezelf als naar anderen toe. Deze twee meditaties geven ons samen een krachtig en direct middel die een effect op ons leven hebben. Ze helpen ons om gelukkiger en meer gewaar te worden. Voordat we ons gaan bezighouden met de meditaties zelf dienen we ook naar ons lichaam en de zithouding, die we bij het mediteren gebruiken, te kijken.
5
1. Het lichaam
De diamanten troon Als het je gevraagd wordt zullen de meesten van ons waarschijnlijk zeggen dat meditatie zich met de geest bezighoudt. We zouden zelfs de hint kunnen geven dat het een soort beheersing van de geest is of een manier om in een soort trance te geraken. Om te beginnen houdt meditatie zich niet alleen met de geest bezig maar ook met het lichaam. Het is meer een manier van praten omdat je lichaam en geest niet kunt scheiden. Het zijn niet twee gescheiden systemen die samenwerken maar twee manieren om over het ene systeem te praten, dat wat we zijn. Wel is het behulpzaam om te denken dat mediteren met het lichaam begint om de tendens tegen te gaan om zo over onze geest te denken, in zijn beperkende vorm, als iets wat tamelijk gescheiden functioneert. We zullen hier misschien duidelijker over worden als we over het mediteren denken als iets wat zich alleen bezighoudt met de kwaliteit van gewaarzijn. Gewaarzijn is een kwaliteit van ons als geheel, niet alleen van of de geest of het lichaam. Als je naar een ervaren pottenbakker kijkt die met zijn draaischijf werkt, zie je dat zijn gewaarzijn op zijn handen is geconcentreerd. Als je naar een ervaren acteur kijkt, zie je de emotionele betekenis van het optreden zowel in het gebruik van het lichaam als in de gesproken tekst en woorden die in ons onthuld worden. Velen van ons zitten meer in hun hoofd dan in hun lichaam. Het lijkt erop dat al onze energie in onze hoofden zit en dat onze lichamen slechts ver ontwikkelde voertuigen zijn om onze hersenen te kunnen verplaatsen net zoals buitenaardse wezens in sciencefiction met enorme hoofden op onderontwikkelde lichamen. Er is ook het tegenovergestelde uiterste, van een totale identificatie met het lichaam. Dan wordt het lichaam gezien als het
www.de3juwelen.org
ultieme centrum van het besef van wie we zijn. Het ziet ernaar uit dat we in één van deze uitersten schieten: of het devalueren van het lichaam of het geobsedeerd worden door zijn oppervlakkige verschijning. In meditatie houden wij ons met geen van deze twee uitersten bezig. We kijken op een heel andere manier naar het lichaam. We proberen weer in ons lichaam te komen. We willen ons van ons lijf gewaar worden en zo opnieuw een relatie met ons fysieke zelf opbouwen. Dit wordt gekarakteriseerd door een gevoeligheid, net zo’n gevoeligheid als de handen van de pottenbakker, en met een gewaarzijn van de emotionaliteit van ons lichaam net zoals dat van de acteur. Een van de bekendste boeddhistische afbeeldingen is dat van de Boeddha die in meditatiehouding zit. Dit beeld kan ons helpen, als we mediteren, om een betekenis te geven waar we naar toe willen en het laat veel van het karakter van het mediteren zien. Het is een beeld dat in de gehele boeddhistische wereld gevonden wordt en ook meer en meer in het Westen. Het lichaam van de Boeddha drukt een gevoel van intense ontspanning en alertheid uit. Het is rustgevend en geconcentreerd maar gelijktijdig vol energie. Het ziet er levendig uit met subtiele energie. We zien in dit beeld dat mediteren iets is wat zowel in het lichaam als in de geest gebeurt. Ik wil enige tijd besteden om over het beeld van de mediterende Boeddha te praten voordat ik verder ga met de praktische aspecten van de zithouding. Het leven van de Boeddha is een prachtig verhaal. Kort samengevat is het een verhaal van een jongen die in een luxueuze omgeving geboren wordt als zoon van een plaatselijke koning in Noord India. Hij wordt gewaar dat zowel het lijden als de vergankelijkheid delen van het menselijke bestaan zijn die zelfs de meest ideale omstandigheden van het leven lijken te bederven. Zijn vader wijst hem als heerser aan maar hij ontwikkelt een intense
7
Verander jezelf! behoefte om de bron van het menselijk lijden, dukkha, te begrijpen en om een manier voor zowel zichzelf als voor anderen te vinden om zich hiervan te bevrijden. Vervolgens verlaat hij zijn vaderland en begint een zwervend bestaan te leiden en gaat van de ene spirituele leraar naar de andere. Na vele jaren van ontbering bereikt hij uiteindelijk Verlichting. Hij brengt de rest van zijn lange leven door om het ontdekte pad naar Verlichting aan iedereen die wil luisteren te onderrichten. Het leven van de Boeddha dient als een soort blauwdruk of als voorbeeld voor boeddhisten want zowel in de gebeurtenissen van zijn leven als in zijn leringen wordt de wijsheid van de Boeddha onthuld. Hier houd ik me verder bezig met het beeld van de prins die op het punt staat om Verlichting te bereiken. Het is zeker de moeite waard om een vollediger verhaal over het leven van de Boeddha te lezen omdat het verhaal een bron van grote inspiratie kan zijn, of je jezelf nu wel of niet als een boeddhist ziet. Prins Siddharta ondervond grote moeilijkheden in zijn poging om een antwoord te vinden voor de onvolmaaktheid van het menselijke bestaan. Hij bracht zichzelf op de grens van de dood om zijn geest van zijn lichaam te bevrijden met de intense beoefening van ascetische oefeningen die in die tijd populair waren. Hij werd zo zwak dat hij bijna in een ondiepe rivier verdronk toen hij een bad nam. Door deze ervaring realiseerde hij zich dat zulke zelfkastijdingen geen zin hadden. Hij zag in dat hij snel zou sterven, zonder een oplossing te hebben gevonden voor de fundamentele problemen van het bestaan, tenzij hij zijn aanpak zou wijzigen. Hij besloot daarom om zijn krachten terug te winnen en voor een andere benadering te kiezen. Deze nieuwe benadering kwam uit een jeugdherinnering voort. Toen hij eens als een jonge jongen onder een boom zat, kijkend naar zijn vader die een veld ploegde, kwam hij vrij spontaan in een staat van grote zegenrijkheid en tevredenheid. Het werd hem duidelijk dat deze staat wellicht de basis vormde van waaruit een groter begrip kon ontstaan. Na wat gegeten te hebben, ging hij onder een boom zitten. Vervolgens maakte hij zijn lichaam en geest rustig. Hij gebruikte zijn kracht van geconcentreerd gewaarzijn om het toe te passen op zijn analyse van de hachelijke menselijke situatie.
8
Het is op dit punt dat er volgens de boeddhistische mythologie een figuur opstond, die Mara of ‘de Boze’ wordt genoemd. Mara bundelde al zijn krachten en probeerde te voorkomen dat Siddharta de Boeddha zou worden. Op psychologisch niveau zouden we kunnen zeggen dat Mara de verpersoonlijking is van alle krachten in onze psyche die weerstand hebben om te veranderen en die de dingen willen houden zoals ze zijn. Ik weet zeker dat we allemaal wel met sommigen aspecten van ons bekend zijn die weerstand hebben om te veranderen, zelfs als het ons helder is en wij ons er bewust van zijn dat we deze aspecten zouden willen veranderen. De prins stond op het punt om over de normale egocentrische aspecten van zijn wezen te stappen. Hierdoor is het niet verbazend dat de tegengestelde krachten in hem op zouden staan om in een laatste wanhopige poging weerstand te bieden tegen zo’n diepgaande transformatie. In de boeddhistische kunst worden de krachten van Mara als een enorm leger van vreemde en woedende wezens uitgebeeld. Dit leger vuurt allerlei soorten projectielen op de prins af terwijl hij rustig en onverstoord zit. Zodra de stenen en de pijlen vlakbij het lichaam van de prins komen, veranderen ze in prachtige bloesems. Vervolgens vallen ze zonder enig kwaad aan te richten rond de majestueuze figuur op de grond. Na het mislukken van zijn aanval probeert Mara op een andere manier om de aandacht van de prins van zijn taak af te leiden waartoe hij vastbesloten was. Mara probeerde twijfel te zaaien door hem te vragen naar zijn recht om op de ‘diamanten troon’ te zitten. Hier verwijst Mara naar de plek die Siddharta uitgekozen had om te mediteren. Volgens boeddhistische mythen bereiken alle Boeddha’s op dezelfde plek Verlichting. Er wordt gezegd dat dit het centrale punt is van waaruit het gehele universum ontstaan is. Nu betekent dit niet dat je naar India moet gaan om pas echt te kunnen mediteren. In zekere zin wordt de diamanten troon daar gemaakt waar iemand in een diepe meditatie zit. Het verwijst niet naar een fysieke plek maar naar een onverstoorbare houding. Als je volledig rustig zit, zit je in het middelpunt van alles. Vervolgens creëer je een centrum van stabiliteit binnen de voortdurend veranderende chaos om je heen. Daarom daagde Mara Siddharta’s recht uit om
Het lichaam op die plek te gaan zitten. Als antwoord strekte de prins zijn rechterarm en raakte de aarde met zijn vingertoppen aan - een houding van de handen die bekend staat als ‘de aarde aanrakende’ moedra. Dit is een beeld van de Boeddha wat in boeddhistische kunst vaak wordt weergegeven. Wat vervolgens gebeurt, is eenvoudigweg prachtig. De aardegodin rijst uit de grond op en getuigt dat de prins wegens zijn enorme inspanning inderdaad rechtsgeldig op de diamanten troon zit. Ze getuigt dat ze Siddharta door vele levens heen zich heeft zien ontwikkelen tot het punt van volmaaktheid van alle menselijke positieve kwaliteiten: kwaliteiten als vrijgevigheid, geduld, energie, vriendelijkheid en gewaarzijn. Door deze getuigenis heeft Mara volledig verloren en ze vlucht in ontzetting. We vragen ons misschien af wat deze scène van “de aarde als getuige aanroepen”, zo centraal in het leven van de Boeddha, met ons te maken heeft als individuen die net op het pad van meditatie beginnen. Als we dit tot ons door laten dringen zullen we zien dat het met onze eigen situatie, aan het begin van onze eigen persoonlijke spirituele zoektocht, resoneert. Ook wij moeten de aarde als getuige aanroepen. We moeten aanvoelen dat als we in meditatiehouding gaan zitten dat we, op ons eigen niveau, op de diamanten troon gaan zitten. Elke keer als we gaan zitten om te mediteren zijn we betrokken in de belangrijkste menselijke taak om de krachten van Mara te transformeren in de positieve energieën van de aarde Godin. We houden ons bezig met het proces van evolutie. Als menselijk wezens zijn we het resultaat van miljoenen jaren van evolutie en ontwikkeling vanaf het moment dat het universum zijn eerste vorm aannam. Als we mediteren, zitten we met deze hele historie als achtergrond. Het evolutieproces heeft in ons tot zelfbewustheid geleid. Dit is echter een heel opmerkelijk feit. Wij hebben de mogelijkheid om het evolutieproces voort te zetten. Als individu kunnen we de klaarblijkelijk blinde chaotische krachten in de natuur in een toenemende geconcentreerde kracht van zelfgewaarzijn, helderheid en liefdevolle vriendelijkheid transformeren. Dit kan misschien een beetje gewichtig en overweldigend klinken, zeker als we alleen maar willen leren om wat te kunnen
www.de3juwelen.org
ontspannen, wat rustiger te worden en om meer van het leven te kunnen genieten. Als we echter die aspecten van ons erbij kunnen betrekken die verder willen gaan dan daar waar we nu zijn, zullen we ons leven als veel rijker gaan ervaren. We zullen dan, misschien voor de eerste keer van ons leven, gaan voelen dat ons leven zin en echte betekenis heeft. Ik suggereer niet dat we verwaand en trots over onze spiritualiteit moeten worden. We zullen snel ervaren dat zo’n houding het werk van Mara is. Wel zullen we onszelf serieus moeten nemen. Het boeddhisme leert dat alle menselijke wezens door hun eigen inspanning Verlichting kunnen bereiken. Ook al hebben we maar een vaag idee over wat zo’n staat van zijn zou kunnen zijn, is het heel fantastisch een gevoel te hebben dat we ernaartoe bewegen ongeacht hoeveel tijd het ons kost om het bereiken. Deze houding, alsof we op onze eigen diamanten troon zitten, wordt door onze meditatiehouding ontwikkeld. Dit betekent niet dat we in een perfecte ‘volle lotus’ zithouding moeten zitten. Het betekent dat we met vertrouwen en met heldere intenties moeten zitten. Het betekent dat we ons lichaam als een cadeau gaan ervaren dat we door ontelbare eonen van evolutionaire ontwikkeling gekregen hebben en voelen dat we in dit specifieke lichaam de hoogste expressie van leven kunnen realiseren.
Principes om te zitten Verschillende scholen binnen het boeddhisme hebben verschillende opvattingen over welke houding aan te nemen om te mediteren en wat het belang ervan is. Wat essentieel is, is dat we zo’n houding proberen te krijgen die comfortabel is en die ons levendig houdt. Het is natuurlijk goed als je comfortabel in een volledige lotushouding kunt zitten. Tenzij je vele jaren yoga, of iets soortgelijks, gedaan hebt, is het onwaarschijnlijk dat je in deze houding kunt mediteren. Je moet o.a. met je leeftijd en je lichamelijk conditie rekening houden. Als ik over de zithouding praat, houd ik ervan om het woord ‘comfortabel’ te gebruiken. Niet alleen omdat het ‘op je gemak zitten’ betekent maar het heeft ook een interessante etymologie. ‘Com’ betekent ‘met’ en ‘fort’ betekent ‘kracht’, ‘comfort’ betekent ‘met
9
Verander jezelf! op de grond te zitten. Je kunt natuurlijk ook op een stoel zitten. Ik heb veel horrorverhalen gehoord van mensen die op een retraite hoorden dat “het op de grond zitten” de enige manier is om te mediteren. Die mensen hebben vervolgens de hele retraite zitten worstelen met onnodige lichamelijke ongemakken. Er is niets verkeerds om een stoel te gebruiken als dat voor jou het beste is.
Fig 1 kracht’. Comfortabel zitten betekent ook met kracht zitten. Er zijn drie algemene basishoudingen waaruit je kunt kiezen. Heb je echter specifieke gezondheidsproblemen dan zul je voor jezelf naar een meditatiehouding moeten zoeken die geschikt voor je is terwijl je de basisprincipes van een goede houding in gedachten houdt. Er zijn twee verschillende manieren om
Fig 2
Fig 3 10
Op de grond zitten. Je kunt óf in één van de houdingen met gekruiste benen of geknield op een paar kussens zitten. Voor veel mensen is geknield zitten een betere optie. Om dit te kunnen doen, hoef je niet zo flexibel te zijn. Je kunt voor deze houding kiezen als het niet mogelijk voor je is om de onderkant van je onderbeen gemakkelijk op de grond te krijgen als je in één van de houdingen met gekruiste benen zit (figuur 1). Als je geknield op kussens zit, moet je doorgaans vrij hoog zitten, hoog genoeg om geen overmatige druk op je onderbenen of je enkels te zetten. Je komt er snel genoeg achter
Het lichaam als je te laag zit want dan gaat het pijn doen. Nu is het een goed moment om duidelijk te zeggen dat je tijdens meditatie geen pijn moet lijden. Als mediteren voor ons redelijk nieuw is, is een zekere hoeveelheid ongemak een gewone ervaring. De meesten van ons hebben waarschijnlijk niet meer op de grond gezeten sinds we kinderen waren. Pijn is de manier van het lichaam om te zeggen dat we het aan het beschadigen zijn. Dus luister er naar. Zit je op kussens geknield, wijzen je benen en voeten recht naar achteren. Ze zijn niet teveel gespreid. Je enkels zijn niet gebogen zodat je voeten naar opzij uitsteken. Voor de rest van je lichaam geldt hetzelfde ongeacht hoe je zit. Laten we verder gaan met de benen in gekruiste houding. Over het algemeen heb ik de neiging de
Fig 4 voorkeur te geven aan de houding waarbij de benen in een gekruiste houding zijn tenzij je duidelijk comfortabeler in één van de andere houdingen zit. Je kunt in ‘de volledige lotus’ of in ‘de halve lotus’ zitten, of eenvoudigweg met één been rustend vóór je of op je andere been. Deze houdingen zijn natuurlijk nooit volledig symmetrisch omdat één been op of vóór het andere been moet zijn. Ga je regelmatig mediteren dan is het een goed idee om af en toe je been wat op of vóór je andere been ligt te wisse l e n . Het klinkt gecompliceerder dan het is. Of je nu recht zit of niet wordt bepaald door de hoek van je bekken wat weer afhankelijk is van de hoogte van je kussens. Het is mijn ervaring dat de meeste mensen de neiging hebben om lager proberen te zitten dan nodig is. Het enige wat ik erop kan zeggen is dat het niet echt spiritueler is als je alleen maar één kussen gebruikt. Experimenteer een beetje om de hoogte van je kussens die voor jou goed is te bepalen. Je probeert een zodanig kussenhoogte te hebben waarbij je bekken recht aanvoelt. Dit
www.de3juwelen.org
betekent dat het gewicht van je lichaam aanvoelt alsof het direct door je bekken heen in de vloer zakt. Met andere woorden: het gewicht van je lichaam wordt niet door je benen gedragen. Als je te laag zit heeft je rug de neiging bol te trekken. Als je te hoog zit, zal het omgekeerde gebeuren en je rug trekt hol. (figuur 2 en 3). De gedachte van een rechte rug kan behoorlijk misleidend zijn omdat de ruggengraat een natuurlijke kromming heeft. Om het te verplichten recht te zijn is zowel onmogelijk als ongewenst. Het is meer dat de gestrekte rug natuurlijk en ontspannen aanvoelt en niet dat de lage rug ingezakt is of in een kaarsrechte positie is. Als we met onze zithouding werken hebben we geduld en gevoeligheid nodig. Misschien hebben we wel vele jaren in elkaar gezakt gezeten. Dan is het onrealistisch om te verwachten dat je in één keer een goede zithouding hebt. Maar als we de juiste hoogte van de kussens hebben, dit kan soms door een kleine aanpassing zijn, is een redelijk rechte zithouding zonder al te veel moeite mogelijk. Van belang zijn de soort kussens die we gebruiken. Het kussen moet niet te zacht zijn, zoals een kussen op je bed. Als je geen stevige
Fig 5
11
Verander jezelf! kussens kunt vinden, kun je bijvoorbeeld een kussen van je bed strak oprollen om het steviger te maken. Als je besloten hebt om te gaan mediteren, is het verstandig om in goede meditatiekussens, die er voor gemaakt zijn, te investeren. Als je regelmatig mediteert, is het de enige uitgave die je hebt en het helpt echt. Sommigen mensen vinden het prettig om op een meditatiestoeltje of -bankje te zitten. Tegenwoordig kun je die vrij gemakkelijk vinden. Het voordeel van een bankje is dat het een stevig zit-oppervlakte heeft. Je kunt een dun kussentje als opvulling gebruiken om zachter te zitten. Het nadeel is dat je aan dezelfde hoogte vastzit. Weet dus zeker dat je de juiste hoogte weet voordat je er één koopt. Zodra je de basis voor je zithouding goed hebt, zal de rest vanzelf op zijn plaats vallen. Je armen moeten ontspannen zijn en worden of op je benen of in je schoot ondersteund, met de ellebogen redelijk dicht tegen je lijf gehouden. Ik vind het prettig om een deken om mijn middel te wikkelen en mijn handen in de bovenkant van de deken te steken. Als je handen te laag hangen, zul je merken dat het gewicht van je armen aan de schouders trekt. Dit geeft na een tijdje pijn in de midden- of bovenrug. Je handen dienen in zo’n houding te zijn waardoor je je schouders kunt ontspannen en je je borstkas kunt openen. Je hoofd is ietsjes naar beneden gericht maar niet op zo’n manier dat je achter in je nek of in je keel spanning krijgt. Let er op dat je hoofd naar beneden gericht is en niet je nek. Je nek is net zo omhoog gestrekt als je rug. Op een stoel zitten Het is oké om een stoel voor meditatie te gebruiken, hij moet wel een stevige zitting hebben. Het helpt soms om iets onder de achterste poten te leggen, bijvoorbeeld twee telefoonboeken. Hierdoor kantelt de zitting ietsjes waardoor het gemakkelijker is om rechtop te zitten zonder er moeite voor te doen. Je voeten moeten plat staan op de vloer. Dit helpt om je benen te ontspannen en geeft ook stabiliteit en contact met de grond. Over het algemeen zit je niet tegen de rugleuning. Als je lang bent probeer dan een stoel te vinden die hoog genoeg is zodat je knieën een klein beetje lager zijn dan je bekken. Voor de rest van de zithouding geldt hetzelfde als bij het zitten op de grond.
12
Fig 6
Het lichaam goed krijgen Ons lichaam heeft net als onze geest ook zijn gewoonten. We kunnen de neiging hebben om bijvoorbeeld één van onze schouders hoger dan de andere te houden of we houden ons hoofd iets scheef. Dit betekent dat het niet altijd eenvoudig te vertellen is of we wel goed zitten. Het kan daarom zinvol zijn als iemand anders kijkt hoe je zit en dat hij / zij op een rustige manier je houding corrigeert. Als je normaal je hoofd een beetje scheef houdt, zal het scheef aanvoelen als het gecorrigeerd is naar een betere positie. Je zithouding is een belangrijk element van meditatie. Het is niet een zaak van het vinden van de juiste zithouding om het vervolgens weer te vergeten. We moeten, als deel van onze meditatie, met onze zithouding blijven werken. Er is een duidelijke relatie tussen onze geestestoestand en onze zithouding. Daarom geven sommige vormen van het boeddhisme zoveel aandacht aan het lichaam. In de Zen traditie zeggen ze bijvoorbeeld: “Krijg je lichaam goed en de geest zal van nature geconcentreerd zijn”. Als we met onze geest kunnen werken door met ons lichaam te werken, geldt het omgekeerde ook. Raken we meer geconcentreerd dan zal het lichaam zich
Het lichaam ook vaak aanpassen. We kunnen voelen dat onze schouders zich gaan ontspannen of een ander deel van ons lichaam losser zal worden, waar we de neiging hebben spanning vast te zetten. Hierdoor strekt en omspant het lichaam. Als we met mediteren meer ervaring krijgen, zullen we ontdekken dat zelfs subtiele lichamelijke aanpassingen een groot verschil kunnen maken in zowel hoe we ons voelen evenals hoe onze mentale staat is als we mediteren. Terwijl ieders lichaam zijn specifieke beperkingen kent, kan het met gevoeligheid, geduld en een goede zithouding een bron van veel vreugde en energie in onze meditatie zijn. Ook kunnen we gaan ervaren dat meditatie een middel is om langzaam aan een andere relatie met ons lichaam te krijgen. Het lichaam ervaren Onze houding naar ons lichaam is een belangrijk element in onze houding naar het leven. Het is algemeen bekend dat veel mensen met zichzelf ontevreden zijn omdat ze hun lichaam als object zien. In extreme gevallen kan dit zware psychische pijn bij mensen veroorzaken die hun eigen lichaam met de onrealistisch beelden van de media en advertenties vergelijken van hoe het lichaam eruit zou moeten zien. Onze cultuur heeft een enorme scheiding gecreëerd tussen de geest en het lichaam en we hebben de neiging de één of ander over te waarderen. We ervaren ons niet als een geïntegreerd geheel. Een consequentie hiervan is dat we bepaalde emoties of met het lichaam of met de geest in verband brengen. In sommigen gevallen zijn mensen helemaal niet in staat om bepaalde emoties te voelen die zij met het lijf associëren. Sommigen mensen kunnen dus tot meditatie aangetrokken worden omdat ze behoorlijk vervreemd zijn van hun fysieke kant. Zij hebben het idee dat ze door meditatie in een abstracte wereld kunnen verdwijnen waar ze hun lichaam niet langer ervaren. Het is waar als we in bepaalde diepe concentraties zitten dat we ons lichaam erg verfijnd ervaren. Om echter in zo’n diepe concentratie te komen gaan we door fases heen waarin we ons lichaam erg intens ervaren. De basis voor deze diepe concentratie ligt gedeeltelijk in de mogelijkheid om het lichaam als een bron van aangename gevoelens
www.de3juwelen.org
en sensaties te ervaren. Een gevoel van mentale zegenrijkheid ontstaat uit lichamelijke opwinding. In de meditaties zullen we heel wat tijd besteden om direct met ons lichaam te werken en we zullen zien dat het lichaam de basis vormt voor meditatie.
Lichaams-meditatie Gewaarzijn van het lichaam is de basis voor de meditatie voor het ontwikkelen van gewaarzijn van de ademhaling en ook voor de meditatie voor het cultiveren van positieve emoties. In meditatie is het lichaam ons fundamentele referentiepunt. Door het onderhouden van een besef van het lichaam, als we mediteren, houden we onze meditatie in de wereld van de lichamelijke ervaring, anders kunnen we wegzweven in een abstracte of vervreemde geestestoestand. Door gewaar van ons lichaam te zijn helpt het ons om op onze emotionele staat af te stemmen en ermee in contact te blijven. In meditatie geeft gewaarzijn van ons lichaam de context voor de specifieke meditatie die we doen. Dat betekent dat het een brede ervaringsreferentie voor de focus van de meditatie verschaft. Later zullen we meer op het concept van breedte en focus ingaan. Alle meditaties zouden eigenlijk voorafgegaan moeten worden door zoiets als de volgende korte oefening. Als regel hoeft het waarschijnlijk niet zo strikt aangehouden te worden. Over het algemeen hoeven we er niet meer dan een paar minuten de tijd voor te nemen tenzij we vinden dat we niet goed met ons lichaam en onze emoties in contact zijn. Door gewaar van het lichaam te zijn, betekent dat je een directe ervaring met de sensaties hebt en met gevoelens en emoties die ermee geassocieerd zijn. Als we ons voor het eerst zo proberen te ervaren, is het heel normaal dat we dit behoorlijk moeilijk vinden. Veel mensen hebben geen verbinding met hun lijf en geven het alleen maar aandacht als ze zich niet goed voelen. Het lichaam kan zowel plezier als pijn ervaren. Vaak merken we het niet op tenzij dit plezier erg intens is zoals bij seks. We willen dus langzaam aan proberen gevoeliger te worden voor de subtielere sensaties die in ons lichaam voortdurend plaats vinden. Sluit je ogen voor een paar tellen en probeer je alleen gewaar te worden van je
13
Verander jezelf! handpalmen, de vingers en de rug van je handen. Waarschijnlijk kun je er een voortdurende stroom van sensaties in voelen. Je kunt voelen of ze warm of koud zijn. Misschien voel je wel energie, je lichaam’s vitaliteit, door ze stromen. Omdat handen heel veel zenuwen hebben, zijn ze een goede plek om er regelmatig naar terug te gaan voor een eenvoudige en directe ervaring van ons. Bepaalde delen van ons lichaam zijn niet zo rijkelijk met zenuweinden bedeeld. Ze hoeven niet zo fantastisch gevoelig te zijn als onze handen. Toch kunnen we leren om onze aandacht ernaartoe te brengen. Ook al proberen we een directe ervaring van ons te hebben, i.p.v. alleen maar een idee, dan betekent dit niet dat onze geest ons niet kan helpen om deze ervaring te hebben. De verbeeldingskracht in het bijzonder kan in het begin een grote hulp zijn om ons weer in contact met ons te brengen. Eén van de oefeningen die ik soms in de meditatieles gebruik, is om aan de studenten te vragen om iets uit een categorie te kiezen, zoals iets van bijvoorbeeld dieren, planten of weertypen, of iets anders dat ze maar te binnenschiet. Vervolgens vraag ik ze stil te zitten of te liggen. Dan vraag ik ze, als ze dat willen, om met hun aandacht door hun verschillende lichaamsdelen te gaan en een relatie te leggen tussen elk lichaamsdeel en de door hen gekozen categorie. Je kunt of bij de voeten beginnen en naar boven werken of vice versa. Als je bijvoorbeeld bovenaan begint en weertypen als je categorie gekozen hebt, voel je misschien dat je hoofd wazig of mistig of misschien helder en licht is. Dit komt misschien een beetje vreemd over. Het kan ook leuk zijn en het kan ons helpen een interesse te ontwikkelen voor dat wat er in ons gebeurt. Interesse hebben is de sleutel om vooruitgang te boeken in je meditatie. We moeten een interesse stimuleren in dat wat we aan het doen zijn. Anders ervaren we dat onze gedachten overal naar toe gaan. Iets anders wat ik doe is mensen een vel papier met veel kleurpotloden geven en ze na een lichaamsmeditatie vragen om hun ervaringen te tekenen. Het gaat er niet om dat ze tekenen hoe ze eruit zien maar meer hoe ze zich voelen. De gemaakte tekening hoeft totaal geen overeenkomst met het lichaam te hebben. Het kan volkomen abstract zijn (in een artistieke zin) met meeslepende kleuren, lichte
14
en donkere vlakken, delen met een beweging of met zware statische delen. Er zijn veel oefeningen die gedaan kunnen worden hoe je lichaam aanvoelt, onder andere een gedicht schrijven. Het punt is interesse te ontwikkelen en zelfs wat speels te zijn. We hoeven niet ernstig en zwaar te worden over wat we aan het doen zijn. Het is veel beter om ervan te genieten. We beginnen met mediteren om gelukkiger te worden. Het ontwikkelen van interesse, op een speelse manier, is dus een goede manier om er mee te beginnen. Al deze eenvoudige oefeningen zijn een manier om een betere ervaring van het lichaam te krijgen. De meditatie die volgt is een andere. Houd je niet in om je op de juiste manier voor deze meditatie voor te bereiden. Kies een tijdstip waarop je je niet gehaast voelt. Vind een relatief rustige plek in je huis en zet je antwoordapparaat aan. Lees een paar keer de geleide meditatie door zodat je een helder beeld van de opzet en van de inhoud hebt. Als alternatief zou je deze meditatie-oefening met een vriend kunnen doen zodat hij / zij het voor kan lezen. Neem je tijd voor j e meditatiehouding, wees er zeker van dat je genoeg kussens hebt en dat je warm genoeg bent. Maak de kamer niet te warm anders heb je de neiging om in slaap te vallen.
Lichaamsmeditatie: een geleide meditatie Zodra je comfortabel zit, sluit dan je ogen en ontspan je gezicht. Adem een paar keer diep in. Als je inademt, voel dan dat je borstkas zich een beetje opent. Er is geen reden om je borstkas op te blazen omdat je niet loopt te pronken. Laat hem heel rustig een beetje openen. Als je gaat uitademen, ga je schouders ontspannen. Laat ze langzaam zakken en breng ze naar achteren. Probeer je gewaar te worden van die delen van je lichaam die in contact zijn met de kussens of de stoel. Heb een gevoel van contact met de grond. Als je op een stoel zit, controleer of je voeten vlak op de grond staan. Voel dat het gewicht van je lichaam gedragen wordt door de grond en voel de stevigheid van het lichaam. Word je nu gewaar van de zolen van je voeten en laat ze ontspannen en zacht worden.
Het lichaam Probeer je voor te stellen dat je gewaarzijn uit de grond ophaalt en dat het zo je lichaam in komt. Laat dit gewaarzijn langzaam naar boven komen, door je voeten, door je enkels en onderbenen. Je kunt je dit gewaarzijn voorstellen als een soort licht, of als een gevoel van warmte in je lichaam. Ontspan de spieren in je onderbenen, laat ze zachter en zwaarder worden. Merk elke sensatie in het lichaamsdeel op waar je je aandacht op richt, maar forceer niets. Als je niet veel voelt is dat ook goed, merk eenvoudigweg op wat er is. Laat je aandacht naar boven komen, je knieën in, en stel je een gevoel van ruimte in je gewrichten voor. Breng je aandacht verder naar boven, naar de grote spieren van je bovenbenen. Laat het toe dat de spieren van het bot vrijkomen door de zachte kracht van de zwaartekracht. Breid je aandacht uit naar je zitvlak, bekken en genitaliën. Ervaar dat dit hele gebied zich met zachte en warme aandacht vult. Als je vastgehouden energie opmerkt, wat in je zitvlak normaal is, laat je aandacht dit zachter maken. Richt nu je aandacht op de onderkant van je ruggengraat. Forceer je niet. We kunnen aandacht niet forceren zonder gespannen te worden. Als je afgedwaald bent, breng dan rustig je gedachten terug. Vanaf hier gaan we de vorm van onze ruggengraat door ons lichaam naar boven volgen. Houd in gedachten dat de ruggengraat in ons lichaam zit en niet aan de oppervlakte van de rug. Het is eigenlijk wel moeilijk om een duidelijke zintuiglijke ervaring van de ruggengraat te krijgen. Daarom hebben we onze verbeeldingskracht nodig. Hiermee bedoel ik niet dat we een gevoel of ervaring moeten gaan maken die er niet is. Het is meer een soort openheid voor een erg subtiel gevoel. Volg de lichte kromming van je ruggengraat door je lichaam heen naar boven, door de onderrug, de middenrug en tussen je schouders door naar boven totdat de ruggengraat bij de onderkant van je schedel uitkomt. Dit is behoorlijk hoog, ongeveer op het niveau van de bovenkant van je oren. Ook nu weer, kijk of je van dit punt gewaar kunt zijn. Ontspan de spieren aan de onderkant van je schedel. Beeld je in om de spieren net zo te laten ontspannen alsof je een vuist ontspant. Je hoofd zal niet omtuimelen als je vergeet het overeind te houden. We zullen
www.de3juwelen.org
zien dat het zichzelf goed in balans kan houden. Beeld je in dat je je hoofd volkomen vrij kunt bewegen en dat het in evenwicht is boven op je ruggengraat. Misschien wil je je hoofd iets bewegen om deze kwaliteit van gevoel te ervaren. Bepaal nu een gevoel van de bovenkant van je ruggengraat en breng je aandacht terug door de ruggengraat naar zijn basis. Probeer je van zowel de onderkant als de bovenkant van je ruggengraat gewaar te blijven. Beeld je in dat deze twee gebieden gevuld zijn met licht, een warm, zacht licht en dat deze twee lichtpunten heel geleidelijk uit elkaar gaan, het is eigenlijk meer een neiging als een eigenlijke beweging. Eén lichtpunt wordt naar de grond getrokken en het andere de lucht in. Probeer dit beeld, van deze twee lichtpunten die heel langzaam uit elkaar bewegen, een paar minuten vast te houden, net zoals twee sterren die in de nacht onmerkbaar van elkaar wegdrijven. Kijk of je de twee spierbundels, die aan weerskanten van je ruggengraat lopen, zachter kunt maken. Beeld je in als deze spieren zachter worden dat je ruggengraat zich verder ontspant en dat deze twee lichtpunten verder uit elkaar gaan. Laat je schouders iets meer ontspannen. Breng je aandacht naar de bovenkant van je arm en vervolgens langzaam naar je handen en verzamel het in je handpalmen en in je vingers. Gebruik de sensaties van je hand om een indruk te krijgen van de vitaliteit van je lichaam. Breng nu je aandacht naar je buik. Dit is een ander gebied waar we vaak de energiestroom vasthouden. Ga vervolgens langzaam naar boven naar je borst. Voel de beweging van je borst, hoe je borstkas zich rustig opent om ruimte voor de ademhaling te maken. Heb een gevoel dat de ademhaling de borst opent. Breng je aandacht naar boven naar je keel en vervolgens naar je gezicht. Laat je gezicht iets zachter worden en neem de tijd om er de sensaties te voelen. Word je gewaar van de vorm van je schedel en ontspan de huid rondom je schedel. Breid je aandacht uit naar de kruin van je hoofd. Kijk of je op dit punt enige sensatie kunt voelen. Word je gewaar van de aanraking van de lucht tegen je gezicht. Voel hoe gevoelig je gezicht is. Merk de temperatuur van de lucht op en laat je gezicht door de aanraking met de lucht zachter worden. Probeer nu zonder enige inspanning het
15
Verander jezelf! proces van de ademhaling op te merken. Als je de lucht in je lichaam opzuigt, beeld je in dat de lucht verzadigd is met gewaarzijn, net zoals een zachte wolk van kleine waterdeeltjes. Als we zo inademen nemen we ook gewaarzijn op. Volg de ademhaling je lichaam in totdat je je bewust wordt van de beweging van je buik als je in- en uitademt. Laat je ademhaling rustig en zacht zijn. Forceer het niet. Let op hoe je buik beweegt zodat de ademhaling er kan zijn. Laat de ademhaling je buik van binnenuit zacht maken. Merk de beweging van je borst op, aan de zijkanten van je lichaam en in je rug. Voel je hele borstkas zachtjes met de adem bewegen. Adem een gevoel van ruimte in. De ruimte buiten je wordt ruimte in je. Verzamel zachtjes je aandacht en breng dit naar het gebied rond je hart. Terwijl je zit en ademt wees je gewaar van elk gevoel in het gebied rond je hart. Laat de adem ruimte creëren rond je hart, ruimte voor hoe je je voelt, ruimte voor je emoties. Al ademend wees je gewaar van je lichaam, je adem en je gevoelens. Laat de gevoelens komen en gaan met een besef van ruimte net zo als je de adem laat komen en gaan. Blijf hier net zolang bij zolang je je gemakkelijk voelt, eenvoudigweg met jezelf zijn. Voel weer de verbinding met de grond. Sta jezelf toe gewaar te zijn van de ruimte waarin je zit en van de geluiden erbuiten. Open je ogen als je er klaar voor bent en beëindig zo de meditatie. Dit is zowel een lichaamsverkenning als een ontspanningsoefening. Het is een uitstekende voorbereiding voor meditatie. Hij kan ook op
16
zichzelf gebruikt worden om je te ontspannen en rustig te maken. In deze oefening gebruiken we onze verbeeldingskracht om ons te helpen om in contact te komen met ons lichaam en met onze gevoelens. Soms zouden we eenvoudigweg eens willen proberen om een golf van gewaarzijn door het lichaam te laten gaan, vanaf de voeten tot het hoofd en weer terug, zonder enig concept te hoeven gebruiken, om pure sensaties te ervaren. Dit kan erg effectief zijn als we meer ervaring hebben met het gewaarzijn van ons lichaam. Om er mee te beginnen, denk ik, is het zinvoller je verbeeldingskracht te gebruiken. Probeer je voor te stellen dat je aandacht een kleur heeft. Of vraag jezelf af hoe elk lichaamsdeel aanvoelt en laat een vorm ervoor opkomen. Gebruik de associatie-met-beeldenmethode zoals ik die eerder suggereerde. Het kan heel leuk en erg interessant zijn om verschillende lichaamsdelen met verschillende soorten voorbeelden of soorten vormen in verbinding te brengen, ook is het leuk om dieren te gebruiken. Als je wilt kun je andere manieren bedenken om meer gewaar van jezelf in meditatie te zijn. Wees niet bang om te experimenteren. Om te beginnen doe dat wat goed voelt. Let er op dat je je aandacht niet forceert. Er kunnen gebieden in je lichaam zijn waar je moeilijk van gewaar kunt zijn. Als een gebied doods, saai of zwart aanvoelt, forceer je niet om er gewaar van te zijn. Wees geduldig en gebruik je gezonde verstand. Heb een houding van zorg en vriendelijkheid bij dat wat je ook tegenkomt.
2. Gewaarzijn van de ademhaling
Gewaarzijn We gaan nu naar een van onze twee meditatietechnieken kijken: het gewaarzijn van de ademhaling. Eerst wil ik gaan kijken naar gewaarzijn zelf en daarna gaan we verder met het kijken naar de meditatie die ontwikkeld is om deze kwaliteit in ons te cultiveren. Waarschijnlijk is vissen in Engeland de meest toegepaste methode om enige mate van gewaarzijn te ontwikkelen. Het vissen is duidelijk de meest populaire sport in Engeland. Ik kan me als kind vele gelukkige uren herinneren door aan de kant van het kanaal te zitten en te wachten totdat de dobber onder ging. Nu ik een boeddhist ben, wil ik eigenlijk geen vissen meer vangen. Nu heb ik het voorbeeld van de bekende Zen meester te volgen die viste zonder haakje. Hoe je het ook bekijkt, vissen is een goed voorbeeld voor gewaarzijn. Iemand die vist, zit vaak voor geruime tijd op een mooie en rustige plek met een rustige en ontspannen geest, met een duidelijk focus-object voor de geest, namelijk de dobber die op het water drijft. Ik weet zeker dat dit één van de redenen is waarom vissen zo populair is. Het creëert de noodzakelijke condities voor een erg aangename ervaring die we gewaarzijn noemen. Gewaarzijn ontstaat vrij gemakkelijk en spontaan als we rustig en ontspannen zijn met een duidelijk object waar de geest zich op kan concentreren. Het is daarom een natuurlijke staat die we soms allemaal ervaren. Er is eigenlijk altijd wel een element van gewaarzijn in onze ervaring tenzij we in een bepaalde opgewonden staat zijn. Wat we willen doen is het bewust cultiveren van deze natuurlijke positieve kwaliteit van de geest. Denk voor een paar tellen aan iets waar je erg van geniet en waar je alle tijd van de wereld voor hebt. Wat is de kwaliteit van het gevoel dat dit oproept? Het voelt waarschijnlijk erg helder en ruim aan. Dit komt helemaal niet
www.de3juwelen.org
overeen met wat we denken wat concentratie is. Het verschilt erg van de min of meer geforceerd gerichte aandacht die we gebruiken om een behoorlijk veeleisende en oninteressante opdracht af te krijgen. Het heeft niet het verkrampte en harde gevoel waar we concentratie misschien mee associëren. Gewaarzijn is een heldere en verruimende geesteshouding. Soms wordt er gezegd dat een geconcentreerde geest een gelukkige geest is en dat deze gelukkig geconcentreerde geest een ontspannen soort concentratie heeft. Het is gewaarzijn. Gewaarzijn bevat een sterk element van interesse en plezier. Er is een gevoel van groter en opener worden in plaats van beperkter worden. Tegelijkertijd zit er ook iets van helderheid en vastberadenheid in. De geest is gebalanceerd, gericht en vol met creatieve energie. In meditatie ontwikkelen we deze staat bewust zodat we het meer en meer in ons dagelijkse leven kunnen gaan gebruiken. Je zou kunnen zeggen dat dit gewaarzijn de natuurlijke staat van de geest is. Daarmee is het de geesteshouding vanuit we het effectiefst kunnen handelen. Het is de mentale equivalent van de fysieke elegantie van een kat. De geest is ontspannen en flexibel, klaar om volledig en op een positieve manier in actie te komen. Als we rustig in meditatie zitten wordt ons gewaarzijn zowel door onze zithouding als door onze geest gedragen, zoals we in het vorige hoofdstuk zagen. Als we met meditatie deze kwaliteit van onze geest gaan oefenen zullen we dit meer en meer in de rest van ons leven gaan ervaren. We zouden zelfs kunnen ervaren dat taken die we voorheen met tegenzin en zonder gewaarzijn uitvoerden plezierig worden. Het is een beetje een cliché in boeddhistische kringen geworden om over ‘de afwas met aandacht doen’ te praten. De afwas doen is een soort archetypische gewaarzijnsoefening voor mensen uit het Westen geworden
17
Verander jezelf! net zoals het stampen van rijst het voor Japanse Zen monniken is. Er zit echter een belangrijk aspect in en dat is dat activiteiten waar we vaak negatief over denken ideale condities scheppen voor het ontwikkelen van positieve geesteshoudingen. Dit brengt ons terug naar het denkbeeld van een zichzelf in stand houdende cyclus van geesteshoudingen die of positief of negatief kunnen zijn. Dit is de aard van ‘conditionaliteit’, de waarheid die in de kern van het boeddhistische denken staat. Het is een eenvoudig concept met vergaande implicaties. Met betrekking tot onze geesteshoudingen werkt het als volgt: bij wat we voelen, schept onze geesteshouding de voorwaarden die bepalen wat we doen en hoe we het doen, wat we denken, wat we zeggen en wat we lichamelijk doen. Gelijktijdig geldt dat wat we doen en hoe we het doen dat dit een effect op onze geesteshouding heeft. Zo worden de voorwaarden geschapen voor wat we voelen en hoe we denken. Dit is hoe we leven. Door het ontwikkelen van gewaarzijn kunnen we in deze cyclus inbreken. Zo gaan we die negatieve cyclus in een positieve cyclus veranderen. In het boeddhisme is dit het hoofddoel voor het ontwikkelen van gewaarzijn. Een manier om een gevoel voor de kwaliteit van gewaarzijn te krijgen is om op je favoriete plek te gaan zitten, een muziekje op te zetten waar je echt van houdt en jezelf eraan over te geven. (Ik weet niet of dit ook werkt als je een heavy metal-fan bent maar ik hoop dat je begrijpt waar ik naar toe wil). Gewaarzijn is de kwaliteit van de geest die we ervaren als we volledig in iets opgaan, in het bijzonder als we iets moois ervaren. Het is ook nauw verbonden met de creatieve dimensie van de geest. Helaas ervaren velen van ons zulke heldere en verruimende geesteshoudingen erg zeldzaam. Ik heb mensen ontmoet die terug moeten gaan naar hun kindertijd om een gevoel te krijgen van wat ik met gewaarzijn bedoel. Zoveel van ons leven wordt in beslag genomen door dingen waar we niet echt van genieten, dingen waarvan we denken dat we ze moeten doen of zouden moeten doen. Zelfs als we in onze vrije tijd in een café of in een club zitten, denken we dat we het naar onze zin hebben. Ook dan vragen we ons af wat er met ons aan de hand is waarom we daar zijn. We zijn wanhopig op zoek om van onze vrije tijd te genieten, maar we weten niet hoe. Het
18
ontwikkelen van gewaarzijn is de basis voor een gelukkiger leven, een leven dat betekenis heeft en dat waardevol is. Zonder deze kwaliteit is een geforceerde blijheid het beste wat we kunnen ervaren, een soort van: “lach - je wordt verondersteld plezier te hebben” benadering van je leven. Ik heb benadrukt dat gewaarzijn een natuurlijke kwaliteit van de menselijke geest is. Het is echter nog steeds noodzakelijk om dit actief te ontwikkelen omdat zoveel in ons leven ons er van weg trekt. Het komt op mij over dat televisie een symbool is van het moderne leven. De gemiddelde Amerikaanse televisie staat zeven uur per dag aan. We leven in een cultuur van een aanhoudende stroom van informatie waar we eigenlijk geen interesse in hebben. Zelfs als we denken dat we het buiten de deur kunnen houden, moeten we toch veel energie gebruiken om te proberen ons voor al dit soort informatie af te sluiten. Toch sijpelt het door onze afscherming heen. Voor de meesten van ons is het van wezenlijk belang hier niet aan mee te doen en heel bewust om de tegenovergestelde kwaliteit van de geest te gaan ontwikkelen. We kunnen echter ook, als we gestresst zijn of zorgen hebben, ervaren dat het niet mogelijk is deze geestestoestand te ervaren zelfs niet onder ideale omstandigheden. Een vriendin van me kwam een tijdje geleden terug van een uitstapje naar de woestijn. Het was een natte lente en de woestijn stond in bloei. Iedereen die dit gezien heeft, weet dat dit een adembenemend gezicht is. Ze wist dat het een adembenemend gezicht was maar de schoonheid raakte haar niet. Ze kwam met het besef terug dat ze iets aan haar leven moest gaan veranderen omdat ze het vermogen aan het verliezen was om haar omgeving te waarderen. Gewaarzijn is dit vermogen. Het is niet een kille en ongevoelige oplettendheid voor dingen hebben maar een warme erkenning. Als je naar sommige schilderijen kijkt van de preRafaël school van de negentiende eeuw zie je deze grote aandacht voor details samengaan met een levendig onderwerp bruisend van kleur en energie. Als we ons een geestestoestand kunnen verbeelden die tot zo’n aandacht in staat is in en waardering voor zijn onderwerp is het dat waar we op uit zijn. Tenzij we zo gelukkig zijn om het meeste van onze tijd datgene te doen wat we echt
Gewaarzijn van de ademhaling belangrijk vinden, is het heel goed mogelijk dat deze kwaliteit van gewaarzijn een beetje vertroebeld is. Het heeft oefening en voeding nodig. De beste manier om dit te doen is gewaar te worden van de ademhaling. In eerste instantie lijkt dit ver weg van de bloeiende woestijn en de verwondering van de kunst. De adem komt nu niet echt interessant of mooi over. Er zijn echter veel redenen waarom onze eigen adem een goed uitgangspunt is in het proces van het weer ontwaken van deze prachtige kwaliteit van gewaarzijn. Het is waar dat gewaarzijn reageert naar dat wat er in de wereld is door bemiddeling van de zintuigen maar de bron ervoor wordt niet door de zintuigen ontdekt. Gewaarzijn staat ons toe waardering te hebben voor, te genieten van en een echte interesse te hebben voor dingen. Hoewel het gevoed wordt door deze vreugdevolle dingen wordt het er niet door gemaakt. We hebben vast wel eens gehoord van de grote Zen schilders die met één snelle penseelstreek alle delicate, rekbare gratie van een grasspriet kunnen weergeven. Het verhaal gaat dat deze schilders uren besteden aan alleen maar kijken, door zich meer en meer van hun voorwerp bewust te worden en zelfs met hun voorwerp één worden. Alleen als ze zich intens gewaar waren van hun voorwerp konden ze snel en zonder enige inspanning de schildering maken. Vaak zijn deze penseelschilderingen extreem eenvoudig - letterlijk één of twee streken. Dezelfde kwaliteit kan ook gevonden worden in goede Zen poëzie. (Er is veel slechte Zen poëzie verspreid die de vorm imiteert maar die de niet imiteerbare bezieling mist). Bijna altijd gaat het om een eenvoudig onderwerp. Er is een gevoel van directheid. Het ziet ernaar uit dat niet zozeer een beeld of een concept maar meer een directe ervaring van het voorwerp of de gebeurtenis overgebracht wordt. Japan heeft een traditie van ‘dood gedichten’, gedichten die kort voor de dood geschreven worden. Hier is het doods-gedicht van de Haiku dichter Kaisho die in 1914 op 72-jarige leeftijd stierf. Avond kersenbloesems; Ik stop de inktsteen terug in mijn kimono Deze ene laatste keer. In Japan wordt door de dichter traditioneel veel zorg besteed aan de bereiding van de inkt. Deel
www.de3juwelen.org
van de schoonheid van een gedicht komt door de penseelstreken die de tekens vormen. Hierdoor is de dichtheid van de inkt, gemaakt van een inktsteen, erg belangrijk. Kaisho weet dat hij geen gedicht meer zal schrijven. Daarom doet hij de inktsteen in zijn houder en vervolgens in de plooi van zijn kimono. De essentie van gewaarzijn ligt in dit vermogen van directe ervaring. Zoals de Amerikaanse dichter Wallace Stevens het zegt: “niet ideeën over het voorwerp maar het voorwerp zelf”.
Gewaarzijn van de ademhaling De adem is een deel van ons en tegelijkertijd iets om direct te ervaren. Het is erg eenvoudig maar tegelijkertijd kan onze ervaring er ongelofelijk vervullend en rijk door zijn. Het kan een directe ervaring worden van leven wat in en uit ons vloeit. Dit gewaarzijn van onszelf is het beste fundament voor een groter gewaarzijn van alles wat om ons heen is. Het gewaarzijn van de ademhaling vormt de hoeksteen van alle meditatie-oefeningen. Andere meer exotische meditaties zijn krachtige oefeningen op een eigen niveau. Denk bijvoorbeeld aan de visualisatie van archetypische figuren die spirituele waarden van de Tibetaanse traditie belichamen. Zonder een stevig fundament in fundamenteel gewaarzijn, zijn ze niets meer dan aangename afleidingen. Als we ons zelf echt willen gaan veranderen dienen we ons eerst gewaar te zijn waarmee we beginnen - wat we nu zijn. Dit gewaarzijn wordt uitstekend ontwikkeld door het beoefenen van gewaarzijn. Alle meditatievormen hebben een stevig element van gewaarzijn nodig, anders worden we snel afgeleid. Zonder gewaarzijn kunnen we best een aangename geestestoestand krijgen. Dat kunnen we niet echt mediteren noemen. Ik houd van het gewaarzijn van de ademhaling. Na vele jaren van regelmatig mediteren is het nog steeds de meditatie waar ik het meest van geniet. Het heeft een eenvoud en gerichtheid die ik nog niet in een andere meditatie gevonden heb. Het enige wat we moeten doen is gewaar te zijn van onze eigen adem. Niets kan eenvoudiger zijn. Toch is het een meditatie die levenslang meegaat, die door
19
Verander jezelf! de jaren rijker en rijker wordt en die op een directe manier bijdraagt aan de rest van ons leven. Voordat we echt aan de meditatie gaan beginnen, wil ik nog iets meer zeggen over de ademhaling. De ademhaling is misschien wel de meest constante factor in ons leven. De adem begon toen we geboren werden en zal stoppen als we sterven. Ik zie de adem als een soort rode draad door mijn leven. Het lijkt alsof de adem het ene moment aan het andere verbindt. De ademhaling hebben we gemeenschappeli j k met a lle hogere levensvormen. Het is in zekere zin het leven zelf en ik voel dat mijn ademhaling mij met iedereen die leeft verbindt. Als ik soms gewaar ben van mijn ademhaling voel ik dat ik gewaar ben dat de hele wereld ademt, dan is het net alsof de aarde zelf ademt. Voor mij heeft de ademhaling een wonderbaarlijke rijkdom. Het is zowel een symbool van leven als van het leven zelf. De adem heeft ook een eigenschap die erg bruikbaar is als we de wens hebben meer gewaar van onszelf te willen worden. Het kan ons ook in verbinding brengen met onze emoties. De adem spiegelt onze emotionele staat. Hoe we zijn heeft een effect op de adem. Door eenvoudigweg gewaar te zijn van de adem worden we ons ook meer bewust van ons lichaam en van onze emoties. Dit is een erg belangrijk aspect van het beoefenen van gewaarzijn: gewaarzijn van het lichaam en van de emoties. Door bij de ademhaling te blijven zullen we ook ervaren dat we met grotere helderheid veel oplettender worden wat het is waar we de hele tijd over denken. Genoeg voor dit moment over de voordelen van de adem. Laten we naar de structuur van de meditatie gaan kijken. Als je in een goede meditatiehouding zit en rustig je aandacht op je adem richt en als je weer je aandacht op de adem richt als je afgeleid bent, ben je de meditatie van gewaarzijn van de ademhaling aan het beoefenen. Zo eenvoudig is het. Ook al is het in theorie erg gemakkelijk om te doen toch kan het in de praktijk best moeilijk zijn. Daarom is de meditatie zo gestructureerd dat je gemakkelijk van gemakkelijkere fases van gewaarzijn geleid wordt naar meer uitdagende fases van gewaarzijn. De meditatie heeft vier verschillende fases die ik kort zal beschrijven voordat ik in detail uitvoerig een geleide
20
meditatie zal behandelen. De meditatie dient voorafgegaan te worden door de tijd te nemen om in een goede meditatiehouding te gaan zitten en om gewaar te worden van het lichaam. Dit kan bereikt worden met een korte lichaamsmeditatie zoals in het vorige hoofdstuk beschreven is. Om te beginnen, houd de meditatie, inclusief de voorbereiding, redelijk kort, ongeveer 15 tot 20 minuten. Neem voor de 4 fases een gelijke tijd. Het is veel beter om een kortere tijd te mediteren waar je van geniet dan proberen langer te mediteren en ongemakkelijk en afgeleid te worden. Dan lijkt het alsof mediteren hard werken is. Meer ervaren mediteerders vinden 40 tot 50 minuten vaak een mooie tijd. Voor de meeste beginners is dat te lang. Als je van het mediteren geniet, zul je ervaren dat je vanzelf langer gaat mediteren als je lichaam gewend is aan de zithouding en dat je gemakkelijker dieper in meditatie komt. Zodra je lekker zit en je weet hoe je je voelt door je gewaar te zijn van je lichaam, breng dan je aandacht naar de adem. Het is belangrijk om je te realiseren dat deze meditatie geen ademhalingsoefening is. We gaan niet proberen ‘spiritueel’ te ademen of om een soort yoga- oefening te doen. We laten onze ademhaling zo natuurlijk mogelijk gaan. Als je merkt dat je ademhaling veranderd dan is dat oké, het is een levend iets, maar ga het niet bewust sneller of langzamer maken en blijf er bij. Eerste fase Aan het einde van de uitademing tel: ‘één’; na de volgende uitademing tel: ‘twee’; na de volgende: ‘drie’ enz.. Ga door met het stil tellen na de uitademing totdat je bij tien gekomen bent. Begin dan weer bij één te tellen en ga zo verder. Let zowel in deze als in de volgende fase er op dat het niet de bedoeling is dat je gewaar bent van het tellen en van de cijfers maar dat je gewaar bent van de adem. Het tellen helpt je te onderkennen wanneer je afgeleid bent hetgeen in het begin best vaak kan zijn. Tweede fase Deze verschilt alleen van de eerste fase dat je het moment - of doe alsof het verandert waarop je telt verandert. Je telt nog steeds tussen de uitademing en de volgende inademing maar nu tel je net vóór de inademing. Je
Gewaarzijn van de ademhaling anticipeert dus op de volgende ademhaling in plaats van de adem te markeren die je al genomen had. Ook al heb je misschien de indruk dat je min of meer op dezelfde plek telt toch voelt deze fase heel anders dan de eerste fase. De derde fase Stop nu met tellen en wees je zoveel mogelijk gewaar van de sensaties van het hele ademhalingsproces. Vierde fase Richt je op het punt waar je voor het eerst de lucht voelt als je inademt. Voor de meeste mensen is dit net binnen in je neus (aangenomen dat je door je neus in- en uitademt wat het beste is tenzij er een goede reden is, zoals een zware verkoudheid, die dit niet mogelijk maakt). Normaal is dit een erg subtiel gevoel. Je hoeft er niet zoveel moeite mee te hebben om er gewaar van te zijn omdat je je aandacht in de eerste drie fases al verdiept hebt. Als de derde fase gelijk is aan het kijken naar het breken van de golven van de oceaan op de kust dan is de vierde fase gelijk aan het kijken naar het breken van de golven op een rots. Deze sensatie komt en gaat op een natuurlijke manier. De uitgaande luchtstroom zou wel eens veel subtieler kunnen zijn dan de binnenkomende luchtstroom omdat de luchtstroom nu dezelfde temperatuur heeft als het lichaam. De sensaties zullen toenemen en afnemen maar probeer je aandacht op hetzelfde punt te houden. Tenzij je erg geconcentreerd wordt, zul je je nog steeds gewaar zijn van het belangrijkste deel van de adem. Ik heb de neiging om tegen de studenten te zeggen dat het meer een zaak is van nadruk leggen op, of het meest van je aandacht op deze plek dan dat je probeert het ruimer gewaarzijn van de adem buiten te sluiten. Tot zover over de structuur van de meditatie. Nu volgt er een voorbeeld van een geleide meditatie die ik gebruik als ik aan studenten les geef. Net zoals met de lichaamsmeditatie: lees de beschrijving een paar keer door en probeer het eens. Of vraag een vriend het voor te lezen als je het doet. Zorg er voor dat je niet gestoord wordt en vind een stille plek. Vijftien tot twintig minuten is een goede tijd om mee te beginnen. Laat de vier fases even lang duren.
www.de3juwelen.org
Het gewaarzijn van de ademhaling: een geleide meditatie Zorg dat je comfortabel in je meditatiehouding zit en neem je tijd. Zorg dat je rechtop zit, je zithoogte goed is en dat het gewicht van je bovenlichaam niet op je benen rust. Zorg dat je handen ondersteund zijn. Controleer of je hoofd stevig en ontspannen gebalanceerd op je nek aanvoelt. Haal een paar keer diep adem en laat je lichaam zich ontspannen. Voel hoe je schouders ontspannen en je gezicht zachter wordt. Probeer de dingen van die dag los te laten en kom in het hier en nu. Ervaar het contact van je lichaam met de vloer. Beeld je in dat je je hele gewicht aan de grond geeft, laat de grond jou dragen. Probeer een gevoel te hebben dat het gewicht van je torso direct door je bekken in de grond zakt. Verbeeld je dat hoe meer je het volledige gewicht van je lichaam compleet loslaat hoe lichter je lichaam aanvoelt zodat energie gemakkelijker in je lichaam kan komen. Nu is er een gevoel dat het gewicht van je lichaam door de grond gedragen wordt en tegelijkertijd kun je de subtiele energie in je lichaam voelen opkomen. Dan voel je de tegenovergestelde en complimenterende beweging van gewicht en energie in je lichaam. Laat je lichaam wennen aan de zithouding, laat je schouders zich ontspannen, controleer je buik en zitvlak en kijk of je ergens energie vasthoudt ..... ontspan je gezicht. Ervaar het gevoel dat je lichaam rustig wordt .... van de ruimte je lichaam inneemt .......... en van de ruimte om je lichaam. Ga nu zonder enige speciale inspanning aandacht aan je ademhaling geven. We hoeven het niet te grijpen - het gaat nergens naar toe. Het is er altijd en het wacht geduldig op ons totdat we het aandacht geven. Ga er nu aandacht aan geven. Volg het je lichaam in naar de ruimte binnen je lichaam. Merk op hoe je lichaam reageert op met name: de ademhaling, de beweging in je buik en de rustige uitzetting en inkrimpen van je borstkas. Als je zo met de adem zit, die komt en gaat, wees je er van bewust hoe je je voelt. Laat de adem je op een eenvoudige directe manier in contact brengen met jezelf, met je gevoelens,
21
Verander jezelf! van dit moment. Wat is de kwaliteit van jezelf: licht of donker, blij, verdrietig, duf of opgewonden? Ervaar zo een algemeen gevoel van jezelf, van je basis-emotionele staat. Erken je gevoelens. Kom terug naar de adem, hij komt en gaat. Er is genoeg ruimte voor je gevoelens in de adem. Sta ze toe, net zoals de adem, dat ze komen en gaan. Begin nu de ademhaling te tellen, tel aan het einde van elke uitademing, markeer zo de ademhaling. Tel in jezelf en maak het tellen net sterk genoeg zodat je bij de ademhaling kunt blijven. Als je de tel kwijt raakt, begin dan weer bij één te tellen. Het maakt niet uit. De ademhaling is er nog steeds en wacht op jouw oplettendheid. Zit op deze manier met de ademhaling voor een paar minuten. Nu gaan we een kleine verandering aanbrengen. De ademhaling blijft hetzelfde, hij komt en gaat, maar nu gaan we aan het begin van de inademing tellen, net voordat we gaan inademen. We lopen vooruit op de ademhaling voor dat moment. Tel: ’één’ - adem in, adem uit; tel: ‘twee’ - adem in, adem uit..... Houd de ademhaling ongedwongen, volg het alleen. Houd je lichaam ontspannen, je gezicht zacht.... Forceer je niet de ademhaling te volgen. Kom terug naar de ademhaling als je gedachten afdwalen..... gebruik het tellen om je te helpen je gedachten in de gaten te houden. Als je de tel kwijtraakt, begin weer bij één te tellen. Het is niet belangrijk waarom het gebeurde, begin opnieuw te tellen. Je telt in groepen van 10 en volgt de ademhaling voor een paar minuten. Laat nu het tellen in de ademhaling overgaan, laat het gaan. Je bent hier nu met de ademhaling. Er is niets anders in de hele wereld wat je nu moet doen. Volg eenvoudigweg de ademhaling. Het maakt niet uit of je het kwijt raakt - het is er altijd en wacht op jou totdat je ernaar terugkomt. Net als het kijken naar de golven van de grote oceaan op de kust, ze komen en gaan. Voel hoe de ademhaling over je heen spoelt en weer terug trekt. Voel de gehele ademhaling, hoe elke ademhaling de volgende wordt, het grote getijde van je ademhaling binnenin je. Voel het in je lichaam, hoe het je lichaam vult, hoe het leven en energie aan het lichaam geeft. Volg je ademhaling voor een paar minuten. Ga nu, terwijl je de hele ademhaling ervaart, de eerste sensatie opmerken die je
22
ervaart als je inademt, waar de ademhaling het eerste tegen je lichaam ‘botst’. Richt je nu op een subtiele sensatie in je neus of achter in je keel, waar je ook voor het eerst de adem voelt als het je lichaam inkomt. Houd je gezicht ontspannen. Breng meer en meer van je aandacht naar dat punt en ga meer en meer details van je ademhaling opmerken. Het is een voortdurend veranderende sensatie, we kunnen het niet vastpinnen. Als je het probeert vast te houden raak je het kwijt. Ervaar het, waardeer het en laat het gaan. Forceer je aandacht niet maar richt je op een gevoel van genieten van de sensaties als ze met de ademhaling komen en gaan. Besteed een paar minuten om te genieten van deze sensatie. Ga nu weer terug naar de hele ademhaling. Wees je gewaar van je lichaam, wees je gewaar van de grond onder je. Word je langzaam gewaar van de kamer om je heen en van elk geluid binnen of buiten de kamer. Krijg een gevoel voor de wereld buiten je en in je eigen tijd sta jezelf toe om je ogen open te doen en je lichaam te bewegen.
Een nieuwe wereld Het regelmatig beoefenen van het gewaarzijn van de ademhaling introduceert een toenemend gevoel van ruimte in ons leven. We gaan ervaren dat onze geest minder druk aanvoelt. Hoe minder druk onze geest is des te dichter zijn we bij de waarheid. Hoe meer onze geest actief is met interne kletspraat, zorgen of fantasieën, des te minder zijn we ons bewust van wat er eigenlijk aan de hand is, zowel in ons als buiten ons in de wereld om ons heen. Op een meditatieretraite hebben mensen vaak de ervaring, als ze de meditatie ruimte uit lopen, dat ze een geheel nieuwe wereld binnengaan. Alles ziet er ineens zo levendig en helder uit. Omdat het gewoontegetrouwe geklets van onze geest is gestopt, of op z’n minst flink verminderd is, heb je veel meer aandacht voor de schoonheid van de wereld om je heen. In zekere zin is de wereld hetzelfde als ervoor - het spiegelt je mentale staat, zoals het altijd al gebeurt. Maar als jij je geest verandert, verandert de wereld ook. Gewaarzijn kan dus een nieuwe dimensie geven aan alles wat we doen. Een van de meest zegenrijke ervaringen uit mijn leven had ik op
Gewaarzijn van de ademhaling retraite waar we veel op gewaarzijn mediteerden. Ik kwam uit de meditatie ruimte en ging mijn slaapzak ophalen die opengescheurd was. Vervolgens ging ik in de zon op een paar treden van een stenentrap zitten die aan de buitenkant van een oude schuur naar boven gingen. Deze oude schuur was onze meditatieruimte. Daar zat ik zo mijn slaapzak te repareren. Ik kan niet zo goed met naald en draad omgaan maar ik zat daar zo voorzichtig mogelijk mijn slaapzak te repareren en ik was in een gevoel van zegenrijkheid. Normaal gesproken zou ik geïrriteerd zijn geweest als mijn slaapzak kapot gegaan zou zijn. Ik zou gefrustreerd geweest zijn omdat ik zo slecht met naald en draad om kan gaan. Maar nee. Ik zat daar in de zon in het prachtige landschap van Wales en zorgde ervoor om zo goed als ik kon mijn slaapzak te repareren. Het was één van de hoogtepunten uit mijn leven. Gewaarzijn opent een nieuwe wereld. Zelfs in een stad onthult het de schoonheid om ons heen. In plaats van alleen maar dezelfde oude saaie feiten te zien waarderen we de waardevolle en unieke realiteit die overal te vinden is. We kijken met nieuwe ogen, we voelen, tasten, proeven - ruiken zelfs - op een nieuwe manier. De wereld is voor ons vernieuwd. We nemen de dingen niet meer als vanzelfsprekend aan, dat we ‘weten’ hoe de dingen zijn en hoe andere mensen zijn. We zien ze op de manier zoals ze echt zijn, als onkenbaar en daarom echt. We beginnen te horen wat mensen echt tegen ons zeggen in plaats van wat we verwachten of wat we willen horen. We merken de essentie van de dingen op. Er is een gedicht waar ik erg van houd: ’Rustig Leven’ van Reed Whittemore wat volgens mij deze bijna magische kwaliteit van de geest tot uitdrukking brengt..... Ik moet uitleggen waarom het is dat ik ‘s nachts, in mijn eigen huis, zelfs terwijl er niemand slaapt, dat ik voel dat ik moet fluisteren. Thoreau en Wordworth zouden het een devotionele handeling noemen, denk ik; anderen zouden het angst noemen; het is waarschijnlijk iets van allebei. Er zijn in mijn woonkamer zaken waar ik me niet graag mee bemoei op de late avond.
www.de3juwelen.org
Ik prefereer om rustig op de bank te zitten, te kijken naar alle levenloze dingen van mijn leven overdag de meubels en de gordijnen, de afbeeldingen en boeken komen tot leven, Niet zoals in de kinderlijke fantasie, dat de stoelen aan het dansen zijn en Disney pronkend in de coulissen staat, maar met waardigheid, de grote oude schommelstoel die voorzit over een stille en deftige bijeenkomst van al mijn vaklui van Picasso en andere waardigheden die mijn muren opluisteren tot het voetenbankje van de lokale timmerman aan mijn pantoffels dragende voeten. Ik vind deze voorvallen opmerkelijk door hun helderheid en intelligentie en ik wens dat ik hoe dan ook in daglicht de elegantie, zeg, van een deurknop kan brengen maar altijd beëindigt de bijeenkomst, iedereen daar krimpt van de tuimelende onstuimigheid van het leven, een kuch, een krakende trap. De wereld bestaat natuurlijk niet alleen uit schoonheid en vriendelijkheid. Het is ook vol van tuimelende onstuimigheid en we moeten allemaal worstelen om de wereld met helderheid en intelligentie te zien. Als we meer gewaar worden, worden we ons ook gewaar van het lijden om ons heen. Hiermee bedoel ik niet de afschuwelijke dingen die in ‘andere’ landen gebeuren maar ook het dagelijkse ongelukkig zijn van zoveel mensen. Ik heb vaak in de Londense ondergrondse naar mensen om me heen zitten kijken als ik ‘savonds terugkwam van de meditatie les. De meeste van hen komen behoorlijk platgewalst op me over, platgewalst door het leven. Slechts weinigen zien de mogelijkheid om enige vorm van menselijk contact te maken door iemand anders ronduit in de ogen te kijken. Een goede vriend vertelde me van een keer toen hij van zijn eerste retraite terugkwam en in een bus zat. Hij was ervan overtuigd dat er een vreselijke ramp gebeurd moest zijn toen hij op retraite
23
Verander jezelf! was omdat de mensen in die bus op hem overkwamen alsof ze in shock waren. Het duurde enige tijd voordat hij zich realiseerde dat er niets gebeurd was, dat het normale buspassagiers waren. Mediteren maakt ons een beetje meer open voor dit niveau van lijden van alledag. Kozen we er vroeger voor om de ellende in de gezichten van anderen niet te zien, nu zien we het wel. Daarom is het belangrijk dat we naast
24
het ontwikkelen van gewaarzijn ook een positieve kijk op het leven gaan ontwikkelen, die ons sterk genoeg maakt om het echte lijden van de hele wereld te kunnen zien zonder erdoor overweldigd te worden. Het is belangrijk dat we op een realistische en creatieve manier op onze omgeving reageren. De metta bhavana helpt ons daar mee.
3. Liefdevolle Vriendelijkheid
De metta bhavana De metta bhavana wordt soms de ontwikkeling van universele liefdevolle vriendelijkheid genoemd. Het is één van een set van 4 meditaties die bekend staan als de brahmavihara’s wat zoiets als “verblijfplaats van de goden” betekent. We kunnen daarom zeggen dat het beoefenen van deze meditatie en zijn drie vergezellende meditaties (waarover ik later meer zal zeggen) ontwikkeld zijn om ons in dezelfde geestestoestand als de goden te brengen. Ik moet er bij opmerken dat het boeddhistische concept van goden behoorlijk verschilt van het beeld dat wij waarschijnlijk van goden hebben. Om te beginnen zijn ze met vrij veel meer. Verder is het god-zijn geen blijvende conditie. Volgens de traditionele boeddhistische leringen kan een menselijk wezen een god worden door in de wereld van de goden herboren te worden. Dit gebeurt als zij bijzonder goed zijn geweest. Maar zij blijven niet voor eeuwig een god. Op een gegeven moment worden ze in één van de vele andere werelden herboren. Het doel van de brahma vihara’smeditatie is dat zij ons helpt bij het ervaren van positieve en prettige geestestoestanden die gelijk zijn aan de geesteshouding van de goden. De metta bhavana is het fundament van deze set meditaties. De anderen gaan over de ontwikkeling van mededogen, meevoelende vreugde en gelijkmoedigheid. Ze zijn, in zekere zin, aspecten van deze fundamentele meditatie. De metta bhavana is eigenlijklijk de meest belangrijke van de vier en deze meditatie is het uitgangspunt om mee te beginnen. Op het eerste gezicht kan de metta bhavana er heel anders uitzien dan het gewaarzijn van de ademhaling, maar de twee complementeren elkaar erg goed. Zelfs als we de ene meditatie boven de andere prefereren, wat de meeste mensen doen, verrijkt het
www.de3juwelen.org
beoefenen van de ene meditatie onze ervaring van de andere. Uiteindelijk gaan ze allebei over het ontwikkelen van gewaarzijn. Laten we eens gaan kijken of we grip kunnen krijgen op de betekenis van het woord metta en daarna gaan we naar de structuur van de meditatie zelf kijken. Het Pali woord metta wordt vaak vertaald door ‘universele liefdevolle vriendelijkheid’. Soms wordt het eenvoudig als ‘vriendelijkheid’ of minder vaak als ‘liefde’ weergegeven. Ik houd erg van de minst algemene weergave - ‘liefde’. Het heeft als schaduwzijde dat het meestal betrekking heeft op romantische of seksuele gevoelens die weinigen van ons in onze cultuur bewust hoeven te ontwikkelen. Maar ondanks deze bijbetekenissen heeft het voor mij een bepaalde directheid en kracht waardoor het mij weer een geschikte weergave van het woord lijkt. Bhavana is een ander Pali woord en het betekent ‘cultiveren’ of ‘ontwikkelen’. Deze meditatie gaat dus over het ontwikkelen van metta. De gedachte dat we bepaalde emoties kunnen ontwikkelen en anderen niet gaat in de westerse samenleving tegen de draad in. Ik heb de indruk dat de meesten van ons denken dat we min of meer aan de fundamentele patronen vastzitten van hoe we op onze emoties reageren. Tevens denken we dat we misschien de uitdrukking van onze gevoelens door discipline of door een sterk karakter kunnen beheersen. Het boeddhisme denkt hier anders over. De boeddhistische visie is dat onze fundamentele emotionele houdingen heel diep zitten maar dat het binnen ons aller bereik is om te veranderen, als we weten hoe. We moeten ons alleen maar consequent inspannen. Deze meditatie gaat dus over het ontwikkelen van positieve emoties. Het gaat ook verder. Het gaat over het opzetten van een fundamentele positieve houding in ons, naar ons en naar anderen toe. Terwijl we ons vaak bewust zijn dat onze stemmingen van dag tot dag kunnen wisselen, of zelfs van uur tot uur,
25
Verander jezelf! toch kunnen we ook een soort achtergrondemotionaliteit bespeuren. We hebben allemaal onze ups en downs maar het is duidelijk dat mensen er, met deze onvermijdelijke fluctuaties, op verschillende manieren mee omgaan. De metta bhavana geeft aan ons leven een positief emotioneel fundament of achtergrond. Om te beginnen is het beoefenen van deze meditatie grotendeels een soort investering in ons emotionele leven. Het is een toepassing van verhoogd gewaarzijn, of gewaarzijn, een gevoel van helderheid voor onze emoties. Het is niet een zaak om ze te beheersen. Het is een langzaam proces om ons te leren kennen, leren te erkennen wie we echt zijn om vervolgens de meer ruimere en warmere aspecten van ons aan te moedigen. Ik kan het me nog goed herinneren toen ik deze meditatie voor het eerst uitgelegd kreeg. Het was op mijn eerste meditatieretraite. In die tijd werkte ik als psychiatrisch sociaal werker en had ik de neiging de wereld in psychologische begrippen te zien. Dat betekende dat ik de opvatting aanhing dat we alleen onze fundamentele emotionele patronen door lange en uitputtende therapeutische tussenkomst konden veranderen. Zelfs dan nog is het meer een zaak om je aan deze fundamentele emotionele patronen te leren aanpassen dan ze fundamenteel te wijzigen. T o e n d e l e r a a r d e me di ta ti e geïntroduceerd had, wat hij op een eenvoudige en recht door zee manier deed, dacht ik: “nee, dit kan niet werken”. Maar ik had ook een opwindend gevoel van: “stel je voor dat het werkt”. Kunnen boeddhisten het 2500 jaar fout hebben? Nu, vele jaren later, kan ik zeggen dat ze het niet fout hebben gehad ook al moet gezegd worden dat deze meditatie niet noodzakelijkerwijs direct effect heeft. Ook vind ik het geen makkelijke meditatie terwijl ik me met het gewaarzijn van de ademhaling me als een vis in het water voel. Toch ervaar ik de metta bhavana als een fantastische meditatie en - misschien omdat ik er harder aan heb moeten werken - heb ik er veel baat bij gehad. Ik word nog steeds met een opwindend gevoel gevuld wanneer ik deze meditatie aan anderen leer. Dit is een goed moment om het feit te benadrukken dat meditatie noch een alles genezende noch een snelle kant-en-klare oplossing is. We hebben heel ons leven, volgens de traditionele boeddhistische
26
zienswijze vele levens lang, onze mentale en emotionele gewoonten opgebouwd. Als we ze significant willen gaan veranderen dan kost dat tijd en oefening. Het boeddhisme is hier realistisch in - noch pessimistisch noch optimistisch, maar realistisch. Dit is een reden waarom ik voel dat je erop kunt vertrouwen. Verandering is inderdaad mogelijk maar het vereist tijd en inspanning. Iedereen is uniek. Wie we zijn is een complexe combinatie van vele factoren, onze biologie, ons ras, onze familie, de sociale context van ons leven, enzovoort. Bezien vanuit meditatie maakt het niet uit wat voor gewicht we aan deze verschillende factoren hechten. Ze hebben allemaal een rol gespeeld in wat we nu zijn. Het punt is dat we het product van conditionering zijn. Deze conditionering is niet alleen in dit leven begonnen. Of we nu wel of niet het boeddhistische concept van wedergeboorte of her-geboren-worden accepteren, het geldt nog steeds dat we als menselijke wezens het product zijn van het hele evolutionaire proces. Of we nu wel of niet de volledige implicatie van de centrale boeddhistische waarheid van conditionaliteit accepteren, de meeste mensen zullen waarschijnlijk de algemene stelling accepteren, dat elk waarneembaar verschijnsel ontstaat door afhankelijkheid van condities. Alles is het resultaat van een complexe hoeveelheid van conditionerende factoren. We zijn ook het product van condities, bepaald door onze omstandigheden en door de gewoonten van onze geest die we in de loop van de jaren hebben ontwikkeld. Als we willen, kunnen we nu de condities gaan veranderen die we opgebouwd hebben. We zijn, in hoeverre we ons er gewaar van zijn, verantwoordelijk voor onszelf. Het is deze gave (en vloek) van zelf reflecterend bewustzijn die ons als mensen definieert en dat geeft ons keuzemogelijkheden. Zolang we ons maar vaag zelfbewust blijven, kunnen we het vermijden om met deze keuzes geconfronteerd te worden. Willen we ons, aan de andere kant, meer gewaar zijn, meer levend zijn, moeten we deze keuzes maken. We moeten het lange proces starten dat naar bevrijding voert. Als ik in deze teneur praat loop ik misschien wel het risico je van het hele begrip van meditatie af te schrikken. Als je het mediteren serieus neemt, introduceer je in je leven een sterke kracht om te veranderen.
Liefdevolle vriendelijkheid Sommige delen van ons willen niet veranderen. Veranderingen kunnen beangstigend zijn en we kunnen nooit met enige zekerheid zeggen waar het eindigt. We lokken daarom in zekere zin een conflict uit. Verder geldt dat veranderen niet zoiets is als een gedachtenspinsel, het heeft heuse consequenties in de echte wereld, in onze wereld. Zo zullen we niet meer dezelfde persoon zijn maar we zullen iets positiever en iets meer gewaar zijn. Na verloop van tijd zouden we heel anders kunnen worden en dat heeft consequenties. Dit is een soort gezondheidswaarschuwing. Ik probeer me te herinneren om dit tegen mensen te zeggen die ik leer mediteren. Mediteren is een avontuur en de aard van een avontuur is onbekendheid. Na een paar jaar gemediteerd te hebben ervaren mensen vaak dat hun leven op de kop is gezet. Ik moet erbij zeggen dat ik nog nooit iemand ontmoet heb die er spijt van heeft gehad, maar wees gewaarschuwd. Zo, ik heb nu mijn taak als verantwoordelijk meditatieleraar gedaan, laten we terug gaan naar de metta bhavana. In het vorige hoofdstuk zagen we dat gewaarzijn niet een emotioneel neutrale staat is. Het is vanuit zichzelf een heldere, levendige en positieve geestestoestand. Tegelijkertijd dienen we onze emoties meer direct erbij aan te spreken. Verderop kijken we naar het concept van ‘Inzicht’ (in de betekenis van inzicht in de aard van realiteit) in meer detail. Het is het waard om hier op te merken dat dit inzicht - wat het doel is van boeddhistische oefeningen - niet een saaie zaak is. Het is zowel een zaak van het hart als van het intellect. Wat zou er gebeuren als we plotseling alles zouden zien zoals het echt is? Het is heel goed mogelijk dat we door die ervaring overweldigd worden. Het probleem waar we mee geconfronteerd worden is dat we misleid zijn. Deze misleiding is niet zozeer intellectueel maar emotioneel. Het is onze emotionele behoefte die het probeert om onszelf en de wereld om ons heen vast te houden. In ons hoofd weten we dat alles van ons en in ons in een voortdurende staat van verandering is. Maar in ons hart blijven we wanhopig vasthouden aan de dingen waar we van houden of zelfs aan de dingen die we haten. We willen dat dingen stoppen te veranderen, we willen vastigheid in ons leven. Het feit dat zo’n vastigheid nergens bestaat, bedreigt de diepe
www.de3juwelen.org
kern van ons gevoel van onszelf. Daarom heeft het geen zin om van deze realiteit meer gewaar te zijn als we niet het positieve emotionele draagvlak hebben van waaruit we hiermee op een creatieve en vreugdevolle manier kunnen reageren. Om met het begrip van vergankelijkheid te kunnen gaan werken en daarmee ons te bevrijden van het lijden, wat veroorzaakt wordt door het vastklampen aan een verkeerde zienswijze van de realiteit, moeten we eerst een sterk gevoel van liefdevolle vriendelijkheid of metta zowel naar onszelf als naar anderen gaan ontwikkelen. Het is deze emotionele grondhouding, gekoppeld aan de helderheid van gewaarzijn, die ons op het ontstaan van inzicht of wijsheid voorbereidt. Inzicht is een diepe penetratie in de realiteit ondersteund door liefdevolle vriendelijkheid en gewaarzijn. Deze wijsheid kan niet buiten onszelf gezocht worden en kan niet aangeleerd worden. Het is een directe ervaring van onszelf en van onze ware aard. Als je vanuit wanen praat, wordt alles een waan; Als je de waarheid zegt, wordt alles de waarheid. Buiten de waarheid is er geen waan, Maar buiten waan is er geen speciale waarheid. Volgelingen van het pad van de Boeddha! Waarom zoeken jullie de waarheid zo vurig op verafgelegen plaatsen? Kijk voor waan en waarheid in de diepte van je eigen hart. Volgens het boeddhisme is er dus geen speciale waarheid buiten jezelf te vinden, buiten je eigen aard. Het vinden van deze waarheid is niet afhankelijk van intelligentie of van enige bijzondere kwaliteiten. Het is eenvoudigweg een zaak gewaar van jezelf te zijn op een diepere en diepere manier. Dit is alles wat we moeten doen. Maar om volledig gewaar te zijn van iets moeten we er eerst een echte interesse voor hebben, we moeten het willen begrijpen. Je zou zelfs kunnen zeggen dat we een passie moeten hebben om het te begrijpen. Onze emoties moeten er bij betrokken zijn, we moeten een besef van zorg hebben, betrokkenheid en sympathie. De basis van metta is deze soort betrokkenheid voor onszelf. We moeten
27
Verander jezelf! gelukkig willen zijn. Ons geluk dient gebaseerd te zijn op liefde voor onszelf. Als het afhankelijk is van de liefde die we van anderen krijgen, zal dit vroeger of later instorten. We moeten leren om onszelf aardig te vinden voor wat we zijn zonder onszelf te vergelijken met anderen. Als we positieve gevoelens voor onszelf hebben, wordt het een stuk gemakkelijker om anderen aardig te vinden. We worden niet door hen bedreigd en we wensen hen ook geluk toe. Om sympathie voor onszelf te hebben, betekent dat we eerlijk naar onszelf moeten zijn - om naar de waarheid te zoeken - in de context van begrip en liefde. We moeten de mogelijkheid hebben onze fouten te herkennen en toe te kunnen geven dat we fouten maken. We halen niet onze schouders op en gaan verder met nog meer fouten maken. We proberen ze duidelijk te zien en tegelijkertijd een perspectief te houden, herkennen dat we meer zijn als onze gebreken en fouten en dat we ook het vermogen hebben om lief te hebben, creatief te zijn, te geven en te veranderen. Als we metta voor onszelf ontwikkelen, hebben we de mogelijkheid om onze tekortkomingen in een wijdere context te zien en we zullen er niet meer zo snel door overweldigd worden. Hetzelfde geldt voor onze houding naar anderen. De metta bhavana is een erg eenvoudige meditatie. Er is niets moeilijks aan. Het wordt alleen moeilijk als we naar iets gaan zoeken wat er niet is. Als we vanuit verwarring gaan werken, zal het pijnlijk zijn. Als we veel mededogen willen voelen, als we er eigenlijk genoeg van hebben of depressief zijn, creëren we een leemte die gevuld gaat worden met frustratie en pijn. Als we, aan de andere kant, beginnen met daar waar we zijn, met bijvoorbeeld een baalgevoel, zullen we ons goed voelen als de meditatie geholpen heeft deze gevoelens te veranderen, ook al is het maar een klein beetje. We zullen een gevoel van verandering ervaren, een gevoel dat we met onze gevoelens kunnen werken. Als we beginnen vanuit (een positie van) eerlijkheid dan stellen we ons echt open om te kunnen veranderen. Soms ervaren we dat deze verandering behoorlijk dramatisch kan zijn. De meditatie bestaat uit vijf fases. In elke fase proberen we een gevoel van metta aan een ander persoon te geven (of personen in de
28
laatste fase). Eerste fase Zoals we gezien hebben is het vermogen om metta voor anderen te voelen gebaseerd op, of is afhankelijk van, het vermogen om metta voor onszelf te voelen. Het is hierom waar de meditatie begint. In deze fase proberen we een gevoel van metta voor onszelf te ontwikkelen. Soms kan dit heel naar aanvoelen, zeker als we zo opgevoed zijn dat een gevoel van zorgen voor ons egoïstisch is. Denk je aan een egoïstisch iemand die je kent, dan is het, lijkt me, onwaarschijnlijk dat hij / zij jou opvalt als zijnde iemand die een diepe liefdevolle houding naar zichzelf heeft. Egoïsme heeft zijn wortels in een gevoel van innerlijke armoede. We denken dat iedereen het beter heeft dan wij, dat het een meedogenloze wereld is en we zullen krijgen wat voor ons is. Vrijgevige mensen komen over het algemeen tevreden over en ze houden van zichzelf. Ze hebben een innerlijke rijkdom en ze voelen zich niet uitgeput door aan anderen te geven. Hier praat ik niet zozeer over materiële vrijgevigheid, die tot op zekere hoogte afhankelijk is van rijkdom en die zelfs een vervanger kan zijn voor echte vrijgevigheid. Ik praat over mensen die ons een gevoel geven dat ze tijd voor ons hebben, die niets nalaten om behulpzaam te zijn. Vrijgevigheid is een erg belangrijk deel van het boeddhistische pad omdat het voortvloeit uit de naar buitengaande uitdrukking van metta. Op deze manier is het een soort barometer van geestelijke gezondheid. Het cultiveren van metta voor onszelf is daarom de eerste stap om minder egoïstisch zijn. In deze meditatie is het belangrijk om niet in termen van het opleggen van metta te denken. Het is niet een zaak om onze oude emotionele patronen met een oppervlakkig laagje liefdevolle vriendelijkheid te bedekken. De meditatie werkt om diepgaande veranderingen in deze patronen te maken, niet om ze te bedekken. Het dient daarom te gebeuren op basis van hoe we onszelf echt voelen en niet hoe we ons graag zouden willen voelen of hoe we denken wat we voelen. We hebben dit ook al een beetje in relatie met het lichaam besproken maar het is het waard om te herhalen: we moeten zoveel mogelijk met onszelf in contact zijn voordat we gaan mediteren. Ook nu weer zal een korte
Liefdevolle vriendelijkheid lichaams-gewaarzijn oefening ons helpen. Dit betekent echter niet dat we naar moeilijkheden moeten zoeken. “Maak geen slapende honden wakker” zoals het gezegde luidt. Ze worden wakker als ze uitgeslapen zijn. Dan kunnen we ze rustig gaan uitlaten. Daarom gaan we proberen een eerlijke en directe ervaring te krijgen van hoe we op dat moment zijn als we gaan mediteren. We willen de gedachte van wie we zijn naast ons neerleggen en ons concentreren op wat we nu ervaren. Zodra we ons bewust zijn van onze algemene gemoedstoestand kunnen we aan het aanmoedigende van metta voor onszelf beginnen te denken. We moeten contact maken met een gevoel van onszelf het goede toewensen zelfs als we ons bewust zijn dat er ook andere gevoelens aanwezig zijn. Daarom beginnen we met alle positieve gevoelens te werken die er al zijn. We zitten hier niet als een rechter die de doodstraf moet uitspreken. We hebben zowel een belang voor onszelf als voor een vriend van wie je houdt. We hebben een open hart naar onszelf en zijn teder. Met deze houding gaan we werken met dat wat we in onze ervaring vinden. We beginnen dat wat positief is te voeden, door er energie aan te geven. We doen dit door er interesse in te hebben. Geen gevoel is te klein voor onze interesse. Het is alsof je kind een schilderij van school mee naar huis heeft genomen. Je vertelt het niet dat het geen mooi schilderij is. Je kunt zien dat hij / zij er erg blij mee is, dat het zijn / haar hart erin gelegd heeft. Daarom kun jij ook zien dat het een prachtig schilderij is. Het is prachtig omdat het een positieve uitdrukking van zijn / haar hart is. Op dezelfde manier is elk positief gevoel dat we hebben prachtig. Het is onze aandacht waard. Daarom staan we ons toe ervan te genieten. Van alles wat we in onze ervaring van onszelf kunnen waarderen moeten we gewaar zijn en in deze fase aanmoedigen. Een veelgebruikte manier om dit te doen is een paar aanmoedigende woorden tegen onszelf te zeggen: “dat het goed met me mag gaan, dat ik gelukkig mag zijn, dat ik vrij van lijden mag zijn, dat ik vooruitgang boek”. Het gaat natuurlijk niet om het zeggen van die woorden maar om bij onszelf een gevoel of emotie van vriendelijkheid of warmte te stimuleren. Deze benadering werkt goed voor sommige mensen maar er zijn veel meer
www.de3juwelen.org
methoden, die ik verderop zal behandelen, die we kunnen gebruiken. Tweede fase Nu nemen we een goede vriend in gedachten, iemand wiens gezelschap we plezierig vinden. Er wordt gezegd dat het het beste is om iemand te kiezen die ongeveer even oud is, die leeft en die hetzelfde geslacht heeft. Om aan de veilige kant te blijven suggereer ik meestal dat je iemand van je eigen geslacht kiest voor wie je geen seksuele gevoelens hebt. Deze voorwaarden helpen ons deze fase van de meditatie zo scherp omlijnd mogelijk te houden en de meesten van ons zullen gemakkelijker en natuurlijker verbondenheid met vrienden van hun eigen geslacht voelen. Daarom nemen we deze persoon in gedachten. Besteed niet teveel tijd aan het kiezen van de juiste persoon, zo kritisch is het nu ook weer niet. Normaal gesproken zeg ik tegen mezelf: Agoede vriendA en kijk ik wie er bij me opkomt en kiest hem - tenzij het duidelijk is dat hij niet in deze fase past. Probeer deze persoon in gedachten te houden. Sommige mensen vinden visualiseren gemakkelijk. Dan is het een goede methode die je toe kunt passen om je te helpen deze persoon in gedachten te houden. Als daarentegen visualiseren voor jou een mysterie is, net zoals het voor mij is, zijn er genoeg andere dingen die je kunt doen om een vriend op te roepen. Het blijkt dat ik er goed in ben om stemmen van mensen te herinneren. Vaak luister ik daarom naar mijn vriend in plaats van hem voor de geest te halen. Je probeert je gewaar te blijven van deze vriend. Als je afgeleid bent is dit het referentiepunt waarnaar je teruggaat. Zodra je voelt dat je enig contact met je vriend opgebouwd hebt kan je hem of haar al het goede toewensen. Ook nu kun je woorden gebruiken of je kunt eenvoudigweg warmte voor hem voelen of liefde naar hem toe laten stromen. Je kunt er natuurlijk voor kiezen je in te spannen om zulke gevoelens te stimuleren maar je kunt ze niet forceren en probeer het daarom ook niet te doen. Sta open voor wat er feitelijk gebeurt. Deze gevoelens kunnen sterk of zwak zijn. Misschien voel je wel helemaal niets of misschien wel ongepaste gevoelens. Het belangrijkste is je gewaar te zijn voor wat er gebeurt. Als je het gevoel hebt dat je de draad
29
Verander jezelf! volledig kwijtgeraakt bent, haal diep adem en ga terug naar jezelf en begin opnieuw. Deze fase is vaak erg gemakkelijk. Je hebt iemand gekozen om wie je geeft en daarom zal het eenvoudig zijn om een stroom van warmte naar hem te laten gaan als je aan hem denkt. Dit is een erg belangrijke fase van de meditatie. Het moedigt ons aan om tijd met positieve gevoelens door te brengen en om ze de tijd en ruimte te geven om te groeien. Hoe vaak geven we onszelf de gelegenheid om van onze gevoelens van vriendelijkheid te genieten en om van onze waardering voor iemand anders te genieten? We hebben, om de ene of andere reden, de neiging om heel wat meer aan onze negatieve gevoelens toe te geven. Als je aan iemand denkt die je de laatste tijd dwarsgezeten heeft, merk je waarschijnlijk dat je een groot deel van je mentale energie aan deze persoon besteedt, heel wat meer dan dat je aan vriendelijke gevoelens besteedt. Metta is heel wat meer als het zwelgen in de speciale vriendschappen die we kunnen hebben. Metta is niet iets klefs. Het werken in deze fase betekent de goede vrienden te laten gaan, ze toe te staan om voor hun eigen redenen gelukkig te zijn en niet om die van ons. We moeten proberen onze eigen verwachtingen van hen te laten gaan omwille van onze eigen behoeften voor hen. Dit is per definitie niet gemakkelijk en we zullen geduld met onszelf moeten hebben. Derde fase In deze fase nemen we een andere persoon in onze gedachten, deze keer iemand die we een ‘neutraal’ persoon noemen, iemand voor wie we geen sterke gevoelens koesteren, op wat voor manier dan ook. Het kan iemand zijn met wie we werken maar die we nooit hebben leren kennen, of het kan iemand zijn die we vaak in de buurt zien, het maakt niet zoveel uit. Wat we hier proberen aan te moedigen is een uitbreiding van onze normale emotionele wereld, een verbreding van ons emotioneel gewaarzijn door anderen, die niet een directe invloed op ons leven hebben, mee te laten tellen. We proberen hetzelfde te ervaren bij het goede toewensen naar deze persoon als naar onze vriend. We moedigen daarom het begin van een elementaire reorganisatie aan van ons gehele emotionele leven. Een beweging die weg voert van een emotionaliteit die is
30
gebaseerd op een op zichzelf gerichte houding naar een houding die veel hartelijker en meer open is. Ik weet zeker dat er een punt in ons leven is waarop we metta hebben ervaren van een onbekend persoon, een vriendelijke daad vrij van elke egoïstische motivatie. Het kan zoiets eenvoudigs zijn als een glimlach of hulp als we het nodig hebben. Een woord dat ik vaak gebruik als ik deze fase beschrijf is solidariteit. We moedigen een gevoel van solidariteit naar anderen aan, niet omdat ze een direct effect op ons leven hebben, maar omdat ze gewoonweg ook zelf leven. Als we onze verbeeldingskracht gebruiken weten we dat deze neutrale personen met ons hetzelfde spectrum van emoties delen. Ook zij hebben hun hoop en angst, hun vreugde en pijn, net zoals wij en het is op basis van deze herkenning van onze gedeelde menselijkheid dat we het verlangen hebben hen het beste toe te wensen. Ik hoef nauwelijks naar voren te brengen in wat voor een andere wereld we ons zouden bevinden als we de tijd en de moeite namen (misschien moet ik tijd en plezier zeggen) om zulke gevoelens naar elkaar toe te ontwikkelen. Vierde fase We gaan nu naar het territorium van de vijand, dat wil zeggen, we nemen een persoon in onze gedachten die normaal gesproken bij ons behoorlijk onvriendelijke gevoelens zou oproepen. We nemen een vijand in onze gedachten, of tenminste iemand die we lastig of irritant vinden. Dit is een erg interessante fase van de meditatie om te onderrichten omdat het de neiging heeft sterke reacties bij mensen op te roepen. Deze lopen uiteen van het ontkennen dat er iemand is die ze niet mogen tot het eerlijk bekennen dat zij zulke mensen niet alle goeds toe willen wensen omdat dit als hypocriet zou overkomen. Aan diegenen die zeggen dat ze niemand in hun leven hebben die ze niet mogen suggereer ik soms dat ze een familielid in gedachten nemen. Dit geeft meestal een lach van herkenning. Het probleem hier is dat we de neiging hebben om te denken dat we zulke ‘aardige’ personen zijn waardoor we zulke gevoelens niet mogen hebben. Maar het is niet een zaak van wat we wel of niet mogen hebben. Het is eenvoudigweg een feit dat deze gevoelens een deel van ons mens-zijn zijn. Het is erg onwaarschijnlijk dat we geen
Liefdevolle vriendelijkheid enkele negatieve gevoelens naar anderen koesteren. Het is veel waarschijnlijker dat we ons deze gevoelens niet toestaan omdat we denken dat ze slecht zijn. Dit is belangrijk omdat het veel emotionele energie kost om deze (meer) negatieve gevoelens te onderdrukken. Omdat onze energie gebruikt wordt om dat te doen is het niet beschikbaar voor zinvollere dingen. Het is relatief eenvoudig energie te transformeren maar die energie moet eerst beschikbaar zijn. Ik heb met veel zwaardepressieve mensen gewerkt en één van de eerste tekenen dat een depressie begint op te lossen is het opkomen van kwaadheid. Dit is een extreem voorbeeld maar het principe geldt ook in meer subtielere vormen. Het lijkt alsof deze gevoelens de grofste uitdrukking van onze emotionele energie zijn. De grove erts moet eerst verwijderd worden voordat het proces om ze te verfijnen kan beginnen. Maak je daarom geen zorgen als je deze negatieve gevoelens hebt, zij zijn het ruwe materiaal voor metta. Ook is er geen enkele reden je zorgen te maken als het enige tijd kost om iets van deze energie vrij te maken. Ook nu weer: forceer het niet. Heb vertrouwen in de meditatie. Ook voor het andere extreem, mensen die eerlijk toegeven sterke gevoelens van haat of afkeer te hebben, maar die niet zien waarom het in hun eigen belang is om met deze gevoelens te werken, houd ik er van aan hen de parabel voor haat in het traditionele boeddhisme te vertellen. Haat wordt vergeleken met het oppakken van een brandend houtblok of kool om het naar je vijand te gooien. Het is heel goed mogelijk dat je mist maar je kunt er zeker van zijn dat je jezelf verbrandt. Haat is niet iets wat we op anderen kunnen richten zonder dat het een ernstig onplezierig effect op onszelf heeft. Ook al kun je in eerste instantie geen eerlijk altruïstisch motief vinden om met dit soort emoties te werken dan is zelfinteresse meer dan een goede reden om er mee te beginnen. Dit is de fase waar we het risico lopen van het vervalsen van wat je echt voelt. Verwacht niet dat er grote golven van overweldigende liefde uit je hart stromen. Het is erg prettig als het gebeurt, maar neem niet aan dat dit de norm is. Het is waarschijnlijker dat je in fantasieën over wraak wegdrijft. Het ene moment zit je daar en probeer je
www.de3juwelen.org
liefdevolle vriendelijkheid te ervaren en het volgende moment heb je een bijl in je hand. Probeer de humor er van in te zien als zoiets gebeurt. Wees relaxed met jezelf; haal adem, focus jezelf en probeer het opnieuw. Als het echt teveel is kies dan iemand anders. Misschien moet je er geleidelijk naar toewerken om met je donkere kant om te gaan. Zelfs als je de nutteloosheid van haat ziet is het nog steeds moeilijk om het op te geven. Volgens het boeddhisme is gehechtheid aan negatieve gevoelens sterk, zo niet sterker dan gehechtheid aan positieve gevoelens. Het is vaak moeilijker om dat wat we haten op te geven dan datgene waar we van houden. Neem daarom je tijd. In deze fase is het bijzonder belangrijk om in contact te blijven met wat er in je lichaam gebeurt. Gewoonlijk hebben zowel negatieve als positieve gevoelens een lichamelijke component. Dit kunnen we goed gebruiken omdat het ons een ander middel geeft om met dat wat er gebeurt te werken. We zullen hier later verder op in gaan. Voor nu denk er aan om het lichaam ontspannen en alert te houden. Het is erg moeilijk om kwaadheid te voelen als je lichamelijk ontspannen en open bent. Span je in om deze persoon al het goede toe te wensen. Je kunt reflecteren dat deze persoon waarschijnlijk meer is dan het negatieve aspect waar jij op reageert. Je kunt ook in gedachte houden, vanuit een boeddhistische zienswijze, om te proberen deze persoon alle goeds toe te wensen. Dat betekent echt geluk toewensen en in het bijzonder voor hun spiritueel welzijn. Als die persoon gelukkiger was, meer gewaar, vriendelijker, zou je die persoon dan nog steeds moeilijk vinden? Merk op dat we in deze meditatie mensen alle goeds toewensen en ons niet voor de gek laten houden dat iedereen oké is terwijl er genoeg mensen niet oké zijn. We proberen de cirkel van haat, die meer haat voortbrengt, te doorbreken. Vijfde fase In de laatste fase van deze meditatie laten we ons helemaal gaan. We proberen wat voor een gevoel van metta we ook blootgelegd hebben aan anderen te geven, op elke manieren die we kunnen, aan alle mensen, waar ze ook mogen zijn, ja, inderdaad, naar alle soorten levende wezens, menselijk en niet menselijk. Eerst
31
Verander jezelf! brengen we de vier mensen samen die we al eerder in onze meditatie betrokken hebben met de gedachte: “mag ik gelijke metta voor al deze mensen voelen”. Dit betekent: “dat ik gelijke metta mag voelen voor deze vier mensen”. Dit betekent niet dat we geen bijzondere vrienden meer mogen hebben. Dit betekent niet dat we van het gezelschap van sommige mensen meer mogen genieten als van anderen. Het is meer dat als het vermogen van metta in ons ontwaakt is, dat het er niet meer zo toe doet. Het is niet dat het onpersoonlijk is maar het stijgt boven onze persoonlijke kijk op de dingen uit. Het is de diepe reactie die in ons geactiveerd wordt door elk levend wezen. Bijna iedereen van ons heeft het in één of andere mate. Als we op ons best zijn, reageren we op een natuurlijke manier op het leven in anderen wat we in onszelf vinden. In deze fase ontwikkelen we het nonexclusieve element in onze metta. In onze verbeelding breiden we de reikwijdte van onze metta geleidelijk aan uit door alle levende wezens in ons op te nemen; door hen alle goeds toe te wensen, door te wensen dat allen vrij zijn van lijden, wensen dat alle wezens zich gaan ontwikkelen tot echt gelukkige mensen. Je kunt dit geografisch doen, misschien kan je beginnen met degene die in het gebouw zijn waarin je mediteert, vervolgens kun je het uitbreiden tot de mensen die in de straat wonen, de buurt, de stad, het land, het continent, enzovoort. Je kunt het ook zo doen door eerst aan je vrienden te denken, dan je familie, je kennissen, enzovoort. Of je vindt een andere manier om het naar buiten uit te breiden. Het is belangrijk dat we zo’n wijd mogelijke kring van mensen nemen als we kunnen. Soms vinden mensen dit wat abstract. We kunnen ons afvragen hoe we onze metta uit kunnen breiden naar mensen die we nog nooit ontmoet hebben. Maar als we de beperkingen die we onze verbeeldingskracht opleggen loslaten, kunnen we dit erg sterk ervaren. Ik heb eens een documentaire gezien die uit een aantal interviews met mensen uit verschillende landen bestond die een ruimtereis hadden gemaakt. Wat aan de film opmerkelijk was, was de overeenkomst in de reactie van de meeste mensen die geïnterviewd waren. Ze zeiden bijna allemaal hoe diep ze geraakt waren bij de ervaring om de aarde vanuit de ruimte te zien. Ze beschreven op hun eigen manier wat je een universele metta-ervaring kunt noemen.
32
Toen ze vanuit de ruimte zagen hoe mooi en kwetsbaar de aarde lijkt, werd er in deze mensen, sommigen waren taaie rakkers, een overweldigend gevoel van liefde wakker, een gevoel om voor de aarde te willen zorgen, een realisatie van hoe kwetsbaar leven is. Als ik soms de metta bhavana doe stel ik me voor hoe de aarde er van zo’n afstand uit zou zien.
Benadering om metta te ontwikkelen Ik heb eerder gezegd dat het gebruiken van woorden een manier is om een gevoel van metta aan te moedigen en te onderhouden. Dit betekent het vinden van een eenvoudige zinsnede zoals: “dat ik voor mezelf mag zorgen” en deze zin gaan gebruiken om een gevoel te stimuleren. Dit betekent niet dat je tijdens meditatie dit op een saaie en niet reflecterende manier herhaalt “dat ik voor mezelf mag zorgen”, “dat ik voor mezelf mag zorgen”. We zijn niet bezig met het doen van een vorm van zelf-hypnose. Als je een eenvoudige zin gaat gebruiken om je te helpen metta te ontwikkelen zul je het wat gewicht en gevoel moeten geven. Je moet het ook de tijd geven om het je te laten raken. Het is alsof je dit denkbeeld in woorden giet en in je hart laat vallen. Je kunt je zelfs voorstellen dat deze woorden door je hoofd je lichaam inkomen en in je hart of zelfs lager tot stilstand komen. En je kunt je voorstellen dat deze woorden een trilling van sympathie in je lichaam teweegbrengen wat het gevoel van metta is. Als je woorden wilt gebruiken om een ervaring van metta uit te lokken, moeten ze met de intentie gezegd worden om metta te realiseren. Dat is hun doel. Ze suggereren een emotionele reactie en ze moeten met gevoel gezegd worden. Ben je toevallig jurist dan zul je ongetwijfeld zien dat dit een gesloten argumentatie is. Het is alsof we eerst metta moeten hebben om woorden met metta te kunnen zeggen om metta te genereren. In zekere zin is dat waar maar het is ook waar dat er geen absolute scheiding is tussen gedachten, in de betekenis van woorden aan de ene kant en gevoelens aan de andere kant. Als je gevoelig voor je woorden bent, zul je merken dat ze altijd een emotioneel bestanddeel in zich hebben. Er bestaat niet zoiets als een complete
Liefdevolle vriendelijkheid abstracte gedachte, vrij van elke emotie. Zelfs op het abstracte terrein van zuivere wiskunde is elegantie één van de kwaliteiten waar een wiskundige in een vergelijking naar kijkt. Voor sommige mensen werkt het niet om in meditatie woorden te gebruiken. Zelfs als ze proberen er warmte in te leggen, blijven de woorden er mechanisch uitkomen. Als dit je ervaring is, na een paar keer de meditatie gedaan te hebben, ga er niet mee door en probeer een andere benadering. Het kan zijn dat een eenvoudig beeld wel werkt om een gevoel van metta te stimuleren, bijvoorbeeld een bloem die langzaam in je hart opengaat. Als alternatief kun je proberen je geheugen te gebruiken. Herinner je een tijd waarin je gelukkig was en gebruik deze herinnering om bij het gevoel van die tijd te komen. Dit kun je goed gebruiken in de tweede fase: herinner je een tijd dat je in gezelschap van een vriend was en je het erg naar je zin had of een bijzondere diepe verbondenheid met hem voelde. Het is ook goed mogelijk om de metta meditatie vanuit lichamelijke sensaties te doen. Als je gedurende de lichaams-meditatie merkt dat je ontspannen bent, kun je dit gevoel aanmoedigen, toestaan het gevoel zich te verspreiden en het te laten groeien. Je gewaarzijn van een gevoel van warmte en leven in je handen kan ook een basis zijn om metta aan te moedigen. Er zijn veel manieren om deze meditatie te benaderen. Voel je vrij om hiermee te experimenteren. Ook een woord van waarschuwing: houd het eenvoudig. Gecompliceerde situaties kunnen afleiding veroorzaken - want je kunt wegdrijven op de geassocieerde gedachten of beelden en je verliest je oorspronkelijke voornemen, namelijk het ontwikkelen van liefdevolle vriendelijkheid. Nu gaan we een geleide meditatie doen zodat je een beeld krijgt van tenminste een mogelijke aanpak van de metta bhavana: het ontwikkelen van universele liefdevolle vriendelijkheid.
www.de3juwelen.org
De metta bhavana: een geleide meditatie Voordat je begint kies de drie mensen die je in de tweede, derde en vierde fase gaat gebruiken zodat je niet de hele tijd bezig bent met mensen uit te kiezen. Probeer ook een tijd te kiezen waarin je niet gestoord wordt en een kies rustige plek om te zitten. Lees de meditatie een paar keer door. Je hoeft het niet woord voor woord te volgen maar probeer er een duidelijk beeld van te krijgen of vraag een vriend het voor te lezen. Als je begint neem de tijd die je nodig hebt om je meditatiehouding goed te krijgen. Als je comfortabel zit, sluit rustig je ogen. Als je ze gesloten hebt probeer je gezicht te ontspannen. Heb een gevoel dat het niet nodig is om een uitdrukking op je gezicht te hebben, noch voor de wereld noch voor je eigen ervaring, dat er een gevoel is dat het gezicht zacht en open is. Als het nog steeds gespannen aanvoelt, probeer een zweem van een glimlach, waardoor de spieren in je gezicht zich zullen ontspannen. Probeer je ogen rustig te laten worden. Zie ze als zacht en rond, alsof ze aan het rusten zijn. Breng je aandacht naar je contact met de vloer. Heb een gevoel van de vloer onder je en dat de vloer je draagt. Probeer het gewicht van je lichaam los te laten, laat het door de grond gedragen worden. Begin langzaam je lichaam vanaf de grond af aan te ervaren. Stel je voor hoe je gewaarzijn je lichaam vult, misschien als warm, zacht licht - hoe het langzaam in je botten en spieren doordringt, hoe het je lichaam ontspant als het naar boven gaat ..... hoe het in je voeten en benen komt ..... in je bekkengebied en je onderrug. Wees je gewaar hoe je lichaam op je gerichte aandacht reageert door de aandacht warm te maken. De meditatie op liefdevolle vriendelijkheid begint met het richten van onszelf op een houding van liefdevolle vriendelijkheid. Neem de tijd om met je lichamelijke ervaring contact te maken. Forceer je aandacht niet door naar die gebieden van je lichaam te gaan die weerstand oproepen, maar wees je gewaar van die weerstand en laat de omringende gebieden zachter worden en ontspannen. Haal je aandacht op door je rug, door je schouders en door je armen, je handen in. Richt
33
Verander jezelf! je aandacht voor een paar tellen op je handen. Controleer of ze ontspannen zijn en of je armen comfortabel aanvoelen. Breng je aandacht weer door je armen, naar je nek, naar de basis van je schedel. Voel de spieren in je nek zich ontspannen en zachter worden en heb een gevoel dat je hoofd uitgebalanceerd is en niet vastgehouden wordt. Word je gewaar van de achterkant van je hoofd en van de kruin van je hoofd. Voel de vorm van je schedel en laat de schedelhuid zachter worden. Ga nu terug naar je gezicht, ontspan je hele gezicht iets meer ..... de wenkbrauwen, de wangen, de mond, de kaken. Voel de luchtstroom tegen de huid van je gezicht en word je gewaar van de adem die in het lichaam komt en gaat, en ruimte in je lichaam vindt. Adem op een rustige en natuurlijke manier. Word je gewaar hoe je lichaam op de adem reageert. Heb een gevoel dat je lichaam levend is met de adem. Kijk of je de beweging van je lichaam kunt voelen als de adem komt en gaat. Vind die beweging diep in je buik, laat de adem je buik van binnenuit zachter maken, dan in je borst, voel de hele borstkas uitzetten om de adem op te nemen, zowel aan de voorkant, de flanken als de achterkant. Houd een algeheel gevoel van rust in je lichaam en ervaar het zachte ritme dat bepaald wordt door de adem. Als je inademt, heb een gevoel dat de borstkas open gaat en dat je schouders zich ontspannen. Als je uitademt verwijder met de adem elke spanning die je voelt. Gebruik de adem om je te helpen je aandacht langzaam te richten in je borst, in je lichaam waar je je voorstelt waar je hart zit. Stel je voor dat je adem een verbinding vormt tussen je hoofd en je hart. Stel je voor dat de inademing je aandacht richt op het gebied rond je hart en dat de uitademing de gevoelens van je hart in je aandacht toestaan. Besteed een paar minuten om te ervaren hoe de adem het hoofd en het hart verbindt. Sta de adem toe ruimte rondom je hart te creëren. Sta jezelf toe om te voelen wat je ervaart, laat je hart de ruimte, die je adem maakt, uitdrukken. Begin je voor te stellen dat de adem een gevoel van “al het goede voor jezelf toewensen” in je hart brengt. Dit kan met een paar eenvoudige woorden: “dat ik om mezelf
34
mag geven” of door je naam met warmte in je gedachten zeggen, of door een gevoel van vriendelijkheid te hebben. Houd het eenvoudig, het gaat om de intentie van goeds toewensen gericht naar je hart, in je lichaam. Geef de woorden of de intentie de tijd om te bezinken, haast of push jezelf niet. Geef jezelf alle tijd van de wereld. “Dat het goed met me mag gaan, dat ik gelukkig mag zijn”. Laat je hart in zijn eigen tijd reageren. Ervaar hoe je hart zich langzaam met deze eenvoudige woorden vult. Ga op deze manier een paar minuten door. Roep nu het beeld van een goede vriend op. Roep het aan, lok het uit, op zo’n manier die voor jou werkt of met een beeld van zijn gezicht of door aan zijn stem te denken of met de herinnering dat jullie elkaar voor de laatste keer zagen. Richt je aandacht op hem. Ervaar de warmte van je hart die op een natuurlijke manier naar hem uitgaat. “Dat hij gelukkig mag zijn - dat zijn leven is hoe hij het graag zou willen hebben”. Neem de tijd, forceer niet om iets te voelen, werk met een zuivere intentie om hem alle goeds toe te wensen. Neem de tijd om elke reactie die deze intentie op jou heeft te ervaren. Geniet van alle positieve gevoelens of gedachten die deze intentie naar je vriend oproept. Hernieuw deze intentie wanneer je denkt dat je het kwijt bent en blijf aan je vriend denken. Houd de meditatie eenvoudig. Houd aan de ene kant een gevoel voor je vriend vast, ontwikkel aan de andere kant een eenvoudige intentie van alle goeds toewensen, van liefdevolle vriendelijkheid samen met een totaal gewaarzijn van jezelf. Ga hier een paar minuten mee door. Laat je vriend uit je gedachten verdwijnen en roep het beeld van een neutraal persoon op, die net zoals jijzelf en je vriend ook gelukkig wilt zijn. Probeer een zelfde intentie vast te houden, hetzelfde alle goeds toewensen als eerder en breidt dit naar deze persoon uit. Houd je gedachte aan hem zo levendig en zuiver als je kunt. Ga terug naar hem als je merkt dat je gedachten afdwalen. Kijk heel rustig naar de bekrompen zienswijze die je van deze persoon hebt. Verwijder het niet uit je gedachten zodra je het een label hebt gegeven. Als je wilt kun je je voorstellingsvermogen gebruiken om de individuele rijkheid en
Liefdevolle vriendelijkheid betekenis van zijn leven uit te lokken. Dat het goed met hem mag gaan, dat hij gelukkig mag worden. Forceer niets. Laat elk positief gevoel dat je voor die persoon hebt toe. Wees gevoelig voor wat er is en probeer geen sterk gevoel te creëren. Ga hier een paar minuten mee door. Laat de neutrale persoon uit je gedachten verdwijnen en roep het beeld van een vijand op. Houd je gezicht ontspannen en open. Kijk of het lichaam op de introductie van deze persoon gereageerd heeft. Als je voelt dat de spanning in je schouders of in je buik is toegenomen, haal een paar keer diep adem en maak je lichaam zachter. Merk op wat er in je gedachten omgaat. Speelt het weer het oude bekende verhaal over deze persoon af? Probeer het te stoppen voordat het zover gaat. Breng het terug naar het heden en naar de intentie om deze persoon alle goeds toe te wensen. Stel je voor dat deze persoon gezond en gelukkig is, stel je voor dat hij ontspannen en vrolijk is. Zie de andere kant van deze persoon van de kant waar jij moeite mee hebt. Probeer deze persoon alle goeds toe te wensen. Noem zijn naam en wens hem alle goeds toe: “dat hij gelukkig mag zijn en dat het hem goed mag gaan”. Geef jezelf de tijd om te kijken hoe dat voor jou voelt. Sta jezelf toe te voelen wat er in je hart gebeurt. Voel je weerstand of voel dat je oude destructieve patronen loslaat. Stel je voor hoe het zal zijn deze persoon er te laten zijn, hem alle goeds toe te wensen in zijn leven, om alle negatieve gevoelens die je naar hem hebt naast je neer te leggen. Dat hij gelukkig mag zijn. Ga hier een paar minuten mee door. Roep nu het beeld van de vier personen op aan wie je gedacht hebt in deze meditatie: de moeilijke persoon, de neutrale persoon, de vriend en jezelf. Stel je voor dat jullie samen zijn, stel je voor dat er een gevoel van metta tussen jullie is. Iedereen herkent in de ander het
www.de3juwelen.org
verlangen om gelukkig te zijn en om elkaar alle goeds toe te wensen. Zoek naar een gelijke positieve reactie voor alle vier, wat hetzelfde is, dezelfde intense reactie van solidariteit met andere levende wezens. Nu kun je zachtjes aan dit gevoel van alle goeds toe wensen naar anderen uitbreiden. Sta je gewaarzijn toe naar anderen te gaan, een gewaarzijn doordrenkt met metta. Denk aan de mensen in de straat, de buurt, de wijk enzovoort .... breidt het uit. Metta heeft een natuurlijke neiging om groter te worden. Wens alle wezens alle goeds toe als je ze in je verbeelding tegenkomt. Je kunt aan allerlei mensen denken uit wat voor cultuur dan ook. Probeer je de richting van hun leven voor te stellen en identificeer in het bijzonder de aspecten die we met iedereen gemeenschappelijk hebben op wat voor manier dan ook. Je kunt in je verbeelding ook naar hun stemmen luisteren of je kan met beelden werken. Denk niet alleen aan mensen voor wie je een natuurlijke sympathie voelt maar ook aan alle soorten mensen voor wie je minder sympathie voelt. Denk ook aan slechte en goede mensen, criminelen en slachtoffers, mensen die je afkeurt en mensen die oké zijn. Dat het met alle wezens goed mag gaan, dat alle wezens gelukkig mogen zijn, dat alle wezens vrij zijn van lijden, en dat ze allemaal vooruitgang boeken. Ga hier een paar minuten mee door. Breng nu je aandacht rustig terug naar jezelf. Denk: net zoals ik alle wezens alle goeds toe wens, mag het ook met mij goed gaan, mag ik ook vrij zijn van lijden en mag ik ook vooruitgang boeken. Word je uiteindelijk weer gewaar van je lichaam dat op de vloer zit, van de adem die komt en gaat en van de ruimte om je heen. Beëindig de meditatie in je eigen tempo. Blijf een paar minuten zitten en kijk hoe je je nu voelt.
35
4. Groter gewaarzijn
De metta bhavana is een meditatie die ons in een verbeeldende uitbreiding van het hart betrekt om alles wat leeft, om elk leven te omvatten. Het betrekt ons in het ontwikkelen van wat we ‘groot gewaarzijn’ kunnen noemen. Dit is een gevoel van diepgaand gewaarzijn wat egoïsme niet in zijn middelpunt heeft staan. Het ontwikkelen van metta is een langzaam proces, het duurt eerder jaren dan maanden maar vanaf het begin van dit proces voelen we de voordelen. We beginnen langzaam de laag van een dood gevoel weg te halen dat we door de jaren heen ontwikkeld hebben dat ons zo’n gevoel van afzondering geeft. We worden ons meer bewust van de vriendelijkheid dat ook een deel van het leven is, van wat er om ons heen gebeurt op een alledaags niveau. We geven anderen iets meer tijd en zorg. We worden minder vatbaar om uit haat of frustratie te reageren. We hebben in ons leven een middel geïntroduceerd om op de voorgrond van ons gewaarzijn een verlangen te houden om echt menselijker te worden. Tevens hebben we een methode geïntroduceerd hoe we dit verlangen kunnen realiseren. Uiteindelijk gaat het erom hoe we met anderen omgaan en in de alledag houding naar onszelf toe waarin we metta kunnen manifesteren. Door het ontwikkelen van heldere intenties om dit te doen, door het beoefenen van de metta bhavana, worden onze negatieve gevoelens of patronen veel duidelijker. We worden ons meer bewust van de ondermijnende innerlijke stem, van de overkritische opmerkingen. We worden in toenemende mate gevoelig voor de emotionele kleur van ons bestaan, de emotionaliteit die zozeer de kwaliteit van ons eigen bestaan en de kwaliteit van onze bijdrage aan het leven van anderen bepaalt. In het begin kan dit soms verontrustend zijn. We worden ons bewust van de
www.de3juwelen.org
hoeveelheid negatieve gedachten en gevoelens die we hebben. We kunnen denken: “wat ben ik toch een slecht mens om zulke dingen te denken” maar dat is alleen maar een andere vorm van zelfhaat. We zullen moeten accepteren dat we allemaal, in verschillende mate, negatieve patronen hebben opgebouwd. Nu we een manier gevonden hebben om ze te veranderen, hoeven we ze niet meer te ontkennen of net te doen alsof ze er niet zijn. Aan de andere kant willen we ook niet in deze negatieve gevoelens zwelgen. Ze zijn en deel van het verhaal, maar alleen een deel. Met de beslissing om bewust aan het ontwikkelen van positieve emotionele condities te gaan werken, kunnen we ons verheugen om minder en minder in de greep van zulke negatieve gevoelens te vervallen. Het is niet zo dat we van de condities afkomen. Het is meer dat we ze doorzien waardoor ze de macht over ons verliezen. Het gaat erom om de draak een naam te geven. Dan veroorzaken ze in zekere zin, geen emoties meer en hebben ze daardoor geen macht meer over ons. Als we van het succes van een collega horen, kunnen er, zelfs na vele jaren van mediteren, nog steeds, bijvoorbeeld, oude gevoelens van jaloezie opkomen. Nu zijn we ons er echter van bewust waarom het zo is. We proberen het niet zo voor te doen komen alsof het er niet en we willen ze ook niet gaan rationaliseren. We kunnen het de juiste naam geven en vervolgens kunnen we het loslaten. Wat we leren is om veel gevoeliger te worden voor wat er in ons gebeurt. Niet in de zin van breekbaarheid, maar in de zin van een robuust, alert en levend gevoel voor jezelf.
De brahma vihara’s Het is het beste te beginnen door je op de metta bhavana te concentreren, de eerste brahma
37
Verander jezelf! vihara, om daarna de hele set te gaan doen. Het is echter zinnig om een algemeen beeld van de andere drie meditaties te hebben omdat ze verschillende aspecten van metta benadrukken en sommige valkuilen, die we tegen kunnen komen, scherp stellen. Metta is de fundamentele energie van “het goede” toewensen. Het wil het beste voor alle wezens. Soms kan deze energie abstract worden en wordt het meer een begrip waardoor je het contact met de realiteit verliest. Misschien hebben we zulke mensen al eens ontmoet, mensen die ons op een vliegveld bloemen willen verkopen of die aan ons op de straat gratis geschenken aanbieden. Ze hebben een stralende glimlach en een lege uitdrukking. Ook er zijn mensen die ‘te aardig’ zijn en ze willen dat alles ook ‘aardig’ is, wat natuurlijk erg aardig van ze is, maar soms krijgen we er de rillingen van. We krijgen van deze mensen een ongemakkelijk gevoel. Ze zijn erg aardig maar we voelen ons er ongemakkelijk mee, zowel zij en de situatie is eng. Ze zijn op een onwezenlijke manier positief. We zullen allemaal dit gevoel wel kennen. Misschien hebben we wel de ervaring dat wij dat kleffe gedoe teveel benadrukken. Maar het is er overal. Het ziet ernaar uit dat het in onze cultuur floreert. De commercie trekt rondom de feestdagen, zoals bijvoorbeeld moederdag, alles uit de kast, dergelijke gelegenheden waarbij we gebombardeerd worden met een sentimentaliteit die als positieve emotie gezien wordt. Het is erg gemakkelijk om dit soort dingen met metta te verwarren. Dit gebeurt als we in onze meditatie het gevoel met de ware aard van het leven verloren hebben. Ja, we kunnen mensen al het goede toewensen, maar de naakte waarheid is dat we allemaal lijden en soms ongelukkig zijn. Er is veel pijn in de wereld en in de levens van mensen die we kennen. De brahma vihara die na de metta bhavana komt is de karuna bhavana, het ontwikkelen (bhavana) van mededogen (karuna) en het richt zich rechtstreeks op dit lijden. Het kijkt lijden recht in het gezicht. In deze meditatie kijken we naar het lijden van onszelf en anderen vanuit metta. Mededogen ontstaat als we vanuit metta naar lijden kunnen kijken. Mededogen is een actief verlangen om te doen wat we kunnen
38
doen om lijden te verzachten. Zo stelt de metta meditatie-beoefening ons in staat om mededogen te ontwikkelen. Op haar beurt helpt het ontwikkelen van karuna ons te voorkomen dat onze metta te lieflijk en te zoetsappig wordt. Wanneer we op het lijden contempleren, kunnen we ons nogal neerslachtig gaan voelen. Er is zoveel lijden om ons heen. Wat kunnen we effectief doen om te helpen? Is ons begrip van metta niet erg sterk dan kunnen we er wanhopig van worden. Dit is het punt waarop de volgende brahma vihara, de mudita bhavana, het ontwikkelen van meevoelende vreugde in ons opkomt. We blijven welbewust stilstaan bij de positieve kant van het leven ter compensatie omtrent ons gevoel van het lijden in de wereld. Mudita is het vermogen om vreugde te voelen om het geluk van onszelf en anderen. We kijken met metta naar ons eigen geluk en welzijn en naar dat van anderen. Gezien als een aspect van metta, is dit de reactie vanuit metta als het vreugde ontmoet, of in onszelf of in anderen. Het is iets raars maar soms zijn we blijer met de zorgen van anderen dan met hun vreugde. We kunnen als een klokkende hen om iemand heen hangen en sympathieke geluiden laten horen als ze in moeilijkheden zitten of even zwaar zitten. Als iemand echter werkelijk gelukkig is kunnen we ons ongemakkelijk en zelfs bedreigd voelen. Deze neiging om het moeilijk te vinden om op een positieve manier te reageren op dat wat anderen bereiken en op hun vreugde is gebaseerd op ons verlangen om onszelf met anderen te vergelijken. Het is alsof de vreugde van iemand anders iets van ons wegneemt, ons doet vervagen. Dit is een kenmerk van onze cultuur: het wordt ons geleerd dat we alles wat we willen kunnen krijgen behalve als iemand anders het eerst heeft. We zullen het een bron van grote vreugde vinden wanneer we ons in het geluk en in de blijheid van anderen kunnen verheugen. We kunnen deze kwaliteit bewust ontwikkelen met de mudita bhavana. Het is zeker een onmisbaar aspect van metta. De laatste van de vier brahma vihara’s is het ontwikkelen van gelijkmoedigheid en wordt upekka bhavana genoemd. Het is een soort combinatie van de andere drie. Het is niet een koude, afstandelij ke, niet-emotionele
Groter gewaarzijn gelijkmoedigheid maar meer een warmte, een vrijgevigheid die gecombineerd is met een realistische en gebalanceerde kijk op dingen. Het ziet de dingen zoals ze zijn. Als het ver ontwikkeld is, is het bijna Inzicht. Het ziet de vergankelijkheid en de geconditioneerde aard van alles. Het ziet dat uiteindelijk geen enkel wezen een “eigen ik” heeft. Tegelijkertijd reageert het met mededogen en vreugde op het lijden en de voorspoed van deze zelfde wezens. Het wordt niet overmand door wat het ervaart. Dit maakt het kringetje rond omdat er een gevaar bestaat dat, als we gelijkmoedigheid ontwikkelen, onze emoties teveel los van ons gaan staan. Als we geen contact meer hebben met de echte wereld en geen contact meer hebben met onze emotionele warmte, ons f u n d ame n t e e l g e vo e l va n zo r g e n vriendelijkheid en onze fundamentele solidariteit met anderen, dan kunnen we misschien gaan voelen dat we boven alles staan. Eigenlijk zijn we dan van onszelf vervreemd. Dan gaan we terug en beginnen opnieuw met het beoefenen van de metta bhavana. Ik hoop dat dit voldoende is om je een beeld van deze andere meditaties te geven. Zoals ik eerder zei is het waarschijnlijk niet geschikt om ze als op zich zelf staande meditaties te doen als je net begint met mediteren. Je hebt een stevige basis van metta nodig om de brahma vihara’s effectief te kunnen gebruiken. Je moet ook de tijd hebben om ze regelmatig te doen wil je er wat aan hebben. Blijf je herinneren dat metta al deze aspecten ook heeft. We kunnen metta zien als een soort licht dat uit verschillende kleuren is opgebouwd, karuna, mudita en upekka. Het is alsof het witte licht van metta deze stralen onthult zodra ze met de verschillende aspecten van het leven in aanraking komen. Als we ons gevoel voor de metta meditatie kwijt zijn geraakt, kan het ons helpen om onszelf af te vragen of we niet te eenzijdig geworden zijn, of we niet teveel afgescheiden zijn van de menselijke ervaringen van vreugde en lijden. De metta bhavana is een proces om de wereld in al zijn aspecten voor je te openen. Vaak denken we: “dat kan ik niet doen, dan doe ik mezelf pijn. Ik moet me tegen alle enge dingen die buiten me zijn beschermen”. Het ontwikkelen van metta geeft ons niet alleen een open hart maar ook een moedig hart. In India wordt gezegd dat als je als je door de jungle
www.de3juwelen.org
loopt, dat je dat het beste in gezelschap van een heilige kunt doen, iemand die haat vervangen heeft door liefdevolle vriendelijkheid om zodoende veilig te zijn voor aanvallen van wilde dieren. Daar waar sterke metta is, is geen angst. Zelfs wilde dieren kunnen een gevoel van liefde en onbevreesdheid aanvoelen.
Innerlijk licht
licht,
uiterlijk
In Kenwood House in Hampstead Heath, één van de grootste en meest mooie open ruimten in Londen, is een kleine kunstcollectie waaronder een Vermeer en een Rembrandt zijn. Deze 2 werken hangen in dezelfde ruimte die verder erg Spartaans is. Het schilderij van Vermeer is laat een jonge vrouw zien die op een gitaar speelt. Ze zit, op de muur achter haar hangt een schilderij van een landschap. Dit schilderij heeft bijna een fotografische helderheid, omdat ieder detail erg verschillend is. Dezelfde zorg is zowel aan de schilderijlijst van het schilderij op de achtergrond als aan de weergave van de delicate handen van het meisje op de voorgrond gegeven. Het is alsof de hermelijnen garnering op het jasje van het meisje warm en zacht aanvoelt als je het aan zou raken. De intimiteit van het schilderij wordt verhoogd door de richting waarin het meisjes staart. Ze kijkt naar rechts, naar een onzichtbaar persoon, misschien haar vader of moeder die net de kamer is binnengekomen om haar te horen spelen. Aan de tegenoverliggende muur, waar je naar kijkt als je binnenkomt, hangt een zelfportret van Rembrandt op latere leeftijd. Rond die tijd loopt zijn roem en fortuin ten einde. Zijn leven loopt ook ten einde. Het schilderij is erg donker. Zijn mantel en baret zijn met grove penseelstreken weergegeven en de achtergrond is onduidelijk. Het aandachtspunt op dit schilderij is dit oude gezicht dat ons aankijkt en dat met veel detail met ontzaglijk raffinement geschilderd is. De verf is vele malen overgeschilderd en geeft het gezicht een oude structuur. Het rechteroog trekt in het bijzonder de aandacht. Zodra je de kamer binnenkomt voelt het alsof je door deze oude man, die naar je kijkt, vanaf het donkere canvas, aangetrokken wordt. Je voelt je verplicht er naar toe te gaan en voor hem te gaan staan. Je hebt het voorrecht daar te
39
Verander jezelf! staan waar Rembrandt gestaan zou hebben toen hij het schilderde. Dit is zo’n sterk beeld dat het voelt alsof de verrezen Rembrandt zelf naar je kijkt. Hij kijkt naar jou. Het is soms moeilijk om je van de blik van deze oude man af te wenden. Zijn blik is voor mij een blik van metta. Het kent geen plaats waar het niet naar toe kan gaan, en het gaat overal met intense liefde naar toe. De onvoorwaardelijke onbevangenheid waarmee Rembrandt naar zichzelf kijkt is ook mededogen. Zijn zelfeerlijkheid en mededogen zijn twee kanten van één hetzelfde. Als je je rug naar hem toe keert vang je een eerste glimp op van het schilderij van Vermeer. Het verbaast me dat zo’n contrast zo fantastisch kan harmoniseren. Ze doen meer dan elkaar complementeren, meer dan elkaars tegenpolen zijn. Ze werken samen, het is alsof ze samen communiceren. Je bent blij dat de ogen van Rembrandt smullen van zo’n mooi schilderij. Beide schilderijen gaan in wezen over licht. In de Rembrandt zit een inwendig licht van zelfkennis terwijl Vermeer het meisje en haar omgeving met zo’n gedetailleerde helderheid schildert dat het een uitwendig licht van objectieve kennis uitstraalt. Het is hetzelfde licht dat met een enorme kracht zowel naar binnen als naar buiten is gericht. De Vermeer creëert en fantastisch gevoel van ruimte, helderheid en gelijkmoedigheid, maar ook van zorg en bijna van gevoeligheid. Je vertrouwt de man die dit geschilderd heeft. Je reageert op de kwaliteit van helderheid en inzicht. En je weet dat Rembrandt je in de gaten houdt. Daar sta je in deze ruimte in het midden van Londen en je komt deze 2 schilderijen tegen. Terwijl je daar was kwamen en gingen
40
andere mensen. Sommigen zagen deze schilderijen nauwelijks en bij anderen zag je een gevoel van herkenning alsof ze zichzelf herkenden. De emotionele waarde van deze schilderijen is er op gebaseerd dat het zichzelf uitdrukt in diegene die er naar kijkt. De kwaliteiten die we in meditatie ontwikkelen zitten in onszelf en ze zijn er als ons potentieel net zoals het potentieel van een vogel die in een ei zit. Een ei is geen vogel, het is wat het is, een ei, maar het heeft het potentieel helemaal te veranderen. Wij hebben hetzelfde potentieel. En ei verandert natuurlijk onder invloed van biologische krachten, terwijl wij door de kracht van zelf-gewaarzijn veranderen. Biologie zal een vogel voortbrengen terwijl zelf gewaar-zijn een alom aanwezig gewaarzijn en universele metta zal voortbrengen. Strikt genomen is deze kwaliteit van onze geest niet een kwaliteit van onze eigen geest. Het is zeker afhankelijk van het bewustzijn van het individu om het te laten ontstaan. Is het ontstaan dan overstijgt het het individu. Het beeld wordt met grote elegantie door Shunruy Suzuki weergegeven als hij over ‘groot bewustzijn’ praat, de geest die geen beperkingen heeft, als tegenovergestelde van ons klein bewustzijn, de geest die bij ons hoort en alleen maar met zichzelf bezig is. Groot bewustzijn kan met ons communiceren door prachtig kunstwerk en door spiritueel onderricht. Groot bewustzijn wordt niet alleen direct door meditatie ontwikkeld maar wordt ook indirect ontwikkeld door bijvoorbeeld het waarderen van kunst, natuur en onszelf als een unieke en universele uitdrukking van het leven.
5. Meditatie levend houden We hebben al gezien dat meditatie niet een zaak is om technieken op een robotachtige manier toe te passen. Het draait meer om het gebruik van een eenvoudig concept of intentie en dat concept op een heldere en gestructureerde manier toe te passen. De structuur van de meditatie helpt ons om onze creativiteit te ondersteunen en om die niet kapot te maken. In dit hoofdstuk behandel ik een paar eenvoudige manieren om naar onze meditatie te kijken. Dit helpt ons om het fris en levend te houden net zoals bij de eerste keer toen we mediteerden.
Intentie Het is erg belangrijk dat we een duidelijk beeld van onze bedoeling, van onze richting, hebben. We moeten helder hebben wat we willen gaan doen namelijk: duidelijkheid en vriendelijkheid ontwikkelen. De allerbelangrijkste factor in onze meditatie is het verlangen, of intentie, om gewaarzijn en metta te ontwikkelen. Zolang die wilskracht er is maakt het in zekere zin niet zoveel uit wanneer je geen sterk geconcentreerde meditatie hebt. Je zult toch, na verloop van tijd, merken dat het effect zal hebben. Begin je, bijvoorbeeld, elke dag een half uur met het ontwikkelen van metta, dan zul je snel het effect van je inspanning op je dagelijkse leven gaan merken. Ook al heb je tijdens de meditatie geen sterk metta gevoel, toch zal het de rest van je leven beïnvloeden. Dit komt omdat je ten minste een intentie gecultiveerd hebt om metta te ontwikkelen. Er is geen reden om je over elke meditatiesessie veel zorgen te maken. Moedig meer de houding aan dat je datgene wat je in meditatie ontwikkelt over de rest van je leven uitsmeert. Een duidelijke of heldere intentie ontwikkelen is heel wat anders dan krampachtig een beeld vasthouden van hoe de meditatie moet gaan. Als we beginnen met mediteren is het heel normaal om een ervaring
www.de3juwelen.org
te hebben die je als sterke meditatie kunt omschrijven. Dit kan gedeeltelijk komen door het zogenaamde ‘beginnersgeluk’. Beginnersgeluk is het ontvankelijk zijn om te ervaren van dat wat er is. Het betekent dat we een sterkere interesse hebben in het meditatieproces dan dat we kijken naar resultaten. Maar na een tijdje mediteren hebben we een idee van wat we kunnen ervaren. We voelen ons gefrustreerd als we niet hetzelfde concentratieniveau bereiken als de dag ervoor. Onze ervaring in meditatie is per definitie subjectief. Het is afhankelijk van waar we aan gewend zijn. Zodra we aan een bepaald niveau van gewaarzijn gewend zijn voelt het niet meer hetzelfde als toen we het de eerste keer bereikten. Het is alsof je naar een film gaat die de hemel in geprezen is. Zelfs als het een goede film is voel je je bedrogen omdat je verwachtingen te hooggespannen waren. Wat er in het geval van meditatie gebeurt, is dat dezelfde sterke ervaring minder sterk aanvoelt zodra we er aan gewend zijn. Dan hebben we een intentie vervangen door een verwachting. Een verwachting dat we iets zullen ervaren wat we als een goede ervaring hebben leren kennen. Hoe meer we uit verwachtingen gaan mediteren hoe moeilijker het voor ons wordt om bij datgene te blijven wat op dat moment echt gebeurt. Het is dit vermogen om te waarderen wat er gebeurt dat we ‘beginnergeluk’ noemen. Je zou verwachten dat de term ‘beginnergeluk’ wijst op een onvolwassen houding maar dat wordt er niet mee bedoeld. Belangrijk is het vermogen om te proberen het gevoel van ontvankelijkheid te behouden of elke keer weer her te ontdekken. Als we proberen om een vorige ervaring te herhalen, zullen we teleurgesteld worden. De echte vreugde van meditatie is dat we niet weten wat er gaat gebeuren elke keer als we gaan mediteren. Dit is wat een beginner van nature voelt.
41
Verander jezelf! Of we kunnen gemakkelijk in een bad van metta glijden of we kunnen vechten om wakker te blijven. We vinden het erg moeilijk om deze ervaringen niet als goed, slecht of neutraal te beoordelen. Ik vind het prettig om te zeggen dat er niet zoiets als een slechte meditatie bestaat, tenzij het een meditatie is waarbij we ons niet inspannen. Als we afgeleid zijn en we spannen ons iets meer in om terug te gaan naar het meditatie-object, dan is het een goede meditatie. We kunnen ons alleen maar inspannen als we een besef hebben van wat we aan het doen zijn, als we een intentie hebben. We moeten duidelijk zijn over wat het doel van onze meditatie is en tegelijkertijd een gevoel van openheid houden voor dat wat er in meditatie gebeurt. We proberen een heldere en flexibele geest te ontwikkelen, een geest die weet waar die naar toe gaat en die ook van de reis kan genieten. Dit concept van intentie van je doel is nauw verwant met wat we ‘ ge b a l a n ce e r d e inspanning’ no e me n . Gebalanceerd inspanning kun je zien als het middel waarmee we met onze fundamentele intentie voor het ontwikkelen van gewaarzijn en metta in een bepaalde meditatie werken.
Gebalanceerde inspanning Het concept van inspanning is belangrijk in meditatie. Mediteren is een erg actief proces, het is niet het volgen van instructies en afwachten wat er gaat gebeuren. We gaan actief met onszelf, met ons gewaarzijn aan de slag. Het is dit vermogen om invloed op de geestestoestanden te beïnvloeden dat het mogelijk maakt om te mediteren. We mediteren met ons zelf- reflecterend gewaarzijn. Alles binnen het boeddhisme is op het concept gebaseerd dat we door onze eigen inspanningen kunnen veranderen wie we zijn. Onze emotionele denkpatronen, de manier hoe we over onszelf en de wereld denken en voelen worden niet door God gegeven of door onze ervaringen in de vroege kinderen jaren vastgelegd. Door het bewust toepassen van gewaarzijn op onze geest kunnen we bepaalde emoties en gedragingen ontwikkelen zodat ze onze dagelijkse ervaringen gaan overheersen. De boodschap van de Boeddha was erg duidelijk. Hij vertelde ons dat we een echte keuze hebben over onze geestestoestand. Wat
42
nodig was, was een duidelijke intentie om meer gewaar en liefdevol te worden en het toepassen van de noodzakelijke inspanning om zo te worden, in het bijzonder inspanning in meditatie. Het concept van inspanning in meditatie moet anders gezien worden dan de manier waarop we inspanning normaal zien. We kunnen ons niet forceren anders te zijn. Ook kunnen we niet passief op meditatietechnieken vertrouwen om onszelf te veranderen. Wat in onze meditatie nodig is, is gebalanceerde inspanning, dit betekent het gepast toepassen v a n i n s p a n n i n g. W e ku n n e n t we e tegenovergestelde neigingen identificeren die onze meditatie stroom blokkeert, soms zijn ze er allebei in dezelfde meditatie, namelijk luiheid en je teveel inspannen, teveel moeten. Door gebalanceerde inspanning lossen we deze twee neigingen op wanneer we er ons bewust van worden. Ik kan me herinneren dat een vriend van me, toen hij meditatie-onderricht gaf, zoals meditatie leraren doen, zei: “ als de geest afdwaalt, haal hem terug”. Daarna zei hij: “dit betekent niet dat je het op een zelfde manier moet doen als een arrestatieteam van de politie die een ontsnapte gevangene op straat arresteert”. Wat hij bedoelde te zeggen was dat we door onze inspanningen de kwaliteit van de meditatie moeten proberen te ontwikkelen. We kunnen zeggen dat inspanning niet om een hoeveelheid gaat. Het heeft ook zijn eigen emotionele kleur die in overeenstemming met het meditatie object moet zijn. Met andere woorden: de inspanning moet toepasselijk zijn. Sommigen van ons houden van een harde en gedisciplineerde aanpak en proberen zoveel mogelijk metta uit hun onwillige hart te persen. Anderen gaan makkelijker met de stroom mee, waar de stroom hen ook heen voert. Het is een goed idee om te weten wat voor type we zijn. Deze neigingen wijzen op onbewuste houdingen die we waarschijnlijk, bij alles wat we doen, hebben. Het beeld van gebalanceerde inspanning, in het bijzonder in de relatie met de adem, wordt soms opgeroepen door de gedachte dat je een klein zangvogeltje in je handen houdt. Houd je het te stevig vast dan vermorzel je het delicate beestje. Houd je het te los dan vliegt het weg. Dit klinkt misschien wat eenvoudig maar het is niet zo gemakkelijk omdat het niet
Meditatie levend houden genoeg is om te denken dat we weten wie we zijn. We moeten gevoelig zijn voor dat wat we echt ervaren en niet vertrouwen op het beeld wat we van onszelf hebben. Dit is een interessant gebied waarover ik een lievelingstheorie heb. Ik denk dat mensen ‘die moeten’ zichzelf als lui zien en luie mensen zichzelf als ‘moeten’ zien. Als je er over nadenkt, klinkt het logisch. Als we denken dat we lui zijn gaan we ons waarschijnlijk harder inspannen om iets doen. Ongeacht wat we ermee bereiken zullen we nog steeds denken dat het niet genoeg is omdat we lui zijn. Daardoor verplichten we onszelf om meer te doen. Als we, aan de andere kant, denken dat we dat type mensen zijn die voortdurend teveel doen, zullen we altijd tegen onszelf zeggen dat we het rustiger aan moeten doen. Ik weet zeker dat we allemaal wel eens iemand ontmoet hebben, of misschien met iemand gewerkt hebben, die altijd zegt hoeveel hij doet maar die het eigenlijk niet voor elkaar krijgt om iets doen. Vervolgens zijn er mensen bij wie alles vanzelf lijkt te gaat. In één van onze retraitecentra hadden we een kok waar je met plezier naar keek. Hij kookte vaak voor honderd of meer mensen en toch leek het alsof hij alle tijd van de wereld had om het te doen. Hij kon de meest fantastische maaltijden bereiden zonder bezweet te worden. Als je wel eens geprobeerd hebt om voor zoveel mensen te koken, zul je weten hoe nerveus je hiervan kunt worden. Interessant genoeg werden de koks in Zen-kloosters gekozen op basis van wat ze in
www.de3juwelen.org
meditatie bereikt hadden. De gedachte is dat de kwaliteit van de energie die je voor het bereiden van het eten had in het eten kwam en een effect had op degene die het at (misschien een verontrustende gedachte voor degene die vaak fastfood eet). Of je het nu wel of niet met mijn theorie eens bent, het blijkt dat een geschikt niveau en kwaliteit van inspanning voor meditatie je doel is. Inspanning die te hard of te zacht is, te weinig of teveel heeft de neiging om onze aandacht van het object van je aandacht weg te nemen. Het enige wat we uiteindelijk nog kunnen doen is ons meer of minder in te spannen en te kijken wat er gebeurt. We zullen snel gevoelig worden voor de verschillende kwaliteiten van inspanning die we kunnen toepassen. Zo krijgen we een gevoel om onze inspanning in de meditatie te balanceren. Neem niet aan dat je het al weet. Probeer het uit. Als je merkt dat je het meditatie-object kwijtraakt, kijk of je het niveau van inspanning kunt verhogen zodat je je weer op het meditatie object kunt focussen. Als het verhogen van je inspanning het nog moeilijker maakt om bij je meditatie-object te blijven, probeer de inspanning die je maakt te ontspannen. Dit is echt een zaak van aanvoelen, die je met vallen en opstaan zult moeten ontwikkelen. We kunnen misschien een beter beeld van het balanceren krijgen als we meer aandacht geven aan de aspecten van onszelf die betrokken zijn bij het beoefenen van meditatie.
43
6. Energie in meditatie balanceren Een andere benadering van het begrip van balanceren in meditatie is door een eenvoudig ervaringsmodel in drie gebieden te verdelen, nl. gedachten, emoties en het lichaam. Ben je in je meditatie goed geconcentreerd, is er een soort samensmelting van deze drie gebieden tot één ervaring van gewaarzijn. Over het algemeen kunnen praten we over “gescheiden gebieden” van onze ervaring. We kunnen eenvoudig stellen dat deze drie gebieden in ons gewaarzijn samen moeten komen om een gevoel van compleetheid en integratie te creëren waardoor onze meditatie zich zal verdiepen. De meditaties zelf stimuleren dit integratieproces van het hoofd, het hart en het lichaam. Maar er zullen tijden zijn dat onze meditatie vlak of droog aanvoelt, of saai en kleurloos is, ook al zijn we goed op het object gericht. Als dat je ervaring is, is het verstandig om te controleren of je soms hoofdzakelijk gefocust bent op een mentale ervaring door de ademhaling te tellen alsof je schapen telt. Dan wordt het de hoogste tijd om weer een verbinding met de emotionele rijkdom en vreugde van de ademhaling te maken, en de adem in je lichaam te voelen zoals je de wind in je gezicht voelt waait als je langs de oceaan loopt. Dit is een erg eenvoudig model om te onthouden. Deze drie factoren moeten we allemaal ervaren voordat we ons tevreden kunnen voelen. We hebben het belang van ons lichaam en het hebben van emoties al gezien als we gaan mediteren. We zullen er iets meer op in gaan met betrekking tot dit concept van balanceren. Maar eerst gaan we gedetailleerd kijken naar het gebied van de gedachten, of mentale activiteit.
Gedachten Gedachten krijgen soms een slechte naam als we gaan mediteren. Veel mensen hebben het idee dat mediteren over het ontsnappen van
www.de3juwelen.org
gedachten gaat. Wel is het waar dat we ontsnappen van iets wat vaak voor denken doorgaat maar wat in de werkelijkheid niets anders is dan mentale ruis, die veroorzaakt wordt door over-stimulatie. In de kunst van het mediteren spelen gedachten, die helder en gericht zijn, een erg belangrijke rol. Ik vraag me af of het ‘hart’ van meditatie in bepaalde kringen niet teveel aandacht krijgt. Het ziet er soms naar uit dat we het risico lopen om in een soort sentimentele kletserige spiritualiteit te vallen. Vaak denken mensen, dat het spirituele tegen het rationele ingaat. Maar dit is niet waar. Het klopt om te zeggen dat we ons met onze beoefening richten op het overstijgen van het eigenlijke rationele maar daarnaast trachten wij ook om voorbij het emotionele en lichamelijke te gaan. Woorden zoals ‘inzicht’ en ‘verlichting’ impliceren duidelijk een gevoel van mentale helderheid. Heldere en gerichte gedachten zijn noodzakelijk gereedschap om ons te helpen gefocust te worden. Het heeft zijn beperkingen maar weinigen van ons zijn er nog tegen aangelopen. We passen twee hoofdtypen gedachten in meditatie toe. Deze worden ‘initiële gedachten’ en ‘doorgaande gedachten’ genoemd. Het zijn beiden gedachten. Het verschil is dat het ene een gedachte is die op zichzelf staat terwijl het andere een gerichte gedachtestroom is of een beschouwing van een mentaal object. Initiële gedachten Dit is een eenvoudig ‘concept’ om ons te helpen om terug te keren naar ons meditatieobject of meditatiedoel. Het kan een enkel woord of een korte zin zijn waar we aan denken, zoals iets tegen jezelf zeggen om wakker te worden als je slaperig wordt. Het hoeft geen woord te zijn. Het kan een beeld zijn, zoals de voorstelling van een helder licht om wakker te worden. In de metta bhavana kunnen we initiële gedachten goed gebruiken om metta te
45
Verander jezelf! stimuleren. We kunnen een enkel woord gebruiken, zoals ‘zorg’ ‘vriendelijkheid’, ‘liefde’ of een korte zin zoals: “dat ik gelukkig mag zijn”. Soms vraag ik mensen om in zichzelf hun naam te zeggen als een manier om terug te keren naar dat wat ze ervaren. Er zijn ontelbare manieren hoe we dit type denken kunnen gebruiken. In het bijzonder kan dit goed in de eerste fase waarin we onze focus aan het opbouwen zijn om de neiging te corrigeren als we het meditatieobject kwijtraken nadat we een bepaald niveau van concentratie hebben bereikt. Hier is een eenvoudige oefening om je te laten zien hoe snel je een gedachte in je gewaarzijn kunt laten vallen / zetten. Stel je voor dat, wanneer in een je meditatie-houding zit, je lichaam een diepe bron is en dat je een kiezelsteentje in de bron gooit. Nadat de kiezelsteen het water heeft geraakt, gaat het in spiralen dieper en dieper de bron in totdat het op de bodem valt. Stel je voor dat de kiezelsteen die op de bodem van de bron ligt zachtjes trilt en dat deze trillingen het water in beweging zetten. Op deze manier kunnen we een gevoel krijgen dat het mogelijk is onszelf op een diep niveau te kunnen beïnvloeden door een eenvoudige gedachte of een beeld te gebruiken. Zodra we het algemene principe doorhebben is het eenvoudig om de kiezelsteen te vervangen door iets waar we wat mee kunnen of we kunnen de ideeën associëren door misschien wat op de kiezelsteen te schrijven. Ik heb deze oefening niet beschreven omdat ik denk dat je het moet doen, tenzij het je erg aanspreekt, maar om aan te geven dat, als we in meditatie gedachten gebruiken, we het gewicht moeten geven. Als we een denkbeeld gebruiken, moeten we het de tijd geven om in ons te resoneren. We moeten onszelf de tijd geven om op onze gerichte gedachten te reageren. Tenzij we ons beeld de ruimte en de energie geven, heeft het anders weinig kans van slagen. In de metta bhavana heeft het geen zin om de woorden: “dat ik gelukkig mag zijn“ als een papegaai te herhalen, zoals de naald van een plaat die is blijven hangen. We moeten de betekenis van de woorden kunnen voelen. Dit betekent dat we onze verbeeldingskracht moeten gebruiken, niet in de betekenis dat we iets proberen te verzinnen maar op een manier dat we een beeld en zijn betekenis proberen
46
door te laten dringen. Merk de toon van je stem op als je dingen in jezelf zegt. Woorden drukken gevoelens uit en ze doen dit niet alleen op een abstracte manier, in een letterlijke betekenis, maar door de toon, de intonatie en door de intentie. Onze primaire relatie met taal is niet door de letterlijke betekenis maar door de emotionele samenstelling. Toen we jonge kinderen waren, lang voordat we de actuele betekenis van de woorden begonnen te begrijpen, waren we gevoelig voor deze emotionele samenstelling. Als we achteloos tegen onszelf zeggen: “dat ik om mezelf mag geven” kunnen we niet echt verwachten dat er wat gebeurt. Maar dezelfde woorden laten doordringen met verbeelding, met een emotionele kleur, kunnen wel de resonantie in ons geven waar we naar op zoek zijn. Als je met gesloten ogen zit, probeer je naam tegen jezelf te zeggen. Merk op hoe je het zegt. Probeer het met zachtheid en zorg te zeggen. Geef het de tijd om te kunnen voelen wat voor effect het op je heeft. Stel je voor dat het je lichaam ingaat en je lichaam vult. Probeer de eerste fase van de metta bhavana te doen met alleen je naam te noemen door jezelf terug te roepen naar jezelf. Doorgaande gedachten In meditatie betekent dit dat we een gedachtestroom, met een bepaald doel voor ogen, volgen. We gebruiken dit soort gedachten als we door onze lichamelijke ervaring gaan zoals in de lichaamsmeditatie. We gebruiken het in de metta bhavana als we aan de capaciteiten van een vriend denken, om ons gevoel van waardering voor hem te stimuleren. Het is normaal om goed geconcentreerd te zijn als je een meditatie leidt, als je een groep door een meditatie voert. Dan werkt de kracht van doorgaande gedachten. Later zullen we zien hoe we deze doorgaande gedachten kunnen gebruiken om ons te helpen sommige afleidende gedachten, die tijdens de meditatie bij ons opkomen, te overwinnen. In meditatie kunnen mentale activiteiten niet uitgeschakeld worden. Je moet de geest iets zinvols te doen geven, anders gaat hij er vandoor en doet hij waar hij zin in heeft. Op deze manier is onze geest net een klein kind. Er is veel energie en als deze energie niets te doen heeft, heeft het de neiging om een irritante
Energie in meditatie balanceren uitlaatklep te zoeken. Ik gebruik het woord ‘fascinatie’ vaak als ik de meditatie van het gewaarzijn van de ademhaling leer. Net zoals je kinderen in verrukking moet brengen, ze moet fascineren om hun aandacht vast te houden, zo moeten wij, volwassenen, gefascineerd worden door de ademhaling. Het belangrijkste is om gedachten niet als iets negatiefs te zien waar we vanaf moeten, maar om te leren ze zo te gebruiken dat ze onze meditatie verdiepen. Gedachten staan de meesten van ons ter beschikking. Als we ze niet gebruiken, komen we niet ver. Gedachten zullen altijd op de één of andere manier onze aandacht trekken. Het is bekend dat tijdens meditatie de bloedstroom naar de hersenen behoorlijk toeneemt en niet afneemt en het meer energie geeft, laten we er daarom het beste maar van maken. Om in een hogere geconcentreerde staat te komen hebben we één of beide manieren van denken nodig. Ze staan in sterk contrast tot de manier waarop onze geest normaal werkt. Als we onze ogen sluiten en aandacht geven aan wat er mentaal in ons gebeurt zullen we zien, als we rustig geworden zijn, dat gedachten eenvoudigweg opkomen en verdere gedachten ont wi kkel e n i n e e n a s s oc i a t ief of onsamenhangend proces. We denken aan één ding en door associatie ontstaat er een ander ding en weer een ander, totdat we ons binnen niet al te lange tijd realiseren dat we een hele afstand afgelegd hebben vanaf de eerste gedachte, als we ons die tenminste nog kunnen herinneren. In dit soort mentale activiteit is geen reflectief gewaarzijn, er is geen soort gewaarzijn die we in meditatie ontwikkelen. Het lijkt wel alsof we niet weloverwogen denken maar of onze gedachten andere gedachten oproepen zonder dat we er iets over te zeggen hebben. Onze gedachten zijn mentale wezen, ongewenst en vergeten, die de neiging hebben om zonder een betekenisvolle toekomst rond te dolen. De echte bronnen van onze gedachten komen niet uit onszelf maar uit de aanhoudende informatie waaraan we ons blootstellen. Onze aandacht wordt voortdurend van het één naar het ander getrokken. Onze hoofden barsten door de woelige gedachten die gehoord willen worden. Door het algehele interne kabaal pikken we nooit een heldere boodschap op. Het gaat niet om de kwaliteiten van de gedachten, veel gedachten kunnen fantastisch zijn. Als we
www.de3juwelen.org
ze geen ruimte geven, doen we er ook niets mee. Veel mensen lezen het ene na het andere zelfhulpboek en hopen dat tenminste iets van deze wijsheid blijft hangen. Ze zijn bedrogen als het niet zo is. Als we echter teveel informatie in ons hoofd stoppen kunnen we het niet verwerken. En als de trek verdwijnt, verliezen we de smaak van wat we eten. Als het over gestimuleerd wordt is de geest erop gebrand zich uit te putten met denken, denken, denken. Het maakt niet uit waar hij aan denkt, hij is verslaafd aan denken. Meestal zijn we gaan mediteren omdat we van die voortdurende, rusteloze en zinloze mentale activiteit doodziek geworden zijn. We willen gemoedsrust. Maar dit type geest is net zoals een kind. We kunnen het niet in de hoek zetten en verwachten dat het stil zit. We moeten het iets te doen geven, iets wat het leuk vindt om te doen. Uiteindelijk zullen we iets vinden waardoor het rustiger wordt. Met geduld kunnen we onze geest leren ingenomen te zijn met een eenvoudige en prettige gedachtestroom. We zullen zien dat als de geest rustiger wordt dat dan ook de gedachten subtieler worden. We moeten dus denken om te kunnen mediteren. We moeten heldere en gerichte gedachten ontwikkelen die bij de meditatie horen die we doen. Dit zal natuurlijk ook zijn effect hebben op de rest van ons leven. We zullen zien dat we onze gedachten beter bij de dingen kunnen houden. We zullen ons denken als helderder en meer gefocust ervaren. Deze manier van denken heeft ook een positieve emotionele kwaliteit. We zullen zien dat zuiver en helder denken een aangename ervaring is. Voordat we verder gaan is het goed om een ander “soort denken” te noemen, die een belangrijke rol in meditatie speelt. Intuïtie Ik zie intuïtie als een subtieler niveau van gedachten en verbeelding. Het is het vermogen de geest in een bepaalde richting op een lichte en subtiele manier te stimuleren. Ik denk niet dat intuïtie aangeboren is maar dat je het aan kan leren door het ontwikkelen van een bepaalde mate van innerlijke rust. Door bewust met doorgaande gedachten of heldere initiële gedachten te oefenen bouwen we langzaam het vermogen op om onze geest meer intuïtief te gebruiken.
47
Verander jezelf! Op zeker moment zullen we zien dat de aanwijzingen die we onszelf geven niet altijd meer zo expliciet hoeven te zijn. De geest wordt in toenemende mate intuïtiever als het meer geconcentreerd wordt. Als we iemand goed kennen, hebben we soms de ervaring dat we hem / haar aan kunnen voelen. Zitten we met hem / haar op dezelfde golflengte dan kunnen we op erg subtiele signalen reageren. Dit is zo’n beetje wat er gebeurt als we in meditatie gewend zijn geraakt aan gerichte gedachten en we meer geabsorbeerd worden in ons meditatieobject. Afleidende gedachten, hoe betekenisvol ze ook kunnen zijn, kunnen ons helemaal uit de meditatie halen omdat de kwaliteit van de energie niet overeenkomt met onze mentale staat. Het is net alsof je en winkelwagentje duwt; het gaat nooit daar naar toe waar jij het wilt hebben tenzij je het licht stuurt. Ik weet niet of homeopathische medicijnen op dezelfde manier werken. Het is interessant dat hoe meer het homeopathische middel verdund is het des te beter werkt. Veel van de middelen zijn zo ver verdund dat de chemische stof niet meer aantoonbaar is. Toch werken ze, ook bij dieren. Zwak of subtiel hoeft per definitie niet zwak te zijn. Het onmerkbare is per definitie niet onwerkbaar. Dat wat we intuïtie noemen, is een erg bruikbaar middel in meditatie. Het moet op je ervaring gebaseerd zijn en het kost tijd om het te ontwikkelen. Sommigen zeggen dat ze hier mee werken terwijl ze eigenlijk lui zijn. Vrije associatie, van het ene ding naar het andere gaan, kijken wat er gebeurt, is geen intuïtie. Intuïtie is de training van een erg fijn afgestemd gevoel dat door bewuste inspanning ontwikkeld is. Als we dit vermogen willen gebruiken moeten we eerst meer ervaren worden om onze geest op een heldere en gerichte manier te gebruiken. Na een poosje zal dit vermogen een natuurlijke, maar aangeleerde, reactie zijn en hoeft het niet langer op een moeilijk hanteerbare opzettelijke manier gebruikt te worden. Wanneer we het object van concentratie los kunnen laten We hebben gezien dat we zelfs voor het ontwikkelen van intuïtie veel discipline nodig hebben om ons denken te kunnen gebruiken. Er is ook een moment om het meditatie object, tot op zekere hoogte, los te laten. Zo kan de geest
48
zich losmaken van het focusobject waar we mee begonnen zijn. Ik zeg dit met wat tegenzin omdat het dan zo gemakkelijk is om door gedachten afgeleid te worden die op dat moment zo belangrijk lijken maar die eigenlijk geen enkele waarde hebben. Maar het zou ook fout zijn om slaafs bij het meditatieobject te blijven, ongeacht wat er in de geest opkomt. Mediteren is een langzaam proces om de verschillende delen van onze psyche te integreren. Soms worden verloren gegane schatten onverwacht blootgelegd die het waard zijn om naar gekeken te worden. Het probleem is dat het zo gemakkelijk is om rotzooi voor schatten aan te zien. Onze geest is in dit opzicht erg geraffineerd en zal ons voortdurend proberen af te leiden. Het is net als dromen. Er zijn mensen die denken dat je altijd alles over hun dromen wilt horen en dat al hun dromen van grote waarde en belangrijk zijn. Dat zijn ze natuurlijk niet, ook al zijn er zogenaamde ‘grootse’ dromen. Grootse dromen hebben een bepaalde kwaliteit die ze van normale dromen onderscheidt: ze voelen gewichtig aan. Het gaat niet zozeer om de inhoud maar om de structuur. Datzelfde kan soms ook in meditatie gebeuren. Net zoals bij de grootse droom is het verstandig om er aandacht aan te geven. Stel dat je geen echte herinnering meer hebt van voor je zevende levensjaar en onverwacht komt er een levendig beeld naar boven van toen je vijf jaar was. Wat doe je dan? Zie je dit beeld dan als een afleidende gedachte en ga je vervolgens terug naar de ademhaling? Zelf denk ik dat je soms met deze dingen mee moet gaan en moet kijken waar ze naar toe voeren. Het is echter de geconcentreerde geest die deze ervaring op laat komen. Wanneer je vervolgens de meditatie volledig laat gaan, dan zul je ook de schat weer kwijtraken. Het is meer zaak om het meditatieobject van concentratie, de adem of metta, op de achtergrond van de nieuwe ervaring te houden. Dit is heel wat anders dan dagdromen. Het is net zoiets als een grootse droom, luister ernaar, maar houd tegelijkertijd contact met de meditatie. Dit is niet gemakkelijk. Over het algemeen geldt dat we ons niet mee laten voeren, weg van het meditatieobject, door allerlei interessant lijkende bijzaken. Het is het beste om niet over belangrijke ervaringen na te denken die in meditatie opkomen totdat ze
Energie in meditatie balanceren opkomen, hetgeen echter niet vaak zal gebeuren. Mensen die ‘belangrijke ervaringen’ hebben, boeien hun vrienden elke dag met hun volledig gedetailleerde ‘grootse dromen’.
Emoties Het boeddhisme is in het verleden vaak op buitenstaanders overgekomen als een behoorlijk passieloze zaak - een impressie die niet geholpen wordt door het feit dat de term voor het boeddhistische doel, nirvana, gewoonlijk vertaald wordt met ‘uitroeiing’. Waar we naar toe werken is eigenlijk niet een staat zonder gevoel, maar meer wat ik graag een zuivere passie noem. We proberen passie met gewaarzijn te laten doordringen, door het bij elkaar brengen van wat we het hart en de geest noemen, naar een geïntegreerd geheel. Mediteren zonder emoties zou een behoorlijk droge aangelegenheid zijn en het zou niet mogelijk zijn om onze interesse er erg lang op te kunnen richten. Emotie is - zoals het woord zelf al suggereert - datgene wat ons echt in beweging zet. Zonder enige mate van emotionele betrokkenheid in de meditaties zou er niet echt veel gevoel van vreugde zijn en geen echte motivatie om ze te doen. Tot op zekere hoogte kunnen we er voor kiezen om over iets na te denken. Het is echter veel moeilijker om ervoor te zorgen dat we iets voelen. Emoties zijn, in allerlei vormen, altijd in ons aanwezig. Emoties (letterlijk vertaald met ‘naar buiten bewegen’) komen bij ons boven waardoor we ons er bewust van kunnen worden. Als we niet toestaan dat ze opkomen, als we niet toestaan dat ze zich in onze geest kunnen manifesteren, als we het bestaan ervan ontkennen zullen ze zelf een sterke negatieve uitlaatklep vinden om zichzelf kenbaar te maken. Een extreem voorbeeld is de manifestatie van bepaalde lichamelijke ziektes die veroorzaakt worden door o.a. het onderdrukken van emoties. Onderzoek heeft aangetoond dat mensen die op vrij jonge leeftijd een hartaanval krijgen vaak mensen zijn die slecht met hun gevoelens om kunnen gaan. Het lijkt alsof het hart niet langer de niet-uitgedrukte emoties kan verdragen waardoor het uiteindelijk barst. We hebben ons al eerder beziggehouden met bepaalde aspecten van het proces om zowel ons lichaam alsmede gedachten te gebruiken om met gevoelens en emoties in contact te
www.de3juwelen.org
komen. Ik wil er iets meer over zeggen, omdat dit een erg belangrijk gebied is. Het boeddhisme maakt een scherp onderscheid tussen de termen ‘gevoel’ en ‘emotie’. ‘Gevoel’ heeft een behoorlijk beperkt referentiegebied. Het betekent de eenvoudige reactie van plezier of aversie op onze ervaringen van lichamelijke gewaarwordingen. Emoties, aan de andere kant, zijn meer complexe reactiereeksen die ontstaan doordat onze gevoelens met ons totale “menszijn” in contact komen. Op deze manier zijn gevoelens lichamelijk bepaald, terwijl emoties veel meer bepaald worden door onze psychologische conditionering. Gevoelens die gebaseerd zijn op lichamelijke gewaarwordingen hebben duidelijk een sterk effect op onze emotionele staat. Plezier kan er toe bijdragen dat wij ons gelukkig voelen terwijl pijn of ongemak het tegenovergestelde kan bewerkstelligen. Hetzelfde geldt op het mentale niveau. Als we onder stress staan, door gevoelens die overbelast of genegeerd zijn, voelen we ons ongelukkig. Als we daarentegen opgaan in een interessant project zullen we ons gelukkiger voelen en zullen we meer energie hebben. Tot zover is het duidelijk. We kunnen deze verbinding tussen gevoelens en emoties in meditatie gebruiken. Om te beginnen gaan we het lichaam op een comfortabeler manier voorbereiden. We stimuleren een gevoeligheid voor de ervaringen die in het lichaam zijn, in het bijzonder de aangename ervaringen. Dit hoeven alleen maar gevoelens van rust of ontspanning te zijn. De bedoeling is echter dat we er bij stil staan. Door voor onze fysieke sensaties dit soort interesse te hebben worden onze emotionele staten gevoed. We kunnen ook de verbeeldingskracht gebruiken om wat plezierige gewaarwordingen op te laten komen. Neem bijvoorbeeld de eenvoudige sensatie van de adem die de borstkas langzaam opent, van de borstkas die langzaam met de inademing vergroot wordt en die zich vervolgens met de uitademing weer ontspant. Als we aan deze gewaarwording de gedachte toevoegen als we inademen, het lichaam zich voor het leven opent en wij de indruk hebben dat we ons volledig aan dat leven geven als we uitademen, dan zullen we ervaren dat die gedachte onze ervaring versterkt en de sensatie de gedachte ondersteunt. We kunnen een soort positieve feedback tussen die twee opzetten.
49
Verander jezelf! Samen zullen ze een emotionele respons binnenin ons stimuleren. Als gevolg hiervan zal het de ervaring van de ademhaling verdiepen en zal het onze geest toestaan om meer en meer in beslag genomen te worden door de meditatie. De eerste fase van de metta meditatie kan min of meer volledig op dit niveau uitgevoerd worden door aandacht aan het lichaam te geven en door de verbeeldingskracht en de vreugde van onszelf als een fysieke ervaring, een vreugde van ons fysieke zelf, aan te moedigen. We kunnen, bijvoorbeeld, onze aandacht naar het gebied rondom ons hart brengen en de adem toestaan dit gebied te openen, terwijl we een beeld toestaan van warmte of een zacht licht dat rustig in onze borst ontstaat en zich door ons lichaam uitbreidt. Het geeft waarschijnlijk een positieve emotionele respons naar onszelf toe. We wensen onszelf feitelijk alle goeds toe - we gebruiken alleen in de stimulatie van metta een andere benadering. Een andere manier om onze emoties te stimuleren om deel van onze meditatie ervaring te worden is door onze gedachten op een directe manier te gebruiken. We kunnen een idee of een herinnering in gedachten nemen die in ons een emotionele resonantie geeft. Soms lees ik zelf een gedicht vóór ik ga mediteren, een gedicht dat ik goed ken en waarvan ik weet dat het een emotionele gevoeligheid aanmoedigt. Ik neem altijd een paar boeken met gedichten mee op retraite. Ik vind niet alleen dat bepaalde gedichten me helpen om een direct contact met mijn emoties te maken, maar ook vind ik dat het gewaarzijn dat ik opbouw als ik veel mediteer, mij helpt om mijn begrip en de waardering voor de gedichten te verdiepen. Na verloop van tijd lijkt het mij toe dat bepaalde gedichten positief geladen kunnen worden - door ze te lezen is het zoiets als jezelf op een emotie- batterij aan te sluiten. Ik weet zeker dat hetzelfde geldt voor visuele kunst en muziek. Boeddhistische meditaties worden traditioneel beoefend in een context die toegewijd en ontworpen is voor het ondersteunen en aanmoedigen van de ontwikkeling van gewaarzijn en vriendelijkheid. En die context bevat ook een s terk esthetisch e l e men t . P r a c ht i ge schilderingen sieren de muren en kunnen er devotionele verzen gezongen worden. Natuurlijk is het boeddhabeeld op het schrijn,
50
dat rust en mededogen uitstraalt, het middelpunt. Dit alles heeft tot doel om onze emoties bij onze beoefening te betrekken. Als we mediteren, lijkt het soms dat we genoeg emotionele energie hebben maar dat het van een andere soort is dan van wat wij als positief denken. Het is zeker niet ongebruikelijk om te ervaren dat als we een gevoel van metta naar onszelf proberen te ontwikkelen dat er dan eigenlijk een andere ogenschijnlijk tegenovergestelde emotie ontstaat. Het lijkt dat we vaak door een andere emotionele laag heen moeten dringen voordat we met metta in contact kunnen komen. Droefheid en boosheid komen in het bijzonder naar de oppervlakte. Ik denk dat deze emoties niet tegenstrijdig zijn met de ontwikkeling van liefdevolle vriendelijkheid. Sommigen van ons investeren een hoop energie om zulke emoties op armlengte van zich af te houden, terwijl ze eigenlijk substantieel een deel van de menselijke omstandigheid zelf zijn. Een ieder van ons lijdt aan gevoelens van eenzaamheid en isolatie - ze schijnen een deel te zijn van de prijs die we betalen voor het hebben van zelf reflecterend gewaarzijn. Op één niveau zijn we altijd alleen. We kunnen overigens nooit volledig zijn tenzij we een fundamentele verandering in de manier waarop we onszelf in relatie tot de rest van de realiteit ervaren maken. We hebben echter de neiging om te denken dat emoties zoals droefheid en kwaadheid slecht zijn, zelfs beschamend zijn en we doen wat we kunnen om te vermijden ze te ervaren. In meditatie creëren we een vaartuig, een totale context, waarin zulke gevoelens ervaren kunnen worden en we zouden niet bang moeten zijn om ze de ruimte te geven. We proberen ze in een context van gewaarzijn en metta te omvatten. Meditatie is niet een manier om zulke gevoelens te vermijden of om een perfecte innerlijke wereld te creëren, vrij van de meer pijnvolle aspecten van het menselijke leven. Het gaat meer over het creëren van een ruimte waarbij plek is om gevoelens te ervaren zonder de schadelijke effecten die ze onder andere omstandigheden zouden kunnen hebben. Niet uitgedrukte gevoelens zullen een manier vinden om gehoord te worden en om dat mogelijk te maken moeten we soms destructieve situaties creëren in de werkelijke wereld. Hoe meer deze gevoelens bewust zijn, natuurlijk, hoe minder we dat hoeven doen.
Energie in meditatie balanceren Ik heb mensen gekend die tijdens de eerste maanden van de metta-meditatie tot tranen toe geroerd waren. Het was alsof ze eindelijk de pijn konden voelen van wat vele jaren niet meer dan een niet geïdentificeerd gevoel was geweest. Deze mensen vormen geen uitzondering. Met meditatie nodigen we onze gevoelens in ons gewaarzijn uit. Hoewel het soms als erg pijnlijk kan worden ervaren, is het toch ook een grote opluchting om ons vollediger gewaar te zijn van de angsten en pijnen die in ons schemer-bewustzijn huizen. Uiteindelijk zijn het eenvoudigweg emoties. Hun destructieve kracht ligt niet in hun heldere ervaring maar in de schaduw van waaruit we zelf niet het licht van gewaarzijn kunnen brengen om het te laten schijnen. In ‘de herberg op Tamagawa station’ drukt de Zen dichter Ryokan de relatie tussen de zogenoemde positieve en negatieve gevoelens goed uit. Het schijnt dat we het ene niet uit kunnen sluiten zonder het andere uit te sluiten. In het midden van de herfst - de wind en de regen zijn nu op hun hoogste melancholie een zwerver, mijn geest is onafscheidelijk van de moeilijke weg. Gedurende de lange nacht, stromen dromen uit het kussen plotseling ontwakend, heb ik het geluid van de rivier met de stem van de regen verward. Meditatie laat ons zien dat we niet voor onze emoties hoeven weg te lopen, dat ze ons niet beheersen, dat ze komen en gaan - als we ze erkennen. Zelfs de meest vreselijke haatgevoelens, zonder dat we ze aanwakkeren of er oeverloos op ingaan, zijn nog steeds een deel van onze meditatie-ervaring. Als ze opkomen, is het belangrijk om ze te ervaren in het vaartuig van gewaarzijn, ze de ruimte te geven om te voelen, om een veilige context te creëren om ze te ervaren. In het volgende hoofdstuk zullen we dieper op negatieve emoties ingaan en hoe we er mee om moeten gaan. Ik wil iets meer zeggen over bedroefdheid, omdat ik geloof dat dit tot op zekere hoogte een positieve emotie is, tenminste op een beperkt niveau. Een manier om over het doel van boeddhistische
www.de3juwelen.org
beoefening te praten is te zeggen dat we proberen te aanvaarden hoe de dingen echt zijn. Ons lijden komt hoofdzakelijk door het niet volledig accepteren van het feit van vergankelijkheid. Volgens het boeddhisme is vergankelijkheid niet slechts één kenmerkende kwaliteit van de dingen maar is het de kenmerkende kwaliteit van alle dingen. Er is alleen vergankelijkheid. Op het eerste gezicht kan dit als een negatieve zienswijze op de wereld overkomen maar het is eigenlijk helemaal geen zienswijze. Het is zoals het is. Het is niet een manier om naar dingen te kijken maar naar de onontkoombare aard van de dingen zelf inclusief onszelf, vanzelfsprekend. We verzetten ons nogal volhardend tegen deze realisatie, we willen dingen hetzelfde houden, we willen dingen die blijvend zijn. Maar schoonheid is vanuit de kern ontstaan uit vergankelijkheid. Een echte ervaring van werkelijk genot en van vreugde die in de wereld en in relaties haalbaar is, is gebaseerd op de acceptatie van hun vergankelijkheid. En hierin ligt een gevoel van droefheid. Droefheid is de emotie die we proberen te vermijden in het onderhouden van een zienswijze die de volledige betekenis van vergankelijkheid ontkent. Deze emotie van droefheid moet gevoeld worden. Het zal aanwezig zijn totdat we het feit van vergankelijkheid uitvoeriger hebben geaccepteerd. Het lijkt me dat het vermogen om onszelf, anderen en de wereld om ons heen te waarderen, gekoppeld is aan een bereidwilligheid om droefheid te voelen. Niet een genotzuchtige sentimentele droefheid maar een droefheid die een vergroting van het hart naar de wereld is. Het is deze kwaliteit, volgens mij, die in de poëzie van Ryokan gevonden kan worden. Er is een volledige erkenning van droefheid en ook een beweging van het hart die verder gaat dan deze gevoelens. De beweging is van een individueel perspectief naar een meer universeel gevoel van hoe de dingen echt zijn. Als we emoties gaan erkennen wordt het voor ons mogelijk om ze te transformeren. Zolang we ons lijden ontkennen kunnen wij er niet creatief mee werken. Door meditatie proberen we een dieper en meer authentieke ervaring van onszelf te krijgen. Dit betekent niet dat we op een wonderbaarlijke manier het lijden overstijgen. Het betekent dat we ons openstellen voor de mogelijkheid om het te
51
Verander jezelf! doen.
Het lichaam We hebben ons al op zeker niveau met het lichaam bezig gehouden, zowel in hoofdstuk 1 als in de relatie met gedachten en emoties. Zoals we in de lichaamsmeditatie gezien hebben, proberen we onze ervaring in het hier en nu te plaatsen. We proberen onszelf toe te staan de ervaring van de wortel van onze emotionele en mentale staten in het gewaarzijn van het lichaam te vinden. Door onze meditatie heen geeft het lichaam ons een ervaring waar we naar terug kunnen gaan wanneer we voelen dat we de richting verliezen. Als we in meditatie aandacht aan het lichaam geven, helpt het ons om bij onze huidige ervaring te blijven. Terwijl de ervaring van het lichaam meer en meer subtieler kan worden als we meer geconcentreerd worden, blijft de basis van ons zelf-gewaarzijn over. Er is geen absolute scheiding tussen gedachten, emoties, en lichamelijke ervaringen. Meditatie is noch een mentale, noch een emotionele en noch een fysieke activiteit. Het is een ment ale en fysieke ervaring samengesmolten met emoties - of, anders gezegd: door drongen van emoties. Emotie is een soort brug tussen het lichaam en de geest. Het kan best in een eenvoudig lichamelijk gevoel ontstaan zijn maar het zal ook een directe invloed op onze mentale ervaring hebben. Op deze manier proberen we deze gescheiden aspecten van onszelf in een totale ervaring te integreren. Door het instandhouden van het gewaarzijn van alle drie kunnen we de waarde bepalen van hun
52
onderlinge verbondenheid. Als we meer geconcentreerd worden, zullen we ook een gevoel ervaren dat ze samen met het object van concentratie bij elkaar komen. In het gewaarzijn van de ademhaling, bijvoorbeeld, proberen we een stevig gevoel van de adem in het lichaam op te zetten. Dit fysieke gewaarzijn wordt door een helder en gericht denken ondersteund en ook door een emotionele ontvankelijkheid naar de ervaring van de adem. Dit is wat volledig gewaarzijn betekend. Als één van deze elementen in onze ervaring ontbreekt, zal de meditatie minder diepte hebben, zal het minder rijk zijn, minder bevredigend en minder volledig. We zoeken dus naar een gebalanceerd gevoel in onszelf naar een breder gewaarzijn van onze ervaring, die ons vermogen om het meditatie-object te waarderen ondersteunt en verrijkt. We zullen de neiging hebben om het contact met tenminste één van deze aspecten van onze ervaring te verliezen. Als dit gebeurt vinden we het in toenemende mate moeilijk om in contact met het object van meditatie te blijven. Als we het gevoel hebben dat we de draad van de meditatie kwijtraken, moeten we controleren of er op de achtergrond van onze meditatie een gewaarzijn van ons lichaam, een emotie of een mentale activiteit is. In de eerste fasen van concentratie kunnen we heel bewust met dit element van gewaarzijn werken. Als we meer geconcentreerd worden, zal er een samensmelting van deze elementen te bespeuren zijn, hetgeen een gevoel van welbevinden en integratie zal doen ontstaan, hetgeen ons ook weer helpt om deze concentratie te onderhouden.
7. De vijf hindernissen
Tot zover hebben we naar het proces van het proberen te produceren en vasthouden van positieve mentale staten in nogal algemene termen gekeken. We hebben gezien dat dit geen passieve oefening is maar dat het meer een oefening is om te proberen onszelf er zo bewust en zo volledig mogelijk mee in te laten. We hebben geconstateerd dat we een juiste inspanning moeten hebben om het object van onze meditatie vast te houden. Ook zullen we een breder gewaarzijn op de achtergrond moeten ontwikkelen om het gewaarzijn van dat object te ondersteunen. Soms zullen we echter bemerken dat deze algemene benaderingen tot onze meditatie niet genoeg lijken te zijn om onze geest te verhinderen om van het object af te dwalen. Ook kan het zijn dat een tegengesteld element onze ervaring op zo’n manier domineert dat het ons bijna onmogelijk is om ons volledig met de meditatie in te laten. In dit hoofdstuk kijken we iets grondiger naar de oorzaak die het verdiepen van onze meditatie-ervaring kan verhinderen. In meditatie onttrekken we ons aan de aandacht voor de buitenwereld, we gaan weg van een zintuiglijk georiënteerd bewustzijn, we zien wat er gebeurt en we zien wat er is. De eerste stap is het versoberen van onze zintuiglijke ervaringen, het reduceren van indrukken en het beoefenen van het volledig ervaren. Dit is iets wat we niet kunnen doen als we het in grote haast doen. Om te beginnen moeten we onze aandacht brengen naar onze huidige ervaring van ons, naar die aspecten waar we net naar gekeken hebben - gedachten, emoties, fysieke gevoelens. Normaal gesproken geven we onszelf weinig tijd om al deze zintuiglijke prikkels een plek te geven ook al wordt onze ervaring gedomineerd door wat we met onze zintuigen waarnemen. Zintuiglijke prikkel wordt op zintuiglijke prikkel gestapeld. Vaak voelt dit onaangenaam aan maar in plaats van te proberen om onze ervaringen te verminderen
www.de3juwelen.org
gaan we voortdurend door met het zoeken naar nieuwe sensaties waarvan we hopen dat zij de truc doen. We willen geloven dat de wereld, in de betekenis van dat wat buiten ons is, ons kan voorzien van alle essentiële componenten voor onze tevredenheid en ons geluk, en we verzamelen ze ook. We willen geloven dat het een zaak is van het vinden van de juiste baan of de juiste seksuele relatie voordat alles op zijn plek valt. Deze dingen zijn natuurlijk belangrijk we moeten gevoed worden door vriendschap en bevredigende externe ervaringen. We moeten voelen dat we iets waardevols met ons leven doen. Toch is ons vermogen om gevoed te worden door de externe wereld, het vinden van plezier en bevrediging in de dingen die we doen, grotendeels afhankelijk van onze innerlijke mentale staten. Onze verslaving aan externe ervaringen is gebaseerd op een gevoel van innerlijke armoede, een soort honger en rusteloosheid. Als we dit niet zien, dan zal onze ervaring meer en meer oppervlakkig worden en de enige weg vooruit lijkt het zoeken naar nog sterkere ervaringen te zijn. Het is of het laatste, of we geven het op. We worden cynisch en nemen een houding aan van streng pragmatisme en ervaren het leven als iets waar je door heen moet gaan. Als we echt de tijd nemen om de onderliggende emotionele tonen van ons leven te onderzoeken ben ik bang dat we zullen zien dat ze grotendeels gedomineerd worden door negatieve emoties. Het is deze algemene toon van verschillende gecombineerde negatieve emoties die zich als een voortdurende behoefte om iets te moeten doen manifesteert - zoals bijvoorbeeld telefoneren, televisiekijken, eten en als het kan alles ook nog op hetzelfde moment. We gebruiken deze soort van half ervaren activiteit om ons gewaarzijn op een oppervlakkig niveau te houden waar we niet de onderliggende pijn of de onbevredigende aard van ons leven voelen.
53
Verander jezelf! In meditatie ervaren we deze stemmingen van negatieve emoties als hindernissen in ons vermogen om positievere geesteshoudingen te krijgen. Tegelijkertijd hebben we de tijd en de ruimte om ze als helderder en directer in deze vorm te ervaren. Daardoor beginnen we ze te ontmantelen. Het is erg moeilijk om te genieten van wat we doen zolang deze geesteshoudingen de achtergrond van onze ervaring vormen. Ze zijn noch specifiek voor mediteren noch zijn ze het product van meditatie. Ze worden zomaar duidelijker voor ons als we proberen te mediteren omdat we bewust de onophoudelijke activiteit, waarmee we onze ervaringen onderdrukken, aan de kant zetten. Daarom is meditatie een prima gelegenheid om met deze mentale gewoontes te werken. Ze worden benadrukt omdat we voortdurend positieve emotionele mentale staten proberen te ontwikkelen, die door de hindernissen tegengewerkt worden. Als onze meditatie goed gaat, zodat we naar meer en meer positieve geesteshoudingen gaan, is het enige wat we moeten doen: met de oefening mee te gaan. We hoeven niet naar problemen te zoeken, we hoeven onze negativiteit niet op te sporen als een bang dier. Soms zullen we echter ervaren dat het niet mogelijk lijkt te zijn om in de juiste richting, die we wensen, te gaan en dat onze ervaring in meditatie onbeweeglijk aanvoelt. Op deze momenten moeten we op een creatieve en actieve manier ingrijpen. Het eerste wat wij moeten doen is helder te krijgen wat er gebeurt. We moeten datgene in ons gewaarzijn brengen wat onze voortgang hindert. De vijf hindernissen zijn een traditionele manier om naar onze ervaring te kijken en een gevoel van helderheid te geven van wat er gebeurt. Er wordt gezegd dat wat het ontwikkelen van gewaarzijn en metta verhindert dat dit in één of meer van deze vijf hindernissen gecategoriseerd kan worden. Zij zinspelen op de toon, de kwaliteit, of op het gevoel van onze ervaring, in tegenstelling tot de meer bewuste mentale inhoud. We proberen bijvoorbeeld te mediteren maar we kunnen niet stoppen om aan ons werk te denken. De hindernis als zodanig is niet de gedachte over het werk. Het is meer de onderliggende emotionele energie die ermee verbonden is en die de aanleiding is tot de gedachte die we
54
hebben. We zouden ons zorgen over ons werk kunnen maken of we kunnen er ons over opwinden en het is deze algemene kwaliteit van onze gedachten die we moeten identificeren om ermee om te gaan. In plaats van in te gaan op de specifieke details van onze gedachten, willen we dieper ingaan op de achtergrondemotionele-staat die deze details laat ontstaan. De vijf hindernissen zijn (1) haat of tegenzin, (2) verlangen naar zintuiglijke prikkels, (3) rusteloosheid en opwinding, (4) luiheid en loomheid, en (5) twijfel en besluiteloosheid. Laten we er stuk voor stuk naar kijken en er een feeling mee proberen te krijgen. Dan kijken we naar sommige algemene benaderingen om er mee te werken.
Haat of tegenzin Zoals ik al eerder gezegd heb, wordt haat in het boeddhisme als een erg sterke gehechtheid beschouwd. Als we gevoelens van tegenzin hebben, hebben we de neiging om ze vast te houden en te voeden. We moedigen kleine irritaties aan om tot haatgevoelens uit te groeien. Ze schijnen ons te fascineren en ze kunnen gemakkelijk ons innerlijke leven gaan domineren. Soms zijn ze naar externe objecten gericht: andere mensen. Soms zijn ze naar binnen gericht: we kijken naar onze tekortkomingen en willen niet zien wat we ervaren. We moeten deze gevoelens van hun object leren los te koppelen. Het is het object dat we gebruiken om zulke gevoelens te rechtvaardigen en ze gevoed en welvarend te houden. Tegenzin kan natuurlijk vele vormen aannemen. Maar in meditatie proberen we door deze dingen heen te snijden. We houden ons niet bezig met de rationalisatie van zulke gevoelens - wie zei wat tegen wie, of hoe we nu precies zijn beledigd of gekleineerd. Het verkennen van alle details van onze verontwaardiging dient om de echte emotionele kern van deze gevoelens te verhinderen om te ervaren, hetgeen schadelijk is voor ons eigen welzijn. We moeten onderscheid kunnen maken tussen tegenzin, haat en woede. Tegenzin heeft iets beklemmends en is naar binnen gericht. We willen dingen niet echt ten goede veranderen omdat dit de reden voor zulke gevoelens, waarin we zoveel geïnvesteerd hebben, wegneemt. Soms is het onze weigering om onze
De vijf hindernissen kwaadheid te ervaren wat naar de meer genieperige en kankerende gevoelens van tegenzin leidt. Ik weet zeker dat we allemaal wel eens de ervaring hebben gehad om openhartig van onze gevoelens te zijn en de lucht te willen klaren. De zuivere, eerlijke uitdrukking van onze gevoelens kan door het rationale snijden dat geassocieerd is met tegenzin en kan tot de oplossing leiden van een pijnlijke situatie. Er loopt echter een dunne lijn tussen kwaadheid en tegenzin en we moeten voorzichtig zijn niet één van beiden in stand te houden. Uiteindelijk is het waarschijnlijk het beste om niet op basis van één van deze emotionele staten te functioneren. Om met deze gevoelens in meditatie te gaan werken moeten we ze zo eerlijk mogelijk onder ogen zien. We hebben deze gevoelens en we moeten er verantwoordelijkheid voor nemen. We kunnen eenvoudigweg niet zeggen: “Het is zijn schuld dat ik boos ben” - en op hem wachten tot hij er iets aan doet om ons goede humeur te herstellen. Onze boosheid is van ons, en het is aan ons om er iets mee te doen. We weten dit echt wel. Er zijn tijden waarin het lijkt dat het niemand lukt om ons goede humeur te verstoren. Er zijn echter ook tijden waarin we aan alles en iedereen een hekel hebben. Eerst moeten we ons dus realiseren dat wij af en toe weerzin ervaren. Als we sterk in een bepaald beeld van onszelf geïnvesteerd hebben, door bijvoorbeeld te denken dat we best een redelijk mens zijn, kan het best moeilijk voor ons zijn om dit te realiseren omdat dit het beeld wat we van onszelf hebben aanvecht. Het is voor mensen helemaal niet ongebruikelijk om op een bepaald moment in hun beoefening te merken dat zij veel kwaadheid ervaren, zelfs woede. Het is al die tegenzin die door de jaren heen opgebouwd is om ‘een redelijk mens’ te zijn die naar de oppervlakte komt. Als dit gebeurt, moeten we deze gevoelens onbevangen erkennen en de wil tonen om ermee aan het werk te gaan. Sterke gevoelens kunnen in meditatie erg behulpzaam zijn. Ze bevatten veel emotionele energie. We moeten deze energie voor onszelf beschikbaar hebben om bepaalde positieve emoties te kunnen benaderen. In meditatie is het inderdaad mogelijk dat onze emotionele energie spectaculair van negatief naar positief omslaat. Om dit te laten gebeuren hebben we helderheid en gewaarzijn nodig. Als het gevoel helder
www.de3juwelen.org
gezien wordt en aan de vernietigende aspecten openlijk toegegeven worden, dan heeft het de neiging om te veranderen. We moeten niet bang zijn om in meditatie te voelen. Meditatie kan veel kracht geven in die betekenis dat we onszelf vollediger en eerlijker leren te ervaren. Door dit in een context van helderheid te doen leren we ook dat we voor deze onaanvaardbare gevoelens niet bang hoeven te zijn. We hoeven door deze gevoelens niet gecontroleerd te worden. Dit is een erg belangrijk gebied. We hoeven niet ver te kijken om de kracht van negatieve emoties te zien, in het bijzonder van niet erkende negatieve emoties. Onze geschiedenis kent veel afgrijselijke barbaarse handelingen, verpakt in denkbeelden van religieuze, nationale of raciale zuiveringen gruweldaden die suggereren dat de beschavingen negatieve emoties op hun eigen verantwoording wensen dat ze niet bestaan. Het is een geruststelling om te denken dat de mensen die zulke gruweldaden begaan op de één of andere manier ‘slecht’ zijn en dat wij ‘gewone nette’ mensen ‘goed’ zijn. Ook al zou het eigenlijk wel waar kunnen zijn dat sommige mensen meer tot slechtheid geneigd zijn dan anderen, toch is het gevaarlijk naïef om te denken dat we vrij zijn van dat soort emotionele neigingen die onder bepaalde omstandigheden ons, misschien geleidelijk, naar echte kwaadaardige handelingen kunnen leiden. Het boeddhisme richt zich niet alleen tot ‘goede’ mensen. Het stelt vast dat iedereen van ons in staat is tot gewelddadige haat. Maar het stelt ook vast dat we door hetzelfde lot in staat zijn tot subliem mededogen. Dit kan niet afhankelijk zijn van willekeur - daarvoor is het belang te hoog. We moeten allemaal onze aandrang voor de goede zaak bewust ontwikkelen en werken aan de transformatie van onze negatieve kanten. Om eigen verantwoordelijkheid te nemen moeten we ons realiseren dat we onze geestestoestand actief kunnen creëren. Het is waar dat een hele structuur van condities ons gemaakt heeft tot wie we zijn, maar we zijn nog steeds in staat om zelf bewust dingen te veranderen - en wij zijn voor deze veranderingen verantwoordelijk. Nauw verbonden met haat is angst. Ook nu weer is het vrij normaal dat deze emotie op enig moment in onze beoefening naar boven
55
Verander jezelf! komt. Velen van ons voelen zich beschaamd over hun angst. Het ondermijnt het idee dat we van onszelf en van de wereld hebben. Het is bekend dat mensen die rampen overleefd hebben last hebben van langdurige posttraumatische stress, zoals paniek-aanvallen. Dit is het vernietigende effect op de psyche van een onverwachte ervaring van intense angst. We moeten niet proberen onszelf te forceren om openhartig te zijn over deze gevoelens om ze daarna weer weg te stoppen. Maar negatieve emoties gedijen niet in een omgeving van helderheid en metta. Meditatie heeft zijn eigen organisch proces - het reguleert zichzelf. Als we het de tijd, eerlijkheid en een rustige volharding geven, zullen deze gevoelens in het licht van gewaarzijn komen en zijn we klaar om er mee om te gaan. Wat meditatie nodig heeft is een eenvoudige wens om onszelf te zien zoals we echt zijn. Achter deze verboden gevoelens van angst en kwaadheid ligt veel pijn en eenzaamheid. Als we dit kunnen blootleggen zal er een enorme energie in een andere richting vrij komen - naar vr eu gd e, mededogen en l ie fd evo ll e vriendelijkheid.
Verlangen naar zintuiglijke prikkels Dit is de meest voorkomende hindernis. In feite is het zo normaal dat we bijna niet merken dat bij velen van ons deze prikkels aanwezig zijn. Soms realiseren wij ons deze prikkels pas als ze alweer weg zijn. Het omvat alle soorten van dagdromen waar we plezier aan kunnen beleven of waar we opgewonden door raken. Het leidt ons voornamelijk uit een wereld waarin we niet voortdurend dat kunnen hebben wat we willen naar een denkbeeldige wereld, of een herinnering, waarin het wel kan. Het is nauw verwant met plezierige ervaringen door de zintuigen. Daarom omvat het - onmiskenbaar - seksuele fantasieën, fantasieën over eten, etc. (de lijst is net zo eindeloos als de menselijke verbeeldingskracht). Maar het omvat ook de meer subtielere vreugden van gewoon over iets denken. In de boeddhistische psychologie wordt de gewone menselijke geest als een van de zintuiglijke organen gezien. Over het geheel genomen zijn deze afleidingen behoorlijk oppervlakkig. Maar ze
56
zijn desalniettemin sterk, omdat ze uit vastgeroeste gewoonten stammen, van diepe, ingesleten gedachten-patronen. Daarom is het zo moeilijk om ze uit te bannen. Ik herinner me iemand tijdens een retraite die eerlijk toegaf dat hij in de eerste week van zijn meditatie min of meer in beslag genomen werd door de gedachte aan seks en windsurfen - en dit was een tamelijk ervaren mediteerder. (Ik heb hem niet gevraagd of hij het ook gered heeft om die twee te combineren zonder eraf te vallen.) We zullen snel vertrouwd worden met dit verlangen voor zintuiglijke prikkels. Het wordt soms de ‘aap’-geest genoemd, naar het beeld van een jonge aap die in een boom vol met vruchten speelt. Hij neemt niet eens de moeite om een vrucht op te eten terwijl hij alweer naar de volgende vrucht springt om die te pakken. Het moeilijke deel is om ons te stoppen dat we dit soort dingen doen voordat we er in verdwalen. Het verschilt nogal van de soort gedachten die behulpzaam zijn bij onze meditatie. We moeten, op wat voor manier dan ook, proberen de kleine aap geïnteresseerd te krijgen in de meditatie. Als we hem in een kooi opsluiten, zal hij vreselijk gaan schreeuwen. Hindernissen overlappen elkaar vaak en dit soort afleiding wordt soms wat we een ‘beschikbare afleiding’ kunnen noemen. Dat wil zeggen dat we deze hindernis deels uit onze gewoonten tegen komen. We gaan erin op om niet geconfronteerd te worden met de gevoelens die diep binnenin ons zitten. Deze hindernis vormt met tegenzin een paar omdat zij tegenovergestelde kanten van één en dezelfde munt zijn. De één is op begeerte gebaseerd en de andere op afschuw. Beiden zijn sterk in ons vertegenwoordigd. Daarom moeten we realistisch zijn en gedurende onze meditatie- beoefening verwachten dat ze van tijd tot tijd opkomen.
Rusteloosheid en opwinding Hier is een andere trouwe vriend. Deze hindernis heeft twee verschijningsvormen. Het kan zichzelf in het lichaam manifesteren zodat we bijvoorbeeld niet gemakkelijk kunnen zitten, ons niet kunnen concentreren, of afgeleid worden door vreselijke jeuk. Aan de andere kant kan het meer mentaal zijn als bijvoorbeeld “ons zorgen maken over iets”.
De vijf hindernissen Hebben we het licht wel uitgedaan? Waar hebben we dat belangrijke papier gelegd? Heb je de neiging om te tobben dan heb je dat ook in meditatie. Als je tobberig bent, zul je merken dat hoe veilig en zorgvuldig gecontroleerd je leven ook is, dat het voor je geest altijd mogelijk is om met iets ‘waardevol’ te komen om over te tobben. Mensen zijn vaak gemotiveerd om te leren mediteren door deze geest-gewoonten. Deze geest-gew oo nt e n maken het onmiskenbaar ook behoorlijk moeilijk om tot meditatie te komen. Als bron van motivatie zijn deze geest-gewoonten effectief omdat, in tegenstelling tot de vorige hindernis, zij zelfs niet een beetje aangenaam zijn. Zij worden opmerkelijk verminderd door zelfs maar een korte beoefening van meditatie. De manifestatie van deze hindernis kan, net zoals die van de andere, gedeeltelijk als gewoonte gezien worden, een manier van denken die we door de jaren heen ontwikkeld hebben. Op enig moment hebben ze vast wel een bruikbare functie vervuld. Zodra ze een gewoonte worden en een leven op zich gaan leiden, worden ze niet alleen waardeloos maar richten ze zich ook tegen hun schepper, zoals het monster van Frankenstein. Dan worden ze een spookverschijning die we niet zomaar af kunnen schudden. Het lijkt alsof een specifieke hindernis ook deel is van onze tijdgeest. Daarom is het best aannemelijk dat we de meeste tijd op basis van deze bijzondere specifieke mentale staat functioneren. Het zou best wel eens kunnen zijn dat zowel ons werk alsook onze vrije tijd door rusteloosheid en opwinding gestuurd worden. En omdat het zo alom vertegenwoordigd is, kunnen we sommige van deze manifestaties, net zoals met het verlangen naar zintuiglijke ervaringen, verkeerd aangezien worden als redelijk positieve kwaliteiten. Gedreven zijn, dynamisch zijn, gemotiveerd zijn, enzovoort, zijn begeerlijke kwaliteiten. Als we deze koortsachtige bedrijvigheid ontmoedigen lijkt het alsof we een gebrek aan wilskracht hebben om het in deze wereld te maken. Bezien echter vanuit het echte leven kunnen we deze energie in iets veel meer bevredigend en effectiefs transformeren. Het kan natuurlijk zijn dat zo’n transformatie niet alleen ons zelfbeeld tart maar er ook voor zorgt dat we opnieuw naar onze waarden in relatie tot de wereld kijken. Maar dit betekent niet dat we
www.de3juwelen.org
passief en lui mogen worden. De helderheid en de positieve emotie, die meditatie bevordert, zal helpen om onszelf vollediger en meer energetisch met de wereld te verbinden.
Luiheid en loomheid Dit is het tegenovergestelde van rusteloosheid en opwinding. Zodra we beginnen te mediteren zakken we in een warm bad van bewusteloosheid. Dit kan ook een hindernis zijn die zich hoofdzakelijk in het lichaam of in de geest manifesteert. De fysieke manifestaties zijn dat je houding de neiging heeft in te zakken, je hoofd heeft de neiging om te hangen zodat het aanvoelt alsof je voorover valt. Als hindernis verschilt dit erg van eenvoudigweg uitgeput zijn van een lange dag werken: we weten dit zodra we met mediteren stoppen omdat we ons dan energiek voelen. Als mentale hindernis varieert dit van een soort van vaagheid of dufheid tot slaperigheid of verdoving. Omdat het gekenmerkt wordt door een gebrek aan helderheid en aanwezigheid van onze geest om er gewaar van te zijn kan het een erg frustrerende bezoeker zijn die moeilijk af te schudden is zodra die ons in zijn greep heeft. Heb je de neiging om onder deze hindernis te lijden moet je zeker zijn dat je het niet versterkt door te mediteren als je moe of verhit bent of als je net een zware maaltijd g e g e t e n he b t . O o k a l i s h e t d e tegenovergestelde aan de vorige hindernis toch loop je kans om regelmatig door beiden bezocht te worden, zelfs in dezelfde meditatie. Ze zijn aan elkaar verwant. Als de basis van waaruit we werken rusteloosheid is, is het niet onwaarschijnlijk dat we soms ook perioden van luiheid hebben. In zijn meest extreme vorm schommelt dit van een rusteloze staat tot één van luiheid die vergelijkbaar is met een manisch depressieve cyclus. Van over gestimuleerd en opgewonden zijn is het waarschijnlijk dat de geest op enig moment in een gevoelloze en uitgeputte staat instort. Normaal gesproken handelen we met deze neiging in meditatie niet in zo’n extreme vorm maar zullen we snel merken dat we behoorlijk significante schommelingen hebben. Meditatie is een echte mogelijkheid om de geest in actie te zien, op zo’n manier dat ons leven-van-alle-dag ons niet de tijd of de ruimte gunt.
57
Verander jezelf!
Twijfel en besluiteloosheid Er wordt soms gezegd dat dit de belangrijkste hindernis voor meditatie is. Niet omdat zij een dominante is (of tenminste niet in de betekenis dat we er gewaar van zijn), maar omdat zij het ons moeilijk maakt om met de andere hindernissen effectief om te gaan. Op deze manier onderbouwt het op een algemene manier vaak onze ervaring als we afgeleid zijn. Het is gekoppeld aan het ontbreken van een heldere intentie wanneer we mediteren en aan een gebrek van een gevoel van vertrouwen dat we in ieder geval kunnen mediteren. Het heeft niets te maken met het hebben van rationele scepsis over meditatie. (Er is bovendien geen reden om zoiets te geloven omdat je dit in een boek gelezen hebt.) Twijfel als hindernis is eigenlijk niet erg bewust. Het heeft een ondermijnende kwaliteit, vaak gebaseerd op gevoelens van een lage zelfwaardering. Tot op zekere hoogte ervaren we allemaal deze zelftwijfel. Dit kan voor diegenen die zichzelf als zelfverzekerd beschouwen als een schok aankomen. Het is natuurlijk niet specifiek voor meditatie. Zoals met elke hindernis is het een mentale gewoonte die in de loop van vele jaren is opgebouwd. Het ligt niet alleen ten grondslag aan een gebrek van vertrouwen maar ook aan een soort van onbehouwen vermetelheid. Wat we moeten ontwikkelen is een realistisch gevoel van onze eigen capaciteit. Dit staat ons toe om op een creatieve manier met onze mentale staat te werken. Het is een triest feit dat het leven van veel mensen gedomineerd wordt door cynisme t.a.v. zichzelf en de wereld om hen heen, door een gebrek aan vertrouwen in de mogelijkheid van positieve veranderingen in zichzelf en aan een doel in het leven in het algemeen. In zijn extreme - maar niet ongewone - vorm manifesteert het zich als nihilisme hetgeen de wereld als zinloos ziet en aan het menselijke leven geen hogere betekenis geeft. De redenen hiervoor zijn complex. Tegenwoordig horen we veel praten over vervreemding, gebrek aan waarden, het afbreken van de traditionele patronen van het leven, enzovoort. Het boeddhisme heeft geen eenvoudige antwoorden op deze kwesties. Het
58
spreekt het individu rechtstreeks aan. Het zegt dat je zelf de voordelen van het ontwikkelen van positieve emoties en je kunt kunt ervaren. Het vraagt ons niet om in iets buiten onszelf te geloven - één of andere goddelijke kracht of politieke theorie - die ingrijpt en alle oké maakt. Het suggereert daarentegen dat we dieper naar onze eigen ervaring moeten kijken en spreekt de gesteldheid van onze geest rechtstreeks aan. Het is door deze echte ervaring dat het mogelijk is om onszelf te veranderen en het vertrouwen in het potentieel van het menselijke bewustzijn ontwikkelen om begeerte en haat te overstijgen. Als we de uitwerking van onze eigen inspanning gaan voelen, beginnen we onszelf open te stellen voor de mogelijkheid dat het leven kan verbeteren, dat er werkelijk meer is dan het gedachteloos najagen van macht en rijkdom. Volgens het boeddhisme is het alleen door de inspanning van het individu om zich te ontwikkelen dat significante veranderingen kunnen plaats vinden. Dit betekent echter niet dat zulke veranderingen niet ondersteund hoeven te worden door politieke en sociale handelingen. Maar deze handelingen kunnen alleen een blijvend positief effect hebben als de basis metta, gewaarzijn en inzicht is. Sociaal beleid dat gebaseerd is op begeerte, haat of egoïsme zal alleen deze trieste geestestoestand versterken.
De vijf hindernissen als fundamentele emotionele neigingen De lijst van de vijf hindernissen geeft ons de gelegenheid om onze ervaringen van ‘het afgeleid worden’ te categoriseren. Het is een onuitputtelijke lijst. Elke staat van onze geest die ons belet om ons te concentreren kan naar één van deze vijf fundamentele emotionele pat ronen te ruggeb r acht worden. De hindernissen zijn natuurlijk niet dezelfde dingen waar we gewoonlijk aan denken als afleiding - buitengeluiden, lichamelijke ongemakken, enzovoort. Ze beschrijven geen specifieke ervaring of sensatie maar meer de onderliggende emotionele toon die onze reactie op deze ervaringen en sensaties bepaalt. De lijst van de vijf hindernissen gaat op zijn minst terug tot de tijd van de Boeddha. De
De vijf hindernissen lijst is eenvoudigweg niet het resultaat van een knap denkbeeld dat door een andere knap denkbeeld vervangen kan worden. Deze lijst wordt al sedert zeer lange tijd geaccepteerd. Hij vertegenwoordigt nauwkeurig de fundamentele patronen die menselijke emotionaliteit geneigd zijn aan te nemen. Deze patronen ontstaan niet uit het niets, maar worden voortdurend geconditioneerd en versterkt. Het zou wel eens waar kunnen zijn dat we tot op zekere hoogte, als we niet in een bewuste, positieve staat zijn, in de greep zijn van één of meer van deze vijf negatieve mentale geesteshouding. Terwijl meditatie ons de mogelijkheid geeft om direct aan deze geestestoestanden te werken, moeten we ook naar de condities die ze produceren kijken. Meditatie is op zichzelf niet genoeg om deze mentale staten uit te roeien als de rest ons leven ze blijven aanmoedigen en versterken. In zekere zin is de beste manier om de condities waaronder we leven te onderzoeken, en als ze een effect op onze mentale staten hebben, kunnen we ze maar beter gewoon verwijderen. Je maakt eenvoudigweg een bewuste keuze om wat tijd helemaal alleen door te brengen om te ervaren hoe het is om niets te doen te hebben. Ook al kan het idee om alleen te zijn behoorlijk beangstigend zijn toch lijkt het mij dat we als we het nooit proberen, toch een hele dimensie missen van wat het is om mens te zijn. We leven in een cultuur waarin velen van ons zich eenzaam voelen terwijl wij zelden meer dan een paar uur helemaal alleen zijn. Ons vermogen om van anderen te genieten en hun gezelschap te waarderen is afhankelijk van het echt genieten en waarderen van ons eigen gezelschap. Zonder enig gevoel van emotioneel zelfvertrouwen zij n we bang om vriendschappen te verliezen. Het kunnen genieten van ‘het alleen zijn’ vormt de basis van het kunnen genieten van en met anderen. Onze interacties met anderen, onze relaties, onze vriendschappen, zijn heel belangrijke dingen in ons leven. Ons leven zou zonder menselijke kontakten totaal leeg zijn. Een leven zonder af en toe tijden van positieve afzondering geeft ons, in relatie tot de hindernissen, echter geen echte kans om de hindernissen in hun eigenlijke vorm te ervaren. Als we voortdurend met anderen omgaan moeten we ook vaak verhullen wat we voelen of moeten we onze reacties op dingen aanpassen om verder te kunnen komen.
www.de3juwelen.org
Misschien veinzen we de hele dag alsof we aardig en opgewekt zijn terwijl we eigenlijk chagrijnig zijn. Als we dan thuis komen reageren we ons op de kinderen af of vervallen we in een soort lethargie en gaan we onderuitgezakt voor de televisie zitten. Het is vaak moeilijk om met onze emotionele staten om te gaan omdat we niet de tijd hebben, vrij van de druk van andere mensen, om ze te ervaren. Terwijl we voortdurend bezig zijn om met anderen om te gaan is het o zo gemakkelijk om te denken dat deze hindernissen door anderen geproduceerd worden. Anders dan onze rusteloosheid gewoon te ervaren geven we iets in de wereld buiten ons de schuld voor deze geestesgesteldheid. Als je voor een paar dagen of weken alleen bent, zul je gaan inzien dat deze stemmingen van jou zijn. Als je boos wordt is er niemand anders aan wie je de schuld kunt geven. De oorzaak ligt, zoals altijd, bij jezelf. Deze keer ervaar je het pas echt. Gedurende perioden van solo-retraites begin je de hindernissen op een nieuwe manier te ervaren. Dit komt omdat we, als we tot op zekere hoogte alleen zijn, de ketting van gebeurtenissen verbreken die deze staten in standhouden. Als je in een slechte stemming ontwaakt en naar je werk moet, zal de metro ongetwijfeld overvol zijn, de bus laat zijn en je baas zal je een onmogelijke opdracht geven: dat wil zeggen dat de wereld samenzweert in zowel het handhaven als het aanmoedigen van je slechte stemming. Gedurende een solo-retraite is het veel eenvoudiger om te zien dat jij degene bent die in een slechte stemming verkeert. Dan is het een stuk moeilijker om afstand te nemen van de innerlijke situatie. Ik heb ook bemerkt dat lange soloretraites, tot op zekere hoogte, mijn kijk op mijn emotionele leven hebben veranderd. Soms kun je in een emotionele staat zijn die het potentieel heeft om in ieder geval erg creatief te zijn. De eisen van het normale leven maken echter dat het onaangenaam voelt om in zo’n staat te zijn. Ik geloof dat we niet langer eenzaamheid waarderen en vaak de normale menselijke behoefte voor een dieper contact met onszelf op deze manier verwarren met een depressie. Als je de behoefte voelt om rustig en reflectief te zijn (op zichzelf een positieve behoefte) dan maakt het leven van elke dag het deze behoefte vaak onmogelijk om hieraan te voldoen.
59
Verander jezelf! Mensen blijven tegen je zeggen “Wat is er met je aan de hand? Je bent zo rustig” alsof het verdacht is niet meer “gewoon jezelf te zijn”. Tenslotte ga je je schuldig voelen of ga je “je best doen om vrolijk te worden”. In onze samenleving is het tegenwoordig een heel normale zaak om hectisch te leven, om rusteloos te leven. Het is een leven volgestouwd met gebeurtenissen en winkelen. We zijn er zo aan gewend om in zo’n hectische wereld te leven dat we, als we daar niet in mee willen gaan, beginnen te denken dat er iets mis is met ons. Het is onze manier van
60
leven waardoor zulke mentale staten ontstaan. De vijf hindernissen zijn de consequenties van een leven dat op een ongebalanceerde manier wordt geleefd. Door meditatie kunnen we de mentale staten beginnen te ervaren die het resultaat zijn van een bewuste keuze om het rustig aan te doen en waardoor ook positieve emotionele patronen opgewekt worden. We beginnen een gevoel te krijgen van hoe het kan zijn om een leven te leiden dat positieve mentale staten aanmoedigt.
8. Werken met de hindernissen
Erkenning Het eerste om te erkennen is dat deze hindernissen ons allemaal overkomen. We hebben allemaal onze specifieke favorieten, maar op enig moment zullen we ze allemaal ervaren. Ze zijn echt niet zo verschrikkelijk. Als ze niet zouden opkomen, zouden we om te beginnen ook helemaal niet hoeven te mediteren. Zij zijn het werkgebied voor onze beoefening. Ze zijn de vormen die onze mentale energie aannemen en we moeten ze, tot op zekere hoogte, accepteren. Hiermee bedoel ik niet dat we ze passief moeten accepteren. We moeten ons realiseren dat ze er erg vaak zullen zijn en dat we ze op een creatieve manier moeten erkennen om er mee om te kunnen gaan. We kunnen ze eenvoudigweg niet opzij duwen zonder een groot gedeelte van onze emotionele en mentale energie te blokkeren. Vervolgens moeten we er vertrouwen in hebben dat we er mee kunnen werken. Dezelfde energie waar we mee fantaseren of waarmee we ons zorgen maken kan, met geduld, gekoppeld worden aan het object van onze meditatie. De eerste en meest belangrijke manier om met deze fantasieën of zorgen om te gaan is om ze te erkennen. De enige reden voor dit theoretische model is om ons te helpen om ze te herkennen. We bekwamen ons erin om ze te benoemen bijvoorbeeld in de trant van: “oh, daar is mijn oude vriend ongerustheid weer”. Op deze manier nemen wij afstand van de subjectieve en associatieve wereld waarin zij bloeien naar en meer objectieve wereld. Als we op het punt zijn gekomen dat we kunnen erkennen hoe we echt zijn, creëren we een deel van onszelf dat vrij is van die mentale staat. We zullen zien dat er bijna altijd een deel van onszelf is dat op een meer objectieve manier kan zien wat er aan de hand is. Dit betekent niet dat we onszelf van de ervaring afzonderen. Het betekent een bredere context proberen te creëren waarin we de ervaring gaan begrijpen. Mentale staten zijn erg vloeiend. Ze
www.de3juwelen.org
veranderen van moment tot moment. Gewaarzijn betekent een gevoel van continuïteit hebben boven de voortdurende veranderende stroom van mentale staten. Kijk naar de manier waarop we met de emotionele ervaring van een klein kind omgaan. Een ouder die ziet dat zijn / haar kind overstuur is weet dat zijn / haar kind over een halfuur waarschijnlijk zo goed als zeker alweer vergeten is waarom hij / zij overstuur is geweest en weer zijn / haar gelukkige stemming hersteld heeft. Het kind heeft niet zo’n overzicht over zijn / haar eigen ervaring en gaat voor dat moment helemaal op in zijn / haar eigen verdriet. Als we ouder worden, moeten we een perspectief ontwikkelen dat ons toestaat om niet geheel en al verzwolgen te worden door de passerende fluctuaties van het lot. Zo’n besef ontwikkelen we jammer genoeg bijna nooit. In plaats daarvan leren velen om NIET te voelen. We leren om geen aandacht aan onze emoties te geven. We schermen ons er voor af. In meditatie proberen we opnieuw te leren om te voelen en om onze gevoelens te erkennen maar tegelijkertijd ook om niet door onze emoties overweldigd te worden. Dit is, in essentie, compassie waar het in het boeddhisme over gaat. Het is een vermogen zo intens te voelen dat we niet langer onderscheid maken tussen onze eigen gevoelens en die van anderen - terwijl we tegelijkertijd een gevoel van gewaarzijn en helderheid behouden. De hindernissen kunnen een enorme energie aan onze meditatie geven zodra we ze meer bewust worden. Er is een verhaal dat hier betrekking op heeft, verteld door een heel bekende expert in de Oosterse gevechtskunst. Zij dacht van zichzelf dat ze een erg bekwame vrouw was, in hoge mate getraind en zelfverzekerd. Toen realiseerde zij zich op een dag dat onder die zelfverzekerdheid een grote bron van angst zat. Toen zij zich dit volledig realiseerde, kwam er een enorme energie in haar los omdat haar angst en de energie om die angst eronder te houden, vrij kwam. Het was
61
Verander jezelf! niet zo dat ze geen angst meer had, maar ze kon de energie van de angst nu gebruiken en zo kon het in haar beoefening geïntegreerd worden. Dus moeten we eerst het vermogen ontwikkelen om objectiever naar onze ervaring te kijken als we mediteren. Het vereist een specifiek soort moed of onbevreesdheid om dit te doen. Het proces van het blootleggen van onze mentale gewoonten is een lang proces maar is erg waardevol omdat deze gewoonten onze levensvreugde belemmeren en ons tegenhouden om ons potentieel als menselijk wezen te bereiken. Middels beoefening kun je deze hindernissen leren te ondervangen voordat ze een stevige greep op je krijgen. Het is alsof je vanuit je ooghoeken leert zien hoe ze je bekruipen. Dit betekent dat je meer aandacht aan je ervaring kunt geven. Het is in toenemende mate gemakkelijker om dit te doen al naar gelang je de geest leert focussen en je mentale activiteit minder beginnen te worden. Het wordt gemakkelijker om de ontwikkeling van een hindernis waar te nemen en haar te grijpen voordat ze de geest gaat domineren. Het is het ook waard om aan het beeld van de mediterende Siddharta te denken terwijl hij aangevallen wordt door Mara. De projectielen van Mara’s leger veranderen in zoet ruikende bloemen die zonder schade aan te richten om hem heen vallen. Wij zijn misschien niet tot zo’n transformatie in staat, maar wat er uiteindelijk gebeurt is niet meer dan een verzameling van gedachten en emoties. Ze hebben geen echte macht om ons te schaden als we alert en geconcentreerd blijven. We kunnen ze altijd stoppen als ze teveel voor ons worden (wat onwaarschijnlijk is). Hindernissen komen in verschillende mate van sterkte op. Ze kunnen erg duidelijk maar ook erg subtiel zijn. We zullen met deze staten werken, tenminste in hun meer subtielere vormen, voor een lange tijd die voor ons ligt. We zullen gewend raken aan onze eigen specifieke favoriete hindernis. Het is het beste als we ze, tot op zekere hoogte, niet al te serieus nemen. Geef ze niet de kracht die ze in werkelijkheid niet hebben. Ze komen en ze gaan. Gedurende een meditatie kunnen ze misschien als onhandelbaar aanvoelen. In de volgende meditatie zouden we er volledig vrij van kunnen zijn. Probeer een gevoel voor humor te houden - geen hindernis houdt er van om uitgelachen te worden.
62
Het belangrijkste middel om dus met deze hindernissen om te gaan is eenvoudig door er gewaar van te zijn. Dit betekent ze bij de naam te noemen. Het betekent niet om ze uit te pluizen. Als we merken dat we de draad van onze meditatie kwijt zijn, kunnen we ons afvragen wat onze aandacht afgeleid heeft, welke hindernis het is die bezit van ons genomen heeft. Zo kunnen we het een naam geven en terugkeren naar de meditatie. Vaak is dit alles wat we hebben te doen - eerlijk toegeven dat we behoorlijk afgeleid zijn en dat we opnieuw onze intentie herbevestigen om verder te mediteren.
Wolken in de lucht houding De monniken en nonnen in Tibet beoefenden soms een meditatie waarbij ze, op hun rug liggend, naar de lucht keken. Vanwege de hoogte is de lucht in Tibet bijzonder helder en blauw. Ze staarden urenlang in de lucht, zich verbeeldend dat hun geest - of liever hun bewustzijn - net zo ruim als de lucht zou zijn. In onze beoefening kunnen we deze ervaring van ongelimiteerd bewustzijn ook ontwikkelen. Als we te kampen hebben met een hindernis kunnen we proberen ons er over heen te zetten en om het alle ruimte te geven. Hindernissen zijn van nature verkrampend. Ze hebben een gevoel van afsluiten. We hebben de neiging om ons er op te fixeren. Verruim de aandacht in je lichaam, ziet de hindernis als een passerende wolk, laat het zijn weg gaan. Dit is niet hetzelfde als het compleet te ontkennen we erkennen het en gaan verder. Dit doet me denken aan een fantastische, kleine sketch, door Richard Prior, de zwarte komiek, die een blanke man imiteert die lopend door de jungle een slang tegenkomt. Hij wordt volledig hysterisch en springt een halve meter in de lucht, schreeuwend “Slang! Slang”! Vervolgens laat hij een zwarte man zien die dezelfde slang tegenkomt. De zwarte man ziet de slang en loopt gewoon door. Hij zwaait gewoon lichtjes naar de slang, lacht, en zegt “hallo slang” en wandelt verder. In dit voorbeeld is de slang één van de vijf hindernissen. Als we ons bewust worden van de hindernis kunnen we er hysterisch op reageren of we kunnen het gewoon opmerken en verder gaan waar we mee bezig waren. We
Werken met de hindernissen proberen het niet te prikkelen door het uit te schreeuwen en uit ons vel te springen. We proberen onze ervaring te verbreden en te verbinden met een gevoel van de uitgestrektheid van de geest met betrekking tot het tobben of de begeerte, zowel in ruimte als in tijd. Hiermee neutraliseren we de neiging om in een verkrampende staat te vallen met de hindernis als het middelpunt. We kunnen opzettelijk onze aandacht op onze houding richten, het lichaam ontspannen en gewaar van de adem zijn. Op deze manier proberen we een gevoel van ruimte te creëren die ook de hindernis omvat zonder er op gefocust te zijn. We kunnen zien waarom dit ‘de wolken in de lucht houding’ genoemd wordt. In plaats van de hindernis weg te duwen verspreiden we de hindernis.
Het ontwikkelen van het tegenovergestelde Als we de hindernis erkend hebben, en het proberen te laten gaan, kan het nog steeds om ons heen hangt. Dan zouden we kunnen proberen om iets actiever te zijn. Één ding wat we kunnen doen is bewust de tegenovergestelde emotie ervan te ontwikkelen. Dit kan op verschillende manieren gedaan worden - door gebruik te maken van gedachten, door met je lichaam te werken, of door een combinatie van die twee. Het kan soms behulpzaam zijn om de hindernis te zien in termen van de kwaliteit van zijn energie. Sommige hindernissen, zoals opwinding, tegenzin of begeerte kunnen best wel veel energie hebben (hoewel dit niet altijd zo is). We kunnen dit dan ervaren alsof onze energie ‘hoog’ in ons lichaam zit. We kunnen aan deze hindernissen werken door de energie in ons lichaam ‘proberen te aarden’, terug te brengen ‘naar de grond’ en / of het ‘te kalmeren’. We kunnen onze aandacht naar een gevoel van ‘geaard zijn’ of naar het ‘contact met de grond’ brengen en gewaar te zijn van de diepte van de ademhaling. Met hindernissen die een duffe, lage energie hebben, moeten we onze energie weer laten stromen door ons gewaarzijn ‘hoger’ in het lichaam te brengen. We moeten een gevoel van stromende energie gaan aanmoedigen, zelfs een geborrel van energie, om de hindernis te laten gaan. Tot in zekere mate zullen de hindernissen zich, op wat voor manier dan ook, in het www.de3juwelen.org
lichaam manifesteren. Leer daarom je lichaam te gebruiken om deze hindernissen te bevechten. Gewoon je gezicht ontspannen kan soms genoeg zijn om je haatgevoelens te laten wegebben. En door gewoon je hoofd omhoog te doen en je borstkas te openen kan soms al genoeg zijn om wakker te worden en je gewaar zijn te verhelderen. Door de tijd heen zullen we de aard van onze eigen veel voorkomende afleidingen gaan leren kennen. Als we voortdurend geconfronteerd worden met tegenzin, zouden we onze inspanning voor een tijdje op de eerste fase van de metta bhavana kunnen concentreren. Als we veel rusteloosheid en opwinding ervaren kunnen we ons van deze neiging gewaar zijn voordat we beginnen te mediteren. Misschien kunnen we een lijst maken van alle dingen waar we ons zorgen over kunnen maken en deze voor later bewaren. Vervolgens kunnen we er voor zorgen dat we genoeg tijd nemen om het lichaam voor te bereiden door een lichaamsmeditatie te doen. En gedurende de meditatie kunnen we opkomende en doorgaande gedachten gebruiken om een gevoel van kalmte te bevorderen. Door de tijd heen moet met hindernissen gewerkt worden en niet bij stukjes en beetjes. Het is waar om te zeggen dat de meditaties zelf het beste tegengif voor de hindernissen zijn. Door de tijd heen worden de hindernissen gereduceerd door onze voortdurende inspanning om positieve emotionele kwaliteiten te ontwikkelen. De meditaties zelf zijn de ontwikkeling van de tegenovergestelde kwaliteiten van de hindernissen. Het beste wat we kunnen doen is zo vaak mogelijk terug te keren naar de meditatie. Dit kan betekenen dat we terug moeten gaan en keer op keer opnieuw moeten beginnen. Elke keer dat we opnieuw terug gaan naar de meditatie werken we tegen de hindernissen. Dit is een erg eenvoudige opmerking en is aan het idee van intentie gerelateerd dat we eerder bespraken. Het is erg eenvoudig maar wordt gemakkelijk vergeten. Als je voelt dat je in een hindernis zit - stop! Open je ogen voor een seconde, haal een paar keer diep adem en herinner je je wat je doel is. Zeg tegen jezelf: “Ik probeer gewaarzijn van het ademen te beoefenen”. Vestig opnieuw de intentie om het gewaarzijn van de ademhaling te beoefenen en begin opnieuw.
63
Verander jezelf!
De consequenties overwegen Op enig moment zullen we zien dat we vrij van hindernissen zijn. We kunnen het kritisch onderzoeken en het doorzien of we kunnen het opzij zetten. Als we ons bijvoorbeeld zorgen maken omdat iets niet af is, kunnen we erkennen dat we het af moeten maken maar dat we hiermee NA de meditatie aan de gang gaan. Ik ken mensen die het handig vinden om pen en papier bij zich te hebben om op te schrijven wat hen irriteert. Zo vinden ze het makkelijker om naar de meditatie terug te gaan. Als we niet bij machte zijn om naar de meditatie terug te gaan, zouden we in gedachten deze hindernis kunnen volgen om te zien waar hij ons naar toe leidt terwijl we er objectief afstand tot houden. Als we ons een beetje meer gewaar kunnen worden van datgene wat ons gevangen houdt dan kunnen we er weerzin voor ontwikkelen. Veel van de macht van de hindernis komt omdat we ons er gemakkelijk bij voelen, we voelen ons er bij thuis. Daarom moeten we ons er terdege van bewust zijn wat de hindernissen met ons kunnen doen. Willen we echt toegeven aan ons vermogen van tegenzin, dan is dit geen neutrale handeling omdat we, elke keer dat we toelaten dat het bezit van ons neemt, de tegenzin versterken. Als we in een staat van tegenzin zitten ontwikkelen we die specifieke mentale gewoonte. We kunnen ons afvragen: “Hoe zou ik zijn als ik me eenvoudigweg door deze emotie laat domineren? Is dat echt hoe ik zou willen zijn”? We kunnen proberen om een boos en slecht gehumeurd beeld van onszelf in herinnering te brengen. Hoe ziet een bitter en haatdragend persoon eruit? Hoe voelt die geestesgesteldheid aan? Wil ik echt zo zijn? Het feit dat we de moeite hebben genomen om te mediteren laat zien dat dit niet echt is wat we willen. Daarom kunnen we in een paar seconden (in ons geestesoog een beeld overzien) waar de hindernis ons kan brengen. Door zo te doen versterken we ons verlangen om de negatieve emotie te transformeren. Hoe veilig en geborgen moeten we echt zijn voordat we kunnen ontspannen en kunnen stoppen met ons zorgen te maken? Zal er echt een moment in de toekomst zijn waarop alles oké is en het
64
leven ons toelacht? Of is het laatste ding wat we in het leven ervaren, voordat we een hartaanval krijgen, weer de één of andere geknutselde zorg? Waarderen we het leven zo weinig dat we ons achter fantasieën of slaperigheid willen verschuilen? Wanneer gaan we een volledige, levende en authentieke ervaring van onszelf hebben? Hoe lang nog zullen we dingen halfslachtig doen voordat we besluiten er voor te gaan?
Onderdrukken Deze methode moet zo min mogelijk gebruikt worden. Het heeft alleen een plek als we redelijk zeker zijn dat we met een ‘bedekkende’ hindernis geconfronteerd worden, als we merken dat er een ander meer fundamenteel probleem onder zit. Dit is vaak het geval met rusteloosheid. Het is een goed idee om gewoon stil te leren zitten tenzij je pijn hebt. Als we de hindernis op dit niveau onderdrukken kunnen we vaak de onderliggende oorzaak duidelijker krijgen. Onderdrukking kan ook erg bruikbaar zijn bij kleine irritaties. Bijvoorbeeld, als een opname van Julie Andrews, die “My Favourite Things” zingt, door je hoofd spookt, onderdruk het dan. Of kijk tenminste of je het in iets anders, iets subtielers kunt veranderen, in iets van John Coltrane of Bach bijvoorbeeld. Dit roept de interessante vraag op van: “wanneer is een hindernis echt een hindernis”? Ik ben bang dat er geen eenvoudig antwoord op is. Het zou fout zijn om een te rigide zienswijze op de meditaties te hebben. We moeten de creativiteit van de geest toestaan om onze meditatie te verrijken en soms kan het dat op onverwachte manieren doen. Daarom kunnen we “My Favourite Things” identificeren als de manifestatie van een hindernis. Het is goed mogelijk dat door opnieuw een prachtig muziekstuk in onze verbeelding te creëren dit ons in de juiste richting kan stimuleren. Tot op een zeker niveau moet je op je intuïtie vertrouwen. Soms zul je het fout hebben en dat is oké zolang je er iets van probeert te leren. Ik denk dat het in gedachten houden van de ondertoon van de hindernis behulpzaam is. Je kunt jezelf afvragen: “Voelt dit behulpzaam voor staten van gewaarzijn, voor gevoelens van liefdevolle vriendelijkheid?” Uiteindelijk moet je mee gaan met dat wat je voelt maar houd ook het
Werken met de hindernissen besef in stand van wat je probeert te doen.
Voor toevlucht gaan Er is, traditioneel gezien, een methode om met ‘afgeleid worden’ in meditatie om te gaan. Ik heb het tot het einde bewaard omdat het behoorlijk verschilt van de andere. De term ‘voor toevlucht gaan’ verwijst naar de handeling die iemand tot boeddhist maakt. Het is de bewuste keuze van het individu om het boeddhistische pad te volgen en andere manieren van leven uit te sluiten. D.w.z., het individu beslist dat spirituele ontwikkeling het primaire doel van zijn / haar leven is (boven, zeg, geld verdienen of een gezin hebben) en dat de boeddhistische traditie het voertuig is voor zo’n ontwikkeling. Als zo’n persoon het mediteren moeilijk vindt, zal hij zijn verbintenis met het boeddhistische pad van transformatie opnieuw bevestigen. Op deze manier wordt een moeilijke meditatie of een periode waarin meditatie moeilijk lijkt in perspectief gebracht. Men herinnert zich dat de onderneming om naar spirituele volwassenheid te gaan langetermijn-planning is en het tijd en inspanning vergt. Op deze manier bevestigt men opnieuw het verlangen om te volharden in perioden die vruchteloos lijken te zijn. Strikt genomen is deze methode alleen toe te passen door iemand die ‘voor toevlucht is gegaan’ maar het kan ons allemaal helpen. Als we ons niet kunnen herinneren dat we voor toevlucht zijn gegaan, kunnen we ons tenminste herinneren dat, in het verleden, meditatie zowel bruikbaar als prettig was. We kunnen ons verlangen naar positieve veranderingen herinneren en stimuleren. We kunnen onze wens om onszelf te ontwikkelen opnieuw bevestigen en we kunnen proberen een moeilijke periode van meditatie te zien in het totale lange-termijn-schema van werken aan onszelf. Voor toevlucht gaan is, traditioneel gezien, de meest directe manier om met twijfel en besluiteloosheid om te gaan omdat het bestaat uit het ontwikkelen van de tegenovergestelde kwaliteit van die hindernis het cultiveren van vastberadenheid en vertrouwen in ons eigen potentieel. Net zoals www.de3juwelen.org
van twijfel gezegd kan worden dat het de basis voor alle andere hindernissen vormt, kan ook gezegd worden dat deze kwaliteit van vertrouwen, ondanks de ups en downs die zeker op zullen treden, een succesvolle lange-termijnperiode van meditatie onderbouwt. Het is nog niet gemakkelijk om een lange-termijn-visie van onze beoefening te hebben maar het is het waard om het te ontwikkelen. Stel je voor dat we, gedurende tien jaar, elke morgen mediteren, elke morgen tijd besteden aan het ontwikkelen van gewaarzijn en metta. Het zal ongetwijfeld een sterk effect hebben ook al is het meestal een worsteling. Maar omdat je deze inspanning maakt, word je een heel ander persoon dan wat je anders geworden zou zijn. Wat we doen heeft allemaal effect op ons. Dat is een eenvoudige maar wezenlijke waarheid. Als we vrijwillig aan negatieve aspecten van onszelf toegeven, zullen ze groeien. Als we bewust de positieve aspecten aanmoedigen, al is het maar sporadisch, dan zullen ze toenemen. Dit is de fundamentele keuze van onszelf als zelfbewuste wezens. We kunnen onszelf opnieuw creëren of we kunnen de negatieve krachten binnen en buiten onszelf toestaan onszelf naar hun evenbeeld te kneden. Als we onze verbintenis met meditatie bevestigen, bevestigen we dat wat het meest menselijke en waardevolle in ons is: het verlangen en het vermogen om op een zelfbewuste en positieve manier te veranderen. Dit is zeker de doorslaggevende kracht van het menselijke leven. Dit is wat ons als mens vormt.
De uitdaging van meditatie Kennelijk komen de hindernissen in allerlei vormen en maten voor. Daarom hebben we een breed scala van antigif nodig om de hindernissen te laten verdwijnen. Sommige hindernissen zijn nogal vluchtig en door net een blik van ze op te vangen kan genoeg zijn om ze te laten verdwijnen. Anderen hebben echter hun wortels erg diep in al lang gevestigde emotionele houdingen over onszelf en over de wereld. Als we in meditatie met deze meer diepgewortelde aandrang werken moeten we met een gevoel van metta voor onszelf in contact blijven. Soms denk ik hier net zo aan
65
Verander jezelf! als aan onze houding naar een persoon die we hoogachten. We kunnen hun tekortkomingen duidelijk zien, we kunnen zelfs proberen om ze te helpen ze te overwinnen, maar we doen dat met een houding van zorg en aandacht en niet met dreigementen of met machtsvertoon. Wat we ons moeten herinneren is dat we niet met deze afleidingen op hun eigen niveau kunnen omgaan. We kunnen tegenzin niet overwinnen door meer tegenzin naar onszelf te voelen ter wille van de oorspronkelijke tegenzin. De beoefening zelf creëert een context waarin we vollediger met de gewoonten van de geest experimenteren die ons maakt. Uiteindelijk is het het gewaarzijn, in de betekenis van helderheid van ervaring, dat ons helpt om de hindernis te overwinnen, of anders, te transformeren. De verschillende manieren om met deze afleidende gedachten, die ik eerder beschreven heb, om te gaan zijn eigenlijk eenvoudige technieken die we kunnen toepassen om ons te helpen om een verhoogd en direct gewaarzijn in onze ervaring te brengen. Het zijn geen wonderbonen. Ze zullen niet op een mechanische manier werken om van onze afleidende gedachten af te komen. We moeten ons goed realiseren dat maar weinig van onze meditatie uit vreugdevolle stromen van metta zal bestaan. Meestal is het zaak om op een creatieve manier om te gaan met die aspecten, die ons vermogen om metta te voelen, belemmeren. Dit is de echte uitdaging van meditatie. Het gaat er niet om om in verheven tranceachtige staten te zijn. Het gaat erom om op een creatieve manier met ons alledaags bewustzijn te werken. Langzaam, na weken, maanden of jaren ontwikkelen we ons vermogen om vreugde te voelen, om ons te verheugen, om te genieten van dat wat we zijn. De vijf categorieën waar we naar gekeken hebben zijn er om ons te helpen ons gewaarzijn van de emotionele samenstelling van ‘het afgeleid worden’ te verdiepen. Op deze manier is werken met afleidingen een inherent deel van de meditatie ervaring. Door dieper naar de aard van de hindernis te kijken leren we onszelf ook beter kennen. De hindernis kan ons dus feitelijk onthullend inzicht geven. We kunnen terugkeren naar het punt van onze meditatie: de
66
directe ontwikkeling van positieve mentale en emotionele staten. Vaak werkt een minder directe benadering van de hindernis het beste. Concentreren op het positieve, het aanmoedigen van een gevoel van vertrouwen en eigenwaarde. In meditatie kunnen we te veel opgeslorpt worden door moeilijkheden en daardoor falen om de positieve elementen op te merken. Meditatie is geen vorm van zelfanalyse. We hoeven niet al onze psychologische complexen op te lossen om in meditatie vooruitgang te boeken. De boeddhistische zienswijze verschilt behoorlijk met de zienswijze van hoe men in de psychotherapie dingen ziet. Vanuit een boeddhistisch gezichtspunt hebben onze negatieve neigingen uiteindelijk geen identificeerbaar begin. Het is waar dat onze conditionering onze negatieve neigingen kan versterken of afzwakken. We kunnen een traumatische jeugd gehad hebben. Het kan zijn dat we één van deze negatieve emoties in ons onderbewustheid zodanig opgebouwd hebben dat we zelfs psychotherapie nodig hebben om er mee om te kunnen gaan. Maar in de context van meditatie moet de hindernis begrepen en benaderd worden als een algemene negatieve neiging die deel is van ons, menselijke wezens. De meditaties zelf zijn ontwikkeld om welzijn en mentale gezondheid te ontwikkelen. Geef ze een kans. Kijk wat er gebeurt als je vertrouwen in de meditatie hebt. Laten we nu naar en andere kant van de meditatie kijken - het ontwikkelen van de positieve factoren in onze meditatie-ervaring.
9. De positieve factoren Misschien zelfs belangrijker dan het gewaarzijn van wat je van je meditatie beoefening kunt afleiden is het om aandacht aan die aspecten van je ervaring te geven die de ontwikkeling van gewaarzijn en metta ondersteunen en aanmoedigen. De benadering tot onze beoefening moet zo gebalanceerd mogelijk zijn. Daarom moeten we tenminste net zoveel aandacht aan de plezierige als aan de minder plezierige elementen van onze ervaring besteden. Gedurende de jaren dat ik onderricht heb gegeven begon ik me te realiseren dat voor veel mensen het hele begrip van de hindernissen op zichzelf al een soort hindernis kan worden. Veel mensen hebben de neiging om een veel problematischer benadering van meditatie te hebben dan nodig is. Een manier om deze zienswijze te neutraliseren is, zoals ik geprobeerd heb aan te geven, om de hindernissen niet als een onwelkome bezoeker te zien maar meer als een mogelijkheid om ook dan te kunnen mediteren. We moeten echter niet vergeten, zelfs als we de hindernis in dit licht kunnen zien en er creatief mee om kunnen gaan, om ook de andere kant van onze ervaring aandacht te geven. Ik heb al vrij veel over de positieve factoren gesproken tijdens het kijken naar het balanceren van de energie in meditatie. Maar nu is het een goed moment, na al dat praten over de hindernissen, om dieper op de positieve factoren in te gaan. We kunnen alleen werken met dat wat er feitelijk in onze ervaring is. Er is geen magische methode om van een afgeleide, opgewonden staat van onze geest naar een kalme en serene staat te gaan. Misschien hebben we verhalen van grote mediteerders gehoord die zonder inspanning meteen in een sublieme extase glijden. En misschien bestaan er zulke mensen. Maar wat we graag vergeten is dat zo’n gave, in bijna alle gevallen, op vele jaren van toegewijde meditatie-beoefening gefundeerd is. De Zen-monnik die Verlichting bereikt als hij hoort dat een kiezelsteen een bamboehek raakt heeft gedurende de laatste dertig jaar acht uur per dag, elke dag, in een tochtige Zendo zittend doorgebracht. www.de3juwelen.org
Voor de meeste van ons geldt bij elke beoefening dat we onszelf nemen zoals we zijn en dat we creatief omgaan met wat er is om langzaam naar een positievere staat te gaan en naar een staat van meer-gewaar-zijn. We zijn net als beeldhouwers die voor een ruw gehouwen blok steen staan, wetende dat in die steen een prachtig figuur opgesloten zit. Elke keer dat we onze beitel opnemen proberen we het potentieel te bevrijden dat gevoelsmatig erop wacht om vrijgelaten te worden. En net zoals een beeldhouwer dat doet, moeten ook wij de fundamentele karakteristieken van de steen in aanmerking nemen. Door meditatie worden we ons zelf, niet iemand anders. De essentiële elementen van onze persoonlijkheid zullen niet verdwijnen. Ze zijn eenvoudigweg gereorganiseerd zodat ze beter werken. Er is veel misverstand over het proces van verandering zoals dat gezien wordt binnen het boeddhisme met betrekking tot het begrip van ‘ontwikkeling’. Er wordt veel gesproken over het opgeven van ‘het zelf’. Maar wat betekent dit eigenlijk? Wat is een persoon zonder ‘een zelf’? Als zulke ideeën op een oppervlakkige manier aangenomen worden zijn ze erg misleidend en verwarrend. De verhalen over de Boeddha maken duidelijk dat hij een erg sterke persoonlijkheid was. Hij had, kun je zeggen, een sterk gevoel van ‘zelf’. Hij was zeker niet een wereldvreemde, wezenloze men die met een onbenullige glimlach op zijn gezicht rondliep. We kunnen zeggen dat hij het idee van een onveranderbaar ‘zelf’ had doorzien en het handelen vanuit alledaags beperkt egoïsme had overstegen. Maar hij was nog steeds zichzelf. Hij was, kunnen we zeggen, een echt individu. Hij had het niet langer nodig om zijn idee van ‘zelf’ kunstmatig op te houden of zich te schikken naar ideeën van anderen van wat we moeten zijn of wat we moeten doen. Voor hem was het mogelijk om op een creatieve manier te r e a ge r e n o p d a t gen e wa a r me e h i j geconfronteerd werd omdat hij zowel objectief als medelevend was. Het punt is dat het veel geschikter is - in ieder geval in het begin - om in termen van het creëren van een positief ‘zelf’ te denken, dan te
67
Verander jezelf! denken aan het vernietigen of uitroeien van het ‘zelf’. Bovendien is het behulpzaam om te beseffen dat alle elementen van een positief ‘zelf’ al in ons aanwezig zijn. Het is meer een zaak om de positieve elementen te reorganiseren, om te zorgen dat ze samenwerken, zodat ze zich sterker en sterker kunnen manifesteren. Om dit te realiseren kunnen we niet alleen op mediteren vertrouwen. We moeten dit in ons dagelijks leven beoefenen, in onze interactie met anderen. In meditatie echter is de kans groter dat we duidelijk krijgen wat we moeten doen. Voor mediteren maken we tijd vrij, in ons drukke leven, om naar ons te kijken, om ‘thuis te komen’ en om te zijn wie we zijn. Een leven zonder zo’n ruimte is een leven verstoken van wat heilig is, een leven waarin onze spirituele aspecten weinig kans krijgen zich te manifesteren. In onze kinderjaren is ons zelf-gewaarzijn niet genoeg om bewuste keuzes te maken en om ons te blijven inspannen om dingen in onszelf te veranderen. Overigens veranderen we zo snel onder de invloed van biologische en socialiserende krachten dat het meer een zaak is van bijhouden van wat er gebeurt. Maar langzaam krijgen we een groter gewaarzijn dat we meer kunnen zijn dan passieve acteurs die alleen maar het script lezen dat onder invloed van biologische of sociale krachten geschreven is. Velen van ons handelen helaas nooit naar dit gewaarzijn. Dit wordt zwakker en zwakker als we het contact verliezen met het besef van de mogelijkheid die we hadden toe we jong waren. We weten niet hoe we het contact ermee verliezen maar misschien gaan we zomaar verder op het pad dat zich als vanzelf aan ons presenteert. Ons leven zal altijd overschaduwd zijn door een min of meer bewust besef dat we onze lot niet kunnen vervullen. Naar anderen toe zou het zelfs kunnen lijken dat we ons leven onder controle hebben en dat we datgene doen wat we echt willen doen. Maar wellicht weten we ergens diep van binnen dat we ons nooit tot het uiterste ingespannen hebben om onszelf te ontwikkelen en dat we, ondanks de schijn van een succesvol leven, in essentie een passief zondagskind blijven. De moderne samenleving heeft bijna het idee dat individuen zichzelf opnieuw kunnen creëren opgegeven - een idee wat we gewoonlijk ‘opgroeien’ noemden. De zogenoemde Amerikaanse droom bijvoorbeeld,
68
eens een droom die gemotiveerd werd door de idealen van individuele en sociale ontwikkeling en door hoge idealen van vrijheid en broederschap, is nu een nachtmerrie van ongehinderde consumptie en begeerte. We blijven gezien worden als kinderen, onze primaire functie is om te consumeren - eten en vermaak - en als we slim zijn mogen we mee praten. Net als bij kinderen zijn we ook nooit tevreden omdat we behoefte hebben om op te groeien. Onze echter honger is om in dieper contact te komen met onszelf, met anderen, met onze omgeving en met de realiteit. De openingsregels van Walt Whitman’s gedicht “lied voor mezelf” roepen niet alleen de originele robuuste spirituele energie van de Amerikaanse cultuur op maar ook een gevoel van ongelooflijk menselijke mogelijkheden. Ze roepen ook prachtig de geest van metta op. Ik vier mezelf, en bezing mezelf, en wat ik veronderstel zul jij veronderstellen, omdat elke atoom die aan mij behoort net zo goed aan jou behoort. Ik lanterfant en nodig mijn ziel uit, ik hel over en lanterfant en observeer op mijn gemak een spriet zomers gras. Mijn tong, elke atoom van mijn bloed, door deze grond gevormd, deze lucht, hier uit ouders geboren hier van ouders geboren hetzelfde, en hun ouders hetzelfde, ik, nu 37 jaar oud in een perfecte gezondheid begin, hopelijk niet op te houden tot de dood. Meditatie is de eerste stap om zorg te dragen voor wat het meest waardevol in ons is, ons vermogen van vriendelijkheid en helderheid, ons vermogen om te genieten en het kunnen waarderen van onszelf, van anderen en van de wereld om ons heen, om een diepe verbondenheid te voelen naar alles wat leeft. Deze beweging begint bij onszelf. Het begint op een eenvoudige en directe manier door het bewust voeden van dat wat het beste in ons is. We leren te investeren in de positieve aspecten van onze eigen ervaring en om ze te cultiveren. In de context van meditatie staan ze ook bekend als de vijf positieve factoren van meditatie: oorspronkelijke gedachten, doorgaande
De positieve factoren gedachten, verrukking, éénpuntsgerichtheid.
zegenrijkheid,
en
Oorspronkelijke en doorgaande gedachten Wij hebben hier tot op zekere hoogte al naar gekeken en wel met betrekking tot het werken in meditatie. Maar deze twee manieren om gedachten te gebruiken zijn eenvoudigweg geen bruikbare middelen om geconcentreerd te raken. Ze zijn op zichzelf elementen van een geconcentreerde staat. Ik wil dit benadrukken omdat deze wijze van denken veel van de populaire gedachten over meditatie tegenspreekt. We kunnen zelfs zover gaan dat we zeggen dat de ervaring van de heldere directe gedachte het meest belangrijke element in de meditatie is. Het is positief van zichzelf.Dit zal duidelijker worden als we kijken naar de traditionele manier waarop de niveaus van meditatieve concentratie beschreven worden. Fundamenteel zijn er vier, die de dhyana’s genoemd worden (ook al kan de vierde onderverdeeld worden in vier verdere dhyana’s). We bereiken de eerste van deze vier als we vrij zijn van grove afleidingen. We voelen dat de geest geabsorbeerd wordt door het meditatie object, met de normaal gesproken verstrooide elementen van onze ervaring erom heen verzameld. Dit eerste niveau van concentratie, dat de toegangspoort is naar de hogere niveaus, wordt hoofdzakelijk gekenmerkt door helderheid van gedachten gedachten die verwant zijn aan de meditatiebeoefening. G e da c h t e n i n d e b e t e ke n i s va n oorspronkelijke gedachten en doorgaande gedachten vormen de basis van concentratie. De eerste dhyana bevat ook de andere positieve factoren van meditatie maar de oorspronkelijke en doorgaande gedachten overheersen. Het is daarom noodzakelijk om gedachten te cultiveren om naar diepere niveaus van meditatie te gaan waar gedachten achtergelaten kunnen worden. Dit vermogen om helder en op een gerichte manier te denken is ook één van de meest bruikbare kwaliteiten welke door meditatie worden bevorderd. We worden er steeds bekwamer in om onze geest in die richting te
www.de3juwelen.org
sturen waar wij hem willen hebben, wat een gevoel van helderheid en duidelijkheid aan onze ervaring geeft. Deze vorm van denken is ook vreugdevol, omdat we de flexibiliteit en de creatieve reactie van de geest voelen. Dit soort denken is helemaal geen droge, koppige rationaliteit omdat het ontwikkeld is in de context van waarin andere positieve factoren worden ontwikkeld.
Verrukking Volgens het model van de vier dhyana’s zal de ervaring van verrukking toenemen zodra gedachten subtieler beginnen te worden. De tweede dhyana heeft deze ervaring van verrukking in zich. Van verrukking wordt, traditioneel, gezegd dat ze variëren van milde plezierige sensaties tot gevoelens zo intens en krachtig dat zij ervoor kunnen zorgen dat het lichaam van de grond los komt. Toen ik voor het eerst begon te mediteren, ervoer ik veel plezierige sensaties in het lichaam - gevoelens van intense energie die door mijn lichaam stroomde. Ik dacht dat ze afleidingen waren en daarom probeerde ik ze te onderdrukken. Ik was mij er toen nog niet van bewust dat ze, feitelijk, een manifestatie van het positieve proces van integratie waren en dat dit in meditatie gebeurt. Het is niet abnormaal zulke gevoelens van verrukking al vroeg in onze beoefening te ervaren. Daarom moeten we er naar open voor staan en ervan genieten. Deze gevoelens kunnen ontstaan in een lichaam dat ontspannen is, uit een gevoel van warmte, of dat het lichaam zich opent. We kunnen daarom deze ontwikkeling aanmoedigen door aandacht te schenken aan deze eenvoudige ervaringen. We moeten echter niet proberen deze gevoelens van verrukking te forceren of er naar te verlangen. Dat werkt niet echt. Ontspan je eenvoudigweg als ze komen en geniet ervan. Ze komen en ze gaan. Ze proberen vast te houden zal er alleen maar voor zorgen dat ze sneller verdwijnen. Ze hebben niets te maken met een gevoel van vasthouden aan dingen. Ze zijn positief in zichzelf omdat ze vaak geassocieerd worden met het ontspannen van het lichaam, het verdwijnen van spanning en het loslaten van blokkades in het lichaam. Maar ze hebben ook de positieve functie om de geest iets betrekkelijk verfijnds te geven om zich bezig mee te houden en om de positieve mentale
69
Verander jezelf! staten te voeden. Het blijkt dat sommige mensen meer dan anderen naar verrukking neigen. Het is niet zo zeer de intensiteit van deze gevoelens die belangrijk is maar onze gevoeligheid ervoor. Zijn we in een geconcentreerde staat dan zijn we meer capabel om van de plezierige gevoelens in ons lichaam, die voortdurend optreden, te genieten. Onze handen zijn een fantastische plaats om een gevoel van lichaamsenergie en -vitaliteit beginnen te voelen. Het is dit gevoel dat in ons de basis vormt voor het ontstaan van verrukking in onze meditatie. We kunnen gaan zien dat deze factoren van meditatie samen beginnen te komen: een heldere, flexibele geest maakt het geschikt om gewaar te zijn van de elementen van verrukking in onze ervaring. Door de geest op deze elementen te richten zal er ook voor zorgen dat de geest met onze huidige ervaring betrokken raakt. Onze gedachten zullen verfijnder worden als de geest er op deze manier meer en meer bij betrokken wordt - ondanks dat er nog steeds mentale activiteit is, ook al is dit licht en ruimtelijk. De elementen van zegenrijkheid zullen versterken en ons naar de derde dhyana voeren.
Zegenrijkheid De ervaring van zegenrijkheid is het resultaat van het dieper geïntegreerd worden van onze fysieke en mentale ervaring. Ook nu weer, zegenrijkheid heeft veel niveau’s. Het begint met een gewone tevredenheid om bezig te zijn met onze directe ervaring van het meditatieobject. Het kan uitgroeien tot intense gevoelens van extatische of een serene vreugde. Het verschilt van verrukking in die zin dat het niet zozeer geassocieerd is met het lichaam als wel met de geest. Terwijl goed ontwikkelde zegenrijkheid voor de meesten van ons niet een elke-dagervaring is moeten we het prille begin hiervan aanmoedigen door het promoten van tevredenheid in onze beoefening. Soms kunnen zulke ervaringen onverwachts gebeuren: het ene moment zijn we betrokken bij een ogenschijnlijke hardnekkige hindernis en het volgende moment is de energie van de hindernis omgeslagen. Hindernis met veel energie hebben in het bijzonder het potentieel in zich om ervaringen van zegenrijkheid te
70
worden. We geven het verzet tegen de hindernis moedwillig op door er eenvoudigweg gewaarzijn naar toe te brengen en door de aard van de energie te transformeren. Om effectief te kunnen mediteren moeten we een compleet verschillende houding naar onszelf toe ontwikkelen en ook naar datgene wat waardevol en wat niet-waardevol is. Dit zal voor veel mensen een compleet verschillende houding zijn. In de hedendaagse samenleving lijkt het dat we meer en meer een utilitaire houding naar het leven hebben. Er wordt van ons verwacht dat we ons nuttig maken, dat we bezig zijn. Het boeddhisme zet traditioneel het idee van luiheid op zijn kop. Het definieert luiheid als het najagen van macht en materiële rijkdom. Waardevolle activiteit is georiënteerd naar spirituele groei en het creëren van een samenleving waar positieve menselijke waarden de scepter zwaaien. Tevredenheid ontwikkelen wil niet zeggen niet dat we passief moeten worden. Als we gaan inzien dat een natuurlijke ademhaling ons een staat van groot geluk en rust kan geven dan zullen we onszelf ook gaan afvragen wat we nu echt zouden moeten waarderen. De westerse samenleving is gebaseerd op de bij elkaar horende waarden van rijkdom en romantische liefde. Beide ‘waarden’ hebben de neiging om ons uit elkaar te drijven, weg van een ruimer gevoel van kameraadschap of weg van een gevoel om deel van een samenleving te zijn. Het ideaal van rijkdom brengt met zich mee dat wij ons van de armen afscheiden. Het romantische ideaal is zo zwaar beladen met het moeten dragen van al onze menselijke emotionele behoeften dat het vrij gemakkelijk aan de naad barst en beëindigd wordt. Velen van ons zitten gevangen in een wanhopige zoektocht naar één of beide van deze idealen. Maar het leven gaat niet zomaar beginnen als we deze dingen vinden. Het leven is er nu, van moment tot moment. Tevredenheid is niet iets dat we in de toekomst vinden. Het is er nu - we probeer het wel of niet nu bewust te ontwikkelen. Om te denken dat gebeurtenissen buiten onszelf, waarover we geen of weinig controle hebben, ons deze tevredenheid geven is een beetje onrealistisch. Daarom vormt een eenvoudig gevoel van tevredenheid - dat wil zeggen gelukkig zijn met onze werkelijke ervaring - de basis voor het ontstaan van zegenrijkheid. Het ontwikkelen van deze kwaliteit betekent niet dat we buiten gaan staan wachten op wat het leven ons te
De positieve factoren bieden heeft. Als we zelf ervaren dat het rustig zitten met de adem, of met het aanmoedigen van metta, een grote bron van tevredenheid kan zijn, zal onze houding naar wat het leven ons te bieden heeft veranderen. We stemmen af op de relatie tussen eenvoud en diepte - dat is in feite het eenvoudige deel van het leven wat het meeste potentieel voor een diepe ervaring van tevredenheid en zegenrijkheid bevat. Een populaire misvatting is dat diepte van ervaring iets met de intensiteit van de ervaring te doen heeft. We begeren sterke gevoelens door ervaringen die de aanmaak van adrenaline stimuleren - zogenoemde piek-ervaringen - die ons opzadelen met meer begeerte naar opwinding. Er wordt klaarblijkelijk in ogenschouw genomen dat dit soort ervaringen die verkregen zijn door levendige - vaak seksuele - activiteiten, de beste en meest vervullende dingen die het leven te bieden heeft vertegenwoordigen. Feitelijk zijn ze eenvoudigweg plezierig - wat oké is, maar we kunnen niet verwachten dat zij onze behoefte om inhoud en zin aan het leven te geven kunnen bevredigen. Plezier - zelfs overheerlijk plezier - kan niet meer dan een oppervlakkige en tijdelijke vermindering aan uitgebluste gevoelens bieden. In meditatie is de ontwikkeling van tevredenheid verbonden met het aanmoedigen van ons vermogen om intens te voelen. Het is alleen op basis van een helder, relatief geïntegreerde geest dat ervaringen dieper zullen doordringen.
Éénpuntsgerichtheid De positieve factoren waar we naar gekeken hebben vinden allemaal hun bron in het geleidelijk en in toe nemende mate samenbrengen van al onze mentale en emotionele energieën rond het object van meditatie. Dit bijeenbrengen van genoemde energieën in ons staat bekend als éénpuntsgerichtheid. De emotionele equivalent hiervan is de gelijkmoedigheid waar we al over gesproken hebben. Éénpuntsgerichtheid is tot op zekere hoogte altijd aanwezig in ons wakkere leven. In essentie noemen we dat zelfbewustheid. Maar als een dhyana-factor is dit tot een hoger niveau verfijnd. Als we het redden om onze ervaring te blijven verdiepen zien we dat de zegenrijkheid begint af te zwakken en dat we in een kalmere
www.de3juwelen.org
en meer levendige staat komen. Op dit punt vermengen zich alle positieve factoren of kunnen we zelfs zeggen – dat ze worden geabsorbeerd. In deze betekenis ontstaat éénpuntsgerichtheid uit de andere factoren waardoor harmonisatie en stabilisatie ontstaat. Als een meditatieve-staat is het ongelooflijk verfijnd. Het vertegenwoordigt een fase waarin al onze psych o-fysieke energieën geconcentreerd zijn in een subtiele ervaring van het object van meditatie. Dit is behoorlijk moeilijk om in woorden uit te leggen, omdat ‘we’, in zekere zin, niet langer het object als gescheiden van onszelf ervaren. Het ‘wij’ deel van de ervaring is weggevallen. We kunnen echter éénpuntsgerichtheid in een vroege fase van onze beoefening aanmoedigen door een zo sterk mogelijke interesse in het concentratie- object te ontwikkelen. Dit verschilt niet zo heel erg veel met wat er in het dagelijkse leven kan gebeuren. Stel dat je met iemand aan het praten bent. Als je jezelf toestaat om afgeleid te zijn door aan andere dingen te denken, zul je je snel gaan vervelen. Als je die persoon echter je volledige aandacht geeft, kan de communicatie een heel andere kant opgaan. Het verdiept en dan ervaar je dat je een waardevolle communicatie hebt gehad. Ik weet uit ervaring dat mensen die naar een meditatie-les komen vaak ontroerd zijn door het feit dat mensen die de lessen volgen interesse in elkaar hebben. Het is voorgekomen dat mensen tegen me zeiden dat ze voor het eerst in hun leven voelden dat er naar ze geluisterd werd. Mensen bloeien op als er naar ze geluisterd wordt. Dit is geen vorm van sentimentele overdreven vriendelijkheid die ervaren wordt alsof er stroop over je uitgegoten wordt maar het betekent gewoon dat we tijd voor elkaar hebben. Hetzelfde geldt voor onze meditatiebeoefening - we moeten er tijd voor nemen. We moeten er echte interesse in hebben. Dit betekent niet dat we passief zijn of dat we een idee zouden hebben van wat we zouden willen ervaren. Net zoals bij ieder ander kunnen we alleen de beoefening laten werken als we bereid zijn om het idee van iets van de interactie te willen hebben, tot op zekere hoogte, op te geven. Als we iets willen, zijn we niet alleen bereid om te luisteren, om te zijn met dat wat er is. Terwijl het onrealistisch is te verwachten dat je
71
Verander jezelf! het altijd zult redden om in de eerste dhyana te komen, laat staan in de hogere dhyana’s te komen, is het toch handig om de vijf positieve factoren elke keer als we gaan mediteren in gedachten te hebben en hun aanwezigheid aan te moedigen. Deze factoren zijn echt een andere manier om over balans in meditatie te praten, zij het op een enigszins verfijnd niveau. Deze factoren moeten niet gezien worden als strikt opeenvolgend. Je hoeft geen intense verrukking ervaren te hebben om gewaar te zijn van elementen van zegenrijkheid. Ook is het niet nodig om een staat van zegenrijkheid opgebouwd te hebben voordat je gewaar kunt zijn van elementen van éénpuntsgerichtheid. Ook al kunnen deze factoren behoorlijk verheerlijkt overkomen, toch zijn ze vaak, tot
72
op zekere hoogte, gewoonweg in ons normale leven aanwezig. Als we sterke emoties voelen bij het luisteren naar een muziekstuk of bij het zien van een prachtig landschap zullen er elementen van verrukking zijn. Als we een gevoel van tevredenheid, voldaanzijn, in ons leven voelen, zitten er elementen van zegenrijkheid in. Deze factoren zijn daarom echt niet zo exotisch. Ze zijn normaal deel van onze menselijke emotionele capaciteit maar worden vollediger en completer ervaren door de concentratie waarin we ze ervaren. Door er in meditatie meer aandacht aan te geven en onze eigen capaciteit te ontdekken om ze te ontwikkelen versterken we ons vermogen om ze meer geconcentreerd te ervaren.
10. Inzicht
Aan het begin van dit boek heb ik globaal iets gezegd over de twee groepen waarin meditatieoefeningen vaak gerangschikt worden: samatha (of rustgevende meditaties) en vipassana (of inzicht meditaties). Samatha-meditatie wordt gezien als een middel om de basis te leggen om ‘de zaden van inzicht’ wortel te laten schieten. De term ‘inzicht’ wordt in de boeddhistische traditie op een specifieke manier gebruikt. Inzicht verwijst niet naar psychologische inzichten, of naar een gevoel dat we à la minute een helder begrip van iets gekregen hebben maar in het boeddhisme betekent ‘inzicht’ een fundamentele verschuiving van hoe we naar onszelf en de wereld om ons heen kijken. Het is niet enkel een intellectueel begrijpen, hoe diepgaand ook, maar het is meer een verandering, zoals het gezegd wordt, in het diepst van ons wezen. Er zijn veel manieren om over de aard van inzicht in de boeddhistische traditie te praten. Één van de meest recht-toe-recht-aanmanieren om er naar te kijken is om het te zien als de directe ervaring van hoe de dingen echt zijn - in het bijzonder, de directe ervaring van de vergankelijke aard van de dingen. Als we deze algemene waarheid op onszelf toepassen, betekent dit dat we meer en meer ideeën die we over onszelf hebben beginnen op te geven, ideeën dat we permanent zijn en dat we gescheiden zijn alsof we een essentiële en onveranderlijke kern hebben. Dan beginnen we ons als een middel van verbinding te zien, als deel van de gehele stroom van het bestaan. Het is klaarblijkelijk erg moeilijk om de aard van zulk inzicht te verwoorden omdat het boven de normale menselijke ervaring uitstijgt. De enige kennis die we ervan kunnen hebben is die van onze directe ervaring. We hebben in zekere zin alles al wat we nodig hebben om inzicht te ervaren. We hebben goed ontwikkelde zintuigen waar we mee de wereld kunnen zien, horen, voelen, ruiken en
www.de3juwelen.org
proeven. In feite is de ervaring van onze zintuigen die van vergankelijkheid. Niets kan door de zintuigen erg lang vastgehouden worden. We hebben ook het vermogen om ons van onszelf gewaar te zijn en om te ervaren dat we gedachten en stemmingen hebben en dat we een voorliefde hebben voor wat komt en gaat. Aan de andere kant lijken we in aanleg een bepaalde onwetendheid te hebben, een sterke neiging naar eigen-waan, een weigering om wat we zien te geloven. We kunnen onszelf niet forceren om inzicht te ervaren. We kunnen alleen de inwendige en uitwendige condities aanmoedigen om het ontstaan van inzicht te ondersteunen. Als we dit doen moeten we ook bereid zijn om de kijk die we van onszelf en van de hele wereld hebben radicaal te veranderen. We gaan van een ervaring van ‘gescheiden zijn van de realiteit’ over naar een ervaring van ‘deel uitmaken van de realiteit’. We gaan van de staat waarin we liefde begeren naar een staat waarin we liefde uitstralen, van een angst om te veranderen naar een dieper begrijpen en naar waardering van de vergankelijkheid. We zouden kunnen proberen ons de Boeddha-in-wording in herinnering te brengen, op de rand van Verlichting, zittend in diepe meditatie. Al zijn angsten en begeerten vallen weg, ze vallen als prachtige bloemen rond zijn serene figuur. We kunnen proberen ons voor te stellen dat een groot gevoel van kalmte zijn geest vervult wanneer hij begrijpt hoe de dingen in werkelijkheid zijn. Dit dringt diep door tot de ware kern van zijn wezen - tot zo’n niveau dat hij zich nooit meer ongemakkelijk zal voelen met zijn eigen bestaan. We zouden hem daar kunnen zien zitten, zijn verlangen naar de betekenis van en het begrip voor het leven dat volledig bevredigd wordt door een complete omarming van de aard van het bestaan.
73
Verander jezelf! Met dit beeld kunnen we misschien een indruk van de aard van inzicht krijgen wat tegelijkertijd een diepgaande individuele ervaring en een directe waarneming van een universele waarheid is. Genoeg gelegenheden om inzicht te cultiveren. Het eenvoudigste object is vol met de realiteit. Er is niets wat we kunnen overwegen dat ons niet aan de fundamentele aard van alles herinnert. Bepaalde ervaringen zijn echter duidelijk sterker in hun vermogen om inzicht te krijgen dan andere. Elke ervaring die ons in de kern raakt, zij het aangenaam of onaangenaam, geeft ons de gelegenheid om een begrip van de realiteit dieper te benaderen. Zelfs het overlijden van een geliefde veroorzaakt niet eens een permanente verandering in onze vertroebelde geestestoestand. De Tibetanen hebben een gezegde dat dit goed tot uitdrukking brengt. Ze zeggen dat je iemand niet wakker kunt maken die alleen maar voordoet alsof hij / zij slaapt. Tot op zekere hoogte wenden we allemaal voor dat we onwetend van de aard van de dingen zijn. In onze cultuur hebben we een massa samenzweringen om het op armlengte afstand te houden. We behandelen de dood alsof het een overrompelende verschijning is, een verschrikkelijke afwijking, een verschrikkelijke gebeurtenis die eigenlijk niet echt in een geciviliseerde samenleving kan plaatsvinden. Natuurlijk weten we allemaal dat we doodgaan, maar in ons onderbewustzijn accepteren wij het niet. Er is een ander gezegde - ‘dood overkomt iedereen, mij ook, misschien’. Deze niet erkende angst voor de dood houdt ons tegen om echt te leven. Het weerhoudt ons ervan om die dingen te doen die we echt belangrijk vinden, het weerhoudt ons ervan om echte contacten met anderen aan te gaan. De laatste paar jaar ben ik vrijwilliger in een hospice geweest. Ik heb hiervoor gekozen omdat ik nader in contact wilde komen met de realiteit van de dood. Ook al heb ik nu van dichtbij het proces van het doodgaan bij verschillende mensen meegemaakt, toch kan ik nog steeds mijn eigen weerstand voelen om vo l l e d i g h e t f e i t van mij n e i ge n vergankelijkheid te accepteren. Het afbikken van onze eigen begoocheling is voor de meesten van ons een traag proces. De beide meditaties, die we geleerd hebben, kunnen ons niet alleen helpen om te integreren maar kunnen ons ook helpen om de mogelijkheid te vergroten om inzicht tot
74
wasdom te laten komen en om inzicht meer direct aan te moedigen. De metta bhavana bevordert langzaam een houding van verbondenheid met anderen. Het helpt ons om van een zelfzuchtige houding naar een houding van emotionele vrijgevigheid te gaan. We beginnen onze onderlinge afhankelijkheid met anderen te ervaren in plaats van onze gescheidenheid. Paradoxaal is het dat we door het cultiveren van het vermogen om andere mensen in hun volle en individuele rijkheid en uniekheid te waarderen dat we ook dat waarderen wat gemeenschappelijk is aan alles dat leeft. We ontwikkelen een diepe sympathie met het leven in al zijn manifestaties. We realiseren ons, om de woorden van Sangharakshita te gebruiken, dat ‘het leven koning is’. We hebben hoofdzakelijk over metta in termen van een positieve emotie gesproken. Dit is een bruikbare manier om het zo te beschouwen, maar het is ook beperkend. Zodra onze beoefening van metta zich verdiept, gaan we zien dat het niet alleen een emotie in de normale betekenis van het woord is. Het gaat niet alleen om ons over onszelf en over anderen goed te voelen. We gaan proberen in de beoefening een dramatische verschuiving, van hoe we de wereld en onze plek daarin zien, te bevorderen. Heel langzaam moedigen we een emotionele expansie aan die ondersteund moet worden door een verandering in onze houding. We maken ons vrij van een staat waarin onze houding naar de wereld gebaseerd is op egoïsme naar één die gebaseerd is op altruïsme. Maar deze verandering treedt niet op omdat we egoïsme kunnen overwinnen in de betekenis van het overwinnen van zonden, maar omdat we langzaam beginnen in te zien dat ons egoïsme gebaseerd is op een waan over de aard van het bestaan zelf. Aan de basis van deze waan ligt het besef dat we op een bepaalde manier gescheiden, onafhankelijke, entiteiten zijn en dat onze grote belangen gescheiden kunnen zijn van het algemeen goed. De beoefening van de metta bhavana helpt ons om aan deze houding voorbij te gaan door het bevorderen van een sterke maar flexibele zienswijze. We beginnen ons minder door anderen bedreigd te voelen, we beginnen te zien dat andere mensen niet zo verschillen met ons, dat we in ons hart allemaal het geluk zoeken. We beginnen ons te realiseren dat het geluk dat we zoeken niet verkregen kan worden ten koste van anderen.
Inzicht In het Mahayana boeddhisme, de tweede belangrijke historische ontwikkeling van het boeddhisme, verandert het centrale beeld van de boeddhistische beoefenaar van dat van de monnik of non in dat van de bodhisattva. De bodhisattva is iemand die zijn / haar spirituele leven boven alles in termen van altruïsme uitdrukt. Zijn / haar persoonlijke beoefening richt zich op het ontwikkelen van kwaliteiten die gebruikt kunnen worden om anderen te helpen. Zijn / haar leven staat ten dienste van anderen. Deze verschuiving van benadering betekent niet dat Mahayana boeddhisten zich niet meer bezig hielden met hun eigen ontwikkeling, of dat andere boeddhisten egoïstisch waren. Deze andere benadering ontstond omdat de ontwikkeling van deze altruïstisch aanpak eenvoudigweg als meer effectief gezien werd, in de betekenis dat het meer in overeenstemming was met de aard van hoe dingen echt zijn, maar ook omdat het meer inspirerend is. Daarom moeten we concrete manieren vinden om emoties, die we in de metta bhavana ontwikkelen, uit te kunnen drukken op een normale menselijke manier. Uiteindelijk is het niet genoeg om anderen domweg geluk toe te wensen. We moeten deze wens ook in onbaatzuchtige handelingen uitdrukken. Hier is het begrip van ‘ten dienste staan’ bruikbaar. Ons leven moet een element van ‘ten dienste staan’ bevatten, handelingen die uitgevoerd worden voor het welzijn van anderen. Ten dienste staan betekent niet dat we onszelf als spirituele sociale werkers moeten gaan zien. Het betekent dat we iets vinden dat we bijvoorbeeld als praktische hulp bij anderen kunnen doen. Het kan, bijvoorbeeld, bestaan uit het schoonmaken van een huis voor iemand die gehandicapt is. Ik heb eens een vriend behoorlijk van streek gemaakt door te suggereren dat hij meer goed kan doen als vuilnisman dan als psychotherapeut. Hiermee probeerde ik aan te geven dat wat we denken wat werkbaar en bruikbaar is dat dit vaak geconditioneerd is door ideeën van sociale status en prestige. Als we echt ten dienste van iemand anders willen staan, kunnen we het beste denken aan praktische zaken, dingen van elke dag - boodschappen doen, een maaltijd koken, enzovoort. Ten dienste staan betekent ons ter beschikking stellen van anderen, niet onszelf in een positie plaatsen waarin wij ze vertellen wat www.de3juwelen.org
verkeerd is of wat ze moeten doen. Als we de tijd ervoor hebben is het voor ons nuttig om als vrijwilliger aan de slag te gaan om op een praktische manier de houding, die we in onze beoefening proberen te ontwikkelen, uit te kunnen drukken. Ik zeg dat dit soort vrijwilligerswerk van groot voordeel voor ons is omdat het zo is, maar natuurlijk komen we niet erg ver als dat onze enige motivatie is. Anderen voordeel brengen moet een doel op zich worden, boven het plezier en het voordeel wat het ons oplevert. De metta bhavana bikt de emotionele houdingen weg die ons tegenhouden om de wereld te zien zoals die echt is. Het inzichtelement van de beoefening wordt verhoogd als we de tijd nemen om op de beoefening en op onze ervaring van het voelen van metta te reflecteren. Met deze reflectie ondersteunen we de praktische toepassing van metta in handelingen. Dit handelen zal zijn effect op de beoefening hebben en zal ons begrip onze en ervaring van metta verdiepen. Het is inderdaad een erg radicale oefening: het concept dat het mogelijk is om je leven in dienst te stellen voor het welzijn van allen. Normaal zien we dit soort altruïsme in termen van zelfopoffering, maar dit is hier niet het geval. Een leven toegewijd aan het welzijn voor allen, als het gebaseerd is op positieve emoties en gewaarzijn in plaats van goeddoenerij of angst of plicht of gehoorzaamheid of bewuste nederigheid, zal aantonen dat het leven een bron van grote vreugde en tevredenheid zal zijn. Met het beoefenen van het gewaarzijn van de ademhaling kunnen we ervaren dat ons leven een voortdurende veranderende uitdrukking van het leven is. We kunnen onze adem voelen komen en gaan net zoals de golven van de oceaan op de kust komen en gaan. We kunnen de vergankelijkheid van onze gedachten en gevoelens ervaren en een gevoel gaan krijgen van de onbegrensde aard van ons gewaarzijn. Als we onze ervaring van deze meditatie verdiepen zullen we ons er bewust van worden dat we soms vrij zijn van gedachten - dat er hiaten in de voortdurende opeenvolging van gedachten gaan optreden. In het begin kunnen deze hiaten ons een beetje schrik aanjagen. We zullen ons realiseren dat we vrij zijn van gedachten. Met deze constatering zullen we ons realiseren dat we een nieuwe gedachte hebben gevonden om dit hiaat te vullen. Na verloop van tijd zullen
75
Verander jezelf! we onszelf gemakkelijker toestaan om een gevoel van ruimte te ervaren. We zullen ons realiseren dat we niet voortdurend hoeven te denken. Ons gevoel is zo verbonden met permanent mentale activiteit dat, als het de eerste keer begint te verminderen, het aanvoelt alsof we onze basis verliezen. Het is een beetje alsof we Descartes’ gezegde: “ik denk, dus ik besta” letterlijk nemen - dat we bang zijn dat, als we ophouden te denken, we dan ook ophouden te bestaan. Gewaarzijn is echt het vermogen om volledig gewaar te zijn van een situatie zonder er iets aan toe te voegen. Van een beroemde lering van de Boeddha wordt gezegd dat: toen een discipel genoemd ‘Bahiya van het schorskleed’ deze lering hoorde, hij door deze lering direct transcendentaal inzicht kreeg. Het komt uit de Udana - een verzameling van Boeddha’s leringen. Daarom, Bahiya, moet je jezelf zo trainen: in het geziene zal eenvoudigweg het geziene zijn, in het gehoorde eenvoudigweg het gehoorde, in het verbeeldende eenvoudigweg het verbeeldende, in het cognitieve eenvoudigweg het cognitieve. Zodoende heb je geen ‘daardoor’. Dat is hoe je jezelf moet trainen. Nu, Bahiya, als in het geziene voor jou eenvoudigweg het geziene is, in het gehoorde alleen het gehoorde, in het verbeeldende eenvoudigweg het verbeeldende, in het cognitieve eenvoudigweg het cognitieve, dan, Bahiya, als je geen ‘daardoor’ hebt, heb je geen ‘daarin’. Als je, Bahiya, geen ‘daarin’ hebt, volgt dat je geen ‘hier’ of ‘na’ of ‘in het midden tussen in’ hebt. Dat is eenvoudigweg het einde van ziekte. Om dingen zo onbevangen te ervaren, vraagt om een zuivere en heldere geest, een geest die de gebruikelijke neiging om dingen aan onze ervaring toe te voegen overwonnen heeft. Een geest die een gevoel van ‘ik’ tussen ons en de ervaring oplegt. Er is alleen de ervaring. Dit vermogen om met een helder, ruim gewaarzijn, vrij van de beperkingen van zienswijzen en gedachten over onszelf te ervaren, wordt in het bijzonder door de beoefening van gewaarzijn aangemoedigd. Met de ontwikkeling van meer verfijnde geestestoestanden door meditatie kunnen we
76
naar de mogelijkheid gaan om eens goed naar de ware aard van de realiteit te kijken zonder een gevoel te hebben dat we er door overweldigd worden. We worden minder bang om een gevoel van ruimte te ervaren, om ruimte te creëren voor inzicht dat dieper door kandringen. Als de mogelijkheden voor inzicht ontstaan, zijn we minder geneigd om ervoor weg te lopen. We voelen ons minder bedreigd door het feit van vergankelijkheid. We gaan zien dat het de vergankelijkheid is die het leven mogelijk maakt, die het het leven waard maakt om te leven. Ik herinner me dat ik vele jaren geleden, voordat ik geïnteresseerd raakte in het boeddhisme, een discussie had met twee Jehova-getuigen. Ze vertelden me over het hiernamaals, waar je als een goede Jehovagetuige naar uit kunt kijken. Hun ideaal leek een onveranderlijke, perfect geschapen wereld (met perfect weer) te zijn. Maar als we echt een wereld zonder verandering voor ogen hebben dan ziet die wereld er echt niet zo aantrekkelijk uit. Het aantrekkelijke van het leven ligt in haar beweging en verandering, haar groei en verval en het nieuwe leven dat uit het verval ontstaat. Of het nu in een langzame explosie of in een instorting van het universum zit (langzaam, natuurlijk, voor ons) of in het leven van een ééndagsvlieg (kort voor ons) overal zien we deze constante verandering van leven naar dood en vervolgens weer terug in een andere vorm, in een andere uitdrukking. Totdat het duidelijk wordt dat datgene waar we naar kijken de aard van de realiteit is. In de Zen traditie wordt het moment van Verlichting soms vergeleken met het zich omkeren van een grote karper in kristalhelder water. Het water biedt geen weerstand, maar het ondersteunt de moeiteloze beweging van de vis in zijn natuurlijke element. Als de vis omkeert valt het licht op de schubben, breekt het licht in de kleuren van een regenboog en voor één moment is de vis hoofdzakelijk van prachtig licht gemaakt. Dit beeld verwijst naar de paradox van spirituele aspiraties. Na vele jaren van beoefening kan inzicht elk moment en onder de meest mondaine omstandigheden ontstaan. Ze flitst in de geest op uit het niets. Ons vermogen echter om zo’n inzicht te integreren, zodat ze echt in ons gehele wezen doordringt, moet geduldig gedurende vele jaren ontwikkeld worden. Als we een ervaring hebben die de
Inzicht eigenschap van inzicht heeft, moeten we het de tijd en de ruimte geven om goed tot ons door te laten dringen. We kunnen dit doen door het inzicht in de geest rond te laten gaan als we geconcentreerd in meditatie zijn. Het is niet zozeer dat we er over ‘denken’ in de normale betekenis. We moeten het niet analyseren of het mentaal uitknijpen. Het is meer dat we het in een heldere en positieve oplettendheid houden. Ons normale niveau van gewaarzijn is hier niet geschikt voor. We zouden, als het ware, al
www.de3juwelen.org
inzicht bereikt moeten hebben. Alleen gewaarzijn dat vrij is van zijn normale, gewone manier van denken kan ons hier helpen. Soms praten over iets wat we vanuit onze buik weten. Wel, inzicht is onze eigen essentiële aard kennen - nee, ervaren - (wat de aard van realiteit zelf is), niet alleen in onze buik maar in elke levende cel van ons gehele wezen.
77
11. Het opzetten en onderhouden van je beoefening
Het opzetten van je beoefening Wat in onze meditatie gebeurt is grotendeels afhankelijk van de mentale staten die we meenemen. Meditatie is eenvoudigweg de smeltkroes waarin bepaalde mentale staten op elkaar kunnen reageren. In boeddhistische centra waar meditatie wordt geleerd proberen we een atmosfeer te creëren die de mensen ondersteunt bij hun beoefening. Als we thuis gaan mediteren zouden we er ook alles aan moeten doen om onszelf de beste kansen te geven om een waardevolle meditatie te bewerkstelligen. Wanneer je besluit om tussen twee tv programma’s door even op de grond te gaan zitten om een paar minuten te mediteren terwijl je slecht gehumeurd bent en je bovendien niet de juiste zithouding hebt dan geef je jezelf niet echt een kans. Wat we buiten de meditatie doen verschaft ons datgene wat we nodig hebben om mee moeten werken in onze meditatie. Daarom is het een goed idee om de grondbeginselen van die context in ogenschouw te nemen - je voorbereiding en je benadering - als deel van je beoefening. Niet velen van ons zullen thuis de ruimte hebben om over een aparte kamer te kunnen beschikken om te mediteren maar een geschikte hoek in een kamer zal waarschijnlijk wel te realiseren zijn. Ik moedig mensen vaak aan om een bescheiden schrijn op te zetten. Hiermee bedoel ik een visuele focus voor je meditatie. Het kan gewoon een kaart zijn die aan de muur hangt of een afbeelding van iets wat datgene symboliseert waar je in je meditatie naar toe wilt gaan. Vaak zetten mensen kaarsen en verse bloemen neer en branden ze wierook. Deze dingen creëren een ‘eigen plekje’ dat, tot op zekere hoogte, gescheiden is van je dagelijkse www.de3juwelen.org
woon omgeving. Misschien is de rest van je slaapkamer een beetje rommelig maar heb je net een hoekje dat je opgeruimd kunt houden voor die je meditatie. Het aansteken van kaarsen en wierook helpt ons ook om te voelen dat we een andere wereld ingaan, een plaats toegewijd aan het ontwikkelen van gewaarzijn en liefdevolle vriendelijkheid. Het helpt ons om het dagelijkse leven en de geestestoestanden, die grotendeels in beslag genomen worden door de maatschappij, gemakkelijker achter ons te laten en ons te brengen naar een meer creatieve en zelfs magische wereld van transformatie. We zullen zien dat het hebben van een eenvoudige schrijn ons helpt om te mediteren. Met de jaren neigen de schrijns van mensen groter te worden. Mijn eigen schrijn heeft niet alleen een paar traditionele boeddhistische afbeeldingen maar veel meer andere kleine dingetjes, zoals vogelveren, schelpen, stenen, de schedel van een hond, enzovoort. Deze dingen betekenen niet veel voor anderen maar voor mij hebben ze allemaal associaties die me helpen als ik er aan denk. Soms wil ik gewoon een tijdje naar de schrijn kijken voordat ik begin te mediteren, eenvoudigweg mezelf toestaan om de schrijn me eraan te laten herinneren waarom ik ervoor zit. Je beoefening van meer gewaarzijn kan beginnen voordat je de formele meditatie start. Je kunt zorg dragen voor de manier hoe je de kaarsen en de wierook aansteekt en proberen gewaar te zijn van de beweging van je lichaam als je gaat zitten. Zet een routine op. Dit bereidt je meditatie voor zodra je op het kussen zit. Neem de tijd om er zeker van te zijn dat je een zo goed mogelijke zithouding hebt. Neem vervolgens een paar minuten of langer, als het nodig is, om je gewaar te worden van je lichaam, geef het de tijd om te wennen en te ontspannen, een korte lichaamsmeditatie is
79
Verander jezelf! bijna altijd een goed idee. Ga nu kijken wat er bij je speelt, word je zo gewaar mogelijk van hoe je je voelt. Dit betekent niet dat je jezelf moet analyseren of ondervragen, het betekent eenvoudigweg jezelf een kans geven om je van je geestestoestand gewaar te worden. Hoeis je algemene stemming? Ben je blij of triest, duf of helder? - dit soort dingen. Zodra je een gevoel van jezelf hebt moet je zo helder mogelijk over je intentie zijn. Tot op zekere hoogte is intentie de meest belangrijke factor in de ondersteuning van een productieve meditatiebeoefening. Het betekent eenvoudig weten wat je van plan bent om te doen en waarom je het doet. Het klinkt erg eenvoudig maar na jaren van lesgeven, en door mijn eigen ervaring heb ik mij gerealiseerd dat het gemakkelijk is om dit totaal over het hoofd te zien. Beslis wat voor meditatie je gaat doen. Herinner je wat het doel van die meditatie is. Zeg tegen jezelf: “Ik ga de metta bhavana doen. Deze meditatie helpt me bij het ontwikkelen van liefdevolle vriendelijkheid”. Wees helder. Vele uren van meditatie worden verspild omdat mensen die gaan mediteren niet weten wat ze willen doen. Ze blijven van de ene naar de andere meditatie gaan en verdiepen zich in geen van beide. Er kunnen nu en dan tijden zijn waarin je echt voelt dat je alleen maar wilt zitten zonder enige formele meditatie te doen. Dat is oké, maar wees hier ook duidelijk in. Over het algemeen hebben we de structuur van een specifieke beoefening van meditatie nodig, anders drijven we weg. Maar nu en dan kan het goed zijn, in het bijzonder als je flink veel gemediteerd hebt, om eenvoudigweg te zitten. In feite is ‘gewoon zitten’, zoals we het noemen, een erg moeilijke meditatie. Het geeft veel ruimte voor afleiding en er is niet veel voor de geest om zich op te richten. Herinner je daarom het woord intentie. Als je met intentie mediteert - zelfs als je voelt dat de meditatie nergens naar toe gaat - zal het een effect hebben. De intentie hebben om positieve staten te ontwikkelen, zal eenvoudigweg in ons dagelijks leven overlopen zelfs als je voelt dat je niet veel vooruitgang in de meditatie zelf boekt. Ik kan dit niet genoeg benadrukken, daarom zeg ik het opnieuw: mediteer met een intentie. Dit betekent niet dat je moet gaan knarsetanden. Het betekent eenvoudigweg om je, bij het begin van de meditatie, te herinneren van wat je gaat doen en
80
als je tijdens de meditatie afgeleid wordt je intentie weer te herinneren. Als je dat eenvoudigweg doet, zul je het goed doen. Zodra je weet wat je je voorgenomen hebt om te gaan doen, richt dan je geest er op om dat te gaan doen. Kijk naar de emotionele energie die je ondersteunt om het te doen. Erken elke weerstand die je kunt voelen, ga er dan zo volledig mogelijk voor, maar zonder het te forceren. Het is een goed idee om te beslissen voor hoelang je gaat mediteren en je er aan te houden. Zelfs als het moeilijk is, ga voor die tijdsduur door met mediteren. Probeer er bij te blijven. Als de meditatie echt goed gaat, voel je natuurlijk vrij om het te verlengen. Bepaal voor jezelf een minimale periode, zeg vijftien tot twintig minuten inclusief de voorbereiding. Het is niet goed om het te overdrijven. Het is veel beter om iets te doen waarbij je jezelf comfortabel voelt. Als je meer ervaren wordt en gewend raakt om te mediteren, zul je merken dat je langer wilt mediteren. Als je het bij het opstarten overdrijft en niet van het mediteren geniet, ga je gewoonweg negatieve associaties met mediteren opbouwen. Zo zul je het moeilijk gaan vinden om het mediteren voor een langere tijd vol te houden. Als regel is het beter om elke dag kort te mediteren - ook al is het maar tien minuten dan eens in de paar dagen een langere meditatie. Mediteren blijkt een cumulerend effect te hebben. Daarom is het volhouden wenselijker dan een incidentele uitbarsting van enthousiasme. Dit gezegd hebbende, wees hier, als je er mee gaat beginnen, niet te rigide over. Het duurde een jaar voordat ik een redelijk regelmatige dagelijkse meditatiebeoefening had. Zorg ervoor dat je jezelf niet schuldig gaat voelen als je niet elke dag mediteert. Schuld is geen geschikte bondgenoot als je jezelf op enig moment plezier wilt toestaan. De meest voorkomende vraag die mij gesteld wordt door beginnende mediteerders is: “Hoe weet ik hoe lang ik gemediteerd heb?” Het antwoord is, nogal prozaïsch: “Kijk op je horloge”. Als je echt voelt dat het kijken op een klok te afleidend is, kun je misschien beter een timer gebruiken, die niet al te luid is. Je kunt zelfs een bandje opnemen met een bel met een interval van tien of vijftien minuten. Maar een horloge dat voor je op de vloer ligt zodat je je ogen half kunt openen, werkt ook goed. Om in ieder geval te beginnen is het het beste om een gelijke hoeveelheid tijd voor elke
Het opzetten en onderhouden van je beoefening fase van de meditatie te gebruiken die je gekozen hebt om te doen, totdat je een goed gevoel voor de meditaties krijgt. Na een tijdje kun je, als je wilt, flexibeler door de meditatie gaan. In het gewaarzijn van de ademhaling in het bijzonder, moet je je iets meer geconcentreerd voelen voordat je naar de volgende fase gaat, omdat je een iets fijner object gaat gebruiken om op te focussen. Zo kun je langer in de eerste fases blijven hangen als je snel afgeleid bent - of ze overslaan als je snel goed geconcentreerd bent. Wissel de twee meditaties, over het algemeen, af. De één blijkt gemakkelijker dan de andere maar het is het beste om ze beiden regelmatig te doen omdat ze elkaar complementeren en elkaar versterken. Ook nu weer hoef je niet zo streng te zijn, maar houd de mogelijkheid in gedachte dat de meditatie waarmee je moeilijkheden hebt degene is die het diepste effect zal hebben. Er is niet slechts één antwoord m.b.t. tot de vraag wat het beste moment is om te mediteren. De meeste mensen vinden het gemakkelijk om ‘s-morgens te mediteren en ik houd er zeker van om kort nadat ik ontwaakt ben te gaan mediteren. Andere mensen hebben eerst een kop thee nodig. De ochtendmeditatie heeft het voordeel om de dag op een positieve manier te beginnen en is vaak het gemakkelijkst om tijd voor meditatie te maken - je staat gewoonweg iets eerder op. Voor sommige mensen echter schijnen de ochtendmeditaties niet te werken. Als dat voor jou zo ligt, probeer dan te mediteren voor je naar bed gaat, maar wacht niet zolang totdat je je slaperig gaat voelen. Meditatie voor bedtijd kan je zelfs helpen als je last hebt van slapeloosheid. Over het algemeen is het het beste als je een tijd kunt vinden die goed bij je past en blijf er dan bij. Vaak als we tegen onszelf zeggen: “ik zal later mediteren” dan komt het er niet van. Een andere reden waarom de ochtenden over het algemeen goed zijn. Wat je wilt vermijden is om ‘het mediteren’ als een opgave te zien en om je slecht te voelen als je het niet doet. Je hoeft niet op school na te blijven omdat je je huiswerk niet gedaan hebt. Meditatie zal op zijn minst altijd interessant zijn en zal onze inspanning terugbetalen. Als je denkt geen tijd te hebben, is het waardevol om je te herinneren dat na verloop van tijd een regelmatige beoefening meer tijd voor je zal creëren. Je zult merken dat www.de3juwelen.org
het gemakkelijker voor je is om je bezig te houden met andere activiteiten. Je kunt misschien zelfs merken dat je voelt dat je minder hoeft te doen, dat veel van wat je ‘moet’ doen onbelangrijk is in het grotere wereldplan.
Je meditatie onderhouden Ook al heb ik er niet echt een idee van, denk ik dat een vrij laag percentage van de vele mensen die ik, door de jaren heen, heb leren mediteren nog steeds tijd maakt om op een regelmatige basis de weg naar het kussen te vinden, als ze het al doen. Hoewel we een directe ervaring van het aangename effect van meditatie kunnen hebben, dan nog kan het voor de meesten van ons moeilijk zijn om een regelmatige beoefening te handhaven. Eigenlijk is dit moeilijk te begrijpen want we weten uit eigen ervaringen dat meditatie kan werken, in de betekenis dat het ons toe kan staan meer positieve staten van geest te krijgen. Dit is toch wat we willen? Meditatie is echter een uitdaging van hoe we onszelf zien. Het daagt, in het bijzonder, ons uit om meer verantwoordelijkheid voor ons eigen leven te nemen. Het daagt ons uit om te erkennen dat we verantwoordelijk zijn voor wat we voelen en hoe we ons leven leiden. Dit kan behoorlijk ongemakkelijk voelen. Gedurende een lange tijd hebben we de neiging gehad om met verklaringen te komen waarom we zijn zoals we zijn, verklaringen waarom ons leven is zoals het is. Vaak zijn deze verklaringen gerelateerd aan factoren buiten onszelf: ons werk, onze familie, andere mensen, enzovoort. We verlenen aan deze factoren buiten onszelf veel macht over ons welzijn en geluk, zowel in het heden als in de toekomst. Meditaties zetten, tot op zekere hoogte, deze manier van denken op zijn kop. Het is niet zozeer dat de buitenwereld samenspant om ons noodlot te bepalen maar het is veel meer alsof we zelf de wereld om ons heen helemaal rechtstreeks door onze eigen mentale staten creëren. Meditatie helpt ons te zien dat de manier waarop wij naar de wereld kijken niet objectief is, maar dat we onze eigen versie van de wereld creëren. Vaak hebben we een versie gecreëerd waardoor we ons passief voelen en waardoor we ons een slachtoffer van externe omstandigheden voelen. Dit betekent niet dat
81
Verander jezelf! de wereld om ons heen subjectief is, maar alleen dat onze ervaringen ermee subjectief zijn. Meditatie gaat tegen deze subjectieve kijk naar de wereld in, omdat we minder ‘denkbeelden’ in de wereld brengen; ons gewaarzijn wordt schoner. We zijn erg gehecht aan onze versie van de buitenwereld en het kan best moeilijk voor ons zijn om deze zienswijze en de vooroordelen, die we hebben, op te geven. Ons besef van hoe we zijn is nauw verbonden met de manier hoe we de dingen om ons heen zien. Het zou niet realistisch zijn om te denken dat we zienswijzen, die ons al vele jaren geconditioneerd hebben en die ons in essentie gecreëerd hebben, zonder inspanning op kunnen geven. Ook al houden we van de gedachte om uit de beperkende manier te breken hoe we naar ons leven kijken, in werkelijkheid is het heel angstig om onze zienswijze op te geven. Tot op zekere hoogte hebben we allemaal weerstand om te willen veranderen. We hebben allemaal de neiging om vast te houden aan het ons bekende, zelfs als het niet erg positief is. We willen niet zien dat we ons leven, veel meer dan de meesten van ons ooit ervaren, in eigen hand hebben. Na verloop van tijd zullen meditaties ons toerusten om te veranderen. Ze geven ons het gewaarzijn om duidelijker te zien wat we moeten veranderen en ze geven ons de moed om deze veranderingen tot stand te brengen. Dit zal echter tijd vergen en in de tussentijd is er vaak een periode waarin het voelt alsof meditatie ons leven alleen maar moeilijker maakt. We worden duidelijker geconfronteerd met onze beperkingen, maar we hebben nog net niet het punt bereikt waarop we de noodzakelijke veranderingen kunnen maken. Het probleem is dat we meditatie eenvoudigweg niet kunnen zien als een andere activiteit om ons leven te verbeteren. Als onze meditatie begint ‘te bijten’ zal het ons leven gaan veranderen. Uiteindelijk moeten we allemaal besluiten of we bereid zijn om ons leven te veranderen op een soms behoorlijke aangrijpende manier. We mediteren omdat we ons op een bepaalde manier anders willen gaan voelen, maar we maken niet altijd de verbinding tussen anders voelen en anders zijn. Als we een verandering willen toelaten, moeten we bereid zijn om te veranderen. Dit betekent dat we de houdingen naar onszelf en naar anderen moeten
82
laten varen die ons houden hoe we zijn. Ook al is er een groot gevoel van bevrijding bij het laten varen van houdingen die ons van anderen afhoudt, in het laten vallen van zienswijzen die onze creativiteit beperken, toch is het niet noodzakelijkerwijs een gemakkelijk proces. Het kan soms veel gemakkelijker zijn om de televisie aan te zetten en een biertje te pakken om in de diep ingesleten gewoonten te blijven hangen die ons leven bepalen. We kunnen de twee meditaties die we geleerd hebben natuurlijk benaderen als middel om te ontspannen, om het geklets in ons hoofd te rustiger te maken. Dit is natuurlijk bij beide meditaties een belangrijk doel maar uiteindelijk denk ik niet dat dit lang zal blijven duren. Zelfs als we sterke meditatie-ervaring hebben, zelfs als we diepe positieve mentale staten bereiken, zal dit voor ons, na verloop van tijd, niet genoeg zijn om te blijven mediteren. Voor de meesten van ons zijn de implicaties van een regelmatige meditatiebeoefening te verstrekkend om het aan te kunnen, zonder een algemene context van ondersteuning en aanmoediging van anderen die ook mediteren. Één van de grote vreugden van meditatie voor mij is dat het me in contact heeft gebracht met andere mensen die mediteren, die voelen dat het waardevol is om te proberen wie en wat ze zijn te veranderen, mensen met een bepaalde visie. Meditatie trekt allerlei t ype mensen aan. Wat ze gemeenschappelijk hebben is een gevoel dat een positieve verandering mogelijk is. Laten we iets meer kijken naar de druk die het mediteren op onze levenspatronen kan leggen - en naar de manier hoe deze conflicten opgelost worden. We mediteren in de eerste plaats omdat we ons op een bepaalde manier onvoldaan voelen. Stel dat onze baan ons echt spanningen geeft en we gaan om die reden mediteren om dit op te lossen. Wat vervolgens gebeurt, is dat we steeds duidelijker de elementen in ons werk gaan ervaren die deze spanningen veroorzaken. Het punt is dat meditatie niet zoiets is als een pil die ons meer ontspannen of gelukkiger maakt. Het is een middel waarbij we door onze eigen inspanning onze mentale staten veranderen. Dit betekent dat de factoren in ons leven die veroorzaken dat we ons slecht voelen minder en minder acceptabel voor ons worden. Nu kan het misschien lijken dat ik mezelf tegengesproken heb: Wat is er met het idee gebeurd dat we de kwaliteit van de wereld om
Het opzetten en onderhouden van je beoefening ons heen door onze mentale staten creëren? Het is natuurlijk een proces in twee richtingen. Als we mediteren, kunnen we de omstandigheden controleren waarin we verkeren. In het dagelijkse leven kunnen we dat niet. Tot op zekere hoogte maakt meditatie ons natuurlijk minder gevoelig voor deze externe omstandigheden omdat we een bron van positiviteit in onszelf gevonden hebben. Maar aan de andere kant maakt de meditatie ook dat we minder geneigd zijn om negatieve condities voor langere periodes te tolereren als dit niet nodig is. Als we in een algemene duffe en negatieve staat zijn, zullen negatieve externe condities deze staat in stand houden. In zekere zin zullen we ons er niet al te druk over maken omdat ze met onze mentale staat overeen komen. Als we het echter redden om door meditatie heldere positieve staten te creëren dan zullen we ervaren dat het moeilijk is om met de krachten, die ons naar beneden halen, om te gaan. We zijn begonnen om ons te realiseren dat we niet vast hoeven te zitten aan de gewoonten van onze geest die ons verdrietig maken. Het is een natuurlijke stap om je te realiseren dat we niet vast hoeven te zitten aan de levenspatronen in de wereld om ons heen die ons of anderen ook verdriet geeft. We creëren een conflict dat we op een bepaald moment moeten zien op te lossen. Dat is de aard van spirituele groei. Onze meditatie brengt ons in conflict met de realiteit van ons leven, waardoor we de externe- of interne omstandigheden moeten veranderen om in harmonie met onze meditatie te zijn. Normaal gesproken gebeurt het tegenovergestelde: we lossen dit conflict op door met mediteren te stoppen. Mensen zeggen vaak: “ja, het leek een tijdje echt te helpen en toen stopte ik er min of meer mee”. We stoppen ermee wanneer het begint ‘te bijten’, wanneer het onze levenspatronen begint uit te dagen. Het is erg moeilijk dat dit niet plaatsvindt tenzij we een bredere context hebben dat die aspecten van ons ondersteund die willen veranderen. Meditatie zorgt er niet
www.de3juwelen.org
voor dat we gelukkiger zijn met alle mensen. Het zorgt ervoor dat we op een meer en meer creatieve manier actief in het leven staan en in de wereld om ons heen. Toenemend gewaarzijn en vriendelijkheid vereist tot uitdrukking te komen in de echte wereld. Als we echt metta voelen als we lijden tegenkomen, voelen we het ontstaan van mededogen, een verlangen - dat meer is dan een beslissing - om dit lijden op te lossen. Zonder de ondersteuning en aanmoediging van anderen is het pad van meditatie een erg moeilijk pad. Zonder de ondersteuning van ideeën en ethische richtlijnen is onze beoefening niet geaard en verbonden met de wereld van alle dag. Het is om deze reden dat het boeddhisme zo sterk de nadruk legt op de spirituele gemeenschap en ook op het begrip van sommige basisideeën die onze intentie om te veranderen onderbouwen. We zullen naar sommige elementen van de boeddhistische ethiek in het volgende hoofdstuk kijken. Misschien heb ik het verkeerd - het kan zijn dat veel van de mensen die ik heb leren mediteren het nog steeds doen, dag in dag uit, op hun kussens in hun eigen huis en ik hoop vurig dat dit geval is maar ik denk dat de meesten die de meditatiebeoefening zijn blijven doen deel zijn van één of andere spirituele gemeenschap. Zij hebben ondersteuning voor hun beproevingen gevonden. Dit kan een formele groep of eenvoudigweg een losse vriendengroep zijn, maar ze hebben een gevoel om zich samen met anderen te ontwikkelen. Ook al is meditatie iets wat we alleen doen, het bloeit op in een menselijke context. Om nu en dan met een groep te mediteren is van groot voordeel en heeft een ander gevoel dan alleen te mediteren. Door hun ware aard dient de kwaliteit, die we proberen te ontwikkelen, gedeeld te worden. Om de meditatie met anderen, die we kennen, te delen die zelf ook proberen om te ontwikkelen is een ondersteunende vreugde.
83
12. Meditatie en ethiek
Ik hoop dat het ons duidelijk begint te worden dat meditatie niet een soort hebbeding is wat ons leven betekenis geeft. Ook al passen we eenvoudige technieken toe om ons te helpen, is meditatie niet een techniek maar een proces van meer gewaarworden. Dat is meditatie. “Ik ben de echtgenoot van Marge, ik werk in een kernenergiecentrale, ik heb twee kinderen”. In plaats hiervan hebben we een directe ervaring van wie we zijn. Dit ben ik nu, ik voel me gelukkig, verdrietig en ik ben niet in staat om de tien ademhalingen te tellen zonder afgeleid te zijn. We hebben een ruimte in ons leven gecreëerd om de resultaten van alle andere dingen, die we doen, te ervaren. Als ik stop dingen te doen, ben ik dit en is dit het effect wat het op mijn leven heeft. Op deze manier worden we realistischer over onszelf, gaan we inzien dat we vaak verward zijn, dat we vaak als een kip zonder kop rondrennen. We zijn trouwens niet erg vaak onszelf en doen maar ‘alsof’, het is eenvoudigweg iets wat we moeten doen. Ons echte ‘ik’ wacht geduldig zijn / haar beurt af. Misschien komt de ware ‘ik’ zo nu en dan te voorschijn, misschien tijdens de vakantie. Soms heeft ons eigen ‘ik’ niet veel raakvlakken met ons leven. Pas toen ik achter in de twintig was kwam ik in contact met poëzie. Het had niets met mijn leven tot dan toe van doen. Ik was niet in een omgeving opgevoed waar men met poëzie bekend was. Ook mijn vrienden hadden geen interesse in de poëzie. Maar daar was het, wachtend totdat het gevonden werd. Ik had een beeld van mezelf wat de mogelijkheid niet toeliet dat ik van poëzie zou kunnen houden. Toen kwam ik er mee in contact en het was dichter bij mijn echte ‘ik’ dan iets anders wat ik ooit ontdekt had. In meditatie proberen we onze echte ‘ik’ een eerlijke kans te geven om te voorschijn te komen om trots te paraderen. Natuurlijk is dit alleen maar een manier van praten, omdat de waarheid is dat de echte
www.de3juwelen.org
‘ik’ onze alledaagse ‘ik’ is. De ‘echte’ ik die zich nooit laat zien, is eenvoudigweg een fantasie. Misschien koesteren we een droom over hoe we zouden willen zijn als we de kans zouden krijgen. Maar niemand zal ons die kans geven. Zo zit het leven nu eenmaal niet in elkaar. We moeten onze eigen kansen grijpen. Als we mediteren, beginnen we een soort van tegenstrijdige kracht in ons zelf te creëren tegen de kracht van onze handelingen, onze activiteiten in. We introduceren de kracht van geen-actie, geen-activiteit. De Chinese Zen meester, Josho, liep eens langs de hoofdzaal van het klooster waarvan hij de abt was en zag een monnik die in aanbidding was. Josho sloeg hem met zijn stok. De monnik protesteerde en zei: “aanbidden is toch een goede zaak”, waarop Josho antwoordde: “een goede zaak is niet zo goed als niets”. Uiteindelijk zal de soort van helderheid die we in meditatie hebben overvloeien in de rest van ons leven. Als dat gebeurt, zal er geen verschil meer zijn tussen onze elke-dag-geest en onze meditatieve geest. Maar voor nu en voor de komende tijd is er een verschil. Ethiek in het boeddhisme is een manier om te proberen om ons verdere leven met mediteren in overeenstemming te brengen. Hier hebben we dus een soort van ommekeer. We mediteren niet om ons leven buiten meditatie te ondersteunen. Ons leven buiten de meditatie wordt een manier om onze meditatie te ondersteunen omdat we in onze beoefening dichter bij ons echte ‘ik’ zijn. Daarom brengen we ideeën in ons leven die ons kunnen helpen om meer in harmonie met ons echte ‘ik’ te zijn. Het concept van ethiek in het boeddhisme is om aan ons een model te bieden van hoe we zouden handelen als we voortdurend in contact zijn met het beste in ons. In zekere zin, is er maar één ethiek in het boeddhisme en alle andere ethiek komt hieruit voort. Het is het principe van geweldloosheid
85
Verander jezelf! en het ontwikkelen van liefdevolle vriendelijkheid naar alle levende wezens. Alles wat we doen en wat in deze categorie past wordt als ‘vaardig’ beschouwd, terwijl alles wat we niet doen uit deze categorie als ‘niet vaardig’ wordt beschouwd. Met andere woorden: een vaardige handeling is gebaseerd op vriendelijkheid en helderheid en een nietvaardige handeling komt voort uit een staat van begeerte, haat of onwetendheid. Door niet vaardig te handelen, wordt onze geest onrustig. Als we dan gaan zitten om te mediteren hebben we met deze onrustige geest te maken. We moeten ons erg inspannen om een gevoel van balans en kalmte in de geest te herstellen. Ook al hebben we niets slechts gedaan, we voelen ons onrustig. Dit komt omdat handelingen in de boeddhistische betekenis drieërlei zijn: het kunnen handelingen zijn van het lichaam, van de spraak of van de geest. Ook al hebben we niemand persoonlijk geslagen of uitgescholden, maar zouden we in gedachten wensen dat iemand dood is dan is dit een handeling van de geest. Het is niet zo moeilijk om het lichaam te beheersen en ook is het niet onmogelijk om de spraak te beheersen. Het is echter wel erg moeilijk om onze geest te beheersen. Dit komt omdat de geest over het algemeen erg saai en voorspelbaar is. Als we ooit een sok niet konden vinden, waren we misschien geïrriteerd en begonnen we tegen de kast te vloeken en te schoppen. Als dit opnieuw een keer gebeurt is de kans erg groot dat we weer zo zullen reageren. Niet dat dit nu zo slecht is, het laat alleen zien wat voor een saaie geest we hebben. De geest zal bijna altijd hetzelfde doen dezelfde negatieve reacties hebben, om aan dezelfde negatieve gedachten te denken. Als we mediteren, zien we de dufheid van de geest, die steeds in oude gewoonten vervalt. Het mediteren is echt het begin, omdat we dan iets nieuws willen doen, iets interessanters en opwindender met de geest. Als we ethisch handelen, checken we of onze geest in een oude gewoonte is blijven hangen en gaan we proberen iets nieuws te doen. We kunnen dat op ons kussen beginnen te doen maar we willen het integreren in de andere aspecten van ons leven zodat onze meditatie vreugdevoller is. Het boeddhisme vertelt ons dat alle handelingen consequenties hebben - we ‘worden’ onze handelingen, we ‘zijn’ onze gewoonten. Als we op een bepaalde manier
86
handelen moedigen we de gewoonten van de geest aan, hetgeen de emotie achter die handeling was. In meditatie zullen we beginnen om de emoties achter onze handelingen te zien en te voelen. Zo moedigen we opzettelijk positieve emoties aan die naar positieve handelingen zullen voeren. Ethisch gedrag is daarom gedrag dat positieve emoties ondersteunt. Als we mediteren werken we direct aan onze mentale staten. Als we met vriendelijkheid en helderheid handelen werken we ook aan onze mentale staten omdat deze handelingen positieve emoties aanmoedigen. Meditatie geeft ons het gewaarzijn om creatiever te handelen, versterkt de emotionele staten achter de handelingen en voedt verdere positieve handelingen. Hetzelfde werkt in tegenovergestelde richting. Daarom geeft ethiek in het boeddhisme ons een objectieve richtlijn die ons helpt om te begrijpen waar handelingen naar toe voeren en de ze moedigt positieve staten aan in plaats van negatieve staten. Ook al ligt het niet binnen het bereik van dit boek om gedetailleerd naar de boeddhistische ethiek te kijken, toch wil ik graag de basis-ethische-richtlijnen van de boeddhistische traditie noemen. Met enige reflectie kunnen we zien tot op welke hoogte o ns l eve n me t de ze p ri nc ip es i n overeenstemming is. Daardoor kunnen we zien hoe we de condities creëren voor het ontstaan van òf positieve òf negatieve mentale staten. Deze richtlijnen zijn bekend als de vijf voorschriften. Een voorschrift is een trainend principe - wat moeten we doen om onszelf spiritueel te ontwikkelen, om onszelf als mens te ontwikkelen? De voorschriften kunnen geformuleerd worden in termen van: ‘wat kun je doen’ of in termen van: ‘wat kun je ve r mi j den ’ . H i e r vo l ge n de b ei d e formuleringen: Met daden van liefdevolle warmte, zuiver ik mijn lichaam. Ik neem mij voor me te onthouden van het nemen van leven. Met gulle edelmoedigheid, zuiver ik mijn lichaam. Ik neem mij voor me te onthouden van het nemen wat niet gegeven is. Met rust, eenvoud en tevredenheid, zuiver ik mijn lichaam. Ik neem mij voor me te onthouden van seksueel wangedrag. Met eerlijke communicatie zuiver ik mijn
Meditatie en ethiek spraak. Ik neem mij voor me te onthouden van liegen. Met bewustzijn en opmerkzaamheid zuiver ik mijn geest. Ik neem mij voor me te onthouden van het nemen van vergiftigen. Het is belangrijk om te proberen de vijf voorschriften niet als regels te zien, maar om ze te zien als uitdrukkingen van positieve mentale / emotionele staten. Ze zijn een beknopte gids voor de soort handelingen die het ontwikkelen van zulke staten ondersteunt. Het begrijpen van de voorschriften is niet iets statisch. Als we veranderen hebben we een beter inzicht in de emotionele staten, en de gevolgen van die emotionele staat, die elk voorschrift oproept. Als we bijvoorbeeld naar het eerste voorschrift kijken dan zouden we misschien kunnen denken: “oh, hier ben ik tenminste oké, ik heb niemand recentelijk vermoord”. Maar ook zouden we in moeten zien dat dit voorschrift ook gaat over lijden dat veroorzaakt is op een minder directe manier - en over het nemen van niet-menselijk leven. Het verwijst naar de manier hoe we omgaan met de wereld om ons heen. Ondersteunen onze financiële investeringen de zorgeloze exploitatie van anderen of van het milieu? Veroorzaakt ons werk lijden op wat voor manieren dan ook? Met een beetje reflectie kunnen we dit
www.de3juwelen.org
voorschrift uitbreiden naar alle aspecten van ons leven. Het is inderdaad erg moeilijk alle voorschriften perfect te volgen. Feitelijk wordt er gezegd dat alleen een volledig Verlicht persoon dit kan doen. Alleen als wij volledig Verlicht zijn, zijn we volledig vrij van begeerte, haat, en onwetendheid immers begeerte, haat en onwetendheid voeden onze niet-vaardige handelingen. Daarom moeten we de voorschriften zien als een manier om te trainen. We doen ons best om ze op te volgen en wat zelfs belangrijker is, we doen ons best om te begrijpen dat, wanneer we er tegen in gaan, dit tot ongelukkig-zijn leidt en dat dit lijden voor onszelf en anderen tot gevolg heeft. Het is onze staat van de geest die de kwaliteit van ons leven bepaalt. Meditatie heeft niet tot doel om ons van de hardheid van de wereld om ons heen te verlossen, maar het is meer een manier waarmee we ons met de innerlijke vindingrijkheid uitrusten om creatief te reageren op de buitenwereld. Om creatief te kunnen handelen betekent niet dat we iets speciaals hoeven te doen. Het betekent dat ons dagelijks leven in verband staat met het beste in ons, we proberen te leven met dat, wat echt belangrijk voor ons is. Zoals Socrates nogal rechtdoorzee zegt: “Het niet onderzochte leven is het niet waard om te leven”.
87
13. Waarom mediteren?
In dit boek heb ik me geconcentreerd op mediteren als een middel om meer en meer positieve mentale staten te ontwikkelen, en in mindere mate heb ik het idee van inzicht op een inleidende manier geïntroduceerd. Maar als ik ga zitten denken waarom ik mediteer is het eigenlijk niet om één van deze twee redenen. Dat wil niet zeggen dat ze niet belangrijk voor me zijn. Dat zijn ze wel en ze spelen een zekere rol in mijn motivatie. Maar er is iets anders wat fundamenteler lijkt en dat is de ervaring van mediteren zelf. Hiermee bedoel ik niet de ervaring van een ‘goede’ meditatie. Ik praat niet over het grote plezier dat soms door het mediteren ontstaat nee, ik zeg eenvoudigweg dat het feit van het mediteren zelf, wat dat ook mag zijn, de reden is waarom ik het doe. Hoe we ook leven, hoe onze levens ook zijn, tot op zekere hoogte is ons leven een zoektocht om onszelf te vinden, om ons meer gewaar te worden van wat en wie we zijn. Veel van dit zoeken vindt plaats in de wereld buiten ons. We zoeken het in relatie tot andere mensen en in alledaagse uitdagingen die de wereld ons geeft. We veranderen en leren van deze interacties en op deze manier wordt ons karakter gevormd. Er is trouwens veel plezier en bewondering in de wereld en in anderen. Maar hoe rijk en bevredigend ons leven ook kan zijn, toch is er een bepaalde ervaring van onszelf die niet door zulke interacties verkregen wordt. Het meest eenvoudige wat we kunnen is: stil zitten en kijken naar onze geest. Hiermee bedoel ik dat het de meest pure expressie is van wat we zijn. Wat we ook doen, op wat voor manier dan ook, het zegt veel over onszelf. Hoe we lopen, hoe we praten, we kunnen niet ontkennen dat het een uitdrukking van onze eigen aard is. Maar elke activiteit in deze betekenis is behoorlijk gecompliceerd. Zelfs in zoiets eenvoudigs als lopen gebeurt er veel in je, is er veel om gewaar van te zijn.
www.de3juwelen.org
Als we mediteren, brengen we dat wat er gebeurt terug tot zijn meest zuivere essentie. Er is alleen onszelf. Als we in deze betekenis gaan zitten om te mediteren, verlaten we de wereld en verlaten we zelfs de tijd. Als we mediteren, is er geen toekomst of verleden - of anders gezegd: ze zitten beiden in dit moment vervat. Ook weer in deze betekenis, als we mediteren, maken we ons zelfs niet druk om een bepaalde staat te bereiken. Door alleen maar te mediteren doen we alles wat we moeten doen. We ervaren onszelf op de eenvoudigste manier hoe we kunnen zijn. Daarom ervaren we onszelf op het diepste niveau. Dit betekent niet noodzakelijkerwijs dat we een diepe ervaring van onszelf hebben. Misschien voelen we ons ongelukkig of boos. Dat is wat we ervaren. We zijn dus bereid om stil te zitten en ons ongelukkige of boos te voelen. We willen niet opstaan om een vriend te bellen - misschien zullen we dat later doen. Maar voor dit moment zitten we gewoon. Als we dit kunnen doen - en we kunnen dit als we er voor kiezen - hebben we complete vrijheid. We zijn niet langer in de greep van de emoties: we voelen ze erg diep; we zijn gelukkig of we zijn verdrietig, maar dat is normaal. Hoe dan ook voegen we niets aan deze gevoelens toe. We zeggen niet: “ik ben verdrietig - ik moet iets doen, ik moet vrolijk worden; ik moet dronken worden”. Het is genoeg dat ik verdrietig ben en dat is het. Als iemand bijv. depressief is of zelfs wanneer je bij iemand bent die stervende is, dan is er niets wat we voor ze kunnen doen. Er is geen manier dat we dan iets voor ze kunnen veranderen. Toch kun je iets voor deze mensen betekenen gewoon door er te “zijn”. Aan de situatie voeg je niets toe of je neemt er niets van weg. Toch ben je daar en ben jij deel van de situatie. En ook al kun je niets doen, toch kun je er naar kijken. Ik praat hier niet over de situatie om de persoon beter te maken. Misschien kan je dat wel, maar dat is nu niet
89
Verander jezelf! van de orde. Ik heb het er eenvoudigweg over dat je in een situatie kunt verkeren waar jij niets aan kunt veranderen. Misschien denk je wel: “Wat is daar het doel van? Geen probleem”. Maar het lijkt me van vitaal belang dat we het vermogen ontwikkelen om dit te doen. Te zijn met dat wat er is. Uiteindelijk is dit wat meditatie voor me is, dit met mezelf zijn - niet met een bepaalde reden, niet om iets te veranderen, maar eenvoudigweg om mezelf te zien. Mijn hut ligt in het midden van een dicht bos. Elk jaar groeien de groene varens langer. Geen nieuws van de dingen van de mensen. Alleen het af en toe zingen van een houtsnijder. De zon schijnt en ik herstel mijn pij; Als de maan opkomt lees ik boeddhistische gedichten. Ik heb niets te melden, mijn vrienden. Als je de betekenis wilt zoeken, stop om achter zoveel dingen aan te jagen.
Conclusie We komen allemaal op meditatie af met onze eigen redenen, met een gevoel dat meditatie ons misschien op een bepaalde manier kan helpen. Slechts weinigen van ons begrijpen echt waar we aan beginnen. Onze reden om te mediteren kan eenvoudigweg zijn om ons meer ontspannen te voelen, of om meer van het leven te genieten. En dit is waar we beginnen. Als we het ons echter toestaan, kan mediteren het begin zijn van de grootste uitdaging en avontuur van het leven. We zien eigenlijk dat er geen limiet is in wat we kunnen worden anders dan datgene wat we er zelf in leggen. Zelfs vanaf het begin kunnen we een blik opvangen van wat we kunnen zijn. We kunnen onszelf op een compleet nieuwe manier ervaren. We kunnen een gevoel krijgen dat we vrij kunnen zijn van negatieve staten en dat we vrij zijn om creatief in de wereld te kunnen handelen. Als we echter starten op het pad van zelftransformatie zullen we snel leren dat het een lang pad is en dat het op veel manieren ook een moeilijk pad is. We zullen zien dat we
90
anderen nodig hebben om onze inspanningen te ondersteunen, anderen die ook voelen dat dit pad het enige pad is dat waard is om betreden te worden. We kunnen ervaren dat veel mensen niet begrijpen wat we doen en het als een vorm van ontsnappen zien. Anderen voelen zich ongemakkelijk met gepraat over spirituele verandering, met het idee van bewuste transformatie van de geest. Dit komt hoofdzakelijk door het feit dat spiritueel verlangen, om meer onszelf te zijn, inherent verbonden is aan het menselijk bestaan en veel mensen voelen zich bedreigd omdat ze een gevoel hebben dat zij dit aspect bij zichzelf ontkend hebben. Maar er zijn daar buiten ook anderen die niet ontkend hebben wat het meest fundamentele verlangen van het menselijke hart is. Als je anderen kunt vinden die ook mediteren, die een verlangen hebben om te ontwikkelen, zullen ze een grote ondersteuning voor je beoefening zijn. Ga daarom proberen of je een groep kunt vinden om samen te mediteren. Als er geen groep is zou je er aan kunnen denken om er zelf één op te zetten. Er wordt gezegd dat de Boeddha, nadat hij Verlichting bereikt had, in het begin erg terughoudend was om onderricht te gaan geven, omdat hij dacht dat wat hij ervaren had niet mogelijk was om door te geven. Toen had hij een prachtig visioen, het was een visioen van de hele mensheid als een enorm veld van lotusbloemen. Hij zag dat terwijl veel van de lotusbloemen nog steeds stevig in de modder vast zaten, dat anderen vlak onder de oppervlakte van het water zaten, terwijl weer anderen knoppen aan het vormen waren en zelfs al bloeiden. Met andere woorden, hij zag dat er anderen waren om zijn ervaring mee te delen. Het boeddhisme is het pad naar dezelfde ervar ing die de Boeddha had. De boeddhistische weg is de weg naar vrijheid. Het is het pad dat sommige mannen en vrouwen van alle culturen, door alle tijd heen, op prijs hebben gesteld. Niet alleen onder de naam van het boeddhisme, maar onder vele andere namen. Wanneer een individu een oprecht v e r l a n ge n h a d o m g e w a a r z i j n e n vriendelijkheid te ontwikkelen, een oprecht verlangen had om echt mens te zijn, en dit verlangen in praktijk wilde brengen daar is het pad naar vrijheid gevonden!
Waarom mediteren? We zijn bijzonder gelukkig, ook al is in onze cultuur het pad niet algemeen hogelijk gewaardeerd, we leven ook in een tijd waar er grotere toegang is tot de ondersteuning en hulp die we nodig hebben om de weg naar vrijheid te bewandelen. In het bijzonder geloof ik dat het boeddhisme en de boeddhistische oefeningen grote uitdagingen voor ons zijn om te willen worden wat we in ons hart weten wat we moeten worden, te worden wat we echt zijn. Meditatie is de eerste stap op dit pad. Het is het eenvoudige en natuurlijke proces van de tijd nemen om onszelf beter te leren kennen, om te beginnen met het ontwikkelen van dat wat het beste in ons is. Het is een middel waardoor we langzaam het hoogste wat in ons is kunnen blootleggen en ons meer en meer kunnen openstellen voor de schoonheid om ons heen. Succes. In schoonheid mag ik gaan. In schoonheid mag ik gaan de hele dag mag ik gaan door de terugkerende seizoenen mag ik gaan schoonheid zal ik opnieuw bezitten prachtige vogels prachtige vrolijke vogels op het pad gemarkeerd met pollen mag ik gaan met sprinkhanen om mijn voeten mag ik gaan met dauw rond mijn voeten mag ik gaan met schoonheid mag ik gaan met schoonheid voor me mag ik gaan met schoonheid achter me mag ik gaan met schoonheid boven me mag ik gaan met schoonheid rondom me mag ik gaan in ouderdom, zwervend op een spoor van schoonheid, levendig, mag ik gaan het is voltooid in schoonheid het is voltooid in schoonheid
www.de3juwelen.org
91
