UNIVERZITA PALACKÉHO V OLOMOUCI
Filozofická fakulta Katedra bohemistiky
Shody a rozdíly v lexiku češtiny a slovenštiny Bakalářská diplomová práce
Markéta Grígeľová Česká filologie – Anglická filologie Vedoucí práce: Mgr. Darina Hradilová, Ph.D. Olomouc 2013
Prohlašuji, že jsem bakalářskou práci vypracovala samostatně čerpajíc přitom z uvedených zdrojů. V Olomouci dne 15. 8. 2013
...................................
Děkuji Mgr. Darině Hradilové, Ph.D. za ochotu převzít vedení této práce, za její vstřícnost, trpělivost a odborné rady, které byly přínosem při vypracovávání práce.
OBSAH 1. Úvod .................................................................................................... 5 2. Vztahy mezi češtinou a slovenštinou .................................................. 6 3. Vývojové tendence v češtině a slovenštině ...................................... 11 4. O neologizmech ................................................................................ 14 4.1
Přejímky (výpůjčky) ................................................................... 16
4.2
Kalky .......................................................................................... 18
4.3
Víceslovná pojmenování (sousloví, kolokace)........................... 18
4.4
Odvozování (derivace) ............................................................... 19
4.5
Skládání (kompozice) ................................................................. 19
4.6
Tvoření zkratek a zkratkových slov (abreviace) ........................ 20
4.7
Neosémantizmy .......................................................................... 21
5. Tvorba hesláře................................................................................... 22 6. Heslář ................................................................................................ 24 7. Závěr ................................................................................................. 44
1. ÚVOD Vzájemné vztahy češtiny a slovenštiny jsou dílčím tématem komplexního problému týkajícího se vztahu českého a slovenského etnika a jejich kultur. Pozornost mu věnovali čeští, slovenští i zahraniční lingvisté, kteří na tento problém pohlíželi z hledisek různých vědních oborů. Vznikaly tak studie demografické, historické, etnografické, sociologické, politické, literárněvědné i lingvistické. „Čeština a slovenština bývají označovány jako blízce příbuzné jazyky. Tato blízká příbuznost má dva aspekty: diachronní, který je dán jejich genetickou, strukturní, historickou a kulturní blízkostí, a synchronní, při kterém oba jazyky vykazují některé nápadné shody v synchronním fungování.“1 Dokladem této blízké příbuznosti je skutečnost, že si Češi a Slováci bez větších potíží rozumějí. Dosavadní výzkumy ukazují značnou shodu v lexiku obou jazyků, která je dána společným historickým vývojem introlingválním i extralingválním. Vzhledem k tomu, že v roce 1993 došlo k rozdělení společného státu Čechů a Slováků, došlo také k narušení společného extralingválního vývoje, který do velké míry ovlivňuje skladbu nové slovní zásoby. Lze tudíž předpokládat, že právě oblast nové slovní zásoby může vykazovat více odlišností než lexikum centrální. Ve své bakalářské práci se budu zabývat zkoumáním slovní zásoby češtiny a slovenštiny. Zaměřím se především na již zmíněnou novou slovní zásobu těchto jazyků, která se jeví jako nejdynamičtější oblast lexika, a tudíž poskytuje vhodný materiál, na němž lze sledovat a analyzovat shody a rozdíly v lexiku současné češtiny a slovenštiny. Cílem mé práce je vytvořit heslář lexikálních jednotek objevujících se v nové slovní zásobě češtiny a slovenštiny, tyto jednotky typologicky popsat a pokusit se stanovit příčiny vzniku případných diferencí. Svou pozornost budu také věnovat slovotvorným postupům využívaným pro tvorbu nového lexika v obou jazycích, které by rovněž mohly odhalit možné odlišnosti mezi češtinou a slovenštinou po roce 1993. Výsledný heslář bude příspěvkem k již existujícím konfrontačním studiím lexika češtiny a slovenštiny (J. Zeman 2004, V. Straková 1985). Bude sondou do současného stavu obou jazyků se snahou zachytit změny v lexiku ovlivňovaném měnící se a vyvíjející se společností, kulturou, sportem či životním stylem. 1
ZEMAN, J. Ke konfrontačnímu studiu češtiny a slovenštiny. In: BOGOCZOVÁ, I. ed. Jazykověda – Linguistica 4. Ostrava: Ostravská univerzita, 2004, s. 353.
5
Součástí práce bude také kapitola o vzájemných česko-slovenských kontaktech a vztazích, které měly především v minulosti vliv na lexikum společné či podobné v obou jazycích, a rovněž se budu věnovat období kolem let 1989 a 1993, které znamenalo jednak přechod od komunistické vlády k demokracii a také rozchod a odlišný vývoj dvou nových států, ač dříve jednotného politického společenství. Dále bude následovat kapitola o vývojových tendencí uplatňujících se v češtině a slovenštině a také kapitola věnující se nové slovní zásobě, v níž se budu blíže zabývat slovotvornými postupy, které se uplatňují při vzniku nových pojmenování. Cílem této kapitoly bude rozčlenit typy nových pojmenování tak, aby mohlo být toto dělení použito při popisu nových slov v hesláři, který bude stěžejní částí této práce.
2. VZTAHY MEZI ČEŠTINOU A SLOVENŠTINOU Za dlouhá staletí, během nichž žily národy Čechů a Slováků ve velice úzkém kontaktu, vznikl mezi nimi specifický vztah, který byl zpečetěn vznikem společného Československého státu, v němž ale nebyla svébytnost Čechů a Slováků zpochybňována.2 „Rozdílnost politického a do jisté míry i kulturního vývoje Čechů a Slováků však bránila tomu, aby z nich vznikl jeden národ i v době, kdy příslušníci slovenského národa užívali převážně spisovné češtiny jako kulturní formy svého národního jazyka.“3 Již dřívější rozdíly se během 19. století ještě zesilovaly a vedly skupinu básníků a spisovatelů kolem Ľudovíta Štúra, Jozefa Miloslava Hurbana a Michala Miroslava Hodži k ustavení nového spisovného slovenského jazyka na počátku čtyřicátých let 19. století, který byl vytvořen ze středoslovenských nářečí.4 Už za první republiky začal na Slovensku sílit určitý druh obranného purismu, který se vyhraňoval proti pronikání bohemismů, které nepřinášely zlepšení výrazových schopností spisovné slovenštiny, ale dostávaly se do ní v důsledku těsných styků češtiny a slovenštiny.5 Šlo především o snahu vyhranit spisovnou
2
JELÍNEK, M. O některých puristických tendencích v kultuře spisovné slovenštiny. In: POSPÍŠIL, I. ed. Brněnská slovakistika a česko-slovenské vztahy. Brno: Masarykova univerzita, 1998, s. 29. 3 Tamtéž 4 BĚLIČ, J. et al. Slovenština. 2. vyd. Praha: Státní pedagogické nakladatelství, 1961, s. 172. 5 V češtině se tento jazykový purismus projevoval za národního obrození a koncem 19. století, kdy byly puristické snahy zaměřeny na očištění češtiny od vlivů němčiny. Vůči slovenštině nebyl tento purismus zapotřebí, protože slovenština nepředstavovala pro český jazyk velké ohrožení.
6
slovenštinu vůči spisovné češtině, ačkoliv se později stal tento purismus ideologickým bojem proti bohemismům. Po druhé světové válce převládly integrační tendence a dále koordinace v oblasti terminologických soustav. K tomuto účelu byl dokonce založen zvláštní časopis – Československý terminologický časopis (r. 1962). Příkladem těchto snah je vytvoření česko-slovenského vojenského slovníku normativní platnosti. Cílem bylo doplnit a aktualizovat slovenské vojenské názvosloví. „Materiál soustředěný ve slovníku poskytuje již poměrně ucelenou představu o poměru shod a rozdílů ve vojenském názvosloví českém a slovenském. Tento slovník je také tuším prvním rozsáhlejším pokusem o takovéto systematické a přitom nenásilné sblížení českých a slovenských termínů.“6 Takový postup se sice může jevit jako nenásilné, nicméně je to umělý zásah do slovní zásoby slovenštiny. Některé starší slovenské názvy (např. pionier, zákopník, zastieranie) nebyly do slovníku zařazeny, jiné byly modifikovány tak, aby se formálně podobaly češtině (např. nahrazení původní přípony -čík příponou -ník: guľometčík > guľometník, svetlometčík > svetlometník), a nové termíny byly vytvořeny analogicky podle těch, které se vyskytovaly v češtině (např. infraprístroj podle infrapřístroje, pancierovka podle pancéřovky, odpaľovacie stanoviště od odpalovacího stanoviště).7 Ve druhé polovině 60. let koordinační tendence zeslábly, dokonce i Československý terminologický časopis v roce 1966 ukončil svou činnost. Od roku 1968 byla samostatnost slovenštiny posílena a slovenština si nezávislost na češtině udržovala po celou dobu normalizace.8 Listopad 1989 znamenal pro Čechy a Slováky zásadní změnu v jejich životech. Sametová revoluce přinesla politicko-ekonomické změny a společnost se začala otevírat zahraničním vlivům.9 Tyto dynamické změny, nezadržitelný rozmach lidské ho poznání, vědy a techniky i rozmanitější umělecký a kulturní život si začal v 90. letech vyžadovat rozsáhlejší a rychlejší výměnu informací a efektivnější komunikaci při stále se rozšiřujících stycích s ostatními národy.
6
RICHTER, K. České a slovenské vojenské názvosloví. Československý terminologický časopis, 1962, roč. 1, č. 3, s. 137. 7 Tamtéž, s. 138. 8 JELÍNEK, M. O některých puristických tendencích v kultuře spisovné slovenštiny. In: POSPÍŠIL, I. ed. Brněnská slovakistika a česko-slovenské vztahy. Brno: Masarykova univerzita, 1998, s. 33n. 9 LOTKO, E. O některých synchronních vývojových tendencích v češtině. In: LOTKO, E. Srovnávací a bohemistické studie. 1. vyd. Olomouc: Univerzita Palackého, 2009, s. 110.
7
V souvislosti s heslem „otevíráme se světu a svět se otevírá nám“10 bylo Československo zaplavováno novými informacemi, nepřeberným množstvím nově poznávaných a objevovaných věcí a jevů, které bylo třeba pojmenovat, a vlnou nových cizích slov, která rychle vnikala do slovní zásoby Čechů a Slováků.11 S nebývalou rychlostí se přejímala nebo tvořila nová slova. Slova, která se vyskytovala v jazyce již v minulosti, nabývala nových významů, jiné výrazy užívané jen v úzkém okruhu odborníků nebo vázané na určitá sociální prostředí se dostávala do širšího úzu. Některé výrazy, jež byly v minulosti odsunuty z veřejného dorozumívání, se do něj vracely. Tyto vnější podmínky však šíření nových výrazů, jejich přijímání do užití nejen podporují, ale i podněcují, zintenzivňují pojmenovací činnost vůbec.12 Tyto tendence (tvoření a přejímání nových slov) bylo možno pozorovat dříve či později u velké většiny států, které patřily pod nadvládu SSSR. Obyvatelé těchto států začali ze své slovní zásoby postupně vytěsňovat slova a termíny odpovídající ideologii komunismu, které byly sice silně ovlivněny sovětskou ruštinou, např. kolchoz, brigáda, narpa. K prvnímu lednu roku 1993 bylo Československo (po roce 1989 byl jeho název změněn na Československou federativní republiku, ale kvůli sporům byl nakonec užíván název Česká a Slovenská Federativní Republika) rozděleno na dva samostatné státy, a to na Českou republiku a Slovenskou republiku. Stejně jako se v té době ukončilo soužití Čechů a Slováků v jednom společném státě, došlo i k ochabování kontaktů mezi oběma jazyky, což mohlo také znamenat odlišnou cestu ve vývoji slovních zásob češtiny a slovenštiny. Po vzniku samostatné Slovenské republiky se ve slovenském prostředí podstatně změnil status češtiny. Čeština se z pozice státního jazyka dostala do pozice jazyka české národnostní menšiny žijící na území Slovenské republiky. 13 Po roce 1993 vzrostala úloha spisovného slovenského jazyka jako státního jazyka a základního symbolu slovenské státnosti. Ze specifických společensko-politických poměrů na Slovensku (silný všeobecný tlak maďarské menšiny) vyplynula potřeba jazykového zákona. „Nevyhnutnosť prijatia zákona o štátnom jazyku vyvolala predovšetkým 10
BOZDĚCHOVÁ, I. Vliv angličtiny na češtinu. In: DANEŠ, F. ed. Český jazyk na přelomu tisíciletí. 1. vyd. Praha: Acadaemia, 1997, s. 271. 11 BOZDĚCHOVÁ, I. Vliv angličtiny na češtinu. In: DANEŠ, F. ed. Český jazyk na přelomu tisíciletí. 1. vyd. Praha: Acadaemia, 1997, s. 271. 12 Nová slova v češtině. Slovník neologismů. 1. vyd. Praha: Academia, 1998, s. 11. 13 KAČALA, J. Nová jazyková situácia v Slovenskej republike. In: Sociolinguistica Slovaca 3 – Slovenčina na konci 20. storočia, jej normy a perspektivy. Veda: Bratislava, 2007, s. 104.
8
izolacionistická politika predstaviteľov maďarskej národnostnej menšiny.“14 15. února 1995 byl přijat zákon Národní rady Slovenské republiky o státním jazyce, který si kladl za cíl zabezpečit, aby se na Slovensku dalo komunikovat ve veřejné sféře ve státním jazyce a aby ten, kdo neovládá jazyk menšiny, nebyl diskriminován.15 Zákon se nesetkal s kladným přijetím veřejnosti, zejména u maďarské menšiny. Ján Kačala, jako jeden z předních slovenských lingvistů, však pokládal přijetí zákona za historický akt, který může kladně ovlivnit nejen slovenskou jazykovou, ale i kulturně-politickou situaci.16 Tímto aktem dali Slováci jasně najevo svou úctu k jejich spisovnému jazyku, snahu zachovat jeho výsadní postavení v jejich nově utvořeném státě a odhodlání ochránit jej před nežádoucími vlivy národnostních menšin, které v minulosti do jeho podoby a postavení zasahovaly. Po dlouholetém společném vývoji češtiny a slovenštiny se oba jazyky velmi ovlivňovaly, což dokazuje velká míra totožných či podobných lexémů, ale zároveň si vytvořily svou jedinečnou tvář ve standardních podobách obou jazyků¸ které se po vzniku samostatných republik staly oficiálními státními jazyky. Nedostatky v československých kontaktech a komunikaci po roce 1993 však mohly vést k odlišení obou jazyků. V obou jazycích se začala objevovat nové slovní zásoby reflektující postupné společenské výdobytky, změny či trendy přicházející zejména ze Západu a ovlivňující jak životy Čechů, tak i Slováků. Této nové slovní zásobě, vznikající po roce 1993, se už nedostávalo konfrontace s československým prostředím, ale pouze s českým a slovenským odděleně. Jinými slovy, pro různé nové skutečnosti, jevy a předměty si každý jazyk vytvářel vlastní pojmenování nezávisle na tom druhém. Lexikální shody či podobnosti jsou pravděpodobně i v dnešní češtině a slovenštině dány blízkou příbuzností obou jazyků (formální podobnost a podobnost slovotvorných i morfologických procesů), případné odlišnosti by se mohly nejspíše projevit ve slovní zásobě z pohledu extralingválního vývoje obou národů, které jsou po roce 1993 nezávislé jeden na druhém.
14
DORUĽA, J. Jazyk a identita, jazyk a zákon. In: Sociolinguistica Slovaca 3 – Slovenčina na konci 20. storočia, jej normy a perspektivy. Veda: Bratislava, 2007, s. 112. 15 Zákon o štátnom jazyku SR – Ministerstvo kultúry Slovenskej republiky, dostupné na < culture.gov.sk/zakon-o-statnom-jazyku-c2.html> 16 KAČALA, J. Nová jazyková situácia v Slovenskej republike. In: Sociolinguistica Slovaca 3 – Slovenčina na konci 20. storočia, jej normy a perspektivy. Veda: Bratislava, 2007, s. 106.
9
Po roce 1993 však nastala změna v kontaktech jak mezi jazyky, tak mezi jejich mluvčími. Květoslava Musilová v roce 2001 psala o přetrvávání některých československých kontaktů z minulých let (v období po roce 1993), ale poukázala na to, že existovaly dosti podstatné rozdíly v možnostech kontaktu obou jazyků na území České republiky a na Slovensku. Zmínila dostupnost českého televizního signálu na celém Slovensku ve srovnání s dostupností slovenského pouze na Moravě. Dále uvedla rozdílnou dostupnost periodik a dalších tiskovin, tedy i snadnější přístup k původní české literatuře ve slovenských knihkupectvích.17 Při zkoumání postavení slovenštiny v současné české jazykové situaci se ukázalo, že proti jakési „samozřejmosti“ kontaktu s českým jazykem ve slovenském prostředí vystupuje v českém prostředí spíše „nesamozřejmost“ kontaktu se slovenštinou. Toto vede především v českém prostředí k frekventovaným názorům, že děti a mladá generace už slovenštině nerozumějí.18 Styk Slováků s češtinou byl a stále je běžný, téměř každodenní jev. Slovenské televizní stanice poměrně pravidelně vysílají české filmy či seriály a využívají česky nadabovaných zahraničních filmů. Častokrát také na Slovensku vycházejí české překlady zahraničních knih dříve než ty slovenské. Tyto faktory velkou měrou ovlivňují schopnost Slováků všech generací pěstovat a zdokonalovat jejich pasivní bilingvismus. Češi mladších generací narození po roce 1993 se do kontaktu se slovenštinou dostávají jen zřídka na rozdíl od jejich slovenských vrstevníků, kteří docela běžně sledují v televizi pohádky namluvené česky. Pro české děti a mládež je vždy dostupnější česká verze filmů či knih, nemusí tudíž sáhnout po slovenštině jako Slováci po češtině. Raději pak volí originální verzi. Zarážející je taktéž přístup českých televizních stanic, které jen zřídka vysílají slovenské filmy a seriály. Pokud se takový snímek ze slovenské produkce ve vysílání českých stanic objeví, pak obvykle v českém znění. V médiích se tedy Češi se slovenštinou příliš nesetkají, a tudíž se pasivní bilingvismus u mladších Čechů nerozvíjí již v raném věku. Mohou tak pro ně nastávat obtíže při komunikaci se Slovákem nebo při poslechu slovenštiny. 17
MUSILOVÁ, K. Vývojové tendence v česko-slovenském a slovensko-českém pasivním bilingvismu. In: Studia philologica 10. Olomouc: Univerzita Palackého, 2001, s. 13n. 18 NÁBĚLKOVÁ, M. Medzi minulým a budúcim. K súčasným vývinovým procesom v česko-slovenských jazykových vzťahoch. In: HASIL, J. ed. Přednášky z 52. běhu LŠSS. Praha: Univerzita Karlova, 2009, s. 20.
10
Skutečností v posledních pár letech ale je, že právě mladá generace je velmi otevřená kontaktům obou jazyků a národností. K těmto kontaktům dochází především v oblasti kultury, a to zejména v oblasti hudby. Mladí Češi mají povědomí o slovenské hudební scéně a prostřednictvím poslechu populárních slovenských skupin a interpretů prohlubují své schopnosti pasivního bilingvismu. Tomu napomáhá i řada zábavných pořadů (především soutěže – Česko Slovenská SuperStar nebo Česko Slovensko má talent – vysílané v hlavních vysílacích časech), které zasahují nejen mládež, ale i širokou veřejnost obou států. Přínosem těchto pořadů je viditelná rovnocenná spolupráce obou národů a možnost přímého kontaktu obzvláště Čechů se slovenštinou. Pokud taková spolupráce českých a slovenských médií bude fungovat i v budoucnosti, může přispět k tomu, že se kontakty Čechů se slovenštinou a Slováků s češtinou stanou opět samozřejmostí.
3. VÝVOJOVÉ TENDENCE V ČEŠTINĚ A SLOVENŠTINĚ Současná jazyková situace obou jazyků na přelomu tisíciletí je ovlivňována politickými, společenskými i kulturními podmínkami. Dominantní typy procesů sociálního proměňování, které zasahují do vývoje českého i slovenského jazyka a jejich slovních zásob, jsou: modernizace, zahrnující rozvoj vědy a techniky, informatizaci společnosti a ostatní změny spojené s pokračující industrializací, urbanizací atd., vznik masové společnosti, kdy vlivem působení masmédií společnost získává uniformní ráz a dochází ke standardizaci způsobu života, uvažování a hodnot, a globalizace společnosti, při níž dochází k rozšiřování prostoru v ekonomice, politice i kultuře. Zároveň se uplatňují i procesy diverzifikační, projevující se zájmem o okrajové, specifické či periferní jevy. Česká i slovenská společnost se pod vliv těchto euroatlantických tendencí dostává s mírným zpožděním a s poznamenáním svou specifickou historickou zkušeností z let bezprostředně minulých i těch vzdálenějších.19 Kromě výrazných změn v oblasti společenské, kulturní a politické dochází také k nezadržitelnému vývoji slovanských jazyků, včetně češtiny a slovenštiny. Zájem lingvistů tedy směřoval i k sledování dynamiky a vývoje jazyků. Shrnutí vývojových 19
DANEŠ, F. Situace a celkový stav dnešní češtiny. In: Daneš, F. et al. Český jazyk na přelomu tisíciletí. 1. vyd. Praha: Academia, 1997, s. 12.
11
tendencí v současné češtině s odkazy ke slovenštině prezentuje ve svém článku K projevům jazykových vývojových tendencí v současné češtině Ladislav Janovec, z něhož budu dále vycházet. V současnosti dominují v jazyce tendence k intelektualizaci a demokratizaci jazyka. Tendence intelektualizační spočívá v používání speciálních prostředků, zejména lexikálních a syntaktických, které se vytvořily ve starých spisovných jazycích. Tyto prostředky se postupně vyvíjejí a záměrně propojují v mladších spisovných jazycích. Demokratizační tendence se projevuje tak, že jazyk běžně mluvený působí na spisovný uplatňováním těch prvků ve spisovné normě, které se shodují s prostředky běžně mluveného jazyka.20 V rámci těchto obecných tendencí se projevují tendence dílčí, tzv. subtendence, které
jsou
charakteristické
pro
lexikum.
Jsou
to
např.
terminologizace,
determinologizace, internacionalizace, tvoření slov z domácích zdrojů, univerbizace a multiverbizace.21 Intelektualizační tendence je charakteristická pro spisovný jazyk, který musí být schopen zachytit složitost myšlení. V rámci této tendence dochází ke zvyšování množství termínů (terminologizaci) a zároveň některé termíny přecházejí z odborného, resp. úzce specifikovaného prostředí do jiných komunikačních sfér, zejména do publicistiky a běžně mluveného jazyka (determinologizace). Nově rozšiřující se termíny jsou např. arteterapia/arteterapie, gender, floristika, indoor, elearning. Proces determinologizace ovlivňuje výrazy, které jsou jednak chápány jako součást profesní, poloprofesní či zájmové scény, ale na druhé straně jsou součástí běžně mluveného jazyka a publicistiky, např. myš, server, bungee jumping.22 Dalším znakem intelektualizace je zvyšující se počet abstrakt (související s nově vzniklými i již existujícími reáliemi) i některé projevy neosémantizace, především přibývání abstraktního významu u konkrét, např. slk. revolúcia ‚nástup něčeho nového, obrat k něčemu s dalekosáhlými důsledky’; čs. recyklace ,nové, další využití něčeho z minulosti’.23 20
JANOVEC, J. K projevům jazykových vývojových tendencí v současné češtině. Naše řeč, 2007, roč. 90, č. 2. 21 LOTKO, E. O některých vývojových tendencích v současné slovní zásobě a jejich příčinách. In: LOTKO, E. Srovnávací a bohemistické studie. 1. vyd. Olomouc: Univerzita Palackého, 2009, s. 209. 22 JANOVEC, J. K projevům jazykových vývojových tendencí v současné češtině. Naše řeč, 2007, roč. 90, č. 2. 23 JANOVEC, J. K projevům jazykových vývojových tendencí v současné češtině. Naše řeč, 2007, roč. 90, č. 2.
12
K naplnění intelektualizační tendence slouží i proces internacionalizace. Čeština i slovenština jsou v současnosti otevřeny přílivu slov cizího původu vzniklých z latinsko-řeckých základů a výpůjček z angličtiny. Přejímání množství anglicizmů dokládá potřebu jazyka postihnout jevy mimojazykové skutečnosti a snahu uživatelů jazyka o mezinárodnost a modernost v jejich vyjadřování. Nejvlivnějším jazykem, ze kterého čeština a slovenština přejímá nová slova, je již zmíněná angličtina. Ta podněcuje slovotvornou analogii či hru, která vede k tvorbě množství neologizmů, např. diskobus, hydrobus, aerobus (podle běžného pojmenování autobus) nebo k tvoření okazionalizmů např. čokoládoholik a čajoholik (podle workoholik).24 Proces přejímání také umocňuje tvorbu slovesných neologizmů. Ty jsou jak výsledkem úsilí zaplnit prázdná místa v lexikálním systému, tak i snahou dotvořit dokonavé protějšky k cizím vidově nevyhraněným slovesům (proces perfektivizace). Právě prefixace sloves cizího původu je markantním dynamickým jevem jak v češtině (rozanalyzovat, naimportovat, zadokumentovat), tak ve slovenštině (odizolovať, odentrovať, okomentovať).25 K projevu intelektualizační tendence také patří nárůst knižních a básnických prostředků (čs. počítačovno, slk. intímno) a v neposlední řadě je rysem této tendence multiverbizace. Jedná se o tvorbu víceslovných pojmenování uplatňujících se v současné odborné, publicistické a administrativní komunikační sféře s cílem explicitního vyjádření významu. Edvard Lotko uvádí, že multiverbizmy vznikají vlivem
potřeby
blíže
specifikovat
vid,
např.
slk.
pochodovať
-
uskutočniť/uskutočňovať pochod, čs. amnestovat – udělit/udělovat amnestii, a také jako náhrada ustupujících kolektivních jmen tvořených sufixy slk. -ctvo a čs. -stvo: slk. žiactvo > žiacky kolektív, učiteľstvo > učiteľský zbor, čs. spotřebitelstvo > spotřebovatelské kruhy, čtenářstvo > čtenářská obec.26 Demokratizační tendence se projevuje v zásadě opačnými procesy než tendence intelektualizační, povětšinou se vyznačuje rysem hovorovosti. S tím rovněž souvisí i další jazyková tendence k ekonomičnosti ve vyjadřování, která těsně souvisí s principem nejmenšího úsilí projevujícího se v lidském chování vůbec. Procesem odpovídajícím těmto dvěma tendencím je univerbizace, v češtině a slovenštině 24
LOTKO, E. O některých vývojových tendencích v současné slovní zásobě a jejich příčinách. In: LOTKO, E. Srovnávací a bohemistické studie. 1. vyd. Olomouc: Univerzita Palackého, 2009, s. 221. 25 Tamtéž 26 LOTKO, E. O některých vývojových tendencích v současné slovní zásobě a jejich příčinách. In: LOTKO, E. Srovnávací a bohemistické studie. 1. vyd. Olomouc: Univerzita Palackého, 2009, s. 212.
13
převážně derivační (slk. distribučná slopočnosť > distribučka, čs. panelový dům > panelák). 27 Dalším
procesem
je
tvorba
okazionalizmů,
tedy
lexikálních
jednotek
příležitostných, které mohou být vytvořeny zcela náhodně nebo naopak záměrně jako výsledek jazykové kreativity individuálních mluvčích (čs. mušoňci – prasátka, slk. brušniak – opasok). K demokratizaci jazyka náleží také užívání slangizmů a profesionalizmů. Kromě uzavřených skupin (zájmových a profesních), které tyto výrazy používají, se slangizmy hojně vyskytují i v publicistice a běžné mluvě: čs. prkno, slk. doska – skateboard, snowboard.28 Nelze opomenout také slovotvorný postup kompozice, který sice pro slovenštinu češtinu jako pro flexivní jazyky není typický, ale v současnosti je tento postup velmi produktivní. Je také ovlivněn jak procesy intelektualizace a internacionalizace, tak také ekonomičnosti. Nejfrekventovanější a nejproduktivnější jsou dnes v češtině i slovenštině hybridní kompozita (čs. autoopravna, ekoznačka, slk. autoumyváreň, dojmológia). V obou jazycích se hojně vyskytují afixy agro-, bio-, info-, eko-, mega-, -fil, -man, slk. -lógia, čs. -logie, -holik a další, které jsou vlivem jejich oslabené sémantiky spojitelnější s domácími základy.29 Dalším slovotvorným procesům, které se uplatňují při tvorbě nových výrazů českého i slovenského lexikálního systému, je věnována pozornost v následující kapitole.
4. O NEOLOGIZMECH Problematika neologizmů, nových lexikálních prostředků představuje již poměrně dlouhou dobu jednu z výrazných linií lingvistického zájmu. Výzkum neologizmů je velkým přínosem jak pro synchronní a diachronní studium lexika, tak pro další jazykovědné disciplíny. Při řešení otázek jazykové praxe, politiky a kultury se klade důraz právě na výsledky studia neologizmů. Dokladem širokého výzkumu
27
LOTKO, E. O některých vývojových tendencích v současné slovní zásobě a jejich příčinách. In: LOTKO, E. Srovnávací a bohemistické studie. 1. vyd. Olomouc: Univerzita Palackého, 2009, s. 217. 28 JANOVEC, J. K projevům jazykových vývojových tendencí v současné češtině. Naše řeč, 2007, roč. 90, č. 2. 29 LOTKO, E. O některých vývojových tendencích v současné slovní zásobě a jejich příčinách. In: LOTKO, E. Srovnávací a bohemistické studie. 1. vyd. Olomouc: Univerzita Palackého, 2009, s. 222n.
14
neologizmů,
neologických
jevů,
procesů
a
tendencí
je
velké
množství
monografických prací a studí i bohatá produkce neologických slovníků.30 V roce 1994 vyšel slovník Zdeňky Sochové a Běly Poštolkové Co v slovnících nenajdete s podtitulem Novinky v současné slovní zásobě, který byl pojat jako suplement k Slovníku spisovného jazyka českého (1960–1971) a k prvnímu vydání Slovníku spisovné češtiny (1978), jehož přepracované vydání vyšlo taktéž v roce 1994 a do nějž bylo zařazeno kolem 600 nových slov a slov s novými významy. Výsledkem desetileté práce autorského kolektivu kolem Olgy Martincové byly dva slovníky: Nová slova v češtině 1. Slovník neologizmů (dále SN1) z roku 1998, který vychází z nového lexikálního materiálu z období 1989 – 1995, a Nová slova v češtině 2. Slovník neologizmů (dále SN2) z roku 2004, který vychází z materiálu z let 1996 – 2002. Neologizmus je souhrnný termín pro nová pojmenování, nová slova, nové jednoslovné i víceslovné výrazy a slova s novými významy.31 Tento pojem jednostranně orientuje pozornost na „pozitivní“ změny v jazyce, které přinášejí něco nového, ač nelze pomíjet i fakt, že se v jazyce ruku v ruce s novostí také něco ztrácí; některá slova se přestávají užívat nebo se mění jejich význam.32 Neologizmus je však pojem relativní, protože se tento termín vztahuje k nové formě, jejíž novost je spjata s úzce vymezením časovým obdobím. Mezi dobou vzniku či výskytu neologizmu, jeho následným zaregistrováním lexikografem a ještě pozdějším zpracováním, popisem a publikací v lexikografické příručce je zpravidla poměrně značná časová prodleva a v době publikace už většinou o neologizmus ani nejde. Ten buď mezitím zestárne a začne se běžně používat (ustálí se), anebo zanikne a z jazyka zmizí, protože se neuchytil a nepoužívá se. Ustálení neologizmu se povětšinou odehrává na periferii jazyka a záleží na potřebě uživatelů jazyka, zda se časem přesune blíže k centru.33 Nová pojmenování vznikají na základě pojmenovacích postupů, které jsou v daném jazyce běžné. Ve své práci budu nejvíce pracovat se slovníky SN1 a SN2, tudíž pro typologickou charakteristiku neologizmů v hesláři této práce využiji v nich zmíněné pojmenovací postupy, kterými jsou: 1) přejímání, 2) kalkování, 3) tvoření víceslovných pojmenování (kolokací), 4) odvozování (derivace), 5) skládání 30
MARTINCOVÁ, O. et al. Neologizmy v dnešní češtině. Praha: ÚJČ AV ČR, 2005, s. 9. Nová slova v češtině. Slovník neologismů. 1. vyd. Praha: Academia, 1998, s. 13. 32 ČERMÁK, F. Lexikon a sémantika. 1. vyd. Praha: Lidové noviny, 2010, s. 219. 33 ČERMÁK, F. Lexikon a sémantika. 1. vyd. Praha: Lidové noviny, 2010, s. 219. 31
15
(kompozice), 6) tvoření zkratek a zkratkových slov (abreviace), 7) neosémantizace, tedy přenášení významu (metafora a metonymie) a posun významu (zúžení nebo rozšíření významu). K neologizmům se řadí rovněž výrazy původně vázané na specifická prostředí (pracovní, zájmová, sociální) či komunikaci, jejichž užívání se mění, a tak tyto výrazy ztrácí svou příznakovost. Patří sem i slova, která byla z oficiální veřejné komunikace v uplynulých padesáti letech odsunuta a která se po revoluci vrátila do slovní zásoby (radnice, hasič).34 Neologizmy se dělí na vlastní neologizmy (pravidelně tvořené a motivované společenskými potřebami atp.) a pojmenování, která byla vytvořena a užita příležitostně, nahodile, tzv. okazionalizmy. Jsou to pojmenování objevující se řídce, povětšinou neologizmy básnické, individuální a stylistické. Zřídka pojmenovávají nové předměty, jevy skutečnosti a nové obsahy vědomí, především pojmenovávají obsahy vědomí jazykově již ztvárněné jiným pojmenováním. O to však více vyjadřují citově hodnotící postoj jedince, který je vytváří, i jeho záměr působit na adresáta. Okazionalizmy svým utvořením představují jisté porušení podmínek konstituujících odpovídající slovotvorný model. Jejich určující rys novosti modifikován právě rysem jedinečnosti a anomálnosti.35 Příkladem okazionalizmu je substantivum stupidokracie, jež je expresivní, dokonce hanlivé označení ,vlády hlouposti’ užité příležitostně v politické publicistice.36
4.1 Přejímky (výpůjčky) Jedním z faktorů podílejících se na inovacích ve slovní zásobě češtiny i slovenštiny jsou slovní zásoby cizích jazyků. V současnosti se na obohacování slovní zásoby češtiny a slovenštiny podílejí zejména výpůjčky z angličtiny, tzv. anglicizmy.37 Podnětem k převzetí lexikální jednotky z cizího jazyka je obvykle mezera v jazyce cílovém. Tato mezera vychází z komunikačních potřeb společnosti užívající 34
Nová slova v češtině. Slovník neologismů. 1. vyd. Praha: Academia, 1998, s. 13. MARTINCOVÁ, O. Problematika neologismů v současné spisovné češtině. 1. vyd. Praha: Univerzita Karlova, 1983, s. 132. 36 Nová slova v češtině. Slovník neologismů. 1. vyd. Praha: Academia, 1998, s. 437. 37 MRAVINACOVÁ, J. Přejímání cizích lexémů. In: MARTINCOVÁ, O. ed. Neologizmy v dnešní češtině. Praha: ÚJČ AV ČR, 2005, 187. 35
16
daný jazyk a je ji třeba vyplnit, tedy pojmenovat určitou skutečnost či nově vzniklý denotát. Pokud cílový jazyk nedisponuje vhodnou lexikální jednotkou, sáhne buď k domácím prostředkům, nebo přijme prostředek cizí, zvlášť pokud je třeba pojmenovat cizí reálii (např. croissant z francouzštiny nebo tajga z ruštiny). Někdy je také přejímka alternantou nově vytvořeného výrazu v cílovém jazyce, např. komputer – počítač, notebook – přenosný počítač.38 K přejímání však dochází i tehdy, kdy existuje v cílovém jazyce běžné označení, např. cash – v hotovosti, comeback – návrat. Tato tendence svědčí o značné intenzitě cizího vlivu.39 Přejímání cizích slov probíhá v češtině i slovenštině již od jejich počátků, a tudíž mnohá slova přejatá zhruba do 19. století v nich zdomácněla a nejsou dnes jako přejímky pociťována (např. škola, pošta, děkovat/ďakovať). Většina dnešních přejímek má povahu internacionalizmů, tedy mezinárodních výrazů rozšířených ve většině současných kulturních jazycích. Výchozími či zprostředkujícími jazyky internacionalizmů jsou prestižní a významné jazyky jako arabština, hebrejština, latina, řečtina a v současné době především angličtina, která dnes považována za internacionální jazyk.40 Při přijímání lexikální jednotky z výchozího jazyka do cílového se uplatňují tři fáze: interference, adaptace a integrace.41 Interference znamená to, že je cizojazyčná lexikální jednotka v daném významu a formě užita v rámci určitého kontextu v cílovém jazyce. Následná adaptace je přizpůsobení cizí lexikální jednotky systému cílového jazyka (viz níže). Poslední fází je integrace již adaptované lexikální jednotky do systému cílového jazyka, ke které dochází za různých okolností a v různé míře. 42 Druhá fáze přejímání, adaptace, probíhá v jednotlivých jazykových rovinách. Jedná se o adaptaci výslovnostní (ortoepickou), grafickou (pravopisnou, resp. ortografickou), tvaroslovnou (morfologickou, resp. morfologicko-slovotvornou), při níž dochází ke slovnědruhovému zařazení lexikální jednotky, u substantiv dále 38
SVOBODOVÁ, D. Aspekty hodnocení cizojazyčných přejímek: mezi módností a standardem. 1. vyd. Ostrava: Ostravská univerzita, 2009, s. 24. 39 DANEŠ, F. Xenismy v dnešní češtině. Čeština - univerzália a specifika 4. Praha: Nakladatelství LN, 2002, s. 31. 40 SVOBODOVÁ, D. Aspekty hodnocení cizojazyčných přejímek: mezi módností a standardem. 1. vyd. Ostrava: Ostravská univerzita, 2009, s. 28. 41 Tyto fáze vydělil Juraj Furdík ve své studii Integračné procesy pri lexikálnych prevzatiach z roku 1994. 42 SVOBODOVÁ, D. Aspekty hodnocení cizojazyčných přejímek: mezi módností a standardem. 1. vyd. Ostrava: Ostravská univerzita, 2009, s. 23n.
17
k přiřazení mluvnického rodu, čísla, deklinačního typu a u všech slovních druhů k slovotvorné adaptaci, a dále následuje adaptace významová (sémantická), nejčastěji generalizace či specializace významu.43
4.2 Kalky Kalky jsou doslovným překladem slova z cizího jazyka, přičemž forma je zcela dána jazykem cílovým, kdežto význam a struktura je zachována ve stejné podobě jako v jazyce výchozím.44 Kalky bývají povětšinou kombinací alespoň dvou forem, jejichž struktura se obvykle promítá do jejich výsledné formy.45 Jsou projevem jednak nacionalizace (záměrné nahrazování cizojazyčného prostředku prostředkem domácím) a zároveň je lze vnímat jako projevy internacionalizace. Podle Diany Svobodové můžeme kalky dělit na slovotvorné, které vznikají překladem či náhradou jednotlivých komponentů slov cizího původu (surf-er – surf-ista, monitor-ing – monitor-ování/ monitor-ovanie, skyscraper – mrakodrap), víceslovné (mountain bike – horské kolo, up to neck – mít něčeho po krk/ mať niečoho po krk) a sémantické, které vznikají tak, že slovo existující v cílovém jazyce v určitém významu získá další význam podle cizí předlohy (mouse – myš (ovládací prvek počítače), board – prkno/doska).46
4.3 Víceslovná pojmenování (sousloví, kolokace) „Spojení slov zvaná kolokace, víceslovná pojmenování nebo též dříve sousloví, jsou smysluplné kombinace (syntagmata), které představují nejen jednotky textové, ale také systémové.“47
43
Tamtéž, s. 44-47. ČERMÁK, F. Lexikon a sémantika. 1. vyd. Praha: Lidové noviny, 2010, s. 213. 45 ČERMÁK, F. Lexikon a sémantika. 1. vyd. Praha: Lidové noviny, 2010, s. 214. 46 SVOBODOVÁ, D. Aspekty hodnocení cizojazyčných přejímek: mezi módností a standardem. 1. vyd. Ostrava: Ostravská univerzita, 2009, s. 39n. 47 ČERMÁK, F. Lexikon a sémantika. 1. vyd. Praha: Lidové noviny, 2010, s. 284. 44
18
Textové kolokace jsou jakákoliv syntagmata, která jsou utvořena sémanticky a gramaticky správně, leč jejich spojení není ustálené, např. pěkný byt, tvrdý chléb, mourovatá kočka. Naopak systémové kolokace jako třípokojový byt, žitný chléb nebo kočka domácí se chápou jako spojení ustálená. U kolokací systémových lze rozlišovat termínové kolokace (kyselina sírová, cestovní kancelář), kam se počítají výrazy z vědních oborů, profesí i další specializované výrazy, propriální kolokace obsahující zejména geonyma a antroponyma (Kostelec nad Černými lesy, Tomáš Garrigue Masaryk) a idiomatické kolokace, kam patří idiomy a frazémy (mít brouka v hlavě, černá ovce rodiny).48
4.4 Odvozování (derivace) Odvozování je postup typický pro flexivní jazyky, při němž dochází k morfologické přestavbě slova přidáním afixů. Mezi slovem základovým a od něj odvozeným je na formální rovině základní slovotvorný vztah fundace a na rovině sémantické vztah motivace. Derivaci lze provést různými postupy, např. prefixací (člověk –> pra-člověk, kôň –> pa-kôň), sufixací (učitel –> učitel-ka, služobník –> služobníč-ka), konverzí/ transflexí49 (ryb-a –> ryb-í, zdrav-ý –> zdrav-ie) či kombinací těchto postupů, např. prefixace-sufixace (les –> za-les-nit, plece – ná-plec-ník).50
4.5 Skládání (kompozice) Kompozice je slovotvorný postup charakteristický pro odborný styl (vědecký a popularizační) a částečně pro publicistický a umělecký (básnický) styl pro vyjádření expresivity a jedinečnosti. Oproti víceslovnému pojmenování je takto vytvořené
48
ČERMÁK, F. Lexikon a sémantika. 1. vyd. Praha: Lidové noviny, 2010, s. 314n. Termín konverze považuje Juraj Furdík za přetížený a termín tvoření nulovou koncovkou se mu zdá nevhodný, protože derivační morfémy se nikdy nerealizují negativně. Furdík preferuje Dokulilův termín transflexe, kde se pro slovotvorné účely používá soubor gramatických morfémů. Jde o přechod k jinému ohýbání a nezáleží na tom, zda se změní slovní druh. FURDÍK, J. Slovenská slovotvorba. 1. vyd. Prešov: Náuka, 2004, s. 68. 50 ČERMÁK, F. Lexikon a sémantika. 1. vyd. Praha: Lidové noviny, 2010, s. 186n. 49
19
nové slovo ekonomičtější a vyznačuje se svou operativností, stručností a přehledností. Jedná se o pojmenování složené ze dvou nebo více slovních základů, které získává nový sémantický obsah. Prvním typem kompozice je čistá kompozice (též vlastní), která je tvořena povětšinou dvěma slovními základy s jasně vydělitelným konektém (submorfém), zejména -o- (např. čern-o-zem, vzduch-o-loď, veľk-o-mesto, jazyk-o-veda). Druhým typem je kompozice komplexní (kompozičně-derivační). Základem jsou syntagmata, která se v procesu derivace za pomoci kompozice mění v jednoslovné složené výrazy, přičemž sémantický obsah syntagmat se přenáší do obsahu vytvořených kompozit, např. vařit pivo –> místo, kde se vaří pivo – pivovar; kroupy bijí –> stav, kdy bijí kroupy – krupobití; lapať muchy –> věc, na kterou je lapají mouchy – mucholapka; dávať správy –> ten, kdo dává zprávy – spravodajca). Třetím typem je juxtapozice (spřahování), která je přechodným útvarem mezi tvorbou sdružených pojmenování a čistou kompozicí. Jedná se o formální srůst členů fundujících syntagmat bez morfologických změn jejich komponentů (např. budižkničemu, přetrhdílo, naničhodný, prepánajána). V rámci kompozit se vydělují také hybridní kompozita, v nichž se spojuje slovní základ slova domácího a slova cizího (zvláště internacionálního, latinsko-řeckého původu), např. audiopřehrávač, agropodnikateľ).51
4.6 Tvoření zkratek a zkratkových slov (abreviace) Vytváření zkratek či zkratkových slov je výrazem ekonomizační tendence v jazyce. Jedná se o redukci slov nebo víceslovných výrazů na některé hlásky (písmena) nebo slabiky, které svým nápadným složením nebo pravopisem a současně vžitou podobou signalizují v povědomí adresáta význam nezkráceného výrazu, přičemž mají zkratka a plná podoba obvykle stejný význam.52 Akademické mluvnice češtiny 1 vyděluje zkratky grafické, graficko-fonické a fonické. Zkratky grafické (tzv., atd., např.) zastupují slova zkrácená zpravidla jen
51 52
Mluvnice češtiny 1. 1. vyd. Praha: Academia, 1986, s. 451 – 454. Mluvnice češtiny 1. 1. vyd. Praha: Academia, 1986, s. 517.
20
v psaném textu a čtena jsou jako jejich plná forma.53 Zkratky graficko-fonické (DAMU, ODS) jsou utvořeny z iniciálních hlásek a čteny buď jako nezkrácené sousloví, nebo po jednotlivých písmenech.54 Zkratky fonické, zkratková slova, mají po stránce zvukové i tvaroslovné charakter slova. Většinou jsou přímým názvem a často se ztrácí povědomí o jejich původu, např. karma (Karel Macháček), Čedok (Československá dopravní kancelář), alobal (aluminiový obal).55
4.7 Neosémantizmy Neosémantizmy jsou strukturní typy nových slov, které spojují již existující slovní formy s novým významem. Tato slova jsou výsledkem jazykové kreativity, které jsou systémově relevantní na rozdíl od kontextových významových přenosů, a zároveň jazykové ekonomie.56 Nejčastěji vznikají v důsledku sémantických procesů. Pokud jeden význam motivuje význam druhý, lze hovořit o významovém přenosu. Typickými významovými přenosy jsou metafora a metonymie. Metafora spočívá v pojmenování substance podle podobnosti s jinou substancí, povětšinou na základě tvarové či vzhledové podobnosti (ledvinka – ,taštička oválného tvaru připevněná kolem pasu, která svým tvarem připomíná tělesný orgán’) nebo podobnosti funkční (žehlička – ,nástroj, jímž se vyhlazuje textil za pomoci jeho váhy a teploty’ a zároveň ,nástroj sloužící k vyrovnání vlasů za pomoci tepla’).57 Metonymie je pojmenování substance podle vnitřní souvislosti jejích znaků se znaky jiné substance. Jedna entita se užívá k tomu, aby odkazovala na jinou, která k ní má určitý vztah. Častým příkladem je apelativizace názvu výrobku, např. xerox (podle značky přístrojů firmy Rank Xerox) je ,kopírovací stroj’, ,kopie na něm pořízená’, i ,místo, kde jsou poskytovány kopírovací služby’.58
53
Mluvnice češtiny 1. 1. vyd. Praha: Academia, 1986, s. 518. Mluvnice češtiny 1. 1. vyd. Praha: Academia, 1986, s. 520. 55 Mluvnice češtiny 1. 1. vyd. Praha: Academia, 1986, s. 522n. 56 RANGELOVA, A. Neosémantizmy a neosémantizační procesy. In: MARTINCOVÁ, O. ed. Neologizmy v dnešní češtině. Praha: ÚJČ AV ČR, 2005, s. 159. 57 RANGELOVA, A. Neosémantizmy a neosémantizační procesy. In: MARTINCOVÁ, O. ed. Neologizmy v dnešní češtině. Praha: ÚJČ AV ČR, 2005, s. 161n. 58 RANGELOVA, A. Neosémantizmy a neosémantizační procesy. In: MARTINCOVÁ, O. ed. Neologizmy v dnešní češtině. Praha: ÚJČ AV ČR, 2005, s. 167n. 54
21
Neosémantizmy vznikají i na základě významových posunů (vztah polysémie). Existence těchto posunů vede ke složitější sémantické struktuře lexikálních jednotek a nové významy zůstávají součástí jednoho pojmového obsahu. Tyto neosémantizmy jsou výsledkem aktivního užívání jednotky ve více kontextech. Při rozšiřování (zobecňování, generalizaci) významu se vypouštějí z obsahu dílčí sémy, a tím se zvyšuje rozsah lexikální jednotky, která tudíž může označovat více denotátů, např. gramotnost – pův. ,znalost čtení a psaní’ –> dnes ,všeobecná dovednost vzdělanost v nějakém oboru’.59 Zužování (konkretizace, specifikace) významu znamená, že se naopak k obsahu pojmu přidávají specifikující sémy a dochází k menšímu rozsahu lexikální jednotky, tedy k používání ve specifických kontextech, např. diskografie – pův. ,soupis gramofonových desek’ – dnes ,soupis hudebních nahrávek konkrétního umělce vydaných na různých nosičích v různém období nebo za celý jeho život’.60
5. TVORBA HESLÁŘE Náplní této práce je konfrontace nového lexika češtiny a slovenštiny. Výsledkem je heslář nových výrazů objevujících se v češtině a slovenštině po roce 1993 do roku 2002 tak, jak je zachycují neologické slovníky češtiny – Nová slova v češtině. Slovník neologizmů 1 (dále SN1) a Nová slova v češtině. Slovník neologizmů 2 (SN2) a rovněž rubrika Z nových výrazov slovenského lingvistického časopisu Kultúra slova, kterou připravovala Silvia Duchková. Z nových výrazov (dále NV) je rubrika, která se pravidelně objevovala v Kultúre slova od roku 1996 do roku 2005 a do roku 2010 příležitostně. Zaměřovala se na nová slova, která se objevovala ve slovenštině. Vzhledem k tomu, že slovenština nedisponuje slovníkem neologizmů tak jako čeština, slouží tato rubrika jako menší přehled slovenských neologizmů, který se dobře hodí ke srovnání se SN1 a SN2. Metodou zpracování hesláře bylo porovnání výrazů z článků Nové výrazy 1 – 40 (nová slova z let 1996 – 2003) a nové slovní zásoby zachycené ve slovnících SN1 a SN2 (nová slovní zásoba z let 1985 – 2002). Vzhledem k nepoměrnosti rozsahu obou českých neologických slovníků a NV 1 – 40 byla jako výchozí materiál zvolena nová 59
RANGELOVA, A. Neosémantizmy a neosémantizační procesy. In: MARTINCOVÁ, O. ed. Neologizmy v dnešní češtině. Praha: ÚJČ AV ČR, 2005, s. 168n. 60 RANGELOVA, A. Neosémantizmy a neosémantizační procesy. In: MARTINCOVÁ, O. ed. Neologizmy v dnešní češtině. Praha: ÚJČ AV ČR, 2005, s. 170n.
22
slova z NV 1 – 40, která byla srovnávána se SN1, SN2 a internetem, aby došlo k ověření výskytu srovnávaných slov jak v době jejich zachycení, tak v současnosti. Z poměrně velkého počtu slov, která se jsou zachycena v NV 1 – 40, bylo vybráno 51 nových slov tak, aby zachycovala slovotvorné způsoby, které se uplatňují při tvoření nového lexika, a mohla tak sloužit k porovnání shod a odlišností v tvorbě nových slov v češtině a slovenštině. Tato slova slouží jako slova heslová, která jsou řazena v abecedním pořadí. Slova se uvádějí v reprezentativním tvaru, tedy podstatná a přídavná jména v 1. pádě jednotného čísla, slovesa v infinitivní podobě na slk. -ť, čs. -t, u pravopisných dublet jsou obě podoby za sebou. U podstatných jmen je uveden 2. pád jednotného čísla a rod (m. mužský, ž. ženský, s. střední), u sloves je zaznamenán vid (dok. dokonavý, nedok. nedokonavý) a u ostatních slovních druhů je uvedena jejich slovnědruhová příslušnost (příd. přídavné jméno). U cizích slov je uvedena výslovnost v hranatých závorkách [ ] a ve špičatých závorkách < > jejich výchozí, původní jazyk. Významy polysémních slov jsou označeny číslicí (např. pirát 1., 2.). Před výkladem významu slov jsou uvedeny kvalifikátory, které odhalují expresivitu slova nebo jeho uplatnění z komunikačního hlediska. Zkratky zde použité pro kvantifikátory jsou: odb. odborná oblast, hovor. hovorový, výraz z běžně mluveného jazyka, lit. literární oblast, tech. technický obor, expr. expresivní výraz, publ. publicistická oblast, fin. finančnictví, slang. slangová mluva, adm. administrativní oblast, hud. hudební obor, okaz. okazionální výraz, ekon. ekonomie, práv. právní oblast. Výklady slov jsou definice přejaté ze SN1, SN2 a NV (Slovenské definice jsou přeloženy do češtiny pro zachování jednoty.). Příkladová část, která následuje po části výkladové, dokládá existenci neologizmů v SN1, SN2, NV a na internetu a také dokresluje výklad významu dané jednotky. Víceslovná (sdružená) pojmenování – kolokace se řadí hned pod heslové slovo, které se ve víceslovném pojmenování vyskytuje. Komentář, který zakončuje každé heslo, se věnuje slovotvorné stavbě slova, blíže komentuje význam a výskyt nového slova, pokud je nějak specificky komunikačně zakotven.
23
6. HESLÁŘ Afroslovák -a m. slovenský občan afrického původu; potomek africko-slovenských rodičů: Existuje aj iný postoj voči Afroslovákom – v prípade, že ide o známe osobnosti.; Keď 24ročný Afroslovák K. koncertoval v Primaciálnom paláci, jeho mama ho po koncerte čakala, aby mu robila sprievod po pešej zóne k autu. (NV37); rasizmus na Slovensku očami Afroslovákov.; Čakanie v rade mi spríjemnil Afroslovák čakajúci v rade za mnou a neustále fúkajúc dym z cigarety kúsok odo mňa. (INTERNET) Nově vytvořené kompozitum Afroslovák vznikl analogicky podle slova Afroameričan, přičemž se k první části afro- připojila část -slovák podle vlastního jména obyvatele Slovenska. Pojmenování Afroslovák označuje slovenského občana afrického původu, respektive potomka africkoslovenského páru. Na rozdíl od pojmenování Afroameričan nemá toto pojmenování status oficiálního názvu.61 V češtině se výraz Afroslovák nevyskytuje, ale i čeština se s potřebou pojmenovat českého občana afrického původu nebo potomka africko-českých rodičů vypořádala obdobným způsobem a vytvořila novotvar Afročech (Chceme pomáhat čokoládovým dětem, nejen malým Afročechům, k integraci do většinové společnosti. (INTERNET)). agropodnikaeľ ‐a m. podnikatel v zemědělství: Tieto parametre si agropodnikateľ môže zabezpečiť len tým, že bude rešpektovať výrobné a ekonomické podmienky svojho podniku. (INTERNET) čs. agropodnikatel -e m.: patřit k našim největším agropodnikatelům (SN2); Vítězný agropodnikatel je z Benešova. (INTERNET) Podstatné jméno slk. agropodnikateľ, čs. agropodnikatel je složené ze dvou částí. Jsou to podstatné jméno podnikatel a přípona agro- (z řeckého slova agros, respektive latinského ager – pole), která znamená ,agrární, zemědělský’(agroexport, agroobchod, agropodnikání, agroprodukce), nebo agroturistický (agrofarma, agroturista).62 Přípona agro- se objevuje v neologizmech jako např. agropodnikateľ/agropodnikatel, agroprivatizátor, agrobiznis/agrobyznys, agroturistika, agrofarma, agrosektor, agrorezort, agrooblasť/agrooblast, agrodotácie/agrodotace, agroobchod, agropolitika, agrovývoz atd. Složeniny s částí agro- vystupují často ve funkci vlastních jmen, kterými se pojmenovávají zejména podniky, společnosti či události orientované na zemědělství, např. Agrofarma, Agrospol, Agrocukor,
61 62
DUCHKOVÁ, Silvia: Nové výrazy 37. In: Kultúra slova, 2002, roč. 36, č. 3, s. 175. Nová slova v češtině. Slovník neologismů 2. 1. vyd. Praha: Academia, 2004, s. 32.
24
Agroinštitút, Agrobanka, Agrokomplex, Agrofilm (přehlídka filmů se zemědělskou tematikou).63 akciovka ‐y ž. akciová společnost: Medzitým si zamestnanci Solivarov založili zamestnaneckú akciovku Slovsoľ. (NV6) čs. akciovka: soukromá akciovka; vedení akciovky (SN1); Neschopnost získat investiční kapitál činí z akciovky jen jiný druh uzavřené společnosti. (INTERNET) Podstatné jméno slk. i čs. akciovka je jednoslovný výraz vzniklý univerbizací ze sousloví akciová společnost. Užívá se v běžném vyjadřování, protože se jeví jako ekonomičtější a operativnější než delší sousloví. akvapark i aquapark -u m. areál s bazény, skluzavkami a jinými atrakcemi, vodní park; akvacentrum: Vo dne v noci môžete navštíviť obrovský akvapark Serena...; Prvý krytý aquapark na Slovensku by mali postaviť v Banskej Bystrici v lokalite Štiavničky.(NV38); Tatralandia je najväčší aquapark na Slovensku, ktorý musíte navštíviť, a keď raz prídete, určite sa k nám opäť vrátite. (INTERNET) čs. akvapark i aquapark -u m.: Otevřeli nový akvapark, který nabízí skvělé koupání po celý rok. (SN2); V Pasohlávkách na Brněnsku se dnes otevírá nový akvapark, který patří k největším v zemi.; Příbramský aquapark se nachází v centru města. (INTERNET) Slovo slk. i čs. akvapark, aqvapark je složeno z komponentu aquapocházejícím z latiny s významem ,voda, vodní’ a ze substantiva park pocházejícího z francouzštiny s původním významem ,ohrazený, oplocený prostor’, které v obou jazycích zdomácnělo. Původní význam slova park byl tedy na základě metaforické podobnosti přenesen na areál s různými vodními atrakcemi, který primárně slouží k relaxaci a zábavě široké veřejnosti. Objevuje se jak v adaptované formě akvapark, tak v graficky neadaptované formě aquapark, která je frekventovanější.64 arómaterapia ‐e ž. léčení využívající přírodních aromatických látek: Účinky arómaterapie sú už známe. (NV7); Podľa arómaterapie treba esenciu správne vybrať aj dávkovať. (INTERNET) čs. aromaterapie -e ž.: svíčky pro aromaterapii se sníženou čadivostí; Aromaterapií můžeme ovlivnit psychiku nebo jen zpříjemnit životní prostředí. (SN1) 63 64
DUCHKOVÁ, S. Z nových výrazov 29. In: Kultúra slova, 2001, roč. 35, č. 1, s. 58. DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 38. In: Kultúra slova, 2002, roč. 36, č. 5, s. 305.
25
Nové slovo slk. arómaterapia, čs. aromaterapie vzniklo v souvislosti s náhradními (alternativními) formami medicíny, založenými na přírodní bázi. Je to složenina utvořená ze slov aroma (,koření’) a terapie (,ošetřování, léčení’) řeckého původu a pojmenovává léčení pomocí aromatických látek, olejů získávaných z rostlin.65 autotransfúzia -e ž. odb. transfúze vlastní krve sám sobě: Viete, čo je to autotransfúzia? (NV4) čs. autotransfúze i autotransfuze -e ž.: V nemocnicích v posledním období roste zájem o autotransfúze.; Od provedení první autotransfuze uplynulo více než sto let a její první podání se datuje rokem 1886. (INTERNET) Podstatné jméno slk. autotransúzia, čs. autotransfúze i autotransfuze je složené slovo, jehož první část auto- pochází z řeckého autos s významem ,sám, samo-’. Druhá část, transfúze, je rovněž složenina z latinských komponentů trans- a fusio, jejíž význam je ,přelévání’. Tímto termínem se v lékařství označuje transfúze vlastní krve, kterou pacientovi odeberou a uchovají v období přípravy na vlastní operační zákrok.66 civilkár -a m. hovor. kdo vykonává civilní (náhradní vojenskou) službu: Môžu civilkári dúfať v úľavy? (NV24) čs. civilkář -e m.: V nemocnici bylo zaměstnáno několik civilkářů. (SN1); Civilkáři budou v nemocnicích chybět. (INTERNET) Podstatné jméno slk. civilkár, čs. civilkář se řadí do skupiny názvů osob podle činnosti či povolání, které vykonávají. Bylo utvořeno příponou -ár/-ář ke slovu civilka, které je jednoslovným (univerbizovaným) výrazem sousloví civilní služba. Oba tyto výrazy se užívají, nebo spíše používaly, v běžném vyjadřování, avšak s ukončením povinné vojenské služby se již příliš v dnešní době nevyskytují, protože jich není třeba. čítačka -y ž. 1. lit. autorské čtení: Predstavil moju tvorbu nielen v časopisoch, ale aj na večere – čítačke v Medzinárodnom stredisku študentov vo Westwoode. (NV13); Čítačky už tradične zahŕňajú dve hlavné programové línie. Jedna reprezentuje domácu česko-slovenskú literatúru a druhá zahraničnú. (INTERNET) 2. tech. čtecí zařízení (u počítače): čítačky pamäťových kariet; univerzálna čítačka médií; Ručné čítačky QR kódov sa podobajú čítačkám čiarových kódov. (INTERNET) 65 66
DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 7. In: Kultúra slova, 1997, roč. 31, č. 1, s. 52. DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 4. In: Kultúra slova, 1996, roč. 30, č. 4, s. 247.
26
čs. čtečka -y ž.: 2. optická čtečka; čtečka karet; K ústředně Oasis se čtečka připojuje pomocí rozhraní.; čtečky čárových kódů (INTERNET) Substantivum slk. čítačka, čs. čtečka je jednoslovný výraz, jež obsahuje derivační sufix -ka a nahrazuje sousloví, v nichž se objevují slova čítanie/ čtení, čítací/ čtecí nebo čítaný/čtený. Silvia Duchková ve svém komentáři k tomuto heslu uvádí, že je tento výraz znám v divadelnickém slangu jako ,první fáze přípravy inscenace, kdy se dramatické texty pouze čtou’.67 V tomto významu se v češtině využívá nezkrácené sousloví čtená zkouška (První čtená zkouška, která se týkala všech účastníků muzikálu Casanova, se konala 16. dubna 2012 v Hluboké nad Vltavou v salónku hotelu Parkhotel. (INTERNET)). Stejně tak je tomu i u sousloví autorské čtení, které se v češtině nezkracuje. V obou jazycích se však vyskytuje výraz čítačka/čtečka označující elektronické zařízení určené pro čtení kódů a počítačových médií. Nejnověji se však tento termín využívá opět v počítačové technice pro označení ,zařízení, které je určeno pro čtení elektronických knih’, např. slk. Heureka.sk vám poradí, ako vyberať čítačky elektronických kníh., čs. první česká dotyková čtečka s displejem s technologií elektronického inkoustu (INTERNET). dojmológia ‐ie ž. expr. názory, soudy, výroky založené především na subjektivních pocitech a dojmech: Ide o číru dojmológiu. (NV11); Zavádzajúce informácie a konšpiračné fantasmagórie sú založené na dojmológii a bulvárnych článkoch. (INTERNET) čs. dojmologie -e ž.: Byla to spíš taková dojmologie než výčet faktů. (SN1); Když se dojmologie stane názorem, aneb když účel světí prostředky. (INTERNET) Slovo slk. dojmológia, čs. dojmologie vzniklo nejspíše jako kontextově vytvořený výraz pro vyjádření souhrnu názorů, resp. způsobu výkladu určitých jevů, při němž se vychází pouze z osobních pocitů a dojmů bez reálných podkladů a faktů. Je to slovo expresivní s odstínem žertovného či ironického zabarvení. Z hlediska slovotvorby je dojmológia/dojmologie hybridním kompozitem, neboť první část je domácí prvek dojem, který je pomocí submorfu -o- (dojm-o-) spojen s řeckou částí -lógia/-logie znamenající ,nauka, věda, vědní obor’.68
67 68
DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 13. In:Kultúra slova, 1998, roč. 32, č. 2, s. 121. DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 11. In:Kultúra slova, 1997, roč. 31, č. 5, s. 311.
27
editoriál -u m.
publ. úvodník, slovo redakce, redakční komentář: editoriál šéfredaktorky (NV19); Módny editoriál Barbary Ištvánovej z tureckého časopisu Madame Figaro. (INTERNET) čs. editoriál -u m.: WSJ Magazine do svého snového editoriálu obsadil panenkovskou Andreeu Diaconu.; Jak vzniká editoriál pro časopis aneb nahlédněte fotografovi pod ruce. (INTERNET) V některých časopisech a magazínech se objevuje jako úvodní slovo či redakční komentář text pod názvem editoriál (také editorial). Toto slovo je převzato z angličtiny (editoval od slova editor, které má původ v latině s významem ,vydavatel’), kde se používá ve významu ,redakční článek, úvodník, komentář’. „Slovo editoriál je jeden z prvkov, ktoré sa do slovenčiny vnášajú zbytočne, lebo majú plnohodnotné domáce ekvivalenty. Jeho používanie a nahrádzanie ustálených pôvodných výrazov ako úvodník, redakčný príhovor či komentár (podotýkame, že jeho autorom nemusí byť vždy člen redakcie), hodnotíme ako úsilie o ozvláštnenie či dosiahnutie efektu exkluzívnosti.“ hipoterapia ‐e ž. metoda využívající k rehabilitaci, léčení jízdu na koni: Nadácia umožňuje rehabilitačným pracovníkom v Prešove využívať deväťročnú kobylu na hipoterapiu. (NV9); Dnes sme už pokročili v hipoterapii o kúsok ďalej. (INTERNET) čs. hipoterapie -e ž.: využívat hipoterapii při léčení dětí postižených nemocemi páteře (SN1); Hipoterapie je metoda fyzioterapie využívající přirozený pohyb koně v kroku jako stimul a rehabilitační prvek. (INTERNET) Podstatné jméno slk. hipoterapia, čs. hipoterapie je složené slovo s komponentem -terapia/-terapie, pocházejícího z řečtiny a pojmenovávajícího ,ošetřování, léčení’, a rovněž řeckého komponentu hipo(hippos ,kúň’), které vyjadřuje souvislost s koněm. Této metody se využívá především k léčení chorob pohybového ústrojí převážně dětí.69 hitovka -y ž. 1. populární skladba, hit: Väčšinu z nich napísal Noel Gallagher, ktorý si v skupine drží monopol nielen na hitovky, ale aj na celkom priemerné skladby. (NV17); Ako sa dalo čakať, skupina odohrala najmä hitovky zo všetkých troch svojich albumov. (INTERNET)
69
DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 9. In: Kultúra slova, 1997, roč. 31, č. 3, s. 185.
28
čs. hitovka -y ž.: 1. nové album obsahuje samé hitovky (SN1); Nesleduji, jaká je poslední hitovka v klubech. (INTERNET) 2. velmi úspěšná, módní věc, výrobek, akce apod.: kombinace kůže a vlny je ležérní hitovka; Další hitovka z tohoto týdne – Václav Klaus prohlásil, že sedm ministerstev stačí. (SN2); Čaj s citronem je teď hitovka všude. (INTERNET) Slovo hitovka je původně výraz z hudební oblasti, tak jako slovo hit, který rovněž označuje ,velmi spěšnou píseň, která se umístila na předních příčkách hitparád’. Právě podstatné jméno hit přejaté z angličtiny je základovým slovem podstatného jména hitovka, jež od něj bylo utvořeno příponou -ovka, která nově vzniklému slovu dodává příznak hovorovosti. 70 homebanking i home banking [houmbenking] ‐u m. fin. využívání bankovních služeb prostřednictvím domácího počítače: Od marca banka bude poskytovať svojim zákazníkom výhody homebankingu... (NV22); Cez Home banking môže klient banke zadávať platobné príkazy, prezerať pohyby na účte, zisťovať zostatok na svojom účte apod. (INTERNET) čs. homebanking [houmbenking] -u m.: banka nabízí svým klientům homebanking (SN1); Homebanking byl oblíbený zvláště do konce 90. let minulého století, kdy internetové bankovnictví nebylo tolik rozšířeno a byla k němu velká nedůvěra. (INTERNET) Slovo slk. i čs. homebanking je výrazem z oblasti finančnictví převzatý z angličtiny. Jeho výslovnost i grafická podoba zůstala v češtině i slovenštině stejná jako původní anglická. V dnešní době je však homebanking ve stínu internetového bankovnictví, tzv. internetbankingu (tento termín je zaznamenán v SN2). hrubý příd. hrubá čiara (za minulosťou) publ. definitivní uzavření, ukončení vleklých a nepříjemných záležitostí: Všetko ostatné je v právnom zmysle odpustené, je za tým urobená hrubá čiara za minulosťou. (NV13); Radičová: Hrubá čiara po novembri 1989 mala byť aspoň prerušovaná. (INTERNET) čs. tlustá čára (za minulostí): Za dopingovým skandálem udělala tlustou čáru disciplinární komise. (SN1); Udělejme za minulostí tlustou čáru a soustřeďme se na budoucnost. (INTERNET) Původně se toto spojení objevilo v české i slovenské politice a publicistice jako odraz politicko-společenských změn po roce 1998 vyjadřující myšlenku o uzavření předchozí historické etapy se všemi negativními jevy a dosahy. 70
DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 17. In: Kultúra slova, 1999, roč. 33, č. 1, s. 59.
29
Tato hrubá čiara/tlustá čára měla být obrazným odrazovým můstkem pro nový začátek obou národů. Tato dnes již ustálená kolokace se objevuje také v běžné mluvě jako označení pro ,odstřihnutí se od minulosti s cílem začít něco od začátku’.71 jóbovka ‐y ž. hovor. zlá, zdrcující zpráva, Jobova zvěst: A po všetkých tých jóbovkách máme pre vás nakoniec jednu dobrú správu. (NV11); Keby sa okolo bazénu motal predseda slovenskej vlády a zachytil by ekonómove jóbovky, musel by si položiť otázku... (INTERNET) čs. jobovka -y ž.: Jobovka pro rodiče! Pro třetinu dětí není v prostějovských školkách místo.; Ahoj holky, tak sem dozvěděla další jobovku a nevím, zda se bát. (INTERNET) Podstatné jméno slk. jóbovka, čs. jobovka je jednoslovné pojmenování, které vzniklo ze sousloví Jóbova zvesť/Jobova zvěst pomocí derivační přípony -ka k prvnímu slovu sousloví. Právě tento slovotvorný postup ukazuje na to, že se toto slovo objevuje především v běžně mluveném jazyce, protože jde z hlediska vyjadřování úspornější než delší sousloví. kapitálotvorný příd. vytvářející kapitál: Najprv vybudujeme vlastnú kapitálotvornú vrstvu, ktorá sa potom sama otvorí navonok. (NV3); Jednoduché kapitálotvorné životné poistenie pre prípad úmrtia alebo dožitia. (INTERNET) čs. kapitálotvorný: kapitálotvorný přerozdělovací proces (SN2); Tím se z tohoto pojištění stává kapitálotvorný program. (INTERNET) Přídavné jméno slk. i čs. kapitálotvorný je vytvořeno komplexní kompozicí ze syntagmata tvoriť/ tvořit kapitál. Toto nově utvořené kompozitum rozšiřuje řadu složených přídavných jmen s částí -tvorný, která je odvozená od slovesa tvoriť/ tvořit, např. náladotvorný, cenotvorný, slabikotvorný.72 klientelizmus -mu m. poskytování výhod, zvýhodňování na základě vzájemných úsluh, známostí, konexí, osobních vazeb; systém (politických, ekonomických) vztahů založený na protislužbách: Napádali hlavne klientelizmus, ktorý vylučoval zo súťaže manažérov, ktorí by boli vliali do FNM oveľa viac prostriedkov ako vopred vyhliadnutí vlastníci. (NV15); Staré tváre sa opäť vracajú a vracia sa aj klientelizmus, ktorému sa tak dobre darilo počas prvej vlády Smeru, vyslovil sa Richard Sulík. (INTERNET)
71 72
DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 13. In:Kultúra slova, 1998, roč. 32, č. 2, s. 122. DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 3. In: Kultúra slova, 1996, roč. 30, č. 4, s. 175.
30
čs. klientelismus, klientelizmus -mu m.: Slovenská tajná služba v roce 2011 evidovala případy korupce a klientelismu v orgánech místní a regionální samosprávy i v institucích státní správy. (INTERNET); Probouzející se občanské společnosti jde o demokracii, která není založena na korupci, klientelizmu, strýčkování a aroganci mocných. (SN1) Substantivum klientelismus, klientelizmus je odvozeno od slova klientela ,souhrn klientů, zákazníků’ pomocí derivačního sufixu -ismus/-izmus. Patří mezi abstraktní pojmenování a poměrně výstižně charakterizuje některé negativní projevy společenských a hospodářsko-politických jevů, je tedy zřejmé, že se tento výraz s pejorativním zabarvením uplatňuje hlavně v politice a publicistice.73 klip ‐u m. kratší filmový snímek s efektními střihy a montáží snímaných záběrů, zpravidla k obrazovému ztvárnění písničky, reklamy: kontroverzný klip slovenského speváka; Avril Lavigne sa v novom klipe vracia do školských čias. (INTERNET) čs. klip -u m.: hudební klip; reklamní klip; propagační klip (SN1); Nyní pro své fanoušky přepravili také nový klip. (INTERNET) Neologizmus slk. i čs. klip je převzatý z angličtiny. Jeho původní podoba je angl. clip [klip] a v češtině a slovenštině se jeho grafická podoba přizpůsobila výslovnosti. Podstatné jméno klip se objevuje jako část složeniny videoklip, jehož první část video- se týká záznamu nebo reprodukce obrazu a zvuku. Videoklip je pak ,obrazové zpracování písně, natočené pomocí videotechniky’.74
koktail, kokteil i koktejl ‐u m. směsice něčeho různorodého: Autorky miešajú koktail dojatia, morálnych sentencií a štipky faktov z "reality", neraz ochutených nejakou pikantériou.; Publikum roztlieskal kokteil ich skvelých skladieb.; Vek sa stále viac znižuje a po silných hormonálnych koktejloch siahajú už aj mladí chlapci ‐ takmer deti. (NV28) č. koktejl -u m.: koktejl mnoha osvědčených dobrodružných motivů; Namíchaný hudební koktejl přesně dokresluje atmosféru jednotlivých scén. (SN1); výtečný koktejl silvestrovské zábavy (INTERNET) Toto substantivum se k nám dostalo společně s lahodnými míchanými nápoji. Právě na základě podobnosti směsice nápoje došlo k přenesení významu na jakoukoliv pestrou, různorodou směs. Toto slovo vzniklo v angličtině ze 73 74
DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 15. In:Kultúra slova, 1998, roč. 32, č. 5, s. 316. DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 6. In: Kultúra slova, 1996, roč. 30, č. 6, s. 364.
31
spojení cock tail ,kohoutí ocas’ na základě podobnosti pestrobarevného kohoutího ocasu a stejně tak barevného nápoje. kriminogénnosť -i ž. odb. sklony ke kriminalitě: U nás chýba napríklad permanentné sledovanie kriminogénnosti mladých. (NV3); kriminogénne faktory (INTERNET) čs. kriminogennost -i ž.: kriminogenní potřeby; kriminogenní situace (INTERNET) Podstatné jméno slk. kriminogénnosť, čs. kriminogennost je utvořeno od přídavného jména kriminogénny/ kriminogenní derivačním sufixem -ost s významem ,který vede ke kriminalitě, který má sklony ke kriminalitě’. Toto přídavné jméno je zároveň složeninou dvou komponentů: části kriminoodvozené od latinského slova crimen (,vina, zločin’) a druhé části -génny/ genní, jež pochází z řeckého slova genos (,původ, rod’). Vyskytuje se v odborné terminologii stejně jako další slova s komponentem -génny/ -genní, např. patogénny/ patogenní, a mutagénny/ mutagenní.75 krtkovanie ‐ia s.
1. slang. čištění odpadů a kanalizace: Firma KRT krtkovanie. (NV17); Čistenie, prebíjanie a krtkovanie odpadov tlakovou vodou.; Pozrite si ako prebieha krtkovanie neodtekajúcich odtokov. (INTERNET) čs. krtkování -í s.: 1. Po krtkování voda ze sklepa stále neodtékala. (INTERNET) 2. slang. akce pro přátele rádiem řízených modelů vrtulníků: Po pěti minutách krtkování jsme dostali dva body. (INTERNET) Jako slk. krtkovanie, čs. krtkování je označena ,služba čištění domovních a bytových odpadů a kanalizací’. Toto podstatné jméno bylo utvořeno pomocí derivačního sufixu -nie/-ní od slovesa krtkovať/krtkovat, které je označením této činnosti těmi, kdo ji vykonávají. Lze tedy říci, že je i substantivum krtkovanie/krtkování profesním slangizmem, který se stal i odborným názvem této činnosti. Pojmenování této činnosti vzniklo obrazným pojmenováním na základě podobnosti čištění potrubí s krtkovým prorážením chodbiček v zemi.76 V češtině se toto pojmenování vyskytuje i ve významu 2., kterým však slovenské pojmenování nedisponuje.
75 76
DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 3. In: Kultúra slova, 1996, roč. 30, č. 4, s. 175. DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 17. In: Kultúra slova, 1999, roč. 33, č. 2, s. 115.
32
megakoncert -u m. velmi velký, obrovský, velkolepý koncert pro mnoho tisíc lidí: megakoncert proti intolerancii a rasizmu (NV5); Tanečná skupina Jána Ďurovčíka vystúpila na megakoncerte Nely. (INTERNET) čs. megakoncert -u m.: série charitativních megakoncertů rockových hvězd (SN2); velkolepý megakoncert naší pop hvězdy Michala Davida v Tipsport aréně v Liberci (INTERNET) Podstatné jméno megakoncert je složenina, jejíž oba komponenty jsou cizího původu. Část mega- je z řečtiny a znamená ,velký, nadměrný, mnohonásobný’ a koncert je slovo pocházející z latiny, které už ale v češtině i slovenštině zdomácnělo.77 Předpona mega- má funkci intenzifikace významu jména (kvality nebo kvantity) spojenou často s expresivním zabarvením výrazu ,velkolepý, mimořádný, velmi významný’,78 např. čs. megaúspěšný, čs. megadieta, slk. megahojdačka, slk. megabycikel. meteorosenzitivita i meteosenzitivita -y ž. odb. citlivost na počasí a jeho změny: U nás bola meteorosenzitivita zistená zo súboru 500 osôb u 28 % žien a u 23 % mužov. (NV3); Meteosenzitivita nie je choroba, a preto na ňu neexistujú ani lieky. (INTERNET) čs. meteorosensitivita i meteosenzitivita -y ž.: Meteorosenzitivita je zvýšená citlivost na změny počasí.; Meteosenzitivita neboli citlivost na počasí trápí každého třetího člověka. (INTERNET) Podstatné jméno slk. i čs. meteorosenzitivita i meteosenzitivita je složeno z komponentu meteo-/meteoro- pocházejícího z řečtiny a vztahujícího se k počasí, k meteorologii a z podstatného jména senzitivita pocházejícího z latiny s významem ,citlivost, schopnost reagovat na podnět’.79 medziúver -u m. fin. částečný, dílčí úvěr nebo záloha na něj poskytovaná při splnění stanovených podmínek: Ak potrebujete na bývanie peniaze vo výške vašej cieľovej sumy skôr, môžete využiť medziúver. (NV39); Medziúver môžete získať i ako nový klient bez predchádzajúceho sporenia a bez potreby vložiť počiatočný vklad. (INTERNET)
77
DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 5. In: Kultúra slova, 1996, roč. 30, č. 5, s. 305. Nová slova v češtině. Slovník neologismů 2. 1. vyd. Praha: Academia, 2004, s. 249. 79 DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 3. In: Kultúra slova, 1996, roč. 30, č. 4, s. 175. 78
33
čs. meziúvěr -u m.: Meziúvěr ze stavebního spoření dostanete, i když nemáte ani korunu. (SN1); Klienti ČMSS nemohou předčasně splatit meziúvěr stavebního spoření. (INTERNET) Pojem slk. medziúver, čs. meziúvěr je výrazem z finančnictví, který souvisí se zavedením stavebního spoření určeného ke koupi bytu, domu nebo jejich rekonstrukci a vybavení. Je to kompozitum z domácích komponentů medzi-/ mezi-, který má v tomto případě časový význam (určuje pořadí), a ze substantiva úvěr ve významu ,poskytnutí finančních prostředků na určitý čas za stanovený úrok’.80 mobilovať nedok. hovor. telefonovat mobilním telefonem; používat mobilní telefon: Počas pádlovania ešte stíha aj mobilovať.; Na sústredku sa mobilovalo takmer nepretržite. (NV40); Dnes je pretechnizovaná doba, že zrazu zistíte, že treba aj mobilovať, ale počas jazdy nesmiete. (INTERNET) čs. mobilovat ned.: Mobiluje se na ulicích i v autech.; Vzorný manžel denně mobiluje ženě, v kolik přijde k večeři. (SN2); Dneska už se nedivíme ničemu, ani tomu, že mobil nejen mobiluje, ale dokonce i fotí nebo nahrává video. (INTERNET) Základem nového slovesa slk. mobilovať, čs. mobilovat je podstatné jméno mobil, které je jednoslovným názvem pro mobilní telefon. Toto sloveso vzniklo produktivním sufixem -ovať/-ovat stejně jako většina sloves vzniklých či odvozených v dnešní době. Označení mobil již v dnešní době za hovorové nepovažujeme. Vzhledem ke každodennímu používání takto označované reálie se jeho pojmenování přesunulo do centra slovní zásoby. Sloveso mobilovať/mobilovat se však jako nově vzniklé slovo do běžně mluvené sféry jazyka řadí.81 neziskový příd. nevytvářející zisk: kontrolné mechanizmy a finančné zdroje pre neziskový sektor na Slovensku (NV1) čs. neziskový: nezisková organizace věnující se např. veřejně prospěšné činnosti; nezisková nadace (SN1) Přídavné jméno neziskový vzniklo z přídavného jména slk. i čs. ziskový pomocí derivačního prefixu ne-, který přídavnému jménu ziskový dodává opačný význam.
80 81
DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 39. In: Kultúra slova, 2002, roč. 36, č. 6, s. 363. DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 40. In: Kultúra slova, 2003, roč. 37, č. 1, s. 43.
34
obchodovateľnosť -ti ž. vlastnost podléhat obchodování: K dispozícii sú takisto informácie o historickom vývoji obchodovateľnosti jednotlivých emisií, ktoré slúžia ako nevyhnutný zdroj potrebný na technickú analýzu. (NV5) čs. obchodovatelnost -i ž.: obchodovatelnost akcií na mezinárodních trzích (SN1); vývojové tendence chovu včel v ČR s ohledem na jakost a obchodovatelnost se včelími produkty (INTERNET) Podstatné jméno slk. obchodovateľnosť, čs. obchodovatelnost bylo vytvořeno od přídavného jména slk. obchodovateľný, čs. obchodovatelný derivačním sufixem slk. -osť, čs. -ost. Toto slovo se uplatňuje zejména v publicistické a odborné oblasti (např. ve finančnictví). odídenec -nca m. 1. adm. osoba, která nezákonně překročila hranice, aby se dostala do jiného státu a získala zde azyl: Odídenci sa v tábore často menia. (NV3) 2. publ. osoba, která odněkud odešla, opustila své předchozí místo: Odídenci sa silou mocou držia politiky, tak sa spoja aj s čertom, len aby sa v nej udržali.(INTERNET) čs. přeběhlík -a m.: 1. Na českých hranicích bylo zadrženo několik desítek přeběhlíků. (SN1) 2. Přeběhlíci, na jejichž hlasech ještě nedávno stála vláda, už po volbách do poslaneckých lavic nezasedli. (INTERNET) Podstatné jméno slk. odídenec je vytvořeno z trpného příčestí odídený pomocí derivačního sufixu -ec. Jeho česká varianta přeběhlík je vytvořeno z příčestí minulého přeběhl pomocí derivačního sufixu -ík. V administrativní oblasti se takto označuje osoba, jež nezákonně překročila hranice jiného státu s cílem získat zde azyl. Na základě posunutí původního významu vznikl význam druhý, který se objevuje především v politické publicistice, kde označuje poslance, který záměrně hlasuje proti oficiálnímu stanovisku jeho politické strany. organizovaný [-ny-] příd. odb. organizovaný zločin zločinná činnost prováděná ve větším měřítku zpravidla navzájem provázanými (mezinárodními) zločineckými organizacemi; tyto zločinecké organizace a skupiny: Všeobecne sa uvádzalo, že v priemere 70 percent výskytu organizovaného zločinu v západnej Európe sa importovalo z bývalých socialistických krajín, predovšetkým zo ZSSR, z Juhoslávie a z Poľska. (NV3)
35
čs. organizovaný [-ny-] organizovaný zločin: Policie se snaží bojovat proti organizovanému zločinu.; Krádeže nákladních automobilů i s nákladem zboží jsou většinou dílem organizovaného zločinu. (SN1) Přídavné jméno organizovaný vzniklo pomocí derivačního sufixu -ný ze slovesa organizovať/organizovat ,pořádat, uspořádat, zařídit’. Společně s podstatným jménem tvoří sousloví organizovaný zločin, s nímž se běžně setkáváme v kriminologii a publicistice. peňazovod ‐u m. nepřetržitý tok peněz jedním směrem: V prílišnej horlivosti vraj šľahol po prstoch investičných fondov, z ktorých viedli peňazovody do kasy vlastného hnutia. (NV11); V úplne neposlednom rade by sa zatvoril peňazovod smerom do pokladníc politických strán. (INTERNET) čs. penězovod -u m. expr.: Pražská moc udržovala v chodu víceméně dobrovolně sedmdesát let fungující penězovod.; využít zdroje získané zastavením penězovodu na Slovensko (SN1) Podstatné jméno slk. peňazovod, čs. penězovod je výsledkem produktivního tvoření slov, a to skládáním. Jedná se o komplexní složeninu, která svým významem odpovídá spojení viesť peniaze/vést peníze. Toto pojmenování bylo utvořeno analogicky k složeninám jako vodovod, ropovod, plynovod, ale po významové stránce jde o metaforu, protože na rozdíl od těchto složenin neexistuje žádné potrubí, jímž by tekly peníze.82 Peňazovod/penězovod se objevuje ve vyjadřování politiků a v politické publicistice. SN1 ho rovněž považuje za výraz expresivní.83 pirát -a m. 1. kdo získává nebo využívá něco nezákonným způsobem (např. audiovizuální techniku, počítačové informace): Zákon o audiovízii pirátom život neskomplikuje.; Vieme, ako vyzerá počítačový pirát a kde vyčíňa najviac. (NV2) 2. kdo svým neurvalým a neohleduplným chováním připomíná piráta: cestný pirát v šialenej rýchlosti nabúral do cyklistu; opitý cestný pirát z okresu Martin (INTERNET) čs. pirát -a m.: 1. Hon na internetové piráty je v plném proudu.; Za prodej ukradených programů dostal počítačový pirát 12 let vězení. (INTERNET) 2. Pravidla neporušují jen piráti silnic.; Právě o takové větě možná mocný kmotr a pirát silnic právě sní. (INTERNET)
82 83
DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 11. In: Kultúra slova, 1997, roč. 31, č. 5, s. 313. Nová slova v češtině. Slovník neologismů. 1. vyd. Praha: Academia, 1998, s. 204.
36
Podstatné jméno pirát původně označuje ,mořského lupiče’, který násilnou činností získával náklady lodí. Toto označení se v přeneseném významu začalo používat pro význam 1, přičemž došlo k posílení příznaku nezákonnosti činnosti prováděné pirátem, a následně především v publicistice se dnes užívá pro význam 2 s posíleným příznakem neohleduplnosti a násilnosti vůči dalším účastníkům silničního provozu. práčka -y ž. práčka špinavých peňazí publ. fiktivní restaurace, herna, společnost apod., jejímž prostřednictvím se nelegálně získané peníze převádějí do legálního oběhu (a zastírá se tak jejich původ): Je naša krajina skutočne veľkou práčkou špinavých peňazí? (NV35); Cyprus je totiž považovaný za pračku špinavých peňazí na zadnom dvore Európskej únie. (INTERNET) čs. pračka na špinavé peníze, pračka špinavých peněz: Osvědčenými pračkami na špinavé peníze bývají fiktivní obchodní domy, realitní kanceláře, zlatnictví a samozřejmě banky.; sloužit jako pračka špinavých peněz čečenských mafií (SN1); Největší pračkou špinavých peněz je Čína. (INTERNET) Nové spojení slk. práčka špinavých peňazí, čs. pračka špinavých peněz navazuje na spojení špinavé peniaze/špinavé peníze. Práčka/pračka je použito metaforicky pro místo, kde k praní špinavých peněz dochází. Všechna tato slovní spojení se používají zejména v publicistice. predkapela ‐y ž. hud. (méně známá) kapela, která vystupuje na koncertu před hlavním (známějším, slavnějším) účinkujícím (skupinou, zpěvákem): Je to dvojkoncert, nikto nie je predkapela niekoho.(NV7); Manažment legendárnych Depeche Mode, ktorí vystúpia v máji v Bratislave, sa rozhodol, že jedna predkapela nestačí. (INTERNET) čs. předkapela -y ž.: předkapely většinou zůstávají ve stínu hlavních hvězd (SN1); I Simple Plan kdysi samozřejmě bývali pouhou předkapelou. (INTERNET) Podstatné jméno slk. předkapela, čs. předkapela je odvozené domácím prefixem pred-/ před- k již zdomácnělému substantivu kapela, které původně pochází z italštiny. Výraz předkapela se začal používat ve světě moderní hudby a označuje méně známou hudební skupinu, která hraje před známějším interpretem. Vystoupení takové kapely má za úkol stupňovat atmosféru a připravit diváky na hlavní bod programu. Být předkapelou známější hudební skupiny je také možnost jak se zviditelnit a získat více příznivců.84
84
DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 7. In: Kultúra slova, 1997, roč. 31, č. 1, s. 53.
37
predrozhovor -u m. okaz. rozhovor předcházející hlavnímu rozhovoru: Ako ste sa zmienili v jednom našom predrozhovore, máte k sebe kritický vzťah. (NV1) Podstatné jméno predrozhovor vzniklo přidáním derivačního prefixu pred-, který označuje časový úsek předcházející hlavnímu ději. Je to výraz okazionální objevující se především v publicistice.85 prevádzač ‐a m. 1.adm. osoba, která nelegálně a za úplatu převádí někoho přes hranici státu: Minulý rok pomáhalo migrantom cez hranice SR vyše päťsto prevádzačov. (NV7); Zadržali slovenského prevádzača so štyrmi Pakistancami. (INTERNET) 2. inf. počítačový program, který podle zadaného algoritmu převádí vstupní informaci do jiné podoby, konvertor: prevádzač multimediálnych formátov (INTERNET) čs. převaděč -e m.: 1. Za převaděče lze označit jen tu osobu, které dokážeme, že za úplatu někoho skutečně převedla přes státní hranici.; Převaděči si uprchlíky rozebírají po skupinkách a rozvážejí k hranici. (SN1) 2. převaděč aplikace; analogový převaděč; převaděč souborů; převaděč textů (INTERNET) Slovo slk. prevádzač, čs. převaděč bylo utvořeno sufixem -č od slovesa slk. prevádzať, čs. převádět. Toto slovo se již dříve uplatňovalo v technické oblasti jako pojmenování ,zařízení, které umožňuje převod něčeho z jedné oblasti do druhé’ např. slk. prevádzač obrazovej normy, čs. analogový převaděč.86 Po přenesení významu se objevuje v administrativně-právní oblasti ve významu 1. Využívá se rovněž i v oblasti informatiky (význam 2.). primátorovať nedok. vykonávat funkci primátora: Preto by mal zvážiť, že či chce ešte primátorovať, a ak nie, tak z funkcie čo najskôr odstúpiť. (INTERNET) čs. primátorovat nedok.: Tanečník z Olomouce chce primátorovat v Praze. (INTERNET) Sloveso slk. primátorovať, čs. primátorovat odvozeno příponou -ovať/ -ovat od substantiva primátor, tedy titulu zavedeného pro představitele nově vytyčených statutárních měst po roce 1989. Toto sloveso je již zaznamenáno
85 86
DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 1. In: Kultúra slova, 1996, roč. 30, č. 1, s. 51. DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 7. In: Kultúra slova, 1997, roč. 31, č. 1, s. 53.
38
Slovníkem spisovného jazyka českého (v jeho internetové verzi z roku 2011), kde je uvedeno jako hovorové. privatizácia ‐e ž. ekon., práv. převod majetku z vlastnictví (restitucemi, prodejem, darováním); odstátnění: Základnou podmienkou akejkoľvek dynamizácie hospodárstva je privatizácia. (VN8); Privatizácia vody zachraňuje životy. (INTERNET) čs. privatizace -e ž.: masivní a poměrně rychlá privatizace byla jednou ze základních složek transformace celé české ekonomiky; Ministerstvo pro správu národního majetku a jeho privatizaci ČR (SN1) Základem podstatného jména slk. privatizácia, čs. privatizace, utvořeného příponou slk. ‐izácia, čs. -izace, kterou se tvoří názvy děje, je latinské adjektivum privatus – soukromý. V našich podmínkách (podobně jako v ostatních postkomunistických zemích) se privatizací rozumí převedení státního a družstevního majetku do vlastnictví soukromých osob. Privatizácia/ privatizace se rovněž stala částí sousloví, jimiž se pojmenovávaly typy privatizací, např. veľká privatizácia/ velká privatizace, malá privatizácia/malá privatizace a kupónová privatizácia/ kuponová privatizace, které jsou jak právnickými, tak ekonomickými termíny. Zároveň se toto slovo stalo základovým pro další odvozená slova jako privatizačný/privatizační, privatizovať/privatizovat, privatizovaný, privatizátor, privatizátor, která se v letech po roce 1989 stala velmi užívanými.87 privatizátor/privatizér ‐a m. kdo (z)privatizoval nějaký podnik ap.: Majetok, ktorý sa delí už len medzi privatizátorov, tým razom prevýšil 200 miliárd Sk.; Privatizéri budú môcť sprivatizovať majetok za 11 mld. Sk v dlhopisoch. (NV8) čs. privatizátor -a m. expr. hanl.: vláda ani předseda netuší nic o detailech tisíců smluv s jednotlivými privatizátory (SN1); Část privatizátorů nesplácela kupní cenu a stát od nich musel privatizovaný podnik znovu převzít, tak jako v případě brněnských strojíren Královopolská. (INTERNET) S privatizací souvisí i pojmenování osob, které privatizují. SN1 zaznamenal nový výraz privatizátor jako expresivní, dokonce hanlivé slovo nejspíše kvůli tehdejšímu postoji společnosti. Slk. privatizér bylo utvořeno derivačním sufixem -ér, který se objevuje ve slovech přejatých z francouzštiny, např. montér, hypnotizér, operatér. V češtině se vyskytuje pouze varianta privatizátor vzniknuvší pomocí sufixu -átor, který je typický pro původem cizí názvy osob.88
87 88
DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 8. In: Kultúra slova, 1997, roč. 31, č. 2, s. 123. DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 8. In: Kultúra slova, 1997, roč. 31, č. 2, s. 124.
39
produkt -u m. služby, soubor informací, výtvor, dílo v hmotné i nehmotné podobě (jako zboží): Z nových produktov sú to napríklad faktoring, rýchly úver, žiacka vkladná knižka alebo nová platobná karta Eurocard/Mastercard. (NV4) čs. produkt -u m.: banky budou nabízet termínované produkty i další služby (SN2); produkt investičního bankovnictví Komerční banky (INTERNET) Podstatné jméno slk. i čs. produkt pochází z latinského slova productum (,výrobek, výtvor, výplod’). Pojmenovává předmět získaný výrobou, uměleckou činností, dále látku vznikající jistými procesy a také výsledek činnosti (např. stres jako produkt civilizace). Jeho význam se rozšířil a dnes se používá rovněž pro označení výrobku či výtvoru primárně určeného k prodeji, např. produkty z oblasti bankovnictví, finančnictví, informatiky atd.89 proexportný příd. ekon. podporující export: Podhodnotená koruna (v podstate považovaná za jediné proexportné opatrenie českého kabinetu) vyhovuje výrobcom, ktorých zvýhodňuje pri súťaži o zahraničné trhy. (NV1) čs. proexportní: Strategie vymezuje strategický rámec proexportní politiky do roku 2020 a shrnuje celkovou vizi proexportních aktivit státu, jejich cíle a rovněž opatření, jejichž prostřednictvím má dojít k naplnění těchto cílů. (INTERNET) Přídavné jméno slk. proexportný, čs. proexportní se skládá z latinského prefixu pro- s významem ,souhlas, sympatie’ a z přídavného jména slk. exportný, čs. exportní pocházejícího rovněž z latiny s významem ,vývozní’.90 provládny příd. nakloněný vládě, podporující vládní politiku: Jeľcin sa doteraz nevyjadril, či bude kandidovať, a v ruských provládnych kruhoch sa stále viac hovorí o možnosti, že o prezidentský úrad by sa mohol uchádzať premiér Černomyrdin. (NV2) čs. provládní: Nejméně devět lidí bylo zabito při sobotních střetech mezi provládními silami a demonstranty v hlavním městě Jemenu Saná. (INTERNET) Přídavné jméno slk. provládny, čs. provládní se skládá z prefixu pros významem ,souhlas, sympatie’ a z přídavného jména slk. vládny, čs. vládní.
89 90
DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 4. In: Kultúra slova, 1996, roč. 30, č. 4, s. 248. DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 2. In: Kultúra slova, 1996, roč. 30, č. 2, s. 121.
40
samovyšetrovanie -ia s. vyšetřování prohmatáváním a zkoumáním vlastního těla bez lékařské pomoci (většinou prsů): Ak ste pri samovyšetrovaní zistili akúkoľvek zmenu, nepodceňujte ju a vyhľadajte lekára. (NV25) čs. samovyšetřování -í s.: Samovyšetřování provádějte po osprchování teplou vodou, kdy je pokožka uvolněná a vláčná. (INTERNET) Slk. samovyšetrovanie, čs. samovyšetřování je jedna z preventivních metod pro včasné zjištění některých onemocnění a začínajícího rakovinového onemocnění prsou u žen. Samovyšetrovanie/samovyšetření je slovo složené z části samo- s významem ,vztahující se k sobě samému; vykonávající něco sám, bez cizí pomoci’, která se objevuje v podobě auto- (z řečtiny) jako komponent přejatých složenin, a substantiva vyšetřování, které je odvozeno od verba vyšetřovat/vyšetřovat se pomocí sufixu -ní. sendvičovač ‐a m. kuchyňský elektrický přístroj na přípravu teplých sendvičů: Pomocníkom pri rýchlej príprave chutného občerstvenia sú aj sendvičovače. (NV33); Niektoré sendvičovače majú dokonca aj špeciálnu platničku na panini, vafle či funkciu grilu. (INTERNET) čs. sendvičovač -e m.: velmi pěkný anglický sendvičovač na čtyči trojúhelníkové sendviče (SN1); Sendvičovače a toustovače jsou již delší dobu zcela běžným přístrojem v každé domácnosti. (INTERNET) Slk. i čs. sendvičovač je kuchyňský přístroj na zapékání sendvičů, který je dnes již běžnou součástí českých i slovenských kuchyní. Jeho název byl vytvořen pomocí přípony -ovač ke slovu sendvič. To pochází z angličtiny (angl. sandwich) a v češtině i slovenštině se jeho grafická podoba přizpůsobila jeho výslovnosti. stretkár -a m. slang. účastník pravidelných stretnutí duchovného spoločenstva (najmä mladých ľudí): O štvrtej prídu stretkári. (NV21) čs. spolčák -a m. slang. účastník pravidelných setkání duchovního společenství (zejména mladých lidí): V sobotu vyrazili ti nejodvážnější spolčáci na Děkanátní setkání do Tišnova. (INTERNET) stretko -a m. 1. slang. setkání duchovního společenství (zejména mladých lidí): Stretká sú hlavnou náplňou našej práce s deťmi. (INTERNET) 2. jakékoliv setkání: stretko návštevníkov rybárskeho portálu PetrovZdar.sk (INTERNET) 41
čs. spolčo -a s.: 1. Spolčo v centru si na tuto středu vzalo na mušku téma Odpuštění. (INTERNET) Slovo slk. stretko vzniklo zkrácením slova stretnutie, přičemž zůstala zachována pouze část stret- a byl přidán sufix -ko. Nově vzniklý výraz je kratší, tudíž ekonomičtější, a nabyl příznaku hovorovosti. Je součástí slangu mladých věřících, kteří tak označují ,pravidelná setkání, kde dochází jak k prohlubování víry, tak k utužování jejich přátelství. Od tohoto výrazu je pak odvozeno pojmenování účastníka takového setkání. Je jím slk. stretkár vytvořený příponou -ár přidanou k podstatnému jménu stretko. V češtině se pak ve stejném významu (význam 1) používají opět slangové výrazy spolčo a spolčák, které jsou odvozeny od substantiva společenství, a to příponami -čo a -ák (od nově vytvořeného výrazu spolčo). Velmi operativní výraz stretko se pak dostal do běžné mluvy mládeže (všeobecně) a označuje jakékoliv setkání. V češtině se výraz spolčo v tomto významu nepoužívá. Lze jej nahradit například hovorovým spojením Máme scuka/sraz. odvozeným od sloves scuknout se/srazit se ve významu ,setkat se’. šum ‐u m. informačný šum publ. zkreslené, nepřesné či neúplné podání informace: Informačný šum a nepresný údaj z kuloárov košického Štátneho divadla spôsobili, že sa objavili správy o nakrúcaní jednej z epizód nemeckého kriminálneho seriálu Derrick na tejto scéne, na ktorom sa mal vraj zúčastniť aj herec H. Tappert. (NV5) čs. informační šum zpravidla mn.: kolem takových případů bývá mnoho informačních šumů; informační šumy, podle nichž se připravuje velká koalice (SN1); Tak jestli byste mohl rozvést ty informační šumy a uvést je na pravou míru. (INTERNET) Původní význam sousloví slk. informačný šum, čs. informační šum označuje ,nejasné, zastřené nebo jinak narušované zvukové efekty při přenosu informací’ a je nezbytným termínem v teorii komunikace a informace. Sousloví informační šum se objevilo jako nový výrazový prostředek v publicistice, jeho původní akustický význam se tak posouvá do abstraktnější roviny pro označení šíření nepřesné či neúplné informace.91 talentovka -y ž. hovor. talentová (přijímací) zkouška: talentovky na konzervatórium (NV3) čs. talentovka -y ž. talentová (přijímací) zkouška; talentová soutěž: talentovky na uměleckoku školu; mezinárodní talentovka v psaní na klávesnici PC pro ZŠ (INTERNET) 91
DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 5. In: Kultúra slova, 1996, roč. 30, č. 5, s. 306.
42
Podstatné jméno talentovka je jednoslovným výrazem hovorového charakteru nahrazující sousloví talentová zkouška či talentová soutěž. V případě talentových zkoušek se většinou užívá množné číslo (talentovky na architekturu). vinotéka -y ž. sbírka kvalitních vín; zařízení, kde se prodávají kvalitní vína: Je možné, že sa stane súčasťou nejakej vinotéky alebo súkromnej zbierky. (NV16); Vinotéka sídli priamo v historickom centre mesta a je miestom, kde sa stretávajú milovníci vína hľadajúci kvalitné víno a kvalitný servis. (INTERNET) čs. vinotéka -y ž.: Založil sis svou soukromou domácí vinotéku. (SN1); Vinotéku jsme založili ze zájmu propagovat a nabízet dobrá vína. (INTERNET) Substantivum slk. i čs. vinotéka je kompozitum, jehož první část vinopochází z latinského slova vinum ,víno’ a druhá část -téka pochází z řeckého slova théké s významem ,sbírka, soubor’.92 V současnosti se tohoto výrazu využívá k pojmenování domácího elektrického spotřebiče, který slouží k uchovávání vína v domácnostech. výpalné ‐ého s. částka, kterou vydíraný člověk zpravidla podnikatel, platí vydírajícímu za vnucenou ochranu: Množia sa prípady násilného vymáhania výpalného. (NV9); V tejto súvislosti vyzývame podnikateľov, ktorí sú i naďalej nútení platiť výpalné pre túto skupinu. (INTERNET) čs. výpalné -ého s.: objevili se výběrčí výpalného; podnikatelům hrozí výpalné (SN1); Vietnamci platí mafii výpalné za večerky. (INTERNET) Slovo výpalné není v obou jazycích novinkou. V historickém významu ,poplatek nepřátelskému vojsku za to, že upustí od vypálení, zničení obce’ jej zaznamenávají jak Slovník spisovného jazyka českého93, tak Slovník slovenského jazyka94. Ve změněných společenských podmínkách došlo k modifikaci významu tohoto slova a v současnosti se jím pojmenovává poplatek, který kriminální firmy (zejména mafie) vydíráním vymáhají od majitelů různých podniků či zařízení pod výhružkou jejich vypálení, nejčastěji jako protihodnotu za tzv. ochranu jejich zařízení.95
92
DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 16. In: Kultúra slova, 1998, roč. 32, č. 6, s. 369. Slovník spisovného jazyka českého. 2. vydání. Praha: Academia, 1989. URL: http://ssjc.ujc.cas.cz/ 94 Slovník slovenského jazyka. 1. vydanie. Bratislava: Vydavateľstvo SAV, 1959 – 1968. URL: http://slovniky.korpus.sk 95 DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 9. In: Kultúra slova, 1997, roč. 31, č. 3, s. 187. 93
43
výpalník ‐a m. kdo vymáha výpalné: Účty si vybavovali dve skupiny výpalníkov. (NV25); Výpalník si zobral na mušku predavačku v novinovom stánku. (INTERNET) Podstatné jméno výpalník je odvozeno od podstatného jména výpalné sufixem -ík. Ačkoliv je slovo výpalné součástí slovní zásoby češtiny, jeho odvozenina výpalník se v češtině neobjevuje. zmanipulovanosť -ti ž. zmanipulovaní; ovládání někoho: Hoci samotná diskusia bola vysokou výhrou jej režisérov, otvorenou otázkou zostáva, či práve zmanipulovanosť nepootvorila rakúskym divákom oči. (NV4); Poukazuje tu na zmanipulovanosť súdnych procesov v 50. rokoch. (INTERNET) Výchozím slovem podstatného jména zmanipulovanosť je sloveso zmanipulovať (z latinského manipulare ,zacházet s něčím’) s významem ,řídit něco, někoho bez respektování jeho vůle, nečestně využívat či zneužívat’. Toto podstatné jméno patří mezi abstraktní substantiva s příponou -osť, je odvozeno od verbálního adjektiva zmanipulovaný a vyjadřuje výsledek činnosti.96 V češtině se toto slovo nevyskytuje, ve stejném významu se užívá podstatné jméno zmanipulování.
7. ZÁVĚR Od rozdělení společného státu Čechů a Slováků uplynulo již dvacet let. Hlavní náplní této bakalářské práce byla snaha o zachycení vývoje nové slovní zásoby češtiny a slovenštiny v prvním desetiletí po vzniku samostatných republik. Cílem bylo sledovat shody a rozdíly v lexiku těchto jazyků a zjistit, do jaké míry oba jazyky užívají stejné či odlišné slovotvorné prostředky při tvorbě nového lexika. Výzkum nové slovní zásoby češtiny a slovenštiny byl proveden na materiálu článků Nové výrazy 1 – 40 (vydávaných v letech 1995 – 2003 ve slovenském lingvistickém časopise Kultúra slova), který byl následně konfrontován s českými slovníky neologizmů (SN1 a SN2) a internetem. Výsledkem srovnávání nových českých a slovenských slov je heslář, který demonstruje nejvyužívanější slovotvorné postupy při tvorbě nových slov. Dále lze na něm pozorovat vývojové tendence v obou jazycích a také podává důkaz o
96
DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 4. In: Kultúra slova, 1 996, roč. 30, č. 4, s. 249.
44
přetrvávající podobnosti a stále velké míře shodnosti v nové zásobě češtiny a slovenštiny. Jak ukazuje heslář, pro tvorbu nových slov se v češtině i slovenštině hojně využívá přejímání. Příkladem jsou slova editoriál, homebanking nebo klip, která jsou v hesláři označena jako přejímky z angličtiny. Přes angličtinu se do obou jazyků také dostává mnoho kompozit cizího původu (akvapark, arómaterapia/aromaterapie). Využívání
těchto
internacionalizační
slovotvorných tendence
postupů
v obou
je
jazycích,
projevem které
intelektualizační umožňují
a
poměrně
bezproblémové přejímání velkého počtu cizích slov. Pod vlivem tendence demokratizační a ekonomizační se v češtině i slovenštině využívá především slovotvorných postupů typických pro flexivní jazyky, tedy derivace a univerbizace. Derivační univerbizací vzniklá slova jsou v hesláři nové slovní zásoby zastoupena slovy jako jóbovka/jobovka, akciovka a talentovka. Derivace se pak využívá nejhojněji při tvorbě pojmenování konatelských a činitelských (výpalník, civilkár/civilkář, odídenec/přeběhlík, privatizátor), při tvorbě adjektiv (neziskový), sloves (mobilovať/mobilovat, primátorovať/primátorovat), substantiv
(privatizácia/privatizace,
zmanipulovateľnosť,
obchodovateľnosť/
obchodovatelnost) atd. Ke zmíněným tendencím také odpovídá tvorba hybridních kompozit (agropodnikateľ/agropodnikatel, Afroslovák, Afročech, kapitálotvorný) i kompozit
z domácích
komponentů
(medziúver/meziúvěr,
predrozhovor/
předrozhovor, peňazovod/penězovod). V nové zásobě češtiny a slovenštiny jsou také důležité neosémantizmy (pirát, prevádzač/převaděč). Kromě slov, jejichž nově vzniklé významy jsou v obou jazycích stejné, se v hesláři objevují i slova, která mají jeden nebo více významů stejných, ale ve druhém jazyce toto slovo disponuje i významem jiným (např. hitovka, která v češtině i slovenštině znamená ,oblíbenou píseň’, ale v češtině navíc označuje i ,módní hit’). Ze slovotvorného rozboru slov v hesláři vyplývá, že oba jazyky využívají pro tvorbu nových slov stejné slovotvorné postupy, jimž dominuje přejímání cizích slov, hlavně z angličtiny, kompozice, při níž se vedle kompozit z domácích komponentů objevují kompozita hybridní i kompozita s oběma komponenty cizího původu, a
45
rovněž derivace, která se velkou měrou podílí na tvorbě nových slov domácích, ale také na vytváření nových slov od slov přejatých. V úvodu byla vyslovena hypotéza, že vzhledem k dřívějším velmi blízkým kontaktům
obou
jazyků,
jejich
genetické
příbuznosti
a
dlouhým
letům
bezprostředního styku obou národů (faktorům, které ovlivňovaly shodnost či velkou podobnost jejich lexika), by mohl právě rozpad společné republiky a nezávislý extralingvální vývoj obou nově vzniklých států vést k nárůstu odlišností v nové slovní zásobě jejich jazyků. Výzkum však ukázal, že vlivem globalizace společnosti, politiky a kultury dochází v obou jazycích po roce 1993 k reflexi povětšinou totožné extralingvální reality ve snaze přiblížit se modernímu životnímu stylu, kultuře a politice nejvyspělejším velmocím Západu. To je důvodem, proč se v češtině i slovenštině objevuje velké množství stejných přejatých slov a potřeba pojmenovávat stejné předměty i jevy mimojazykové reality (sendvičovač, čítačka/čtečka, koktejl). Nová slovní zásoba obou jazyků také odráží společenské i politické dění jak v České republice, tak na Slovensku, ačkoliv by tento zájem po rozpadu Československa nemusel přetrvávat. Tuto skutečnost dokazuje nové lexikum objevující se např. v politické publicistice (práčka špinavých peňazí/ pračka špinavých peněz, organizovaný zločin, odídenec/přeběhlík, klientelizmus). Z hesláře je patrné, že velká většina nových slov se vyskytuje v obou jazycích ve stejné či obdobné formě, avšak ne vždy se nová slova objeví nebo jsou vytvořena v obou jazycích současně. Příkladem je substantivum homebanking, které bylo přejato do češtiny v období do roku 1995 (zachyceno v SN1 prezentujícím slovní zásobu z let 1989 – 1995) a do slovenštiny se mohlo dostat v období až do roku 1999, jelikož bylo zaznamenáno v NV22 z roku 1999. Kromě podobných a shodných nových výrazů, zachycuje heslář i taková slova, která se v druhém jazyce nevyskytují vůbec (slk. zmanipulovanosť a výpalník) nebo jsou vyjádřena jiným slovem se stejným výrazem (slk. stretko – čs. spolčo). To je ale jev, který češtinu a slovenštinu navzájem odlišuje a je jedním z faktorů vytvářejících jedinečnost obou jazyků.
46
Výsledky této práce ukázaly, že se nová slovní zásoba češtiny a slovenštiny vyvíjí obdobným způsobem. S výjimkou slov utvořených od odlišných domácích kořenů se v obou jazycích objevují stejná slova tvořená totožnými slovotvornými způsoby, která se mohou od sebe odlišovat rozdílem ve významu nebo dobou, kdy se v daném jazyce vyskytla nebo byla vytvořena.
47
Seznam použité literatury a zdrojů BĚLIČ, J. et al. Slovenština. 2. vyd. Praha: Státní pedagogické nakladatelství, 1961. BOZDĚCHOVÁ, I. Vliv angličtiny na češtinu. In: DANEŠ, F. ed. Český jazyk na přelomu tisíciletí. 1. vyd. Praha: Acadaemia, 1997. ČERMÁK, F. Lexikon a sémantika. 1. vyd. Praha: Lidové noviny, 2010. DANEŠ, F. Situace a celkový stav dnešní češtiny. In: Daneš, F. et al. Český jazyk na přelomu tisíciletí. 1. vyd. Praha: Academia, 1997. DANEŠ, F. Xenismy v dnešní češtině. Čeština - univerzália a specifika 4. Praha: Nakladatelství LN, 2002. DORUĽA, J. Jazyk a identita, jazyk a zákon. In: Sociolinguistica Slovaca 3 – Slovenčina na konci 20. storočia, jej normy a perspektivy. Veda: Bratislava, 2007. URL: http://www.juls.savba.sk/ediela/sociolinguistica_slovaca/ DUCHKOVÁ, S. Nové výrazy 1 – 40. In: Kultúra slova, 1996 - 2003, roč. 30 – 37. URL: http://www.juls.savba.sk/ediela/ks/ FURDÍK, J. Slovenská slovotvorba. 1. vyd. Prešov: Náuka, 2004. JANOVEC, J. K projevům jazykových vývojových tendencí v současné češtině. Naše řeč, 2007, roč. 90, č. 2. URL: http://nase-rec.ujc.cas.cz/archiv.php?art=7932 JELÍNEK, M. O některých puristických tendencích v kultuře spisovné slovenštiny. In: POSPÍŠIL, I. ed. Brněnská slovakistika a česko-slovenské vztahy. Brno: Masarykova univerzita, 1998. KAČALA, J. Nová jazyková situácia v Slovenskej republike. In: Sociolinguistica Slovaca 3 – Slovenčina na konci 20. storočia, jej normy a perspektivy. Veda: Bratislava, 2007. URL: http://www.juls.savba.sk/ediela/sociolinguistica_slovaca/ LOTKO, E. O některých synchronních vývojových tendencích v češtině. In: LOTKO, E. Srovnávací a bohemistické studie. 1. vyd. Olomouc: Univerzita Palackého, 2009. LOTKO, E. O některých vývojových tendencích v současné slovní zásobě a jejich příčinách. In: Srovnávací a bohemistické studie. 1. vyd. Olomouc: Univerzita Palackého, 2009. MARTINCOVÁ, O. et al. Neologizmy v dnešní češtině. Praha: ÚJČ AV ČR, 2005. Ministerstvo kultúry Slovenskej republiky – Zákon o štátnom jazyku URL: http://www.culture.gov.sk/zakon-o-statnom-jazyku-c2.html Mluvnice češtiny 1. 1. vyd. Praha: Academia, 1986. URL: http://www.ujc.cas.cz/sys/galerie-obrazky/mluvnice-cestiny/index.html MRAVINACOVÁ, J. Přejímání cizích lexémů. In: MARTINCOVÁ, O. ed. Neologizmy v dnešní češtině. Praha: ÚJČ AV ČR, 2005.
48
MUSILOVÁ, K. Vývojové tendence v česko-slovenském a slovensko-českém pasivním bilingvismu. In: Studia philologica 10. Olomouc: Univerzita Palackého, 2001. NÁBĚLKOVÁ, M. Medzi minulým a budúcim. K súčasným vývinovým procesom v česko-slovenských jazykových vzťahoch. In: HASIL, J. ed. Přednášky z 52. běhu LŠSS. Praha: Univerzita Karlova, 2009. Nová slova v češtině. Slovník neologismů. 1. vyd. Praha: Academia, 1998. Nová slova v češtině. Slovník neologismů 2. 1. vyd. Praha: Academia, 2004. RANGELOVA, A. Neosémantizmy a neosémantizační procesy. In: MARTINCOVÁ, O. ed. Neologizmy v dnešní češtině. Praha: ÚJČ AV ČR, 2005. RICHTER, K. České a slovenské vojenské názvosloví. Československý terminologický časopis, 1962, roč. 1, č. 3. Slovník slovenského jazyka. 1. vydanie. Bratislava: Vydavateľstvo SAV, 1959-1968. URL: http://slovniky.korpus.sk Slovník spisovného jazyka českého. 2. vydání. Praha: Academia, 1989. URL: http://ssjc.ujc.cas.cz/ SVOBODOVÁ, D. Aspekty hodnocení cizojazyčných přejímek: mezi módností a standardem. 1. vyd. Ostrava: Ostravská univerzita, 2009. ZEMAN, J. Ke konfrontačnímu studiu češtiny a slovenštiny. In: BOGOCZOVÁ, I. ed. Jazykověda – Linguistica 4. Ostrava: Ostravská univerzita, 2004.
Elektronické zdroje Český národní korpus – SYN. Ústav Českého národního korpusu FF UK, Praha 2006. URL: http://www.korpus.cz/ Paralelný slovensko-český korpus URL: http://korpus.juls.savba.sk/skcs.html/ Slovenský národný korpus URL: http://www.korpus.sk/
49
Anotace: Grígeľová Markéta Filozofická fakulta, katedra bohemistiky Shody a rozdíly v lexiku češtiny a slovenštiny Vedoucí diplomové práce: Mgr. Darina Hradilová, PhD. Počet znaků: 98 056 Počet příloh: 0 Počet titulů použité literatury: 26 Klíčová slova: čeština, slovenština, shody, rozdíly, nová slovní zásoba, neologismus, slovotvorné prostupy Key words: Czech language, Slovak language, similarities, differences, new lexicon, neologism, word formative processes Anotace diplomové práce: Tato práce reflektuje výsledek výzkumu shod a rozdílů v nové slovní zásobě češtiny a slovenštiny po roce 1993 do roku 2003. Cílem této práce bylo zjistit, zda se při tvorbě nových slov v obou jazycích uplatňují stejné slovotvorné procesy a zda se v nové slovní zásobě objevuje více odlišností, než tomu bylo před rokem 1993. Na základě srovnání nových slov z článků Silvie Duchkové Nové výrazy 1 – 40 publikované ve slovenském lingvistickém časopise Kutúra slova se slovníky Nová slova v češtině. Slovník neologizmů 1 a 2 došlo k sestavení hesláře českých a slovenských výrazů, který ukázal, že se v češtině a slovenštině pro tvorbu nových slov v prvním desetiletí po rozpadu Československa využívají stejné slovotvorné postupy a že nové lexikum češtiny a slovenštiny vykazuje opět velkou míru shody a podobnosti. Resumé: In this bachelor thesis I have focused on comparison of the new lexicon of Czech and Slovak language. The aim of this thesis is to show similarities and differences in the new lexicon of these languages after the separation of the Czechoslovakia in 1993. I have revised articles Nové výrazy 1 – 40 written by Silvia Duchková published in Slovak linguistic magazine Kultúra slova and I compared new Slovak words from these articles with Czech Nová slova v češtině. Slovník neologizmů 1 a 2 (New words in Czech language. Neologism dictionary 1 and 2). 50
By this analysis I have proved that there have been used the same word formative processes within the new words in Czech and Slovak language. Although there have been some different words in the new lexicon, there have been many same or similar words in the new lexicon which means that the development of Czech and Slovak language has followed the same trend as it used to be before 1993.
51