Sportvisserij Nederland

2015.07807

Sportvisserij Nederland Aan de secretaris van het waterschap

Ons kenmerk : JB/06.045 Contactpersoon: Onno Terlouw Onderwerp : Brochure Waterschap en Vissen Gratis abonnement Visionair

Bilthoven, 26 juni 2015

Geachte secretaris, Bijgevoegd sturen wij u 35 exemplaren van onze nieuwe brochure Waterschap en Vissen. Wij verzoeken u deze te doen toekomen aan alle bestuursleden van het waterschap. De brochure laat zien welke relaties er bestaan tussen het Aangegeven wordt hoe waterbeheerders via inrichting- en houden met de aanwezige visstand of de visstand zodanig aan zowel de doelen van de Europese Kaderrichtlijn Water

waterbeheer en de visstand. beheermaatregelen rekening kunnen kunnen beïnvloeden dat deze voldoet als die van de gebruikers.

De brochure is opgesteld door Sportvisserij Nederland in samenwerking met de Vereniging van Nederlandse Vliegvissers. Sportvisserij Nederland behartigt landelijk de belangen van 600.000 aangesloten sportvissers en zet zich in voor een gezonde natuurlijke visstand in Nederland. Onze medewerkers zijn o.a. actief op het gebied van advisering, onderzoek en kennisontwikkeling. Onze kennis stellen wij graag ten behoeve van het waterbeheer beschikbaar. Dit geldt ook voor de medewerkers van onze federatieve regionale kantoren. Naast de brochure hebben wij tevens enkele exemplaren van ons kwartaalblad Visionair bijgesloten. Dit magazine biedt veel informatie over de biologie en het visstand- en waterbeheer. Veel artikelen worden geschreven door visdeskundigen van universiteiten of onderzoeksinstellingen. Ook is het een platform voor waterbeheerders om hun kennis en ontwikkelingen te delen. Bestuursleden van waterschappen kunnen zich hier gratis op abonneren. Hiertoe kunnen ze een e-mail sturen naar [email protected] onder vermelding van hun NAW-gegevens, naam van het waterschap, hun functie en het verzoek tot een gratis abonnement op Visionair. Mochten er nog vragen zijn, dan horen wij deze graag. Wij hopen hiermee de bestuursleden van het waterschap van dienst te zijn en stellen het zeer op prijs als u hen de brochure doet toekomen.

Met vriendelijke groet,

Joop Bongérs Directeur

j

^

Bijlage : 35 brochures Waterschap en Vissen (plus ingestoken brief) 5 exemplaren Visionair

Sportvisserij Nederland

Member of the European Anglers Alliance (EAA)

Leijenseweg 115, 3721 BC Bilthoven Postadres: Postbus 162, 3720 AD Bilthoven T ( 0 3 0 ) 6 0 5 8 4 0 0 , E [email protected] www.sportvisserijnederland.nl

H W

lí

Member of the Confederation Internationale de la Pêche Sportive (CIPS)

o o o NOC * N S F

1 I

î

I

Si

Sportvissen]

Nederland

Waterscf De Kaderrichtlijn Water (KRW) regelt de uitvoering van het Europese waterbeleid. Deze richtlijn verplicht sinds 2 0 0 0 waterbeheerders hun water te laten voldoen aan zowel chemische als ecologische doelen en de graadmeter voor de waterkwaliteit. De visstand is een van de belangrijkste ecologische doelen. In deze brochure wordt ingegaan op de relatie tussen waterbeheer en de visstand. Daarbij zal ook worden aangegeven hoe waterschappen - met inachtneming van de KRW - hun beheer kunnen afstemmen op de aanwezige of de te bereiken visstand. De i n een water aanwezige visstand w o r d t bepaald door diverse factoren. Te noemen z i j n : Waterkwaliteit, zoals hoeveelheden zuurstof, voedingsstoffen, vervuiling en doorzicht; I n r i c h t i n g van het water: oevers, bodem, variatie i n diepte, s t r o m i n g , waterplanten, dammen en duikers; Beheer en onderhoud: peilbeheer, scheepvaart, maaibeheer en baggeren; Uitzetten en onttrekken van vis

I n h o u d s o p g ia v e

Waterkwaliteit

4

Inrichting

6

d

10

tten van vis

12

KRW-doelen voor vi s

mįr,

14

ÿ 1 .

1

A

tot een sterke af name van de (overmaat) aan voedingstof f en geleid. Geleidelijk wor­ den steeds meer wateren helder. Hierdoor komen de waterplanten terug en neemt de diversiteit van de visstand toe.

SM*

Veel wateren hebben echter n o g wel te maken met een erf enis u i t het verleden, name­ l i j k een waterbodem met daarin een overmaat aan voedingsstof f en. Vast staat echter dat de overlast door de e u t r o f i ë r i n g dankzij een vooruitstrevend waterbeheer sterk is afgenomen. Wat betref t de van de KRW afgeleide normen voor voedingsstoffen w o r d t opgemerkt dat deze voor niet alle wateren worden gehaald. Ten aanzien van de visstand kan worden gesteld dat deze door de af name van voedingsstoffen steeds minder negatief w o r d t beïnvloed.

i

Bestrijdingsmiddelen en medicijnresten Bestrijdingsmiddelen a f k o m s t i g u i t de land­ en tuinbouw en medicijnresten die vooral via huishoudelijk afvalwater in het oppervlaktewater terechtkomen, kunnen

­

een risico vormen voor de aanwezige visstand. Bekend is bijvoorbeeld dat sommige van deze stoffen tot geslachtsverandering van vissen kunnen leiden. Hoewel d i t risico niet eenvoudig in kaart is te brengen, staat vast dat deze stoffen niet i n het water

į*Så

thuishoren. Naast voorlichting gericht op preventie, regelgeving en handhaving is het belangrijk dat waterschappen versterkt inzetten op de sanering van deze vervuilende stoffen,

t

De inrichting van het water is in belangrijke mate bepalend voor 'het huis van de vis'. Denk daarbij aan de vorm van

stukken van de wateraanvoer en afvoer, maar voor de ecologie van het water zijn ze heel belangrijk, als vluchthaven voor de kwetsbare organismen doordat ze een plaats zijn waar waterplanten geen hinder veroorzaken.

de oever, waterdiepte, waterpeil maar ook aan dammen, Ook het verdiepen van slootkruisingen is gunstig voor vis. Hierdoor ontstaan over-

gemalen en stuwen. Inrichting is voor de visstand een

winteringsplekken, waar tijdens de koudere maanden veel vissen kunnen samen-

belangrijke factor, nu de waterkwaliteit verder verbetert

gen van takkenbossen vinden overwinterende vissen bescherming tegen aalscholvers.

zelfs de belangrijkste factor. Gunstige omstandigheden voor vissen kunnen daarom via inrichtingsmaatregelen

scholen. Verdiepingen op deze plaatsen slibben minder snel dicht. Door het aanbren-

Collectieve hoogwatervoorzieningen In laagveengebieden daalt de bodem elk jaar één tot twee centimeter. Om de grond te kunnen blijven gebruiken moet het peil in de watergangen regelmatig worden aange-

vaak snel worden gerealiseerd.

past. Om de daar staande gebouwen te beschermen tegen het verrotten van de houten heipalen, wordt daar omheen een gebied met hoogwater aangelegd. In veel gevallen is er sprake van lintbebouwing aan beide zijden van de hoofdwatergang. Omdat

Veel sloten,

atergangen z i j n i n de vorige eeuw rechtrnen werden de oevers beschoeid.,

deze hoofdwatergang met peilschotten wordt afgesloten van de watergangen in het landbouwgebied, moet er een nieuwe hoofdwatergang worden gegraven. Dat gebeurt

geur r de visstand

st. Mede dankzij de KRW zijn veel waterschappen

meestal aan het eind van de percelen met het verlaagde peil, ver weg van de huizen en

d r u k i n de weer met het

el van watergangen. Naast het weer herstellen van de

boerderijen. Vissen die in het najaar richting de nieuwe hoofdwatergang trekken om

oorspronkelijke loop van watergangen worden er ook steeds vaker natuurvriende-

daar te overwinteren, vallen gemakkelijk ten prooi aan aalscholvers. Waar de vogels

lijke oevers aangelegd. Mits goed aangelegd én beheerd, profiteert de vis van deze

zich vroeger niet graag tussen de huizen en langs de wegen waagden, kunnen ze nu

oevers door de aanwezigheid van waterplanten als paaisubstraat en beschutting

ongestoord de nieuwe hoofdwatergang leegvissen.

tegen predatie, onder meer door vogels, maar ook vanwege de aanwezigheid van

Deze collectieve hoogwatervoorzieningen blijken meestal niet nodig. Uit onderzoek

visvoedsel, zoals insectenlarven. In een natuurlijke en natuurvriendelijke oever

is gebleken dat slechts een klein deel van de gebouwen kans loopt op het verrotten

kan veel meer vis leven dan in beschoeide of kale oevers.

van de houten palen en de veronderstelling is dat over 50 jaar geen gebouwen meer

Winst is verder te behalen door de kopsloten te verbreden. Vaak zijn dit de sluit-

in gebruik zijn die een dergelijk risico lopen. Bij een jaarlijkse bodemdaling van één

HP :1

r

F

I

fe

BH . M r *

*

^

Pompen en gemalen Pompen en gemalen zijn noodzakelijk voor de aanvoer en/of afvoer van water. Tegelijkertijd kunnen vissen beschadigen o f sterven ten gevolge van het passeren van pompen en gemalen. Steeds meer fabrikanten maken pompen die die i n vergelijking met oude modellen veel minder schadelijk zijn voor vis (als die daar i n terecht k o m t ) . Bij het aanleggen o f vervangen van pompen en gemalen dient daarom te worden gekozen voor visvriendelijke uitvoeringen.

Duikers In de meeste watergangen bevinden zich dammen. O m de water aan- en afvoer mogel i j k te maken worden deze voorzien van duikers. Een duiker die continu onder water ligt, v o r m t samen met de dam een b a r r i è r e voor d r i j f v u i l en kroos. Hierdoor ontstaat o p h o p i n g met dikke kroosdekken als gevolg. Een overmaat aan kroos kan tot zuurstofgebrek leiden en v o r m t daardoor een gevaar voor de aanwezige vissen. Duikers die geheel onder water liggen blijken verder niet graag door vissen te worden gepasseerd. O m k r o o s v o r m i n g tegen te gaan en de migratie van vissen naar overwinteringsplaatsen, paai- o f voedselgebieden te bevorderen z i j n duikers met een m i n i m a l e diameter van een meter noodzakelijk. Verder dient de duiker niet geheel onder water te liggen. Het aanleggen van deze duikers is niet alleen visvriendelijk maar betekent ook dat het waterschap geen o f minder kroos en dode vis h o e f t te verwijderen, ^ f r *

i

sessř

i 1

í

i

á»

Koud Het schonen van de kleinere watergangen, die voor de paai- en opgroei van vissen

trekroutes van de vis geblokkeerd. Het is zaak o m de belangrijkste trekroutes van de

belangrijk zijn, gebeurt meest door de landeigenaren. Het verdient dan aanbe-

vis vast te stellen en daar de duikers vrij te houden van muskusratvallen. N a t u u r l i j k

veling o m de sloten o m en o m te schonen, waardoor een variatie in begroeiing

kunnen er wel vallen worden geplaatst, maar de duikers mogen dan niet grotendeels

met waterplanten ontstaat. De legger en de keur moeten daarvoor waarschijnlijk

worden afgesloten. Alle overige duikers, die niet door migrerende vissen worden

worden aangepast.

gebruikt, kunnen worden afgesloten met vallen.

Baggeren

Isoleren wateren en vastleggen nutriënten

Achterstallig baggeronderhoud vormt een belangrijk knelpunt in het bereiken

Vissen zijn gebaat bij zo groot mogelijke watersystemen. In grote, open systemen

van een voor vissen gezonde leefomgeving. Door de gewijzigde regelgeving met

heeft de visstand veel kans o m alle deelgebieden te vinden die n o d i g zijn voor het vin-

betrekking tot de baggerkwaliteit is er een inhaalslag geweest (en nog aan de

den van voedsel en de voortplanting en overwintering. Overheden en waterschappen

gang) met het verwijderen van bagger uit de watergangen. Een aantal bagger-

ondersteunen initiatieven die de versnippering van watersystemen tegengaan en vis-

methoden is echter niet visvriendelijk. Zo betekent het wegdrukken van de bagger

migratie bevorderen. Hiervoor worden i n het belang van de visstand op veel plaatsen

naar het einde van de watergang o m die daar weg te scheppen een zeker einde van

migratiebelemmeringen verwijderd en vispassages aangelegd. Geheel tegenstrijdig

de aanwezige visstand. O m die te beschermen is het zaak o m van het dichte einde

hieraan worden soms echter wateren met opzet g e ï s o l e e r d , bijvoorbeeld i n het kader

van een watergang naar het open einde toe te baggeren. Verder is het te overwegen

van de aanpak van e u t r o f i ë r i n g s p r o b l e m e n (vooral blauwalgenbloei) en bij peilverla-

o m de einden van doodlopende sloten te laten verlanden. Daardoor ontstaat een

g i n g i n veengebieden. Deze versnippering van het watersysteem is voor de visstand i n

biotoop voor specifieke vissoorten (kroeskarper, zeelt) en planten, wat de biodi-

het gebied zeer ongunstig en dus ongewenst. De vismigratie w o r d t hiermee onmoge-

versiteit ten goede k o m t .

l i j k , terwijl dit een belangrijke ecologische doelstelling is.

Verder is het van belang o m i n de voor vissen juiste periode te baggeren. Zo dient er niet te worden gebaggerd i n de paaitijd van vissen en is ook het baggeren bij te

Het toevoegen van chemische s t o f f e n aan het water, o m zodoende de voedingsstof-

hoge watertemperaturen funest voor vissen. Bij te w a r m water zal door de afbraak

fen i n het water vast te leggen en de groei van algen tegen te gaan, is voor vis niet

van bodemmateriaal door b a c t e r i ë n snel zuurstofgebrek optreden.

gunstig. Het water kan hierdoor uiteindelijk zo verschralen, dat er onvoldoende voedsel overblijft voor een evenwichtige en conditioneel gezonde visstand. Een ander

Muskusrattenbestrijdinq

k r i t i e k p u n t op het toevoegen van c h e m i c a l i ë n aan het water z i j n de onvoorspelbare

In het najaar en het voorjaar trekt de vis naar en van de overwinteringsplaatsen.

gevolgen voor het ecosysteem op langere t e r m i j n . Indien gestreefd w o r d t naar het

Maar i n het najaar trekken ook de jonge muskusratten naar diepere watergangen

terugdringen van voedingsstoffen, dan dient d i t brongericht te z i j n . Gezien het feit

o m te overwinteren en in de lente naar de plekken waar ze de zomer doorbren-

dat veel wateren steeds helderder w o r d e n - ondanks dat de waterkwaliteit niet vol-

gen. Die perioden worden gebruikt o m zoveel mogelijk muskusratten te vangen.

doet aan de gestelde n o r m e n - verdient het aanbeveling o m kritisch te kijken naar de

Daarvoor worden duikers afgesloten met vangkooien. Zo worden echter ook de

huidige KRW-doelen.

Uitzetten van vis In natuurlijke, ecologisch optimaal functionerende wateren is het uitzetten van vis meestal niet n o d i g . Wel kan in het kader van herintroductie worden overwogen o m specifieke doelsoorten uit te zetten. De Nederlandse wateren zijn echter verre van natuurlijk en hoewel het met steeds meer vissoorten de goede kant op gaat kan het - vanuit recreatief oogpunt - gewenst zijn o m vis uit te zetten. Het betreft hier hoofdzakelijk karper, een vissoort die als sinds de vroege middeleeuwen in Nederland voorkomt, maar niet altijd in staat is zich i n stand te houden. Over het uitzetten van vis bestaan bij de waterschappen echter nogal eens misverstanden. Daarbij is de hierboven genoemde karper vaak een strijdpunt. U i t recent onderzoek k o m t naar voren dat het uitzetten van karper niet conflicterend hoeft te zijn met ecologische doelen. Het verantwoord uitzetten van karper is daarbij maatwerk waarbij het type water, de gewenste hoeveelheid karper en de ecologische kwaliteit bepalend z i j n .

Op grond van de KRW zijn waterbeheerders verplicht maatregelen te nemen gericht op het bereiken van specifieke doelen, waaronder die voor de visstand. Deze 'visdoelen' zijn per waterlichaam vastgelegd. De doelen, verbonden aan zogenoemde deelmaatlatten, zijn gebaseerd op het relatieve voorkomen van vissoorten en de onderlinge verhoudingen tussen deze soorten. Een belangrijke factoren zoals de leeftijdsopbouw w o r d t helaas niet meegenomen. Daarnaast b l i j k t i n de praktijk een aantal vismaatlatten niet voldoende onderbouwd. Deze t e k o r t k o m i n g i n de KRW kan tot gevolg hebben dat een visstand in een water weliswaar voldoet aan de KRW-norm, maar i n werkelijkheid niet voldoet aan wat onder een ecologisch gezonde visstand kan worden verstaan. Afgezien van een verkeerde inschatting van de betreffende visstand kan d i t leiden tot het uitvoeren van verkeerde beheermaatregelen. Dit aspect verdient veel aandacht, zeker i n relatie tot het te voeren beheer. Geadviseerd w o r d t o m het adviesbureau dat bij het bemonsteren van de visstand w o r d t ingeschakeld, naast de rapportage, een expert oordeel over de resultaten toe te laten voegen,

Deze brochure is samengesteld door Sportvisserij Nederland en de Vereniging Nederlandse Vliegvissers.

r*^Ā iİ

i3^v

r

Sportvisserij Nederland Leyenseweq 115

Sportvissen]

Nederland

3721 BC Bilthoven Telefoon (030) 6 0 5 8 4 0 0 www.sportvisseriinederland.nl

I VERENIGING NEDERLANDSE VLIEGVISSERS

m Līl

1

i ^ r ā ţ f jį?

1

51-'---

Het vakblad van Sportvisserij Nederland

e

9 jaargang, nummer 36, juni 2015

ïsh Passage 2 0 1 5 Internationaal congres in Groningen

Dromen van een zachte zoet-zöut overgang

Koopmanspolder, proeftuin voor waterbeheer en ecologie

In deze uitgave van Visionair

Dromen van een zachte zoet-zout overgang

Sportvisserij Nederland

Visionair is het rakblad van Sportvisserij Nederland. Het biedt een platform voor kennisuitwisseling en discussie over onderwerpen op het gebied van vis, visstand en visserij. Voor vragen, commentaar en suggesties kunt u terecht bij de redactie. Oplage: ca 5000 Verschijnt per kwartaal Abonnement: C 24,95 Losse nummers: í 6,95 Redactieadres

Sportvisserij Nederland Postbus 162.3720 AD Bilthoven Telefoon 030-6058400 Fax 030-6039874 Email: [email protected] Uitgeefdirectie: Joop Bongers Hoofd communicatie: Onno Terlouw Hoofdredacteur: Marco Kraal Eindredactie: Tineke Prins Ontwerp en opmaak

Admore Concept en vormgeving Productie: Publishing House Facilities B.V. Illustratie cover en achterzijde:

Willem Kolvoort

Het Droomfonds van de Postcodeloterij heeft zes organisaties, waaronder Sportvisserij Nederland, een bedrag toebedeeld van ruim dertien miljoen euro. Dit geld,; '* * gaat worden besteed aan het natuurherstel van het Haringvliet. Een uniek project met grote kansen v j J K f i r e c r e a t i e . (\/,

Fish Passage 2015 Al meer dan honderd jaar wordt er in diverse landen glasaal uitgezet. Waar komt de praktijk om glasaal uit te zetten vandaan, wat wilde men ermęe bereiken en hoeveel heeft die uitzet eigenlijk aan het bestand en de visserij bijgedragen? eerste terugb

voor waterbeheer en ecologie

Noorse kabeljauw doo de keuring

Ingrepen om de natuurwaarden in het Usselmeer te verhogen waren tot nu toe weinig effectief. Een polder bij Andijk lijkt uitkomst te bieden. In de Koopmanspolder mag het waterpeil sterk variëren. De eerste resultaten laten zien dat het sturen op natuurlijke processen in ieder geval voor de visstand goed uitpakt.

Als je de kabeljauw rust gunt, k de populatie snel herstellen. Het aantal visserijen dat door de Marine Stewardship Council (MS als duurzaam wordt beschouwd neemt mondjesmaat toe. Gelukkig zijn er steeds meer winkelketens die alleen duurzaam gevangen vis willen verkopen met een MSC­ certificatie.

Koopmanspolder, proeftuin

Schrijvers over vissen In de ban van reuzenvissen

De vis speelt door alle tijden heen een grote rol in de wereldliteratuur. Hemmingway ontving voor 'The Old Man and the Sea' zelfs de Nobelprijs voor de literatuur. De verhalen van de Amerikaan en andere schrijvers zijn boeiend en vaak opzienbaren

Zeb Hogan, bioloog en presentator van het National Geographic­ programmą Monster Fish, werkt al tien jaar als onderzoeker na a r.de ecologie en bescherming van's werelds grootste zoetwatervissen. In juni zal hij in Groningen tijdens het congres hierover spreken.

Aan dit nummer werkten mee

Magnus Backman, Laurent Beaulaton, Kwint van den Berg, Rasmus Bohnensach, Bram Bekkers, Janny Bosman. Rob Buiter, Gert Jan Buijs, Olie Galles, Igor Chaikkovskiy. Frans Collignon, Ed Cremers. Willem Dekker, Koos Dol, Rob den Doolaard, Kusten Dotrestijn, Kevin Fijnvandraat, Eric Fokke. Jelger Herder. Hans Hillewaert, Zeb Hogan, Arno van 't Hoog, Aad van der Jagt, Gerard de Laak, Kees Moeliker, Franklin Moquette, Jaap Ouak, Willem Romeijn, Edwin Sterckel, Bureau Stroming, Amout Terlouw, Remko Verspui en Herman Wanningen.

Negen vragen over pijn bij vissen Steeds meer mensen vragen zich af of vissen pijn kunnen lijden. Een negental vragen geeft uitleg over de belangrijkste begrippen, discussiepunten en 'populaire' misvattingen.

Habitatverb toerismepro hand te gaan n herstelprogram Denemarkten weer ö maken voor trekvissen zo zalm. Het Scandinavische lan stak er miljoenen in, maar de investering lijkt zich terug te betalen in toerisme en een gezonde zalmpopulatie.

Aristoteles en defrar

Vliegende vissen

Zijlijnen

De filosoof Aristoteles was de eerste Europeaan die de karper beschreef. Zíjn werk'Historia animalium' is een ooggetuigenverslag van het dierenrijk. Hij behandelde vissen slechts beknopt en altijd correct. Zo zouden mannetjesvissen geen geslachtsorganen drag hebben de vrouwtjes aan weerszijden van het lijf een moederschoot.

Ze bestaan echt: vliegende vissen. Het gaat om vissen van de familie Exocoetidae die allemaal in meer of mindere mate een soort verlengde vleugelachtige borstvinnen hebben. Lange afstanden kunnen ze er niet mee afleggen, maar wel kunnen deze vissen op eigen kracht lange glijvluchten boven het wateropper­ vlakte maken.

Wetenswaardigheden en nieuws over vis en water, zoals de eerste resultaten van een karperonderzoek in het NoordWillemskanaal.

Copyright

Zonder uitdrukkelijke, schriftelijke toestemming van de uitgever mag niets uit deze uitgave worden overgenomen, verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt via fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook. Informatie over Sportvisserij Nederland www.sportvisserijnederland.nl

Papier van verantwoorde herkomst

FSC C018185

nr. 3 6 - j u n i 2015

Fish Passage 2015 is een voor Europa unieke internationale conferentie die van 22 tot en met 24 juni in Groningen wordt gehouden. Het doel van de conferentie is het genereren van aandacht voor vismigratie, het verspreiden van kennis en het verbinden van deskundigen.

m

40

Voorwoord

Verbinden Op d i t m o m e n t w o r d t er d o o r d e w a t e r b e h e e r d e r s v o l l e b a k g e w e r k t a a n d e a f r o n d i n g v a n d e n i e u w e g e n e r a t i e w a t e r b e h e e r p l a n n e n . De i n s p r a a k f a s e is i n m i d d e l s a f g e r o n d en n a a r v e r w a c h t i n g z a l na d e z o m e r d u i d e l i j k w o r d e n h o e h e t w a t e r b e h e e r er v o o r d e p e r i o d e 2 0 1 6 - 2 0 2 1 u i t z a l z i e n . In i e d e r g e v a l s t a a t v a s t d a t d e i m p l e m e n t a t i e v a n d e E u r o p e s e K a d e r r i c h t l i j n W a t e r w e d e r o m e e n p r o m i n e n t e rol z a l s p e l e n . T e r u g k i j k e n d o p w a t d i e KRW t o t nu t o e v o o r d e vis h e e f t g e b r a c h t k u n n e n w e g e r u s t s t e l l e n d a t er o p h e t g e b i e d v a n v i s m i g r a t i e v e e l is g e b e u r d . B i j n a i e d e r w a t e r s c h a p h e e f t f o r s g e ï n v e s t e e r d in h e t a a n l e g g e n v a n v i s t r a p p e n , a a l g o t e n , v i s v r i e n d e l i j k e p o m p e n e n d i t o g e m a l e n . Uit d e g r o e i e n d e d a t a s e t v a n m o n i t o r i n g s g e g e v e n s b l i j k e n d e z e m a a t r e g e l e n o o k n o g e e n s b u i t e n g e w o o n e f f e c t i e f . Z o b e n ik er h e i l i g v a n o v e r t u i g d d a t d e o p m a r s v a n d e w i n d e , e e n k r i t i s c h e s t r o o m m i n d e n d e v i s s o o r t , h e t g e v o l g is v a n h e t a a n l e g g e n v a n v i s t r a p p e n . H e t z o u v o o r d e vis e e n g o e d e z a a k z i j n w a n n e e r

het

s l e c h t e n v a n b a r r i è r e s t u s s e n p a a i - , o p g r o e i - en o v e r w i n t e r i n g s g e b i e d e n in d e n i e u w e p l a n n e n o n v e r m i n d e r d w o r d t doorgezet. Overigens m a g daarbij best sprake zijn van m a a t w e r k . N i e t in a l l e g e v a l l e n is h e t n a m e l i j k n o d i g of z i n v o l o m w a t e r e n a a n e l k a a r t e k n o p e n . S o m s is h e t b i j v o o r b e e l d w e n s e l i j k o m g e ï s o l e e r d e l e e f g e m e e n s c h a p p e n t e b e s c h e r m e n of v o l d o e t h e t t e o n t s l u i t e n w a t e r (nog) n i e t a a n d e e i s e n v a n d e a a n w e zige v i s s e n . M a a r o o k h e t a a n l e g g e n v a n e e n k o s t b a r e v i s t r a p l a n g s e e n w a t e r k r a c h t c e n t r a l e heeft w e i n i g zin w a n n e e r de s t r o o m a f w a a r t s m i g r e r e n d e vissen v e r m a l e n w o r d e n t u s s e n de s c h o e p e n van de t u r b i n e . V i s t a n d b e h e e r c o m m i s s i e s zijn en blijven o v e r i g e n s d e p l e k w a a r n u t 8t n o o d z a a k m e t b e t r e k k i n g t o t v i s m i g r a t i e e n a a n v e r wante zaken dienen te worden besproken, maar dat terzijde. Wat betreft inrichtingsmaatregelen, w a a r o n d e r het herstel van vismigratie, staat voor m i j a l s e e n p a a l b o v e n w a t e r d a t d e z e v e e l e n v e e l m e e r o p l e v e r e n v o o r d e vis d a n h e t v e r d e r t e r u g d r i n g e n v a n n u t r i ë n t e n . Ten a a n z i e n v a n d e b e l a s t i n g m e t v o e d i n g s s t o f f e n is h e t m e e s t e o p p e r v l a k t e w a t e r in N e d e r l a n d i n m i d d e l s s c h o o n g e n o e g , t i e r e n w a t e r p l a n t e n weer welig en behoort b l a u w a l g e n b l o e i nagenoeg t o t het v e r l e d e n . Het nog v e r d e r w i l l e n t e r u g d r i n g e n v a n n u t r i ë n t e n g a a t in i e d e r g e v a l h e e l e r g v e e l g e l d k o s t e n en z a l in s t e e d s m e e r w a t e r e n l e i d e n t o t e e n o n g e w e n s t e v e r s c h r a l i n g v a n h e t e c o s y s t e e m . N a a r m i j n m e n i n g k u n j e d a t g e l d v e e l b e t e r i n v e s t e r e n in h e t h e r s t e l l e n v a n d e n a t u u r l i j k e leefomgeving van vissen en daarbij nog meer r u i m t e geven aan n a t u u r l i j k e processen, met p e i l d y n a m i e k als een van de belangrijkste. H e r s t e l v a n v i s m i g r a t i e v i a h e t a a n l e g g e n v a n v i s t r a p p e n is w e l i s w a a r e e n b e l a n g r i j k e s t a p . M a a r e e n v i s t r a p , h o e g o e d d e z e o o k f u n c t i o n e e r t , is e n b l i j f t n a t u u r l i j k e e n b e e t j e b e h e l p e n . W a t e c h t w e r k t is h e t v e r w i j d e r e n v a n d e d a m of s t u w zelf. D a a r is lef v o o r n o d i g , m a a r d a t v e r g t o o k e e n o m d e n k e n in h e t w a t e r b e h e e r w a a r i n w a t e r é c h t d e r u i m t e k r i j g t d i e h e t v e r d i e n t . L u c h t f i e t s e r i j ? K o m o p , a l s h e t in S c a n d i n a v i s c h e l a n d e n a l s D e n e m a r k e n e n Z w e d e n l u k t - w a a r h e t v e r v a l v a a k v e e l g r o t e r is d a n in N e d e r l a n d - d a n kan d a t hier n a t u u r l i j k ook. Het op een kier z e t t e n van de H a r i n g v l i e t d a m v o r m t hier het bewijs van. Als o n d e r d e e l v a n een a m b i t i e u s p r o j e c t g e r i c h t op h e t h e r s t e l v a n d e n a t u u r w a a r d e n in h e t g e t i j d e n g e b i e d v a n h e t H a r i n g v l i e t , k u n n e n v i s s e n v a n a f 2 0 1 8 w e e r o n g e h i n d e r d t u s s e n z o u t en z o e t z w e m m e n . N a a s t e e n d i r e c t h e r s t e l v a n d e m i g r a t i e m o g e l i j k h e d e n v o o r vis en a n d e r e d i e r e n , z a l h e t h e r s t e l v a n d e o v e r g a n g t u s s e n d e rivier e n d e z e e t e n g u n s t e k o m e n v a n d e p r o d u c t i v i t e i t v a n d e rivierdelta. A f r o n d e n d b e n ik er v a n o v e r t u i g d d a t N e d e r l a n d a n n o 2 0 1 5 n i e t a l l e e n m e t w a t e r leeft, m a a r d a t ons w a t e r - m e d e door de a a n d a c h t voor v i s m i g r a t i e - weer s p r i n g l e v e n d is.

Marco Kraal, Hoofdredacteur

visionair nr. 3 6 - j u n i 2015

hart voor vissen

D r o m e n v a n een zachte zoet-zout overgang TEKST Rob Buiter I L L U S T R A T I E S Bram Bokkers. Janny B o s m a n , Rob den Doolaard, Hans Hillewaert, Bureau Stroming en Sportvisserij Nederland

In j a n u a r i kreeg een coalitie van zes natuurbeschermingsorganisaties, waaronder Sportvisserij Nederland, een bedrag van 13,5 m i l j o e n euro u i t het Droomfonds van de Postcodeloterij. Met dat geld gaan zij het getijdelandschap i n het Haringvliet herstellen. "Zie het vooral als een geweldige voorbereiding op het m o m e n t dat de Haringvlietdam spreekwoordelijk op een kier w o r d t gezet", zegt een opgetogen Niels Brevé van Sportvisserij Nederland.

H o e l a n g is er n i e t o v e r g e p r a a t , v e r g a d e r d , g e s o e b a t e n

zoute water verder oostwaarts dan de s p u i m o n d i n g gaat

zelfs geruzied: de gedeeltelijke o p e n s t e l l i n g van de s p u i ­

k o m e n , d a n z u l l e n d e s p u i s l u i z e n in d e d a m o o k m e t e e n

sluizen tussen

h e t H a r i n g v l i e t e n d e v o o r d e l t a in d e

w e e r d i c h t w o r d e n g e z e t . M a a r d i t is in i e d e r g e v a l e e n

N o o r d z e e . S i n d s d e H a r i n g v l i e t d a m in 1 9 7 0 w e r d v o l t o o i d

g o e d b e g i n . I ets w a a r w e h e e l l a n g o p h e b b e n g e w a c h t ! "

is d e z e e e u w e n o u d e u i t g a n g v a n d e Rijn e n d e M a a s n a a r d e N o o r d z e e a f g e s l o t e n . H e t w a t e r in h e t

Goed Geld Gala

Haringvliet

w e r d d a a r d o o r b i n n e n d e k o r t s t e k e r e n z o e t . Op e e n n o g

In j a n u a r i w e r d t i j d e n s het Goed Geld Gala v a n d e P o s t c o d e ­

n a d e r t e b e p a l e n m o m e n t in 2 0 1 8 w o r d t d a t m i d d e l s h e t

loterij bij u i t z o n d e r i n g a a n t w e e p r o j e c t e n e e n s u b s i d i e

z o g e n o e m d e Kierbesluit een klein beetje teruggedraaid.

uit het zogenoemde Droomfonds toegekend. Naast aan

'Je m o e t d a t n i e t z i e n a l s e e n s l u i s d e u r d i e l e t t e r l i j k o p

de zeezoogdierenbeschermers van Sea Shepherd, was

e e n k i e r w o r d t gezet," v e r d u i d e l i j k t B r e v é , d i e n a m e n s

d a t aan een coalitie van zes n a t u u r b e s c h e r m i n g s o r g a n i ­

S p o r t v i s s e r i j N e d e r l a n d lid is v a n d e s t u u r g r o e p d i e h e t

saties: het Wereld N a t u u r Fonds, N a t u u r m o n u m e n t e n ,

D r o o m f o n d s p r o j e c t ' H a r i n g v l i e t ' b e g e l e i d t . "De H a r i n g ­

ARK

v l i e t d a m is e i g e n l i j k e e n s e r i e s p u i s l u i z e n d i e bij

eb

S t a a t s b o s b e h e e r en V o g e l b e s c h e r m i n g N e d e r l a n d . H u n

grotendeels open s t a a n o m Rijn­ en M a a s w a t e r af te

d r o o m : herstel van de g e t i j d e n a t u u r rond het Haringvliet.

Natuurontwikkeling,

Sportvisserij

v o e r e n n a a r zee. Bij v l o e d w o r d e n ze n u

"Dat

n o g d i c h t g e z e t , z o d a t er g e e n z o u t w a t e r

ondersteunen

meer binnen kan komen. I n 2018 zal dat

g e h o l p e n bij h e t

r e g i e m v e r a n d e r e n . D a n z u l l e n ze vloed

voor

ongeveer

driekwart

bij

Haringvliet

Dat het

open

in 1 9 7 0

s t a a n , w a a r d o o r er m e e r z e e w a t e r h e t

organisaties heeft

dit

project

zonder

twijfel

binnenhalen van

de

subsidie," v e r o n d e r s t e l t Brevé. Ook d e i n i t i a t i e f n e m e r v a n d e z e c o a l i t i e ,

werd

afgesloten

Haringvliet kan binnenkomen."

zoveel

Nederland,

het hoofd van het z o e t w a t e r p r o g r a m m a

was

van het Wereld

Natuur

Fonds

Esther

B l o m , is o p g e t o g e n o v e r d e b r e d e s t e u n H e t g e v o l g z a l z e k e r n i e t z i j n d a t er w e e r een

enorme

Haringvliet

getijdebeweging

gaat

op

o n t s t a a n . Dat

hooguit een kwestie van

eigenlijk

het

centimeters. en d e

een

v o o r d i t p l a n . "Ik w e e t d a t er i n c i d e n t e e l ook

economische

wordt

wel

kritiek

klinkt

op

het

weer

'verbrakken' van het Haringvliet. W a n t ja, door weer meer zout toe te

kwestie.

" H e t b e l a n g r i j k s t e e f f e c t z a l z i j n d a t er t u s s e n de Haringvlietdam

vooral

laten

v e r l i e s j e o o k p l a n t e n e n d i e r e n d i e bij

plek

het o n t s t a n e zoete ecosysteem

w a a r Het Spui (het w a t e r d a t V o o r n e ­

horen.

Maar van dat zoete ecosysteem hebben

P u t t e n e n d e H o e k s c h e W a a r d s c h e i d t ) in h e t H a r i n g v l i e t

w e v e e l m e e r v o o r b e e l d e n in N e d e r l a n d . B o v e n d i e n g a a t

komt, een geleidelijke overgang zal o n t s t a a n van zout

d a t z o e t e s y s t e e m in d e z e r e g i o o o k w e l m e t p r o b l e m e n

n a a r zoet", l e g t B r e v é u i t . " D i e p l e k t o t w a a r h e t z o u t m a g

gepaard, zoals m e t overmatige algenbloei. Het ecosys­

k o m e n is d o o r l a n g o n d e r h a n d e l e n t o t s t a n d g e k o m e n .

t e e m dat we met hulp van het d r o o m f o n d s weer willen

Rijkswaterstaat moet allerlei c o m p e n s e r e n d e

t e r u g k r i j g e n is in E u r o p a e c h t u n i e k . We h e b b e n g e w o o n

maatre­

gelen n e m e n o m de i n n a m e van z o e t w a t e r voor onder

n i e t zo v e e l n a t u u r l i j k e o v e r g a n g e n m e e r t u s s e n z o u t e n

a n d e r e het Groene H a r t veilig te stellen. Dus als

zoet," a l d u s B l o m .

het

»

i

Voorne-Puíten

Kivoík Hoek

r

Spiįfcenine

HcffCVOCtHUtS

Goewrteu

A

Leenheireţļjįolàei en buttengouen

H^^Ę^en

niiMľ­a'Uĩļ

(ì28hüj -ibhaì

eit poläe(

BiíunçĉfMûäľd

1

NtpuwBeijerljnd

Vijķjìlaiit /uiii&diepgon

Pimhil

Dirkil

SwüoeblũkehQveiwIpii

( 4QUL

PM

Legenda

H j

n

Bestaande natuut

KL particuliere eigenaar

1 1

Bouwstenen gebiedsontwikkeling

8

neitgemfteji

ävX

Overzicht van de geplande natuur­ en recreatieproiecten.

visionair nr. 36 ­ juni 2015

5

s t e k e l b a a r s g e b r u i k v a n k u n n e n m a k e n . De o e v e r s z u l l e n daar glooiend worden gemaakt zodat je optimaal profit e e r t van zelfs een geringe getijdebeweging. Het Zuiderd i e p w o r d t a l s h e t g o e d is w e e r e e n p e r m a n e n t e b r a k w a t e r z o n e , e e n e s t u a r i e n e c o s y s t e e m in h e t k l e i n , a l s v o o r b e e l d v a n w a t er in h e t g r o o t l a n g s h e t H a r i n g v l i e t kan ontstaan."

Veiligheid Ook a l k o m e n d e H a r i n g v l i e t s l u i z e n i e t s v e r d e r o p e n t e s t a a n , t o c h is h e t K i e r b e s l u i t o o k b e d o e l d a l s e e n e e r s t e v e r b e t e r i n g v a n d e k u s t v e r d e d i g i n g . W a n n e e r er m e e r d y n a m i e k k o m t in d e s t r o m i n g o p h e t H a r i n g v l i e t , z a l d a a r o o k d e s e d i m e n t a t i e k u n n e n t o e n e m e n . N u is er in de regio vooral veel erosie, m e t n a m e rond de N i e u w e

Een transitie van de beroepsvisseri vormt een onderdeel van het natuurherstel.

W a t e r w e g w a a r h e t k l e i n e b e e t j e g e t i j d a t er n o g is a l l e m a a l doorheen w o r d t geperst. Daardoor v e r d w i j n t veel zand aan de voet van dijken en d a m m e n . W a n n e e r door

Schelpdierbanken

de t o e g e n o m e n d y n a m i e k op het Haringvliet het getij

Het herstel van de getijdenatuur begint al een flink s t u k

meer w o r d t gespreid, zal vanzelf ook meer zand w o r d e n

b u i t e n g a a t s , v e r t e l t B l o m , "Eén v a n d e e e r s t e p r o j e c t e n is

a a n g e v o e r d en blijven liggen. Dat s p a a r t v e r v o l g e n s w e e r

het h e r s t e l v a n s c h e l p d i e r b a n k e n in d e v o o r d e l t a . In een

m i l j o e n e n euro's a a n s t o r t s t e n e n

drietal experimenten zal worden bekeken op welke manier

gingsmechanismen.

en a n d e r e

verdedi-

je het beste mossel- en oesterbanken kunt terugkrijgen op d e p l a t e n voor d e d a m . Die s c h e l p d i e r b a n k e n z u l l e n ook

B i n n e n het D r o o m f o n d s p r o j e c t is veel r u i m t e g e r e s e r v e e r d

e e n p a a i - en s c h u i l p l a a t s voor v i s s e n , z o a l s h a a i e n en

voor d e r e c r e a t i e . "In d e d i r e c t e o m g e v i n g v a n de R i j n m o n d

roggen d i e er o o k v o e d s e l z u l l e n v i n d e n . "

is b u i t e n g e b i e d s c h a a r s , " zegt B l o m . "We zijn a l b e z i g m e t

Een t w e e d e p r o j e c t b u i t e n g a a t s is d e t r a n s i t i e d i e d e

p l a n n e n voor een b o o t v e r b i n d i n g v a n u i t R o t t e r d a m n a a r

p r o f e s s i o n e l e visserij zal m o e t e n d o o r m a k e n , v u l t Brevé

het H a r i n g v l i e t , en o o k bij d e d a m zelf z a l e e n e x p o s i t i e -

a a n . " G e l d o m v i s s e r s u i t t e k o p e n is er n a t u u r l i j k n i e t ,

r u i m t e w o r d e n i n g e r i c h t . Ook het e i l a n d T i e n g e m e t e n z a l

d a t zou veel te b e g r o t e l i j k w o r d e n . W a t w e w e l willen

beter toegankelijk worden g e m a a k t , onder andere door

p r o b e r e n is b e r o e p s v i s s e r s e e n a l t e r n a t i e f b i e d e n v o o r

e x t r a a a n l e g p l a a t s e n t e creëren." H e t is v o l g e n s d e p r o j e c t -

h e t v i s s e n m e t n e t t e n . Een d e e l v a n d e b e r o e p s v i s s e r s in

p a r t n e r s ook n a d r u k k e l i j k d e b e d o e l i n g d a t n i e t a l l e e n d e

d e z e r e g i o , o o k b i n n e n g a a t s , is a l g e s t o p t , o n d e r m e e r

n a t u u r m a a r o o k d e b e w o n e r s in de regio v a n d i t p r o j e c t

vanwege de dioxineproblemen

in d e p a l i n g v i s s e r i j , in

z u l l e n p r o f i t e r e n . "Ik d e n k d a t h e t n i e t o v e r d r e v e n is o m t e

p l a a t s d a a r v a n z o u d e n ze b e g e l e i d e v a a r t o c h t e n k u n n e n

s t e l l e n d a t d i t in p o t e n t i e een n a t u u r g e b i e d z a l k u n n e n

a a n b i e d e n in d e v o o r d e l t a , v o o r t o e r i s t e n of v o o r s p o r t -

worden

v i s s e r s . D a a r n a a s t z a l er o o k e e n z o g e n o e m d e o n t t r e k -

v e r w a c h t e n d a n o o k d a t d i t t o e r i s t e n uit b i n n e n - en b u i t e n -

met

internationale

allure,"

stelt

Blom.

"We

kingsvrije zone moeten komen rond de d a m . Het heeft

l a n d naar het H a r i n g v l i e t z a l t r e k k e n , d i e w e e r e c o n o m i -

n a t u u r l i j k niet veel zin o m te w e r k e n aan de terugkeer

sche ontwikkeling meebrengen."

v a n t r e k v i s s e n , a l s j e t e g e l i j k o o k n o g vis u i t h e t w a t e r

Ook v o o r B r e v é l i j k t d e k o m e n d e r e a l i s a t i e v a n

b l i j f t h a l e n v l a k v o o r of a c h t e r d e d a m w a a r ze n o o d g e -

d r o o m nu a l n a a r m e e r t e s m a k e n . " D a t h e t H a r i n g v l i e t in

deze

d w o n g e n d o o r h e e n m o e t e n . S p o r t v i s s e n in d e o n t t r e k -

1970 werd afgesloten was eigenlijk vooral een e c o n o m i -

kingsvrije zone, iets verder van de d a m , kan s t r a k s d u s

s c h e k w e s t i e . Bij d e O o s t e r s c h e l d e w a s h e t t o c h

n o g w e l , m a a r alleen als de vis ook w o r d t teruggezet."

m o g e l i j k o m d e z e in p r i n c i p e o p e n t e h o u d e n , t e n z i j d e

B i n n e n g a a t s s t a a t er n o g v e e l m e e r o p s t a p e l . B l o m :

veiligheid o m een d i c h t e d e u r vraagt! Dat d e spuisluizen

"Naast de bestaande

straks verder opengaan

n a t u u r g e b i e d e n als de S c h e e l -

is e c h t g r o t e w i n s t v o o r

ook

de

hoek, de B e n i n g e r w a a r d of het eiland T i e n g e m e t e n , w a s

n a t u u r , m e t n a m e v o o r d e t r e k v i s s e n . In 2 0 1 2 h e b b e n w e

h e t v o o r h e t W e r e l d N a t u u r F o n d s o o k b e l a n g r i j k d a t er

a l e e n s s t e u r e n u i t g e z e t m e t z e n d e r s o p d e r u g . In h e t

daadwerkelijk

nieuwe

of

verbeterde

natuur

bij

zou

kader van dit project zullen we dat onderzoek

voort-

k o m e n . In d a t k a d e r z u l l e n d e K o r e n d i j k s e s l i k k e n a a n d e

z e t t e n m e t n o g e e n s 53 s t e u r e n . Ik v e r w a c h t v e e l v a n d a t

n o o r d o e v e r o p n i e u w w o r d e n i n g e r i c h t e n z a l er o o k 73

o n d e r z o e k . H o e z a k k e n d e v i s s e n d e rivier a f ? W a a r

hectare

de

b l i j v e n ze? Ik d e n k d a t w e m e d e d o o r d i t p r o j e c t r o n d h e t

natuur-

Haringvliet i n t e r n a t i o n a a l k u n n e n laten zien d a t onze

landbouwgrond

aan

de zuidoever,

naast

Scheelhoek, worden gekocht ten behoeve van

ontwikkeling. Verder zal het Zuiderdiep, dat o m de haven

rivieren weer klaar zijn voor de steur en ook voor de z a l m

v a n S t e l l e n d a m h e e n l o o p t , w e e r in e r e w o r d e n h e r s t e l d .

en a n d e r e t r e k v i s s e n . Dan zullen we ook de volgende

Dat w o r d t e c h t een h u z a r e n s t u k j e . Het Z u i d e r d i e p w o r d t

s t a p k u n n e n z e t t e n , via b i j v o o r b e e l d h e t u i t z e t t e n v a n

weer een

opgekweekte trekvissen."

langzaam

stromende

nevengeul

naast

het

H a r i n g v l i e t , w a a r o o k k l e i n e r e t r e k v i s s e n a l s g l a s a a l en

6

Recreatie

w e e r e e n s u b s t r a a t v o r m e n voor a n d e r e d i e r e n . H e t w o r d t

visionair nr. 36 - juni 2015

O

Vogelkijkhut 2.0

Eldorado voor trekvogels

Chris van der Heijden van Vogelbescherming Nederland

"Als boswachter, maar zeker ook als vogelaar kijk ik

v e r w a c h t veel van dit gebied voor bijvoorbeeld sterns.

enorm uit naar de nieuwe slikken rond het Zuiderdiep,"

"Die zullen we met steun uit het droomfonds voor

zegt Ted Sluijter van Natuurmonumenten. "Dat w o r d t

iedereen goed in beeld brengen met een 'vogelkijkhut

een eldorado voor trekvogels, als de kanoet en v e r s c h i l -

2.0'. Via een ondergrondse tunnel kom je in een koepel,

lende steltlopers. Het zal bovendien ook heel toeganke-

half in de grond, van w a a r u i t j e de vogels op ooghoogte

lijke natuur w o r d e n voor liefhebbers."

van heel dichtbij zult kunnen bekijken. Dat w o r d t een unieke beleving."

Net zo Nederlands als de klomp

«at

SáSSK

"Het komend jaar gaan w e steuren van vier jaar oud uitzetten, van dik een halve meter lang," zegt Bram Houben van ARK. "Dat is voor migratie-onderzoek. Maar op termijn zullen w e ook duizenden visjes van een paar centimeter gaan introduceren. Ik kijk daar erg naar uit. De steur moet uiteindelijk w e e r net zo

Nederlands

w o r d e n als de klomp, de windmolen en de hagelslag."

Trekvis pur sang

"Ik kijk erg uit naar het moment dat ik langs de oevers van het Haringvliet kan lopen in de w e t e n s c h a p dat er echt steuren in het w a t e r z w e m m e n , " zegt Esther Blom van het Wereld Natuurfonds. "Ik w e e t d a t j e ze waarschijnlijk nooit zult zien, maar het idee dat zo'n trekvis pur sang w e e r een plek kan krijgen in Nederland vind ik g e w e l d i g . "

Overgangsgebied tussen droog en nat

"Langs het Haringvliet moet een lange strook van overgangsgebieden tussen nat en droog komen," stelt Luc Korpel, de gebiedsmanager

Biesbosch en Zuid-Hol-

landse eilanden bij Staatsbosbeheer. "Die slikken en gorzen w o r d e n topnatuur voor veel vogels en vissen. Het mooiste compliment zal straks zijn als ook de

Een geleidelijke overgang van zoet naar zout voorkomt dat snoekbaarzen uitspoelen naar zee en niet meer terug kunnen.

zeearend zich in dat gebied w i l v e s t i g e n ! " Sluizen verder open

"Ik zie dit Droomfondsproject vooral als een opmaat naar het moment dat de Haringvlietsluizen d a a d w e r k e lijk w a t verder w o r d e n opengezet," zegt Niels Brevé van Sportvisserij Nederland. "Trekvissen hebben een geleidelijke overgang nodig van zout naar zoet. Die komt er straks weer. Eindelijk."

de vis in historisch perspectief

Beter dan de natuur zelf Geschiedenis van de glasaaluitzet in Europa TEKST

Willem Dekker. LantbruksumVersitet S t U . Instituíionen lor akratiska resurser Laurent Beaulaton, Office nat/onaf de ľ e a u et des milieu aquafiques (ŨWEMA) I L L U S T R A T I E S J a n n y B o s m a n . Christian N icolas, ON EMA

Sinds 2010 worden i n ons land weer milj oenen glasalen uitgezet. Waar k o m t de praktij k o m glasaal uit te zetten vandaan, wat wilde men ermee bereiken en hoeveel heeft die uitzet eigenlijk aan het bestand en de visserij bijgedragen? Een historische terugblik.

In 1 9 2 5 s c h r e e f Beerenbrouck

minister aan

Ruys

de

de

Tweede

pese h e r s t e l p l a n voor de aal en de daarmee

verbonden

nationale

K a m e r : " V e r d e r l i g t h e t in d e b e d o e ­

beheersplannen,

ling ten

uitzet weer een b e l a n g r i j k e

minste

10

palingen (montée)

miljoen

jonge

uit Frankrijk

te

waarin

glasaal­ plaats

Franse koetsen en stoom­ treinen, 1840­1890 In d e e e r s t e tiende

helft van

eeuw

de

drong

negen­

bij

Franse

i n n e e m t . W a a r o m is h e t a a l b e s t a n d

w e t e n s c h a p p e r s het besef door d a t

b e t r e k k e n en uit te zetten". Toch zou

­ondanks

het niet m o g e l i j k w a s l a n d b o u w te

h e t n o g t o t na d e T w e e d e W e r e l d ­

p r o g r a m m a ' s ­ zo a f g e n o m e n e n in

bedrijven

zonder

o o r l o g d u r e n , v o o r d a t e e n zo g r o o t

welke m a t e kan h e r n i e u w d e

heid

water.

aantal glasalen

in o n s

land

uitgebreide

uitzet­ uitzet

van

droogleggingen

werd

de

beschikbaar­

Inpolderingen konden

u i t g e z e t . Tot o p d e d a g v a n v a n d a a g

het

gaan die uitzettingen gepaard

m a a r u i t e i n d e l i j k b l e e f er a l t i j d o o k

ingewikkelde

met

discussies.

Die

Alles

d i s c u s s i e s zijn echter al veel ouder en

de

plaats

meestal

niet

van

handeling

in de

was

Nederland, maar

bij elkaar

de

zijn

nog een w a t e r p a r t i j

Frankrijk

bijna miljoen

vijftig glasalen

1840

met

een

lumineus

idee:

ook

de

worden

g e m a a k t . De b a r o n w a s g r o o t g r o n d ­

In h e t k a d e r v a n o n s o n d e r z o e k o m d e h i s t o r i s c h e o n t w i k k e l i n g e n in d e aalstand

over. In

w a t e r p a r t i j kan productief

landen om ons heen.

Europese

vergroten,

k o m t Baron de Riviėre ( 1 8 7 0 ­ 1 8 9 0 )

negentiende

eeuw in

landbouwareaal

en

weliswaar

te

karakteri­

seren, hebben we uitgezocht

waar

en w a n n e e r het idee o n t s t o n d

b e z i t t e r e n hij h a d g r o t e m o e r a s g e ­ b i e d e n d r o o g g e l e g d in d e C a m a r g u e (Zuid­Frankrijk). I n

uitgezet.

om

Midden­Frank­

r i j k (Cher) h a d hij v o o r a l g e p r o b e e r d de l a n d b o u w

te intensiveren

g l a s a a l u i t t e z e t t e n e n h o e v e e l er in

middel

nieuwe

de loop der j a r e n d a a d w e r k e l i j k

rassen en beter z a a i g o e d , m a a r w a t

is

van

door

soorten

en

losgelaten. Maar ook welke histori­

n u b i j d r a g e n a a n h e t h e r s t e l ? H e t is

hij m e t de w a t e r p a r t i j e n m o e s t w a s

sche

een lang v e r h a a l geworden d a t

hem eerst nog niet duidelijk. I n een

gebeurtenissen

daarop

van

invloed zijn geweest. Wat waren de

het v o o r j a a r van 2016 zal

oorspronkelijke

g e p u b l i c e e r d . S p e c i a a l voor

zijn

die

doelstellingen

uiteindelijk

ook

en

waarge­

nair

brengen

we

in

worden

alvast

lezing voor

de

Societé

een

deze l a n d b o u w e r op 1 juli 1840 een

p u b l i e k s v e r s i e u i t d i e in t w e e d e l e n

logische conclusie: ook

o n s h e l p e n bij d e b e o o r d e l i n g v a n

zal verschijnen.

kan

visionair nr. 3 6 ­ j u n i

2015

Euro­

et

C e n t r a l e d ' A g r i c u l t u r e in P a r i j s t r o k

m a a k t ? Deze h i s t o r i s c h e k e n n i s k a n de huidige s i t u a t i e rond het

Royale

Visio­

vis!

worden

het

water

ingezaaid, met

jonge

Hoewel de baron alleen verslag deed

Viskweek en uitzet

van zijn geslaagde e x p e r i m e n t e n met

Rond

a a l , k o m e n w e t u s s e n d e regels d o o r

Frankrijk

t e w e t e n d a t hij a l l e r l e i s o o r t e n vis

Ten e e r s t e

geprobeerd

bar

spoorwegnet tot s t a n d , waardoor het

w e i n i g s u c c e s . Hij k l a a g d e d a t a l l e s

hele land beter bereikbaar w e r d . Niet

heeft,

maar

met

1850

de

viskweek

in

stroomversnelling.

kwam

er e e n

landelijk

d o o d g a a t t i j d e n s h e t t r a n s p o r t . Een

meer

k l o t s e n d e b a k w a t e r in e e n p a a r d e n -

s t o o m t r e i n e n m a a k t e n nu de d i e n s t

koets

over

nauwelijks

de

kwam

in e e n

paardenkoetsen,

maar

verharde

uit en m e t e e n g e m i d d e l d e s n e l h e i d

w e g e n , d a t ze d a t niet o v e r l e v e n k a n

van w e l 5 k m / u b e t e k e n d e dat een

o n s nu n i e t m e e r v e r b a z e n . A l l e vis?

enorme

Nee, é é n k l e i n v i s j e o v e r l e e f d e

het

w e r d er in d i e j a r e n e e n

allemaal:

we

o n t w i k k e l d o m vis k u n s t m a t i g v o o r t

deze

t e p l a n t e n . Dit d o o r h o m e n k u i t t e

de

glasaal. "Kunnen

geen m a a t r e g e l e n

nemen om

k o l o n i e s (van g l a s a a l ) , d i e v a n n a t u r e

winnen,

onze

behoeftes

komen

bevruchte

naar

verhouding

over

rivieren

verdelen?"

vervullen, meren

was

de

en

vraag.

verbetering.

samen

te

eieren

Daarenboven techniek

voegen,

onder

de

gecontro-

leerde o m s t a n d i g h e d e n op te

laten

groeien en de jonge visjes d a a r n a m e t

" K u n n e n w e ze n i e t n a a r alle p l a a t s e n

de

brengen

waar

niet

verspreiden. M e n c o n c e n t r e e r d e die

kunnen

komen?"

ze

uit

zichzelf

over

het

hele

land

te

bevriende

ontwikkelingen op de dure vissoorten

v i s s e r i j - i n s p e c t e u r uit A b b e v i l l e h a d

z a l m en aal: de eerste werd een groot

in v o o r j a a r 1 8 4 0 a l e e n k i l o g r a m (ca.

s u c c e s ; de t w e e d e w i l d e m a a r s t e e d s

3 5 0 0 s t u k s ) g l a s a a l uit d e rivier d e

niet

S o m m e u i t g e z e t in d e v e e n g e b i e d e n

bleef proberen.

bij

N u v o l g d e n e e n p a a r r o e r i g e j a r e n . In

lAisne

Een

trein

(Noord-Frankrijk).

Naar

lukken, hoezeer

Hüningen

Basel) w e r d een v i s k w e k e r i j opgezet,

Bijna

driekwart

alen

zou

van

1

van

de

uitgezette

van waaruit heel Frankrijk van jonge

jaar

overleefd

z a l m w e r d v o o r z i e n . Een d e e l v a n d e

hebben? Dat geloven w e niet maal."

noorden

ook

j a a r l a t e r a l 2 5 0 0 ' b e l l e s anguilles'. vijf

ten

het

v e r l u i d t p r o d u c e e r d e d i e e n e kilo v i j f

die

(vlak

men

hele-

productie

werd

naar

omringende

landen uitgevoerd, onder andere

»

visionair nr. 3 6 - j u n i 2015

de vis in historisch perspectief

­

Ě

In Frankrijk werd de glasaal in zakken, tussen natte waterplanten, vervoerd. Deze foto is waarschijnlijk De viskwekeri in Hüningen.

kort voor 1930 genomen, nabij Nantes

naar

Duitsland

deze

periode

en

In

A l l e s bij e l k a a r z i j n er in d e n e g e n ­

oorlog van

ook

t i e n d e e e u w in F r a n k r i j k b i j n a v i j f t i g

voortzetten,

miljoen glasalen uitgezet.

uitbreidden,

nieuwe

soorten

Elders in E u r o p a w e r d e n de F r a n s e

invoerden. Zo w e r d de

regenboog­

resultaten

goed

f o r e l h i e r v o o r het e e r s t in E u r o p a

buitenlandse

i n g e v o e r d . In h e t k a d e r v a n e e n b r e e d

Nederland.

werden

proeven

met

glasaal

ondernomen,

grote

verder

hoeveelheden zoals

t r a n s p o r t v a n 2.8 m i l j o e n

een

glasalen

met

de

aaluitzet

1871

de

zalmkwekerij

moderniseerden,

vanuit Nantes. M aar de onbekende

o n t v a n g e n en d i v e r s e

v o o r t p l a n t i n g van de aal bleef toch

wetenschappers

w e l e e n s t r u i k e l b l o k v o o r de v e r d e r e

s u c c e s t e k o p i ë r e n . Wij v o n d e n o n u i t ­

D o n a u in t e v o e r e n , w i l d e d e r D e u t ­

ontwikkeling.

gevoerde

sche

Deze

hele

situatie

probeerden

plannen

in

het

Engeland,

p r o g r a m m a o m ' n u t t i g e s o o r t e n ' in d e Fischerei­Verein

N e d e r l a n d en Z w e d e n en v e r s l a g e n

u i t z e t t e n . Die z o u

de Pruisen i n d e Frans­Duitse oorlog

van uitgevoerde experimenten

Zwarte

(1870­1871)

onder

veranderde echter de

drastisch,

Elzas

toen

veroverden.

De z a l m k w e k e r i j

in H ü n i n g e n

voor

verloren

ging

meer

M ünchen

nabij

(Zuid­Duits­

land), Graz (Oostenrijk) en

Saalfeld

Zee

ook

aal

zich d a n

moeten

in

gaan

de

voort­

p l a n t e n . De e e r s t e j a r e n na d e o o r l o g h a d H ü n i n g e n n o g e e n zeer s t r a t e g i ­

altijd

s c h e p o s i t i e : de p r a k t i s c h e

kennis

(de

aal

was behouden gebleven, de

spoor­

genoegen nemen met de hun reste­

o v e r l e e f t en groeit) w e r d geen

van

rende

hun

deze verre e x p e r i m e n t e n v o o r t g e z e t ,

nog, de verbindingen

alle

de

v e r b e t e r d e n s n e l en d e

Frankrijk

Fransen moesten ­ a l opties,

glasaal.

en

de

mopperend­

waaronder

Vanaf

1879

werden

(Midden­Polen). Hoewel weer

succes

men

rapporteerde

aanvoerlijnen

vanuit

Frankrijk

lijnen naar Frankrijk functioneerden over d e

Rijn

Pruisische

Frankrijk

w a r e n o o k w e l erg l a n g . In N o o r d w e s t ­

koning stimuleerde de economische

v e r p l i c h t o m glasaal uit te z e t t e n ,

Duitsland zag men de noodzaak om

o n t w i k k e l i n g e n in h e t n o g m a a r n e t

die kosteloos door de overheid werd

uit t e z e t t e n niet, o m d a t de a a l ' t o t op

verenigde

geleverd. A m p e r t i e n j a a r later k w a m

t w a a l f u u r g a a n s ' zo a l g e m e e n voor­

(1839­1905)

aan dat ambitieuze programma

viskweker uit Saalfeld die had gepro­

departementen

in

land.

Hermann de

Haack

ambitieuze

al

k w a m , d a t er geen e n k e l t e k o r t w a s .

departe­

M e n b o o d zelfs a a n j o n g e a a l voor d e

beerd Franse glasaal naar het verre

m e n t e n begonnen te klagen d a t de

rest v a n het l a n d t e leveren. In N e d e r ­

Oost­Pruisen

uitgezette aal hun jonge zalm opvrat

l a n d w e r d in 1 8 5 4 a l u i t g e b r e i d v e r s l a g

b e n o e m d tot directeur van de z a l m ­

(wij g e l o v e n d a t n i e t , m a a r zo w a s d e

gedaan van de zalmkweek.

klacht,

verminderde

k w a m o o k de g l a s a a l u i t z e t t e r s p r a k e ,

der

ras). A f g e z i e n v a n w a t l o k a l e i n i t i a ­

m a a r er w e r d v e r d e r g e e n a c t i e o n d e r ­

v e r h a n d e l d e hij g t a s a a l v a n F r a n k r i j k

tieven, zette Frankrijk geen glasaal

n o m e n . Waarschijnlijk lag heel Neder­

n a a r B e i e r e n , w a a r ze in vrij

m e e r u i t . Pas in 2 0 1 0 w e r d e n w e e r

l a n d w e l in d e t w a a l f ­ u u r ­ g a a n s ­ z ô n e ,

mende delen van de Donau werden

een

w a a r i n z i c h geen t e k o r t a a n a a l v o o r ­

u i t g e z e t . In d e z e j a r e n v e r k o c h t e n d e

weer een eind, toen vele

en

de

uitzet

bescheiden

miljoen

stuks

u i t g e z e t . En w a t d e z a l m k w e k e r i j in

Daarbij

Hüningen

vrijwel

glasaal­business

niet

in

betrokken,

de

maar

Over de Alpen naar Donau, 1881­1897

n a d a t de D u i t s e r s de Elzas h a d d e n

We v e r p l a a t s e n

Zuid­Duitsland, om

nog

een

spelen.

visionair nr. 3 6 ­ j u n i 2015

hoofdrol

deze in

ons

kwekerij verhaal

werd

k w e k e r i j in H ü n i n g e n . Op v e r z o e k v a n Deutsche

Fischerei­Verein

voor j o n g e z a l m uit H ü n i n g e n

overgenomen,

ging

vervoeren,

stro­

F r a n s e n h u n g l a s a a l , of r u i l d e n d i e

deed.

d e E l z a s b e t r e f t : in d e F r a n s e t i j d was

te

ons

de

dat

heeft

niet

lang

maar

geduurd.

De

v e r b i n d i n g e n t u s s e n F r a n k r i j k en d e

verhaal

naar

Elzas v e r s l e c h t e r d e n s n e l , z o w e l per

precies te

zijn

trein, als t u s s e n de w e t e n s c h a p p e r s .

n a a r H ü n i n g e n (het v o o r m a l i g F r a n s e

Daardoor

H u n i n g u e ) , w a a r d e D u i t s e r s na d e

F r a n s e g l a s a a l in 1 8 8 2 h e l e m a a l s»

kwam

de

uitvoer

van

istorische kennis kan van belang zijn voor behoud en herstel van een van de meest bijzondere vissoorten: de aal.

Wat

stond

Haack

in

Hüningen

te

d i e p t e z u u r s t o f l o o s is, v e r d w e e n d e

In V i s i o n a i r n u m m e r 37 z u l l e n w e d e

hoop

g e b e u r t e n i s s e n in d e t w i n t i g s t e e e u w

op

een

aal-populatie

in

de

d o e n ? T e c h n i s c h h a d hij h e t g l a s a a l -

Z w a r t e - Z e e en zakte de g l a s a a l i m -

b e s p r e k e n e n e v a l u e r e n w e w a t h e t in

t r a n s p o r t zo v e r b e t e r d , d a t d e l a n g e

p o r t u i t Italië n a a r e e n m i n i m u m . In

de loop der t i j d e n a l l e m a a l opgele-

a f s t a n d van de Atlantische kust naar

1905 ging Haack met pensioen

v e r d h e e f t . Dan z a l b l i j k e n d a t

de

werd

Donau

niet

meer

zo'n

groot

de

zalmkwekerij

en

-wegens

p r o b l e e m was. M a a r de bron van alle

succes-

glasaal -de Franse kust- was voor

vier w e k e n l a t e r o v e r l e e d H a a c k e n

h e m feitelijk niet meer

beschikbaar.

Op 22 m e i 1 8 8 2 d e e d z i c h e c h t e r e e n onverwachte

doorbraak

voor:

geprivatiseerd.

Nauwelijks

in o n z e d i s c u s s i e s .

k w a m er e e n d e f i n i t i e f e i n d e a a n h e t t r a n s p o r t v a n g l a s a a l over d e A l p e n . Geraadpleegde literatuur

de

s p o o r l i j n v a n Italië d o o r d e G o t t h a r d -

Franse oorsprong

werd

H e t g a n g b a r e b e e l d in d e w e r e l d v a n

Dekker, W. 8t Beauìaton, L. (2016)

geopend. Hierdoor k w a m e n de kusten

d e a a l v i s s e r i j en h e t a a l o n d e r z o e k is

Faire mieux que la nature - the

van Noord-ltalië

dat

Noord-

history of eel restocking in Europe.

v a n H ü n i n g e n . A l in h e t v r o e g e v o o r -

D u i t s e v i n d i n g is v a n h e t b e g i n v a n d e

Environment and History, accepted

j a a r v a n 1 8 8 3 r e i s d e H a a c k n a a r Pisa

t w i n t i g s t e eeuw. Hierboven

en

allereerste

w e l a t e n z i e n d a t d i t n i e t j u i s t is: h e t

bezoek meteen m a a r een flinke portie

idee s t a m t u i t 1 8 4 0 en is v a n F r a n s e

tunnel

kocht

naar

daar

Zwitserland binnen

op

zijn

het

bereik

de

glasaaluitzet

een

hebben

de

e r f e n i s v a n 1871 z e l f s nu n o g n a k l i n k t

19-Feb-2015.

httpy/www.ingenta-

connect.com/content/whp/eh.

O

onderzoek en beheer

Fish Passage 2015 "Wij verbinden niet alleen vissen, maar ook mensen' TEKST FOTOGRAFIE

Gert J a n Buijs Magnus B a c k m a n . Janny B o s m a n . Olie Calles en Herman Wanningen

Eind j u n i is Groningen even the place to be voor iedereen die een rol speelt i n de wereld van de vismigratie. Voor het eerst steekt de inter­ nationale Fish Passage Conf erence de Atlantische oceaan over voor een vijfde editie i n Europa. Herman Wanningen, aquatisch ecoloog, is een van de organisatoren. Vismigratie staat op de kaart, zoveel is duidelijk. H e r m a n W a n n i n g e n (44), lid v a n het t i e n k o p p i g e o r g a n i s a ­

is a a n d a c h t

t i e c o m i t é , h e e f t zelf zijn s p o r e n o p h e t g e b i e d v a n v i s m i ­

v e r s p r e i d e n e n d e e x p e r t s en d e s k u n d i g e n t e v e r b i n d e n . I k

voor

vismigratie

te

genereren, kennis

te

g r a t i e al r u i m s c h o o t s v e r d i e n d . Als e c o l o o g k a n hij b o g e n o p

m e r k t e o p c o n f e r e n t i e s in b i j v o o r b e e l d Brazilië e n d e VS d a t

18 j a a r e r v a r i n g . S i n d s 2 0 0 7 h e e f t hij e e n eigen bedrijf,

ze d a a r veel k e n n i s h e b b e n d i e w i j in E u r o p a goed k u n n e n

W a n n i n g e n W a t e r C o n s u l t , w a a r m e e hij a d v i s e e r t o p h e t

g e b r u i k e n . Wij zijn h i e r o v e r h e t a l g e m e e n in onze eigen regio

g e b i e d v a n v i s m i g r a t i e . Hij is b e t r o k k e n bij grote p r o j e c t e n in

bezig. I k w i l d e d i e k e n n i s n a a r E u r o p a h a l e n . Dus h e b ik d e

b i n n e n ­ e n b u i t e n l a n d , o n d e r m e e r h e t I ron

o r g a n i s a t i e gevraagd of w e d e c o n f e r e n t i e voor

Gate D a m p r o j e c t in d e D o n a u in R o e m e n i ë en

één

e e n s t e u r p r o j e c t in d e Ebro in S p a n j e . Ook is hij

v o n d e n ze e e n goed idee. Zij w i l l e n ook e e n

o p r i c h t e r v a n diverse a n d e r e i n i t i a t i e v e n , z o a l s

w e r e l d w i j d p o d i u m zijn."

Stichting

Een t w e e d e a s p e c t o m d e c o n f e r e n t i e e e n keer

Wereld

Vismigratie.

I" n m i d d e l s

keer

naar

Europa

konden

h a l e n . Dat

v e r d e e l ik m i j n w e r k z a a m h e d e n ongeveer f i f t y

in E u r o p a t e h o u d e n is v a n p r a k t i s c h a a r d .

f i f t y over d e s t i c h t i n g e n m i j n eigen bedrijf. De

"Voor veel d e e l n e m e r s w a s e e n reis n a a r d e VS

i n t e r n a t i o n a l e p r o j e c t e n d i e ik d o e v a l l e n n u

een g r o t e b a r r i è r e . V o o r h e e n w a r e n er 25 E u r o ­

onder de stichting."

p e a n e n o p zo'n c o n f e r e n t i e . N u h e b b e n w e s t r a k s in G r o n i n g e n t o c h zo'n 4 0 0 E u r o p e a n e n

Voor het eerst in Europa

bij elkaar, o n d e r w i e z e s t i g N e d e r l a n d e r s . Van

Tot d u s v e r w e r d d e Fish Passage C o n f e r e n c e a l t i j d in d e

b u i t e n E u r o p a h e b b e n w e nu ongeveer t a c h t i g i n s c h r i j ­

V e r e n i g d e S t a t e n g e h o u d e n . Hoe h e b b e n W a n n i n g e n e n zijn

vingen." H e t d e e l n e m e r s v e l d b e s t a a t u i t e c o l o g e n , w a t e r b e ­

m e d e ­ o r g a n i s a t o r e n d e Fish Passage C o n f e r e n c e 2 0 1 5

h e e r d e r s zoals b i j v o o r b e e l d R i j k s w a t e r s t a a t ,

n a a r E u r o p a w e t e n t e krijgen? " H e t d o e l v a n d e c o n f e r e n t i e

kers, w a t e r s c h a p p e n m a a r o o k s t u d e n t e n .

beleidsma­ *

m

ļPfìP­

ŕfĩ

1

«ff.'

1

í j

r

~­j ­

vistrappen lossen migratiebelemmeringen slechts ten

In steeds meer landen worden vistrappen

dele op. Deze vistrap in de VS is te steil en te lang voor

aangelegd, zoals deze vistrap in Turkije.

kleinere vissoorten. Herman Wanningen

?

visionair nr. 3 6 ­ j u n i

2015

onderzoek en beheer

die v i s m i g r a t i e b e l e m m e r e n . "In N o o r d - A m e r i k a leggen ze r e g e l m a t i g h e l e m a a l geen v i s p a s s a g e s m e e r a a n . Ze h a l e n g e w o o n de d a m m e n weg." M e t d i t s o o r t rigoureuze o p l o s s i n g e n h e b b e n ze hier in E u r o p a n o g niet zo veel e r v a r i n g , w e e t W a n n i n g e n , en a l h e l e m a a l niet in N e d e r l a n d , w a a r w a t e r s c h a p p e n het peil van v r i j w e l elk s l o o t j e n a u w g e z e t o n d e r c o n t r o l e h o u d e n . 'Ja, d a t vergt d a a d k r a c h t . N u is het n o g v a a k ' w e leggen een v i s p a s s a g e a a n , zijn w e klaar'. W a t overzees o o k v o o r k o m t is d a t er i n g r i j p e n d e

maar

d u i d e l i j k e k e u z e s w o r d e n g e m a a k t . "Dat j e kiest in w e l k e rivier j e w e l voor w a t e r k r a c h t c e n t r a l e s kiest en w e l k e niet. Dat k a n b e t e k e n e n d a t j e de e n e rivier h e l e m a a l vrij v a n o b s t a k e l s m a a k t en d e a n d e r e - a l s het o m v i s m i g r a t i e g a a t - g e w o o n opgeeft." I n m i d d e l s s t a a t v i s m i g r a t i e m e e r en m e e r m o n d i a a l op de a g e n d a , zegt W a n n i n g e n . " H e t Wereld N a t u u r F o n d s (WNF) e n N a t u r e Conservancy, een v a n de g r o o t s t e n a t u u r b e s c h e r Volgens W a n n i n g e n zijn ze a a n d e a n d e r e k a n t v a n d e grote

m i n g s o r g a n i s a t i e s , v i n d e n v i s m i g r a t i e heel b e l a n g r i j k . Via

plas o n d e r m e e r beter m e t het e v a l u e r e n v a n de p r e s t a t i e s

onze s t i c h t i n g w e r k e n w e nu m e t ze s a m e n en o r g a n i s e r e n

v a n v i s p a s s a g e s . "Dat d o e n ze m e e r op een w e t e n s c h a p p e -

w e b i j v o o r b e e l d d e w e r e l d v i s m i g r a t i e d a g d i e op 21 m e i

lijke manier. Het is t h e o r e t i s c h b e t e r o n d e r b o u w d . Ik w i l niet

2016 wordt gehouden."

zeggen d a t het hier bij o n s n a t t e v i n g e r w e r k is, w e d o e n zeker o n s best, m a a r wij g a a n hier n o g een h o o p v a n leren."

Nederland als voorbeeld

bijvoorbeeld

M a a r o o k N e d e r l a n d t i m m e r t a a r d i g a a n de w e g . "Wij zijn a l s

s i m p e l w e g n a a r het a a n t a l vissen d a t ze in of a c h t e r een

d e l t a l a n d een v o o r b e e l d voor alle Europese l a n d e n . N e e m de

v i s t r a p of - p a s s a g e a a n t r e f f e n . "We k i j k e n m i n d e r n a a r fish

D e l t a w e r k e n , het Haringvliet, alle s t u w e n en s l u i z e n , het

p a s s a g e effciency. In d e VS w i l l e n ze j u i s t o o k w e t e n w a t het

K i e r b e s l u i t , de rivier door de A f s l u i t d i j k . Dat zijn

a a n b o d v a n vissen is, z o d a t d e e f f i c i e n c y k a n

p r o j e c t e n , d a t s t r a l e n wij uit naar het b u i t e n l a n d . " Ook op het

In

Nederland

kijken

waterbeheerders

worden

grote

b e p a a l d . M e e r en m e e r zie j e d i t in E u r o p a nu o o k o n t s t a a n ,

gebied van visvriendelijke p o m p e n h e e f t N e d e r l a n d

zoals in Z w e d e n en D e n e m a r k e n . "

g o e d e r e p u t a t i e . "Daar is in E n g e l a n d en België veel b e l a n g -

een

s t e l l i n g voor. Die p o m p e n zijn ook een u i t s t e k e n d e x p o r t p r o -

Weg met vistrappen

d u c t . D a a r m e e z e t t e n w e ons o o k i n t e r n a t i o n a a l o p d e kaart."

D a a r n a a s t zijn w a t e r b e h e e r d e r s in s o m m i g e a n d e r e l a n d e n

H o e w e l W a n n i n g e n zeer p o s i t i e f is over de

een s t u k m i n d e r f l a u w a l s het g a a t o m b a r r i è r e s t e s l e c h t e n

i n s p a n n i n g e n op het gebied v a n v i s m i g a t i e , h e e f t hij zich een

, * ~ * - *

"

::

I Alleen met het verwijderen van dammen kunnen vissen weer echt vrij migreren, zoals hier bij de Elwha rivier in de VS

visionair nr. 36 - juni 2015

Nederlandse

i

t i j d j e g e l e d e n w e i g e s c h a a m d over d e t e r u g t r e k k e n d e b e w e -

w a t e r d a t niet d o o r d e s p i j l e n g a a t n a a r r e c h t s , n a a r d e

g i n g e n v a n de N e d e r l a n d s e r i j k s o v e r h e i d a l s het g i n g o m het

b y p a s s , d e v i s s e n en het v u i l g a a n m e e . D e s p i j l e n s t a a n niet

op een kier z e t t e n v a n de H a r i n g v l i e t s l u i z e n . Het k a b i n e t

v e r t i c a a l , zoals bij v e e l v u i l r o o s t e r s , m a a r h o r i z o n t a a l . Daar-

torpedeerde enkele jaren geleden onder leiding van Henk

n a a s t w o r d t het r o o s t e r niet s c h o o n g e v e e g d v a n boven n a a r

Bleker het K i e r b e s l u i t , uit vrees voor v e r z i l t i n g v a n l a n d -

b e n e d e n , m a a r v a n l i n k s naar r e c h t s . Via d e b y p a s s g a a n d e

b o u w g r o n d . Dat viel e r g s l e c h t

vissen m e t een s o o r t g l i j b a a n veilig n a a r beneden." V i s s e n

bij o m r i n g e n d e

landen

s t r o o m o p w a a r t s v a n d e grote rivieren, zoals

die s t r o o m o p w a a r t s willen z w e m m e n ,

D u i t s l a n d en Z w i t s e r l a n d , die fors h a d d e n geïnvesteerd in v i s m i g r a t i e . "Er w a s d r u k

k u n n e n via e e n t w e e d e loop, w a a r een

In

Noord-Amerika

v a n b u i t e n a f voor n o d i g o m het K i e r b e s l u i t

leggen

w e e r op t a f e l t e k r i j g e n . J a m m e r d a t w e d i t zelf niet w i l d e n . " Hij is d a n ook heel blij m e t die w e l o o g h e e f t voor v i s m i g r a t i e . "Ik b e n

helemaal

d a a r t r o t s op. Ik h o o p a l l e e n w e l d a t het o m een kier z a l g a a n , en niet o m een kiertje."

aan. Ze

Prima partner Sportvisserij

Nederland

is een

m e d e - o r g a n i s a t o r e n v a n de Wanningen

beschouwt

van

ze

staat,

vrij

m a a l is v e r w i j d e r d . Er is d u s én vrij verkeer s t r o o m o p w a a r t s en

stroomaf-

w a a r t s én e e n veilige p a s s a g e l a n g s de

geen

vispassages

waterkrachtcentrale

h e e n en w e e r o m d a t de d a m d a a r h e l e -

regelmatig

het n i e u w e beleid v a n de h u i d i g e c o a l i t i e ,

oude

t u r b i n e s . "Hij s t a a t er nu een jaar, het is de

meer halen

modernste

visvriendelijke

water-

k r a c h t c e n t r a l e t e r w e r e l d . K o n i n g Carl Gustav van Z w e d e n heeft hem geopend, t o e n m o c h t ik n o g e e n p r a a t j e h o u d e n , een h o o g t e p u n t in m i j n carrière."

de

gewoon

conferentie. Sportvisserij

dammen

N e d e r l a n d a l s een p r i m a partner. "De s p o r t -

de weg.

Natuurlijke oevers Een a n d e r e t r e n d d i e W a n n i n g e n w a a r n e e m t is d a t er m e e r a a n d a c h t is voor

visserij h e e f t gezond w a t e r heel h o o g in h e t v a a n d e l s t a a n . Daar k i j k e n ze verder d a n d e h e n g e l l a n g is.

n a t u u r l i j k e oevers en d u s ook v i s p a s s a g e s , in p l a a t s v a n

Ze k o m e n d a a r ook o p voor vissen die ze niet

kunnen

i n d u s t r i e e l o g e n d e s t e n e n b a k k e n . "Er k o m t m e e r n a t u u r -

b e v i s s e n , zoals b i j v o o r b e e l d d e rivierprik. Daar h e b b e n ze

l i j k h e i d . J e k u n t de s n e l w e g w e l in o r d e m a k e n m a a r het huis

ook een v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d voor. Ik ben d a a r h e e l blij m e e .

m o e t ook b e w o o n b a a r zijn. Bij m e a n d e r i n g v a n b e k e n en

V i s m i g r a t i e h e e f t bij S p o r t v i s s e r i j N e d e r l a n d een c e n t r a l e

rivieren k o m t ook t e c h n i e k , e n g i n e e r i n g , k i j k e n . Nu w o r d t

p l e k g e k r e g e n . n e t zoals bij het WNF. Voor het j a a r 2 0 0 0 h i n g

t e c h n i e k o o k m e e r v a n de e c o l o g i s c h e k a n t b e k e k e n . De

de vis er e i g e n l i j k m a a r een b e e t j e bij." H e t is t r o u w e n s niet

vismigratierivier, d e v e r b i n d i n g d o o r d e A f s l u i t d i j k is d a a r

h e l e m a a l zo v a n z e l f s p r e k e n d d a t de s p o r t v i s s e r i j zich d r u k

een goed v o o r b e e l d v a n . Alles k o m t hier bij elkaar. Vroeger

m a a k t over d e l e e f o m g e v i n g v a n d e vis in het a l g e m e e n en

s t o n d de n a t u u r in d i e n s t v a n d e t e c h n i e k , nu is het

v i s m i g r a t i e in het bijzonder. "In D u i t s l a n d , D e n e m a r k e n en

a n d e r s o m . We h e b b e n hier s t r a k s o p de c o n f e r e n t i e d u s o o k

Z w e d e n w e l , m a a r b i j v o o r b e e l d in S p a n j e is het h e l e m a a l

veel t e c h n e u t e n r o n d l o p e n . Wij v e r b i n d e n niet a l l e e n v i s s e n

geen t h e m a b i n n e n d e sportvisserij."

maar ook mensen."

a

Nieuwe techniek Qua n i e u w e t e c h n i e k e n z a l het v a n 22 t o t en 24 j u n i in d e G r o n i n g s e O o s t e r p o o r t b e h a l v e o m s t u w e n , v i s p a s s a g e s en p o m p e n o o k g a a n o m z o g e h e t e n 'B-racks'. Dat is een o n t w e r p dat

stroomafwaarts

trekkende

vis

begeleidt

naar

een

bypass. " H e t g a a t d a n o m s p e c i a a l g e p l a a t s t e r o o s t e r s m e t

De animo voor Fish 2015 blijkt zo groot dat h' symposium inmiddels is volgeboekt - reda

s p i j l e n d i e de vis - m a a r ook v u i l - b i j n a als v a n z e l f langs w a t e r k r a c h t c e n t r a l e s v o e r e n . Bij n o r m a l e c e n t r a l e s zit er v a a k w e l een rooster voor, m a a r d a a r w o r d t de vis d a n t e g e n a a n gezogen, b i j v o o r b e e l d v o l w a s s e n z a l m en p a l i n g . Die w o r d t m o e en k a n op een gegeven m o m e n t niet meer

wegkomen

en

gaat

d o o d . Kleine

vissen

k u n n e n er v a a k g e w o o n t u s s e n d o o r e n die raken

vervolgens

mogelijk

b e s c h a d i g d in d e t u r b i n e s . " In de Z w e e d s e rivier de Ätran

is

een

water-

krachtcentrale noveerd

en

gere-

voorzien

v a n zo'n 8 - r a c k (spreek uit als b è t a rack)."Daar s t a a t het rooster in een schuine hoek op de waterstroom.

Daardoor

leid j e

het

Voor vissoorten als de bronforel is vismigratie een belangrijke levensvoorwaarde

visionair nr. 3 6 - j u n i 2015

onderzoek en beheer

ww

1

" H e t I J s s e i m e e r zit in e e n s t r a k k e u r s -

lijks e f f e c t t e h e b b e n . Er zijn b i j v o o r -

vis. In het riet a a n d e oevers k u n n e n de

lijf ", zegt Roei Doef v a n

b e e l d w i l g e n en riet a a n g e p l a n t

v i s s e n s c h u i l e n en h u n e i t j e s a f z e t t e n . "

Rijkswater-

s t a a t . " H e t is een b a k w a t e r m e t e e n

b e p a a l d e p l e k k e n en

op

zandlichamen

d i j k er o m h e e n , w a a r d e l o o s voor de

en d i j k j e s g e m a a k t , m a a r d e z e h a d d e n

v i s s t a n d . " V o l g e n s Doef m i s s e n v o o r a l

niet

l a n d - w a t e r o v e r g a n g e n die als

het g e w e n s t e

resultaat

op

de

Experimenteren met waterstanden

paai-

ecologie. Doef: "Dat k o m t d o o r d a t h e t

O m k e n n i s op t e d o e n voor

en opgroeigebied kunnen fungeren."In

peil in h e t I J s s e i m e e r t e g e n n a t u u r l i j k

s i n g e n voor h e t I J s s e i m e e r is Doef m e t

de Koopmanspolder proberen we daar

is. In de w i n t e r s t a a t het peil lager d a n

enkele

nu op

een

in de zomer. B o v e n d i e n is het v e r s c h i l

g e w e e s t , e e n g r o o t z o e t w a t e r m e e r op

klein,

De

de g r e n s v a n E s t l a n d en R u s l a n d . "We

van

ontbrekende dynamiek

funest

z a g e n d a t in d e w i n t e r het w a t e r in de

een t e c h n i s c h e

manier

o p l o s s i n g voor t e v i n d e n . " Samen

met

Remco

van

Ek

hooguit

D e l t a r e s o n t w i e r p Doef het a c h t e r o e -

voor

het

verconcept. "Hier kun je w a t e r bergen

kunnen

20

centimeter." blijkt

waterleven. Volgens de

twee

systemen

en d e w a t e r p e i l e n a f s t e m m e n op de

I J s s e i m e e r en d e a c h t e r o e v e r -

g e w e n s t e f u n c t i e . In d e

een

Koopmans-

innovatieve

verbinding

collega's

naar

oplos-

Lake

Peipsi

Doef

b e k e n k w a m en over de

-het

vloeide, z o d a t er e e n klein l a a g j e w a t e r

weilanden

door

op de w e i l a n d e n k w a m t e s t a a n . In het

elkaar

v o o r j a a r w a r m t d a t w a t e r e e r d e r op,

p o l d e r p r o b e r e n w e een o p l o s s i n g t e

v e r s t e r k e n z o n d e r d a t de

veiligheid

z o d a t er p l a n t j e s en w a t e r v l o o i e n in

vinden o m de visstand te verbeteren."

v a n de d i j k in het g e d i n g is. In d e

k o m e n : e e n i d e a a l p a a i - en o p g r o e i g e -

achteroever kan vervolgens een d y n a -

b i e d voor v i s s e n . U i t e i n d e l i j k v l o e i d e

Proefproject

misch

De K o o p m a n s p o l d e r is een p r o e f p r o -

d a t b e t e r a a n s l u i t op de natuur.

peilregime

worden

ingesteld

h e t w a t e r w e e r g e l e i d e l i j k het m e e r in. We z a g e n d a t het Lake Peipsi z o g e zegd

j e c t in A n d i j k , in de k o p v a n N o o r d -

k o n 'ademen'. H e t

IJsseimeer

H o l l a n d . In een v o o r m a l i g e a g r a r i s c h e

In 2 0 1 2 g i n g het p r o j e c t K o o p m a n s -

p o l d e r v a n 16 h e c t a r e v i n d t

p o l d e r v a n s t a r t . V l a k voor d e z o m e r is

De

begonnen

b e s c h e r m e n e n het l u k t niet o m de

natuur-

o n t w i k k e l i n g p l a a t s en w o r d t g e ë x p e -

met

de

graafwerkzaam-

dijken

zijn

natuurwaarden

nodig te

om

ons

verbeteren

te

door

r i m e n t e e r d m e t de invloed v a n w a t e r -

h e d e n . De p o l d e r w a a r t o t d a n

peilen

s c h a p e n g r a a s d e n en af en t o e w e i d e -

b u i t e n d i j k s m a a t r e g e l e n t e n e m e n . Bij

g e k e k e n of zo'n g e b i e d k a n b i j d r a g e n

vogels f o e r a g e e r d e n w e r d o m g e t o v e r d

de K o o p m a n s p o l d e r p a k k e n w e w a t e r

a a n w a t e r b e r g i n g en w a t e r z u i v e r i n g .

t o t e e n k u n s t i g g e h e e l . H e t o n t w e r p is

uit h e t I J s s e i m e e r en d a t b e r g e n w e in

De K o o p m a n s p o l d e r is e i g e n d o m v a n

gemaakt door beeldend

een a c h t e r o e v e r die een

de provincie N o o r d - H o l l a n d en is t o t

Ben R a a i j m a n . d i e d e v o r m inspireerde

h e e f t m e t het IJsseimeer. In d a t k l e i n e

stand gekomen door een s a m e n w e r -

o p de s p i r a a l v a n een l e e g l o p e n d b a d :

g e d e e l t e k u n n e n w e s a m e n m e t het

king

c i r k e l v o r m i g e d i j k l i c h a m e n d i e a l s een

hoogheemraadschap Hollands

kolk naar binnen lopen.

d e r k w a r t i e r m e t het peil s t o e i e n , e x p e -

op

van

de

ecologie.

provincie

Ook

wordt

Noord-Holland,

Rijkswaterstaat, Deltares, h o o g h e e m raadschap Hollands Noorderkwartier,

Land-waterovergangen

g e m e e n t e M e d e m b l i k , Dienst L a n d e -

cirkelstructuur

lijk G e b i e d en S t a a t s b o s b e h e e r .

de

van

kunstenaar

zijn de

Koopmanspolder

toe

d a a r e n t e g e n zit in een s t r a k keurslijf.

met

de

dijken

in

Noor-

r i m e n t e r e n en het g e b r u i k e n o m vis t e laten opgroeien."

ruimschoots

a a n w e z i g . 'Juist die g r a d i ë n t v a n n a t

Levend laboratorium

Natuurwaarden verhogen

n a a r d r o o g is v o o r d i e r e n en p l a n t e n zo

De K o o p m a n s p o l d e r

Met het proefproject experimenteren

interessant",

hoofdkering, maar

zegt

verbinding

Doef. "De

cirkel-

buiten

d e o n d e r z o e k e r s hoe d e n a t u u r w a a r d e

s t r u c t u u r zorgt b o v e n d i e n voor veel

secundaire

v a r i a t i e in zon en s c h a d u w , w a r m t e en

h e b b e n w e w a t e r l a t e n i n s t r o m e n . De

verhoogd.

IJsseimeer In

het

kan

verleden

worden bleken

i n g r e p e n in het I J s s e i m e e r zelf n a u w e -

"Vorig

de een

van

het

kering.

ligt

nog binnen

voorjaar

k o u d e . Dat m a a k t het t o t een g e s c h i k t

K o o p m a n s p o l d e r ligt 1,5 m e t e r d i e p e r

opgroeigebied

d a n het IJsseimeer. B i n n e n 24 u u r

voor

diverse

soorten

»

Het plantenrijke milieu is ideaal voor de zeelt.

visionair nr. 3 6 - j u n i 2015

onderzoek en beheer

In november 2014 werd door minister Schultz van Haegen (r) de Koopmanspolder officieel geopend.

ä

. ~w 1

;

m. Ir

JťÉfc Uit de visstandbemonstering blijkt dat de polder uitstekend functioneert als paai- en opgroeigebied van veel vissoorten.

centimeter.

stonden, nu d r o o g s t a a n en nauwelijks

b i e d en v o e d s e l o v e r b l i j f t v o o r r i e t v o ­

M e t e e n k w a m e n er z w e r m e n vogels

n o g e e n v e g e t a t i e d e k h e b b e n . We zijn

gels en d i s t e l v i n k e n . "

op af: p i j l s t a a r t e n , k e m p h a n e n , s l o b ­

h e e l b e n i e u w d w a t d i t voor r e s u l t a t e n

M o n i t o r i n g v a n de w a t e r k w a l i t e i t en

eenden en gigantische aantallen grut­

g a a t o p l e v e r e n . Toen het g e b i e d

in

het

to's. Ook o n d e r w a t e r g e b e u r d e v a n

m a a r t nog pias­dras was, zaten

er

resultaten

alles. I n de loop v a n 2 0 1 4 k w a m e n d e

ontzettend

s l o t e n m e t n a t u u r v r i e n d e l i j k e oevers

telden

u i t b u n d i g t o t leven m e t w a t e r v l o o i e n ,

M a a r i n m i d d e l s zijn zelfs d e g r a u w e

het v o o r j a a r e e n v i s v r i e n d e l i j k e b u i s ­

f o n t e i n k r u i d e n , k r a n s w i e r e n , j o n g e vis

ganzen

v i j z e l ervoor gezorgd d a t het

en d i v e r s e a m f i b i e ë n . "

v e r l a g e n v a n het w a t e r p e i l w i l l e n de

b l e e f c i r c u l e r e n . Zo k r e e g de o n d e r g e ­

o n d e r z o e k e r s d r o o g t e s i m u l e r e n en de

doken

effecten hiervan op het watersysteem

gerekte

gaatdeonderzoekersopdit moment

en de n a t u u r v o l g e n .

Koopmanspolder

niet

Volgend

stond

het

peil

op

De K o o p m a n s p o l d e r laboratorium, in

een

eerste

20

is e e n

levend

proeftuin.

instantie

om

Het het

veel

meer

weidevogels.

dan

duizend

verdwenen."

jaar

zal

Via

het

We

grutto's.

het

sterk

omgekeerde

waterleven

heeft

spectaculaire

l a t e n zien. Van

Ek: " H e t

w a t e r is e r g h e l d e r e n s c h o o n . Na inlaat van I Jsselmeerwater

watervegetatie

in

water

het

slotensysteem de

h e e f t in

lang­

van kans

de om

v o e d i n g s s t o f f e n uit het w a t e r op t e

v e r h o g e n v a n d e n a t u u r w a a r d e n in

worden getest: dan zal de polder tijde­

n e m e n . De p o l d e r f u n c t i o n e e r t a l s h e t

de K o o p m a n s p o l d e r ,

het

lijk o n d e r w a t e r w o r d e n gezet o m een

w a r e a l s e e n levend f i l t e r m e t a a n t o o n ­

t e s t e n v a n het a c h t e r o e v e r c o n c e p t .

situatie met wateroverlast te s i m u ­

b a r e p o s i t i e v e invloed op de

Van

in

leren. De o n d e r z o e k e r s g a a n na w a t

k w a l i t e i t . De v i s p o p u l a t i e liet o o k e e n

positief,

voor e f f e c t d i t h e e f t op d e v i s s t a n d en

interessante o n t w i k k e l i n g zien. I n het

d e a n d e r e natuur.

v o o r j a a r z a g e n w e hele w o l k e n j o n g e

Ek: " D e

maar om

resultaten

2014

boven

maar

eventuele

waren

verwachting

taten worden

negatieve

resul­

in d e t o e k o m s t

water­

w i t v i s , v o o r n a m e l i j k b l a n k v o o r n . I n het

ook

voor m o g e l i j k g e h o u d e n . Van b e l a n g

Monitoring

najaar

is d e g e d e e l d e l e e r e r v a r i n g

Van Ek v e r z o r g t n a m e n s D e l t a r e s d e

Toen h e b b e n w e v o o r a l v e e l e e n j a r i g e

de

praktijk

partijen

zodat

zien

beperkingen

waar liggen

alle de

vanuit

we

gaan

elektrovissen.

m o n i t o r i n g v a n het g e b i e d . S a m e n m e t

s n o e k g e v a n g e n v a n zo'n 13

en

S t a a t s b o s b e h e e r , het h o o g h e e m r a a d ­

meter.

vernieu­

schap Hollands Noorderkwartier, hbo­

d i v e r s e z e e l t e n . S n o e k en zeelt zijn

betrokken kansen

met

zijn

Daarnaast

vingen

we

centi­ ook

resul­

s t u d e n t e n t o e g e p a s t e e c o l o g i e en vele

s o o r t e n d i e h o r e n bij h e l d e r e p o l d e r ­

t a t e n u i t d e p r a k t i j k k u n n e n w e in

v r i j w i l l i g e r s h o u d t hij de w a t e r k w a l i ­

sloten m e t een goede waterkwaliteit."

de

t e i t , f l o r a en f a u n a in de g a t e n . " H e t

wend

waterbeheer.

toekomst

Met

eerder

de

draagvlak

krijgen voor dergelijk waterbeheer."

b e h e e r v a n de p o l d e r w o r d t in o p d r a c h t

Alen en amfibieën

van de provincie Noord­Holland uitge­

Bij

Van droogte naar waterover­ last

voerd d o o r de V e r e n i g i n g

Agrarisch

zagen de onderzoekers verschillende

N a t u u r ­ en L a n d s c h a p s b e h e e r W e s t ­

k e r e n p o o t a a l . "In het n a j a a r z a g e n w e

Dit j a a r

F r i e s l a n d . De v e r e n i g i n g h o u d t bij het

bij het t e s t e n v a n d e b u i s v i j z e l j o n g e

laten de onderzoekers

water uitzakken

en m a g d e

het

polder

grotendeels uitdrogen. I n fasen wordt

het

uitmalen

met

de

buisvijzel

rekening

p a l i n g e n . Dat w a s s p e c t a c u l a i r ! W a a r ­

m e t z o w e l het b o e r e n b e l a n g a l s h e t

s c h i j n l i j k is er in het v o o r j a a r w a t e r

beheren van

de v e g e t a t i e

h e t w a t e r u i t g e m a l e n . I n m i d d e l s is het

n a t u u r b e l a n g . Zo z i t t e n b o e r e n niet t e

i n g e l a t e n m e t g l a s a a l en zijn die o p g e ­

p o l d e r p e i l a l g e z a k t t o t ­1,6 m e t e r t e n

wachten

van

g r o e i d in de z o m e r p e r i o d e . Ook zagen

o p z i c h t e v a n het NAP. Er b l i j f t w e l een

m e e r g a n z e n en d i s t e l s . Door riet en

w e a m f i b i e ë n z o a l s s a l a m a n d e r s en

l a a g w a t e r in d e p o l d e r c i r c u l e r e n o m

d i s t e l s niet v o l l e d i g w e g t e

padden,

er voor t e zorgen d a t d e v i s s e n blijven

w o r d t de b r o e d k a n s v a n g a n z e n en de

op

de

aanwezigheid

maaien

en

veel

waterinsecten:

b e s c h e r m d e soorten als grote s p i n ­

leven. Van Ek: " W a t w e nu a l zien is d a t

verspreiding

verlaagd,

nende watertor, geelgerande watertor

de w e i l a n d e n die in 2 0 1 4 o n d e r w a t e r

t e r w i j l er a n d e r z i j d s v o l d o e n d e l e e f g e ­

en s t a a f w a n t s . " Bij d e l o k s t r o o m d i e

visionair nr. 3 6 ­ j u n i 2015

van

distels

het s y s t e e m levert in het I J s s e i m e e r

in

zagen de onderzoekers talloze vissen

k u n n e n v a n d a a r u i t n a a r het I Jssei­

waaronder

m e e r of n a a r d e p o l d e r a f h a n k e l i j k v a n

In

k a r p e r s en j o n g e d u n l i p h a r d e r s . " D a t

welke toegang open

A n d i j k , is

laatste

waren

bittervoorns,

is

opmerkelijk

kleine aangezien

een

betonnen

dit

soort

bak

terecht

staat.

en

Vroeger

buisvijzels

pure

n a a r het I J s s e i m e e r o m d a t w e het peil nu l a a g h o u d e n . " de

Wieringermeer,

niet

Rijkswaterstaat

ver

van

met

een

a a n t a l p a r t n e r s n o g een a n d e r p r o e f ­

d u n l i p h a r d e r s v o o r a l in de k u s t z o n e

g e h a k t m o l e n s . Deze is s p e c i a a l voor

project

voorkomen.

niet

de K o o p m a n s p o l d e r o n t w o r p e n en is

m a n s p o l d e r is g e r i c h t op vis en natuur,

v e r w a c h t in het I Jsseimeer. Dit w a s

visveilig. B o v e n d i e n is hij s t i l , z o d a t d e

w o r d t d e p o l d e r in de W i e r i n g e r m e e r

voor alle p a r t i j e n een g r o t e v e r r a s s i n g ,

vis niet w o r d t a f g e s c h r i k t d o o r herrie.

g e b r u i k t voor i n n o v a t i e s in l a n d b o u w ,

inclusief Sportvisserij

Door m i d d e l v a n deze b u i s v i j z e l kan d e

t u i n b o u w en a g r i c u l t u u r . " M e t de i n n o ­

vis na het p a a i e n en o p g r o e i e n zelf

v a t i e v e proeven v e r k e n n e n w e g e z a ­

t e r u g k e r e n n a a r het I Jsseimeer." De

m e n l i j k of w e m e t het w a t e r d a t w e t e r

We

hadden

ze

Nederland

en

een e r v a r e n o u d ­ b e r o e p s v i s s e r . " De i n i t i a t i e f n e m e r s h e b b e n v a n a f het

metingen

begin

laten

zien

dat

diverse

begonnen. Terwijl de

Koop­

b e s c h i k k i n g h e b b e n een m e e r w a a r d e

het

project

s o o r t e n op d e z e m a n i e r veilig k u n n e n

kunnen

begin

hadden

w o r d e n o v e r g e z e t , v u l t Van Ek a a n .

ecologie, l e e f b a a r h e i d en veiligheid",

m e n s e n a l l e r l e i reserves", v e r t e l t A a f k e

" N a a s t p a l i n g zien w e o n d e r a n d e r e

b e s l u i t Doef.

van

snoek,

de

buurt

betrokken.

I" n

Nierop,

bij

het

projectleider

van

de

zeelt,

bittervoorn,

marmer­

creëren

In 2011 w e r d het

voor

economie,

Koopmanspolder­

p r o v i n c i e N o o r d ­ H o l l a n d . "Ze z e i d e n :

g r o n d e l , m a a r ook de g e w o n e p a d en

p r o j e c t o n d e r s c h e i d e n m e t de W a t e r

' H e t is t o c h e e n m o o i w e i d e v o g e l g e ­

de kleine watersalamander."

O n t m o e t W a t e r ­ p r i j s voor

bied nu', d a t w i l d e n ze n i e t k w i j t . En ze

Minister Schultz van Haegen

w a r e n b a n g voor w a t e r o v e r l a s t bij d e

e i n d n o v e m b e r 2 0 1 4 een w e r k b e z o e k

hogere p e i l e n en o v e r l a s t v a n m u g g e n

a a n de K o o p m a n s p o l d e r . Zij z e t t e d e

en ganzen.Tot nu t o e b l i j k e n de m e e s t e

s c h u i f t u s s e n h e t I J s s e i m e e r en de

zorgen

ongegrond.

We

beheersmaatregelen

om

treffen broedge­

Koopmanspolder

open,

bracht

zodat

bijzondere

waterprojecten.

Q

het

w a t e r v a n u i t het I J s s e i m e e r de p o l d e r i n s t r o o m d e . De m i n i s t e r h i e l p d e f u i k

Door windmolens aangedreven buisvijzels

en

knutten

o m h o o g h a l e n , w a a r d o o r te zien w a s

zorgen voor een veilige migratie van vissen.

h e b b e n w e niets g e m e r k t .

Mogelijk

hoe b a a r s , b i t t e r v o o r n en d u n l i p h a r d e r

v a l l e n v a n g a n z e n t e b e p e r k e n en v a n overlast

van

muggen

k o m t d i t d o o r de g o e d e w a t e r k w a l i t e i t .

m e t het w a t e r de p o l d e r in z w o m .

D a a r d o o r z i t t e n er v o l d o e n d e d i e r e n

Een a c h t e r o e v e r

die

p o l d e r f u n g e e r t niet a l l e e n a l s k r a a m ­

muggenlarven

wordt

het

e t e n . Ten

grondwater

slotte

rondom

de

als d e

Koopmans­

k a m e r voor het I Jsseimeer, v o l g e n s

p o l d e r n a u w l e t t e n d g e v o l g d . We zien

Doef, m a a r

geen r e l a t i e m e t het w a t e r p e i l in de

invloed op d e v i s s t a n d en n a t u u r in

heeft ook een

positieve

polder."

e e n groter g e b i e d . " A l h o e w e l j e in de

Visvriendelijke buisvijzel

d e n k ik d a t u i t e i n d e l i j k o o k d e (sport)

Een v e r b i n d i n g m e t

v i s s e r i j p r o f i j t k a n h e b b e n v a n w a t wij

K o o p m a n s p o l d e r zelf niet m a g v i s s e n het I J s s e i m e e r

zorgt d a t h e t w a t e r i n ­ en u i t d e K o o p ­

uitvinden."

m a n s p o l d e r g e l a t e n k a n w o r d e n . Een s c h u i f t u s s e n de t w e e w a t e r e n

kan

De k e n n i s die w o r d t o p g e d a a n in de

w o r d e n o p e n g e z e t of g e s l o t e n . V i s s e n

Koopmanspolder

k u n n e n via een v i s v r i e n d e l i j k e

buis­

k e n e n in d e t o e k o m s t g e b r u i k e n voor

vijzel, o n t w o r p e n d o o r Fish Flow i n n o ­

a n d e r e p r o j e c t e n . Van E k : " W e h e b b e n

v a t i o n s , het g e b i e d in z w e m m e n

a l gezien d a t het w e r k t , het is a l l e e n

en

willen

de

betrok­

v e r l a t e n . " H e t is een s o o r t Walibi voor

nog te vroeg o m uitspraken te doen

de vis", g r a p t Doef. "De v i s s e n w o r d e n

over

n a a r b u i t e n t o e g e s c h r o e f d . Ze k o m e n

k o m e n d j a a r n o g m e e r vis uit t e m a l e n

de

mate

waarin. I k

verwacht

Meer informatie over de koopmans­ polder is te vinden op: http://www.rijkswaterstaat.nl/ • f c ^ ^

zakeliļk/innovatie/innovatie^voo^

^gf

waterveiligheid/lopende.projec­ ten/achteroevers/index.aspx

De beschermde bittervoorn komt in grote aantallen voor in het ondiepe water van de polder.

visionair nr. 3 6 ­ j u n i 2015

19

beleid en politiek

Noorse kabeljauw door de keuring Op weg naar een duurzame visserij TEKST Eric Fūkke I L L U S T R A T I E S Janny B o s m a n en Eric Fokke

Het aantal visserij en dat door de Marine Stewardship Council (MSC) als duurzaam wordt beschouwd neemt mond j esmaat toe. N u zo'n tien procent van de wereldvangst, i n 2020 mogelij k t w i n t i g procent. Vij ftig procent ooit l i j k t het m a x i m u m . M e t v e r b a z i n g ziet een i n t e r n a t i o n a a l groepje j o u r n a ­

profitorganisatie die een keurmerk geeft aan d u u r z a a m

listen hoe de L o f o t e n s e visser Borge Iversen zijn

g e v a n g e n v i s s o o r t e n . N o o r s e k a b e l j a u w k r e e g in 2 0 1 0

lijn

b i n n e n h a a l t . "Aan b i j n a e l k e h a a k e e n vis," k l i n k t h e t m e t

h e t M S C ­ c e r t i f i c a a t . "De k r o o n o p e e n s u c c e s v e r h a a l , "

o n g e l o o f . I v e r s e n g r i j n s t en s l i n g e r t e e n f o r s e k a b e l j a u w

volgens Camiel Derichs, directeur Europa van M SC.

aan boord. Iversen vist op de V e s t f j o r d , het w a t e r dat de e i l a n d e n ­

Snel hersteld

g r o e p L o f o t e n v a n h e t N o o r s e v a s t e l a n d s c h e i d t . In m a a r t

Visser Iversen w e e t d a t

is h e t s k r e i ­ s e i z o e n in v o l l e g a n g . S k r e i , d a t is d e k a b e l ­

g e w e e s t . Door g r o o t s c h a l i g e z w a r t v i s s e r i j e n h e t o v e r ­

j a u w d i e in d e w i n t e r v a n d e B a r e n t s z z e e n a a r z u i d e l i j k e r w a t e r z w e m t o m zich voort te p l a n t e n , m e t de Lofoten als belangrijkste paaigronden. De

journalisten

Stewardship

zijn

Council

uitgenodigd (M SC), e e n

door

«ft

dl

Noorse skrei­vloot staat vooral uit ditionele sche

de

M arine

internationale

non­

het ook heel w a t

minder

is

Als je de kabeljauw rust gunt, kan de populatie snel herstellen.

b o o r d z e t t e n v a n k l e i n e vis o m p l a a t s t e m a k e n v o o r

v i s g e r e i . "Er z i j n o o k g e s l o t e n g e b i e d e n v o o r k u s t k a b e l -

w a a r d e v o l l e g r o t e v i s s e n s t o r t t e h e t s k r e i - b e s t a n d in d e

j a u w die pas open gaan als een groot percentage skrei

j a r e n t a c h t i g v o l l e d i g i n . De N o o r s e r e g e r i n g t r o f m a a t r e -

a a n w e z i g is. P r o e f v a n g s t e n v a n v o o r d e k e r s t d u i d e n o p

g e l e n , d i t in s a m e n w e r k i n g m e t R u s l a n d w a a r m e e

e e n t o e n a m e v a n 50 p r o c e n t v a n d e b i o m a s s a e n 6 5

kabeljauwbestand

in d e

Barentszzee

wordt

gedeeld.

"Eind j a r e n zeventig," zegt Iversen, "werden de d r a m a t i s c h v e r l a a g d . Wij

werkten

m e t vijf

het

quota

man

procent

meer

volwassen

kustkabeljauw

sinds

het

h e r s t e l p l a n v a n k r a c h t is. H e t l i j k t d u s t e w e r k e n . "

aan

b o o r d , m a a r v a n a f d a t m o m e n t g i n g ik a l l e e n v e r d e r . Er

Europees beleid

volgden heel wat magere jaren."

D a t l e i d t t o t e e n d i e p e z u c h t in h e t U r k e r k a n t o o r v a n

W e t e n s c h a p p e l i j k e r a a d v o o r q u o t a w e r d l e i d e n d , er k w a m

V i s s e r i j n i e u w s . d e visserijkrant voor N e d e r l a n d en België.

e e n s t r i k t v e r b o d o p h e t o v e r b o o r d z e t t e n v a n vis e n de

In N o o r w e g e n l u k t h e t w e l , in E u r o p a , w a a r e e n h e r s t e l -

zwartvisserij werd beteugeld. Vooral dat laatste viel niet

p l a n is v o o r d e k a b e l j a u w in d e N o o r d z e e , is n o g e e n

mee en tot 2006 werd jaarlijks mogelijk nog 100.000 ton

lange w e g te gaan.

kabeljauw gebracht.

illegaal

aan

land

"Nee, geen a f g u n s t , " z e g t h o o f d -

zou

r e d a c t e u r Gerrit H a k v o o r t . "Ik

Tegenwoordig

het o m een

verwaarloosbare

hoeveelheid gaan. Het s k r e i - b e s t a n d snel.

Toenmalig

Terwijl

discards

strikt

verboden

herstelde visserijmi-

n i s t e r H e l g a P e d e r s e n w e r d er in 2 0 0 9 d o o r h e t tuurfonds scheiden.

Wereldna-

voor De

quota

onder-

vorig jaar

zijn, heeft

de

zetten

van

EU het overboord bijvangst

Noorwegen

verplicht

b e n blij d a t h e t d e N o r e n m e e zit. H e t ligt hier g e w o o n m o e i lijker.

In

de

Europese

Unie

moet je m e t tig staten beleid maken,

Noorwegen

bepaalt

zelf. H e t g a a t zo s l e c h t n o g n i e t

gesteld.

in de N o o r d z e e . Ik lees hier in

gingen

naar recordhoogten, tot miljoen ton

in

een p e r s b e r i c h t v a n het B e l g i -

een

s c h e o n d e r z o e k s i n s t i t u u t ILVO

(voor

d a t d e k a b e l j a u w p o p u l a t i e in

N o o r w e g e n e n R u s l a n d s a m e n ) en 9 0 0 . 0 0 0 t o n d i t j a a r .

a c h t j a a r t i j d is v e r d r i e v o u d i g d . V a n 2 1 . 0 0 0 t o n in 2 0 0 6

Volgens zeebiologen zou k l i m a a t v e r a n d e r i n g de Noorse

n a a r 6 8 . 0 0 0 t o n in 2 0 1 4 . M a a r v o l g e n s w e t e n s c h a p p e r s

kabeljauw ook nog eens een handje helpen.

z o u er e e n b i o l o g i s c h m i n i m u m v a n 1 5 0 . 0 0 0 t o n n o d i g z i j n . Ik b e t w i j f e l d a t . H e t is m e e r d a n d e r t i g j a a r g e l e d e n d a t h e t

Werkend herstelplan De M S C e c h t e r , v o n d

de visserij

N o o r d z e e k a b e l j a u w b e s t a n d o p d a t n i v e a u z a t . Dan z i t t e n nog niet

duurzaam

w e nu n o g m a a r o p d e h e l f t . H e t h e r s t e l p l a n l e i d t o n d e r

genoeg. " M e t de kustkabeljauw," zegt Derichs, "gaat het

m e e r t o t g e s l o t e n g e b i e d e n , d a t h i n d e r t o n z e platvisvloot

e e n s t u k m i n d e r . D a t is k a b e l j a u w d i e l o k a a l v o o r d e k u s t

t e r w i j l we record veel s c h o l h e b b e n . Het g a a t v a a k

v o o r k o m t en bijvangst w o r d t op het m o m e n t

de

g e b i e d e n w a a r a m p e r k a b e l j a u w t u s s e n de s c h o l zit. K a b e l -

k a b e l j a u w uit de Barentszzee zuidelijker voor de Noorse

j a u w is a l l e s b e p a l e n d g e w o r d e n o p de Noordzee. Beleid is

k u s t v e r s c h i j n t . Pas t o e n in 2 0 1 0 e e n h e r s t e l p l a n v o o r d e

leuk, m a a r een zee is geen a q u a r i u m . De n a t u u r is o n g r i j p -

k u s t k a b e l j a u w van kracht w e r d , kon de Noorse k a b e l -

baar, de N o o r d z e e v e r a n d e r t , of j e nu p l a n n e n m a a k t of niet."

dat

om

j a u w v i s s e r i j gecertificeerd w o r d e n . W a n t het gaat ons niet alleen o m de t o e s t a n d van een v i s b e s t a n d op zich,

Verbod op discards

maar ook o m

Terug op

het e f f e c t van een visserij

op

andere

de

boot van

Iversen

zegt

Derichs:

"Terwijl

s o o r t e n e n de i m p a c t o p h a b i t a t s e n e c o s y s t e m e n . "

d i s c a r d s in N o o r w e g e n s t r i k t v e r b o d e n z i j n , h e e f t d e EU

Tor B j ö r k l u n d L a r s e n v a n d e N o o r s e V i s s e r s b o n d , z e g t

het overboord

d a t voor het b e s c h e r m e n van k u s t k a b e l j a u w o n d e r meer

Noordzee-kabeljauw

b e p e r k i n g e n zijn ingevoerd op de grootte van s c h e p e n en

g e z e t , o m d a t d i e b i j v a n g s t is in a n d e r e v i s s e r i j e n .

zetten van

bijvangst

wordt,

veelal

vereist dood,

gemaakt. overboord »

visionair nr. 3 6 - j u n i 2015

onderzoek en beheer

D a a r o m h e r s t e l t h e t b e s t a n d m i n d e r s n e l . In N o o r w e g e n

"De t o e s t a n d in d e o c e a n e n is o o k z o r g e l i j k , "

w o r d t alle vangst, ook bijvangst, geteld. Als het q u o t u m

D e r i c h s . " 3 0 P r o c e n t v a n d e v i s b e s t a n d e n o p d e w e r e l d is

v o o r e e n s o o r t is v o l g e v i s t , d a n s l u i t n i e t a l l e e n g e r i c h t e

volgens d e VN overbevist of i n g e s t o r t en 60 p r o c e n t w o r d t

visserij, maar ook visserijen waarin deze soort

m a x i m a a l b e v i s t . De h o g e s t a n d a a r d d i e w i j

wordt

m a a k t dat de t o e n a m e van het a a n t a l

b i j g e v a n g e n . D a t l e i d t t o t v e e l g r o t e r e s e l e c t i v i t e i t en d u s

beaamt

hanteren

MSC-visserijen

minder bijvangst."

a f n e e m t . Die e e r s t e 10 p r o c e n t w a s d e c r è m e d e la c r è m e

V a k b o n d s m a n B j ö r k l u n d Larsen zegt d a t het de Noorse

van het visserijbeheer, het laag hangende fruit. Landen

b o n d i n d e r t i j d z w a a r v i e l o m in t e s t e m m e n m e t d e i n g r i j -

als

pende m a a t r e g e l e n o m de skrei te r e d d e n . "Die d r a m a -

v i s s e r i j , C a n a d a en I J s l a n d v o e r e n d e l i j s t a a n . V i s s e r i j e n

Noorwegen,

m e t een 70

procent

gecertificeerde

t i s c h l a g e q u o t a is n i e t e e n v e r h a a l w a a r m e e j e g r a a g

die nu gecertificeerd willen w o r d e n , hebben al snel een

naar je leden s t a p t . Je hoort voor je vissers op te k o m e n

traject van twee tot v i j f j a a r nodig o m verbetering door te

e n l a g e q u o t a en g e s l o t e n g e b i e d e n p a s s e n d a a r m o e i l i j k

v o e r e n . Onze s t a n d a a r d

bij." " M a a r , " z e g t v i s s e r I v e r s e n , " w e p l u k k e n er n u w e l d e

schrijdend inzicht steeds verder aangescherpt."

wordt

bovendien

door

voort-

v r u c h t e n v a n . " D e r i c h s k i j k t t e v r e d e n o p z i j n m o b i e l t j e . "Ik

D e s o n d a n k s is o p r e l a t i e f k o r t e t e r m i j n e e n a a n t a l g r o t e

lees d a t e e n z a l m v i s s e r i j in K a m c h a t k a o o k h e t M S C -

v i s s e r i j e n b i n n e n bereik, zegt Derichs. "De P e r u a a n s e a n s j o v i s - v i s s e r i j is e n o r m m e t d r i e t o t z e s m i l j o e n t o n v i s

t r a j e c t in w i l . "

j a a r l i j k s . Die v i s s e r i j h e e f t in 2 0 0 8 l a t e n w e t e n d e M S C -

Gedragscode

a m b i t ie t e h e b b e n . D a n z o u d e n w e d i r e c t a l o p 16 p r o c e n t

De MSC w e r d in 1997 o p g e r i c h t en in 2 0 0 0 w e r d d e e e r s t e

v a n d e w e r e l d w i j d e v a n g s t z i t t e n . Z e z i j n er n o g n i e t ,

visserij g e c e r t i f i c e e r d . De g e d r a g s c o d e voor v e r a n t w o o r d e

m a a r w e l o n d e r w e g . In W e s t - A f r i k a is d e M a r o k k a a n s e

visvangst v a n d e V o e d s e l - en L a n d b o u w o r g a n i s a t i e v a n d e

s a r d i e n - v i s s e r i j e e n g r o t e , m e t e e n m i l j o e n t o n . Die w i l

Verenigde N a t i e s (FAO) is d e pijler o n d e r het M S C - c e r t i f i c a a t .

binnen

W e r e l d w i j d w o r d t j a a r l i j k s zo'n 9 0 m i l j o e n t o n w i l d e vis

R u s l a n d h e e f t e e n a a n t a l g r o o t s c h a l i g e v i s s e r i j e n d i e in

18 m a a n d e n

aan het

MSC-traject

beginnen.

gevangen. M o m e n t e e l is zo'n 10 p r o c e n t d a a r v a n M S C -

2 0 1 7 in b e h a n d e l i n g g e n o m e n w i l l e n w o r d e n . Ook b i n n e n

g e c e r t i f i c e e r d (7,8 m i l j o e n ton) of o n d e r b e o o r d e l i n g . De MSC

de tonijn-visserij zijn uitgesproken a m b i t i e s en gaat het

h o o p t in 2 0 2 0 o p 20 p r o c e n t t e k o m e n . Dat lijkt niet e r g veel.

o m enorme hoeveelheden."

II I

I II Į , , , ^ *

4

s\

ñ

\ \

I

r

v \

Aan bijna elke haak zit een vis

visionair nr. 38 ­ juni 2Ū15

Een w e r e l d w i j d e 1 0 0 p r o c e n t d u u r z a m e v i s s e r i j is e e n

g o e d in w a t er in h e t w a t e r g e b e u r t . Ook zij z o u d e n m e t

u t o p i e , z e g t D e r i c h s . "De h e l f t v a n d e v i s s e r i j e n is m i n of

een

m e e r g o e d g e o r g a n i s e e r d . Die a n d e r e h e l f t b e s t a a t u i t

w e r k e n . A l s j e e e n s c h i p f i n a n c i e r t , w i l j e w e l w e t e n of h e t

h e l e k l e i n e o r g a n i s a t i e s of i n d i v i d u e l e v i s s e r s . De m a n in

geld t e r u g k o m t . Zekerheid krijg je nooit, maar met d u u r -

onafhankelijke

standaard

zoals

MSC

moeten

e e n k a n o d i e i e d e r e d a g e e n p a a r kilo vis v a n g t , is m o e i -

z a m e v i s s e r i j is d e w a a r s c h i j n l i j k h e i d d a t h e t g e l d o o i t

l i j k t e b e r e i k e n , m a a r d a a r z i j n er w e l h é é l v e e l v a n . We

t e r u g k o m t w e l groter. G r e e n p e a c e

z o u d e n z o a l s h e t er nu v o o r s t a a t o p t e r m i j n m o g e l i j k 5 0

s u c c e s aan de bel g e t r o k k e n t o e n een Chinees v i s s e r i j bedrijf

p r o c e n t M S C - g e c e r t i f i c e e r d e vis k u n n e n b e r e i k e n . "

geld

wilde

ophalen

om

op

heeft recent

met

grootoogtonijn

te

vissen. Om investeerders te t r e k k e n schreef het bedrijf

Economische noodzaak

d a t die visserij niet gereguleerd w a s en dat het d u s zoveel

D e r i c h s b l i j f t o p t i m i s t i s c h . " A l s i k e r g e e n g e l o o f in h a d , z o u

k o n v a n g e n a l s h e t w i l d e . Na i n t e r v e n t i e v a n G r e e n p e a c e

ik d i t w e r k níet d o e n . A l s j e v i s b e s t a n d e n m e t r u s t l a a t ,

z e t t e d e D e u t s c h e B a n k d e b e u r s g a n g s t i l . M a a r zo g a a n

k u n n e n ze s n e l h e r s t e l l e n . K i j k n a a r de N o o r s e s k r e i en

n a t u u r l i j k w e l m e e r b e d r i j v e n d e m a r k t op."

o n z e e i g e n N o o r d z e e - s c h o l : b e i d e s u c c e s v e r h a l e n . D a t is

" W e r e l d w i j d is de c a p a c i t e i t o m v i s s e n t e v a n g e n g r o t e r d a n

p r i m a i r de v e r d i e n s t e v a n de o v e r h e i d e n s e c t o r zelf, zij

d e c a p a c i t e i t v a n v i s s e n o m t e r e p r o d u c e r e n . Dus w a a r o m

nemen

MSOcertificatie

zou j e d a n als b a n k n o g s c h e p e n f i n a n c i e r e n ? In l a n d e n als

w e r k t als een katalysator. Het gaat helaas niet overal zoals

N o o r w e g e n , A l a s k a en IJsland v a r e n v e e l o u d e s c h e p e n ,

in N o o r w e g e n . Voor de w a t e r e n r o n d N e w F o u n d l a n d d i e

m a a r ze v a n g e n m e e r d a n v o l d o e n d e voor een g e z o n d e

ook rijk aan k a b e l j a u w w a r e n , geldt sinds 1992 een m o r a -

b e d r i j f s v o e r i n g , d a n k z i j g o e d b e h e e r en v o l d o e n d e vis."

de

moeilijke

besluiten.

Maar

t o r i u m en d a a r is h e t b e s t a n d n o g n i e t t e r u g . " D u u r z a m e v i s s e r i j is e e n e c o n o m i s c h e n o o d z a a k , z e g t

Om zijn i n m i d d e l s veelal zeezieke g a s t e n te s p a r e n , heeft

D e r i c h s . "Toen het s k r e i - b e s t a n d

visser

instortte hadden

de

m e n s e n langs de Noorse kust moeilijke j a r e n . Visserijen gaan ook gepaard met grote investeringen, dus

grote

financiële gevolgen als b e s t a n d e n i n s t o r t e n . Banken die

iversen voor v a n d a a g

n i e t zo

heel veel

lijnen

u i t g e z e t . Toch z i t z i j n r u i m b e h o o r l i j k v o l a l s h e t v r o e g e r d a n n o r m a a l w e e r r i c h t i n g h a v e n g a a t . "We h e b b e n n i e t veel te klagen tegenwoordig," grijnst hij.

Q

v i s s c h e p e n financieren s c h a t t e n niet noodzakelijkerwijs

MSC producten

Een MSC-gecertificeerde visserij is één ding, een MSCgelabeld product is w a t anders. Een visproduct met een MSC-keurmerk is w a t de consument in de winkel aantreft en het moment waarop een bewuste keuze gemaakt kan worden. Niet iedere producent of supermarkt w i l een MSC-label, dat de traceerbaarheid van de vis garandeert. Bijvoorbeeld om het aanbod niet te beperken op het moment dat onvoldoende vis uit een MSC-visserij voor handen is, een uitstapje naar vis uit minder verantwoorde visserijen blijft dan mogelijk. Bovendien zijn aan het MSC-label ook kosten verbonden. Neemt niet w e g dat het MSC-label goed in de lift zit. Steeds meer winkelketens willen

alleen

nog

maar

duurzaam gevangen vis verkopen en dat verhoogt de druk op producenten om aan de MSC-eisen te voldoen. Duitsers zijn koplopers met maar liefst 3.501 producten m e t e e n MSC-keurmerk. Nederland is tweede met 1.310 producten. Het Verenigd Koninkrijk doet het goed en Frankrijk en Spanje zetten een spurt in. Gek genoeg doet een MSC-label de Noorse consument, het land in Europa met de grootste MSC-gecertificeerde vangst, weinig. In Azië valt nog een wereld te winnen, maar in 2013 kwamen de eerste MSC-producten in de Chinese schappen en dat zou een succes zijn. De skrei-visserij kent nauwelijks tot geen discards. GECERTIFICEERD DUURZAME VISSERIJ

Z

^

f

MSC www.rnsc.org/nl Nv

J v

y

^

De vis in historisch perspectief

Schrijvers over vissen

1

TEKST Frans Collignon I L L U S T R A T I E S Archief Koninklijke Bibliotheek en Janny B o s m a n »

Vis speelt door alle t i j d e n heen een grote r o l i n de wereldliteratuur. De onlangs overleden Duitse schrijver G ü n t h e r Grass voerde i n een v a n z i j n boeken een b o t op die terecht moest staan o m d a t h i j de m a n n e n v a n de wereld v a n advies diende o m onder de d r u k v a n de heerschappij door v r o u w e n u i t te k o m e n (Der Butt).

­. JL~İ,

ij^^^H

* v •f'ŵwţ­i),, ,

T '3»?

­,

AtwlBttt

H ^ H E

BBEBf Het visboeck telt ruim 800 bladzijden

Een a n d e r zeer s p r e k e n d v o o r b e e l d is The old man

and

behoorlijk

kapot

is g e l e z e n , is t e b e w o n d e r e n

in d e

the sea v a n d e A m e r i k a a n E r n e s t H e m m i n g w a y , e e n b o e k

K o n i n k l i j k e B i b l i o t h e e k t e Den H a a g . H e t is d e o u d s t e

d a t h e m in 1 9 5 4 d e N o b e l p r i j s v o o r d e l i t e r a t u u r o p l e ­

beschrijving van het Nederlandse visbestand. Coenen

verde. I n het boek gaat een oude visser de strijd a a n m e t

introduceert zichzelf en het boek op rijm:

e e n m a r l i j n e n w a t l a t e r m e t h a a i e n . Er z i j n n a t u u r l i j k n o g v e e l m e e r v o o r b e e l d e n in d e w e r e l d v a n d e b o e k e n ,

Ik heb 't geschreven

w a n t d e v i s is o n d e r d e e l v a n h e t d a g e l i j k s e l e v e n e n

Over de meeste

d a a r m e e d u s o o k v a n d e l i t e r a t u u r . D a t is in d e z e e r g r i j z e

Die onze vi ssers

o u d h e i d a l g e b l e k e n . E e n v a n d e e e r s t e t e k s t e n in w a t

En di e gegeten

h e t N e d e r l a n d s g e n o e m d k a n w o r d e n , is v a n r o n d h e t

Voorts

jaar 8 0 0 ­ meer d a n 1 200 jaar oud d u s . Het gaat o v e r e e n

En ook van ander

vis (visch) d i e h a l f d o o d

gehoord.

in h e t w a t e r d r i j f t e n d i e o p

en gemaakt

naar mi jn si mpel

van onze vi ssen di e wi j hebben i n dagel i jks worden

verstand Holland,

aan het vangen iz jn

te allen it jden.

mede van oneetbare iv ssen

per

bu i tenlandse iv ssen,

soort waar i k van heb

wonderbaarlijke wijze geneest.

Oudste beschrijving

Coenen

Een o p v a l l e n d b o e k is e e n z e s t i e n d e ­ e e u w s h a n d s c h r i f t

vissige v o o r w e r p e n . Hij h a d b i j v o o r b e e l d een gedroogd

was naast

handelaar

ook verzamelaar

van

van Adriaen Coenen ( 1 5 1 4 ­ 1 587) van ruim 8 0 0 pagina's.

zwaard van een zwaardvis d a t bijna een meter lang was.

De s c h r i j v e r is g e b o r e n in S c h e v e n i n g e n

en w a s een

A d r i a e n C o e n e n z e t t e o o k v i s s e n o p d i e hij w e l e e n s

van het boek, dat

w e g g a f . De m e n s e n v o n d e n h e t d a n k e n n e l i j k l e u k d e z e

handelaar

visionair nr. 3 6 ­ j u n i

2015

in v i s . E e n e x e m p l a a r

Dit g e d i c h t g a a t over d e h a r i n g k o n i n g , d a t is e e n g e h e i m z i n n i g d i e r d i e d e h a r i n g d e w e g w i j s t in zee. Als j e d e z e k o n i n g v a n g t , is d a t e e n z e k e r e v o o r b o d e v o o r e e n g e w e l -

tut,

d i g e h a r i n g v a n g s t . De k o n i n g is n i e t a l l e e n v e e l g r o t e r en

c

r o n d e r d a n e e n h a r i n g (zijn s c h u b b e n z i j n a l g r o t e r d a n e e n h a r i n g ) , m a a r hij h e e f t o o k e e n k r o o n t j e o p z i j n k o p , a l d u s d e s c h r i j v e r . Tot o p d e d a g v a n v a n d a a g is er o n d e r d e s k u n d i g e n d i s c u s s i e o v e r d e v r a a g w e l k e vis h i e r w o r d t b e s c h r e v e n d o o r A d r i a e n C o e n e n . Is h e t d e r i e m v i s , d e m u l . d e d r a a k v i s . d e rode poon? Men w e e t het niet. Alleen

De spiegelvis zoals getekend door Adriaen Coenen

de Dikke Van Dale w e e t het zeker en s c h r i j f t z o n d e r te v e r b l i k k e n of t e v e r b l o z e n : Haringkoning:

h a n g e n . In z i j n b o e k w o r d e n in de p r o l o o g e e r s t d e m e e s t

(Regalecus

e x o t i s c h e w e z e n s b e s c h r e v e n , d u s o o k d e m e n s . Een v a n

En zo l e e f t d e g e s c h i e d e n i s v o o r t .

mensensoorten

d i e hij b e s c h r i j f t

is d e

aan

het

van de familie

men

de bijzondere

vaak

beenvis

uitgedroogde k a r k a s s e n m e t vel aan de k a m e r l a m p te

hoofd

van

der lintvissen,

haringscholen

die aantreft

glesne). Ö

t e g e n v o e t e r . D a t is in z i j n g e v a l n i e t i e m a n d d i e a a n d e andere kant van de wereld leeft, maar i e m a n d die een van zijn extreem grote voeten boven zijn hoofd h o u d t ter De bot komt in veel boeken voor als verteller.

b e s c h e r m i n g t e g e n de zon.

Spiegelvis Een v a n d e v i s s e n d i e C o e n e n t e k e n t e n b e s c h r i j f t is d e s p i e g e l v i s , d i e zo w e r d g e n o e m d v a n w e g e d e z w a r t e v l e k 'als e e n s p i e g e l ' a a n w e e r s z i j d e v a n z i j n lijf. N u k e n n e n w e d i t d i e r o n d e r d e n a a m zonnevis.

Volgens

Coenen

k w a m d e z e vis n i e t a l t e v e e l v o o r in o n z e k u s t w a t e r e n o m d a t h e t d i e r s l e c h t s af en t o e w e r d g e v a n g e n d o o r S c h e v e n i n g s e v i s s e r s . D a t h a d hij n i e t v e r k e e r d g e z i e n , m a a r v a k e r g i n g z i j n f a n t a s i e w e l m e t h e m a a n d e h a a l in beschrijvingen die nu

nog een g l i m l a c h

tevoorschijn

toveren. Een v o o r b e e l d is d e boomgans,

e e n d i e r d a t in d e b o m e n

g r o e i t e n v o o r a l g e p e k e l d e e n l e k k e r n i j is. Daar s t a a t d a n weer tegenover d a t Coenen b r o o d n u c h t e r o v e r d e z e e m e e r m i n m e l d t d a t hij n o g g e e n m e n s k a n v i n d e n " d i e ze m e t e i g e n o g e n h e e f t g e z i e n t o t o p d e d a g v a n 1579". En d a a r n a o o k n i e t , zo w e t e n w e i n m i d d e l s .

Haringkoning H e t is v e r l e i d e l i j k o m m e e r u i t d i t b o e k t e c i t e r e n , w a n t de verhalen zijn s p a n n e n d en op zijn m i n s t o p z i e n b a rend. Daarom

nog een

klein

stukje

over de

haringkoning.

Coenen s c h r e e f een kort r a a d s e l a c h t i g g e d i c h t j e , w a a r i n de l a a t s t e t w e e regels v e r w i j z e n naar de vissers die op ' z e e z i j n gebleven'. Hij is koning Die almaar Maar

van een grote doorgaat,

toch heeft

Hij heeft

híj geen burcht

aan de hemel

Het is geen heiden Niettemin

macht

bij dag en

nacht of

kasteel

en de hel geen

en geen christen,

deel wat ik u raad

is hij toch op de hele wereld

Alle mensen

wensen

Naar hem hebben Wij christenen

velen een

laten

Waar hun vrouw

hem dood of

maat

verlangen

voor hem menig

en kinderen

iedereens

gevangen man

om treuren

dan

visionair nr. 3 6 - j u n i 2015

onderzoek en beheer

Negen vragen over

pijn bij vissen TEKST Arno ran't Hoog I L L U S T R A T I E S Blikonderwater, Janny B o s m a n , Igor Chaikũvskìy, Sportvisserij N ederland en Wikipedia

Door de maatschappelij ke wens o m consumptievis diervriendelij ker te doden, b l i jf t het onderwerp ' p i j n bij vissen' voor discussie zorgen. Vooral de vraag of vissen k u n n e n lij den staat daarbij centraal. Op grond van de meest recente literatuur daarom negen vragen é n antwoorden over p i j n bij vissen. Pijn is v o o r v e l e n zo a l l e d a a g s e n b e g r i j p e l i j k , d a t w e o n s zelden meer realiseren hoe pijn 'werkt', of w a t de w e t e n ­ s c h a p leert over de n e u r o l o g i s c h e en

Hoe vertaalt het brein zulk e kels in pijn?

schadelijk e

k pri ­

psychologische

k a n t v a n m e n s e l i j k e p i j n . Die b a s i s k e n n i s is n u t t i g a l s

Uit o n d e r z o e k

u i t g a n g s p u n t , w a n t h e t is e e n g r o t e s t a p v a n d e e i g e n

d u i d e l i j k g e w o r d e n d a t bij d e g e w a a r w o r d i n g v a n d i e

met hersenscans

bij p r o e f p e r s o n e n

is

ervaring naar de v r a a g of vissen pijn ervaren, een onder­

signalen en b e w u s t e p i j n b e l e v i n g veel h e r s e n d e l e n een

w e r p d a t meer en m e e r a a n d a c h t krijgt. Enig e l e m e n t a i r

rol s p e l e n : d e n e o c o r t e x , h e r s e n s t a m e n a l l e r l e i t u s s e n ­

g e r e e d s c h a p is h a n d i g o m e e n s t a n d p u n t t e b e p a l e n , o o k

gelegen

omdat

gelegen t h a l a m u s dient als s c h a k e l s t a t i o n . Het 'netwerk'

onderzoekers

tot

uiteenlopende

conclusies

gebieden, waarbij

de c e n t r a a l

in h e t

brein

v a n h e r s e n g e b i e d e n d a t b e t r o k k e n is bij d e v e r w e r k i n g

komen.

van schadelijke signalen wordt d a a r o m

ledereen heeft weieens pijn, maar wat er dan eigenlijk in lichaam en brein?

gebeurt

ook w e l met

'pijnmatrix' aangeduid. De v e r t a l i n g v a n s i g n a l e n t o t b e w u s t e p i j n b e l e v i n g w o r d t sterk

beïnvloed

door

iemands

persoonlijkheid,

erva­

In o n z e h u i d , m a a r o o k in s p i e r e n , b o t t e n e n i n t e r n e o r g a n e n , z i t t e n z o g e n a a m d e n o c i c e p t o r e n . Deze z e n u w ­ uiteinden kunnen schadelijke prikkels opvangen, varië­ r e n d v a n c h e m i s c h e s t o f f e n , h i t t e of s c h a d e l i j k e d r u k t o t w r i j v i n g e n d o o r s n i j d i n g . H e t is h e t n e u r o l o g i s c h e g e r e e d ­ schap w a a r m e e we lichamelijke schade en gevaarlijke situaties w a a r n e m e n . Het bijzondere van die receptoren is d a t z e s i g n a l e n a l l e e n d o o r g e v e n a l s ze b o v e n e e n d r e m p e l w a a r d e u i t k o m e n : e e n m i l d e a a n r a k i n g z e t ze b i j v o o r b e e l d n i e t in w e r k i n g , e e n h a r d e d r e u n w e l . Een a n d e r e

bijzonderheid

einden

uiteenlopende

zeer

is d a t d e z e l f d e soorten

zenuwuit­

prikkels

kunnen

o p v a n g e n . N e e m e e n k l e i n s n i j w o n d j e in j e v i n g e r t i j d e n s h e t b e r e i d e n v a n e e n m a a l t i j d . H e t w o n d j e z e l f is p i j n l i j k door de schade aan de huid, maar het sap van een hete rode peper prikt e c h t veel g e m e n e r en ook w a r m w a t e r m e t z e e p v o e l t n i e t p r e t t i g . De n o c i c e p t o r e n v a n g e n d e z e p r i k k e l s o p e n z e t t e n z e n u w i m p u l s e n in g a n g , h e t e l e k ­ trische

signaal

gaat

via

het

ruggenmerg

naar

de

h e r s e n e n , w a a r h e t b r e i n ze i n t e r p r e t e e r t e n v a n b e t e ­ kenis voorziet.

visionair nr. 36 ­ juni 2Ũ15

Het diervriendelijker doden van consumptievis houdt de discussie over het onderwerp pijn bij vissen gaande.

ringen,

herinneringen,

verwachtingen

en

emotionele

t o e s t a n d . Stress van een slagveld kan de p i j n b e l e v i n g v a n e e n g e w o n d e m i l i t a i r b i j v o o r b e e l d o n d e r d r u k k e n . De

MIDDEN HERSENEN

v e r t a l i n g v a n s c h a d e l i j k e p r i k k e l s in e e n p i j n g e v o e l is g e e n l i n e a i r p r o c e s , w a a r b i j in e e n e n k e l h e r s e n g e b i e d de 'interpretatie' p l a a t s v i n d t . Tussen p r i k k e l d e t e c t i e en h e t ' g e v o e l ' of d e e m o t i o n e l e b e l e v i n g z i t t e n bij m e n s e n vele s c h a k e l s . Het laat ook zien d a t n o c i c e p t i e

-het

w a a r n e m e n van s c h a d e l i j k e p r i k k e l s - en p i j n p e r c e p t i e twee verschillende processen zijn.

VOORHERSENEN

ACHTERHERSENEN

vissen (kabeljauw) optische kwab grote hersenen reukkwab^

kleine hersenen

JÏ^J*

oogzenuw^ hypofyse amfibieën (kikvors)

Kunnen teren?

vissen

schadelijke

prikkels

optische kwab

detec-

grote hersenen

Vanuit evolutionair o o g p u n t bekeken zou het b u i t e n g e -

oogzenuw

w o o n v r e e m d z i j n a l s v i s s e n g e e n n a d e l i g e p r i k k e l s of r e g e l r e c h t e s c h a d e a a n lijf en v i n n e n z o u d e n

kunnen

d e t e c t e r e n . Het w a s vooral een gebrek aan w e t e n s c h a p p e l i j k e b e l a n g s t e l l i n g d i e e r v o o r z o r g d e d a t p a s in 2 0 0 2

kleine hersenen

reptielen (alligator) grote hersenen

nociceptoren h e b b e n . Inmiddels zijn zulke zenuwvezels Dat

de

signalen

van

nociceptoren

het

optische kwab kleine hersenen

f t oogzenuw

klassen

bij m e e r b e e n v i s s e n a a n g e t r o f f e n .

verlengde merg hypofyse

reukkwab

e n 2 0 0 3 d e e e r s t e a a n w i j z i n g e n w e r d e n g e v o n d e n . Toen bleek uit o n d e r z o e k d a t forellen v e r s c h i l l e n d e

** *-T verlengde merg

zoogdieren (spitsmuis) grote h e r s e n e r i ^

verlengde merg hypofyse kleine hersenen

vissenbrein

b e r e i k e n is o o k a a n g e t o o n d : o n d e r z o e k e r s z i e n v e r a n d e r i n g e n in d e h e r s e n a c t i v i t e i t v a n v i s s e n n a s c h a d e a a n

verlengde merg

d e h u i d . H e t b e s t a a n v a n n o c i c e p t i e bij v i s s e n is d a a r m e e g e e n w e t e n s c h a p p e l i j k d i s c u s s i e o n d e r w e r p meer.

Als vissen op schadelijke voelen ze dan ook pijn?

prikkels

zoogdieren (paard)

reageren,

S o m m i g e n z i e n in d e v o n d s t v a n h e t v e r m o g e n t o t n o c i ceptie s l u i t e n d bewijs dat vissen pijn kunnen voelen.

grote hersenen kleine hersenen

reukkwab oogzenuw

hypofyse

verlengde merg

M a a r d a t is n i e t zo o m d a t n o c i c e p t i e m a a r e e n los s t u k j e is u i t e e n f o r s e p u z z e l . P i j n g e d r a g k a n o o k z o n d e r p i j n g e v o e l b e s t a a n , z o a l s e e n m e n s in e e n r e f l e x z i j n h a n d t e r u g t r e k t a l s ie z i j n v i n g e r b r a n d t . H e t w e t e n s c h a p p e l i j k e d e b a t over p i j n bij v i s s e n g a a t d e v o o r b i j e v i j f t i e n j a a r v o o r a l over de v r a a g w a t het v i s s e n b r e i n 'doet' m e t

De hersenen van vissen zijn niette vergelijken met die van zoogdieren, laat staan van mensen.

d e z e p r i k k e l s . R e s u l t e e r t h e t in r e f l e x e n en v e r m i j d i n g s g e d r a g o m n i e u w e s c h a d e t e v o o r k o m e n , of l e v e r t h e t bewuste pijnbeleving en lijden? Die o g e n s c h i j n l i j k

simpele

vraag

is a a n l e i d i n g

Karpers beschadigen hun bek bij het eten van scherpe mossels, maar lijken daar geen lastvan te ondervinden.

voor

m e n i n g s v e r s c h i l l e n t u s s e n o n d e r z o e k e r s . Er is o o k v e e l r u i m t e v o o r d i s c u s s i e o m d a t m e n s e n - a n d e r s d a n bij soortgenoten-

van

vissen

geen

antwoorden

kunnen

k r i j g e n a l s zij h e n a l v r a g e n z o u d e n s t e l l e n c m i e t s t e weten

te

komen

aangewezen

op

over

innerlijke

vergelijkende

e r v a r i n g e n . We

zijn

hersenwetenschap

g e d r a g s o b s e r v a t i e s . Los d a a r v a n

z i j n er

nog

en

andere

i n g e w i k k e l d e v r a g e n , b i j v o o r b e e l d over het v e r s c h i j n s e l b e w u s t z i j n , e e n f e n o m e e n d a t z e l f s bij d e m e n s d o o r d e w e t e n s c h a p nog niet goed begrepen w o r d t .

Hebben

vissen

het brein om pijn te

ervaren?

Er z i j n v e e l w e t e n s c h a p p e r s d i e o p b a s i s v a n v e r s c h i l l e n in h e r s e n s t r u c t u r e n t u s s e n vis e n z o o g d i e r b e t o g e n d a t p i j n b e l e v i n g bij v i s s e n o n m o g e l i j k is. B e w u s t e p i j n e r -

»

visionair nr. 3 6 - j u n i 2015

27

onderzoek en beheer

v a r i n g e n z i j n bij d e m e n s n a m e l i j k in h o g e m a t e a f h a n k e ­

kaanse zonnebaarzen

lijk v a n d e n e o c o r t e x en zo'n s t r u c t u u r o n t b r e e k t

e e r d e r j a c h t s u c c e s m e t s o o r t g e n o t e n o n t h o u d e n en d i e

v i s s e n . J e z o u d a t s t a n d p u n t in e e n m e t a f o o r

bij

kunnen

s a m e n v a t t e n : een karper heeft geen vleugels, en kan dus

h e e f t l a t e n zien d a t

individuen

i n f o r m a t i e g e b r u i k e n bij h e t k i e z e n of v e r m i j d e n v a n p a r t ­ n e r s bij e e n n i e u w e z o e k t o c h t n a a r v o e d s e l .

echt niet vliegen.

Een vis l e e r t o o k s n e l het d e e l v a n h e t a q u a r i u m

A n d e r e onderzoekers stellen dat het niet gaat o m gelijk­

v e r m i j d e n w a a r hij r i s i c o o p e e n e l e k t r i s c h e s c h o k l o o p t .

te

aanwezigheid

Die e r v a r i n g en v e r w e r k i n g in e e n m e n t a l e k a a r t v a n d e

v a n f u n c t i o n e l e c i r c u i t s in e e n v i s s e n b r e i n , d i e s c h a d e ­

o m g e v i n g g a a n v e r d e r d a n e e n reflex of c o n d i t i o n e r i n g ; er

l i j k e p r i k k e l s v e r w e r k e n op e e n m a n i e r d i e l i j k t op de

z i j n n a a s t de h e r s e n s t a m o o k h o g e r e h e r s e n d e l e n

pijnmatrix

betrokken.

vormige h e r s e n s t r u c t u r e n , maar o m de

in e e n z o o g d î e r b r e i n . In d e v o r m v a n

een

bij

m e t a f o o r : o o k a l h e e f t e e n p i n g u ï n g e e n v i n n e n , hij k a n

Deze v o o r b e e l d e n w o r d e n s o m s a a n g e h a a l d a l s b e w i j s

zich toch p r i m a onder water v o o r t b e w e g e n .

v o o r b e w u s t e p i j n b e l e v i n g of b e w u s t e ' a f w e g i n g e n ' d i e e e n onder­

vis z o u m a k e n . Die a a n n a m e v o l g t e c h t e r n i e t u i t d e o b s e r ­

zoek aan vogels, een diergroep die ook geen neocortex

vaties, w a n t ook zonder b e w u s t z i j n kan c o m p l e x leerge­

heeft o n t w i k k e l d . Vogels hebben een alternatieve brein­

d r a g b e s t a a n . Zelfs met goed opgezette g e d r a g s e x p e r i ­

structuur

(Wulst) die

m e n t e n zijn er n o g a l t e r n a t i e v e i n t e r p r e t a t i e s m o g e l i j k .

complexe

cognitieve

Sommigen verwijzen daarbij naar neurologisch

bij s o m m i g e functies

vogelsoorten

zorgt:

sociale

voor

vaardig­

h e d e n , r u i m t e l i j k e p l a n n i n g en een groot leervermogen.

Is het wel reëel om over 'de vis'te

Vissen leren van schadelijk e een aanwijzing voor bewuste

Van de 20.000 tot 30.000 soorten

k pri k els, is dat pijnervaring?

praten?

b e e n v i s s e n z i j n er

s l e c h t s e e n p a a r o n d e r z o c h t , d u s h e t is o p p a s s e n m e t g e n e r a l i s e r e n v a n o b s e r v a t i e s . De r e a c t i e v a n e e n f o r e l

Gedragsonderzoek aan vissen heeft de afgelopen jaren

o p s c h a d e l i j k e p r i k k e l s in h e t l a b o r a t o r i u m h o e f t n i e t

grote vorderingen g e m a a k t . Vissen blijken veel flexibeler

m o d e l te s t a a n voor alle andere vissoorten, onder alle

en c o g n i t i e f v a a r d i g e r d a n het c l i c h é m a t i g e i d e e v a n d e

o m s t a n d i g h e d e n . Een f o r e l is g e e n t o n i j n e n e e n z e b r a v i s

g o u d v i s m e t e e n g e h e u g e n v a n d r i e s e c o n d e n . Ten e e r s t e

geen steur.

z i j n v i s s e n s t e r k in a s s o c i a t i e f l e r e n : ze k u n n e n in k o r t e

Neem bijvoorbeeld recent nociceptie­onderzoek aan de

tijd het verband doorzien t u s s e n een lichtflits en de k o m s t

kabeljauw.

v a n voer. V i s s e n p a s s e n zo h u n v o e r g e d r a g s n e l a a n o p

s c h r e v e n v o r i g j a a r in P L o S O N E d a t h e t d o o r b o r e n v a n

basis

de huid van een m e n s m e t een s c h e r p v o o r w e r p voor

van

ervaringen

en

kunnen

dat

geruime

tijd

Noorse

en

Engelse

wetenschappers

een intens s t e k e n d e pijn zorgt. Ze v e r w a c h t t e n d a a r o m

onthouden. V e r d e r z i j n v i s s e n in s t a a t e e n ' m e n t a l e k a a r t ' t e m a k e n en

d a t het i n b r e n g e n van een v i s h a a k door de o n d e r l i p van

o n t h o u d e n v a n o b s t a k e l s en h e r k e n n i n g s p u n t e n

een kabeljauw

in de

o m g e v i n g e n veranderingen daarin op te merken. Sommige

fysiologische

v i s s o o r t e n d i e in g r o e p s v e r b a n d leven k u n n e n i n d i v i d u e n

leiden.

naast weefselschade reacties

en

ook tot

stress­

gedragsveranderingen

zou

o n d e r s c h e i d e n , en door observatie leren van s o o r t g e n o t e n

Dat bleek tot hun verrassing n a u w e l i j k s het geval: de

w a a r v e r b o r g e n v o e r t e v i n d e n is. O n d e r z o e k m e t A m e r i ­

z e v e n k a b e l j a u w e n m e t e e n h a a k in d e b e k v e r t o o n d e n

is de andere niet.

De ene vis

Hf n

*

MjĚŕ M ? ï

28

visionair nr. 3 6 ­ j u n i 2015

Å

• p p

\

slechts enkele malen

hoofdschudden

en verder

geen

De o n d e r z o e k e r s

vermoeden

dat

de

reactie van

k a b e l j a u w op de h a a k zijn e v o l u t i o n a i r e w e e r s p i e g e l t : Gadus f a u n a en o n t m o e t

morhua

ingewikkeld, want pijnbeleving draait om bewuste ervar i n g . D a a r m e e is d e v r a a g of v i s s e n p i j n e r v a r e n g e k o p -

verschil met onbehandelde soortgenoten. de

geschiedenis

p e l d a a n d e v r a a g of v i s s e n b e w u s t z i j n h e b b e n , en of j e d a t uit g e d r a g s o b s e r v a t i e s kan aflezen.

'graast' door de b o d e m -

zo w e i e e n s

een agressieve

krab-

s c h a a r en a n d e r e s c h e r p e z a k e n . Begrijpelijk d u s d a t

Hoe gaat de wetenschap van nociceptie bij vissen de publieke discussie beïnvloeden?

w e e f s e l b e s c h a d i g i n g in d e b e k n i e t v e e l f y s i o l o g i s c h e i n d r u k m a a k t . Het zelfde geldt voor k a r p e r s die t i j d e n s

Z o a l s g e z e g d : p i j n is zo a l l e d a a g s d a t w e i n i g

het fourageren op mossels hun bek beschadigen, m a a r

realiseren d a t nociceptie en pijn t a m e l i j k

z i c h d a a r n i e t s v a n a a n t r e k k e n . Ook r o o f v i s s e n d i e z i c h

z a k e n z i j n . Voor s o m m i g e n is h e t i d e e d a t v i s s e n s c h a d e -

verwonden

aan

stekels

van

prooivissen

vertonen

mensen

ingewikkelde

lijke p r i k k e l s k u n n e n d e t e c t e r e n g e n o e g o m vissen een al dan niet menselijk v e r m o g e n tot lijden toe te d i c h t e n .

daarbij geen reactie.

Aan de andere kant laat nieuw w e t e n s c h a p p e l i j k onder-

Wanneer zijn de dames pers er eindelijk uit?

en heren

wetenschap-

z o e k o o k n i e u w e n u a n c e s z i e n . Een v a n d e s t a n d a a r d m e t h o d e n o m n o c i c e p t i e en s t r e s s f y s i o l o g i e bij v i s s e n t e o n d e r z o e k e n is i n j e c t i e m e t a z i j n z u u r , b i j e n g i f of p e p e r -

H e l m u t S e g n e r s i g n a l e e r t in e e n u i t g e b r e i d e r e v i e w v a n

e x t r a c t . M a a r of d a t v o o r vis e e n r e a l i s t i s c h e s i m u l a t i e

d e w e t e n s c h a p p e l i j k e l i t e r a t u u r d a t de d i s c u s s i e over

v a n s c h a d e l i j k e p r i k k e l s is b l i j f t d e v r a a g , w a n t v i s s e n

n o c i c e p t i e e n p i j n b e l e v i n g bij v i s s e n in d e k e r n e i g e n l i j k

k o m e n v a n n a t u r e g e e n t a f e l a z i j n , h o n i n g b i j e n of J a l a -

d r a a i t o m t w e e c o n c e p t e n . A a n d e e n e k a n t is d a t h e t

peños tegen.

a l l e s - o f - n i e t s concept, dat ervan uitgaat dat de a f w e z i g -

N e e m bijvoorbeeld het eerder g e n o e m d e o n d e r z o e k m e t

heid van één o n d e r d e e l -zoals de n e o c o r t e x - leidt tot de

v i s h a k e n bij d e k a b e l j a u w . T e r w i j l d e k a b e l j a u w e n

c o n c l u s i e d a t p i j n p e r c e p t i e a f w e z i g is. B e w u s t e p i j n e r v a -

e e n h a a k in d e b e k n a u w e l i j k s r e a g e e r d e n , v e r t o o n d e n

met

r i n g is zo b e k e k e n i e t s d a t a l l e e n bij e e n z e e r s e l e c t e

h u n s o o r t g e n o t e n d i e in h e t z e l f d e e x p e r i m e n t a z i j n z u u r

g r o e p d i e r e n a a n w e z i g is.

of p e p e r e x t r a c t in d e l i p k r e g e n g e s p o t e n w é l f y s i o l o g i -

A a n d e a n d e r e k a n t is er h e t c o n t i n u ï t e i t s c o n c e p t , d a t

sche s t r e s s r e a c t i e s en g e d r a g s v e r a n d e r i n g e n .

b e n a d r u k t d a t p i j n p e r c e p t i e g e l e i d e l i j k in d e e v o l u t i e is

Dit e x p e r i m e n t l a a t o n b e d o e l d z i e n d a t s t a n d a a r d p r o t o -

o n t s t a a n . H e t g a a t e r v a n u i t d a t er in s o m m i g e

collen om

dier-

bij v i s s e n

nociceptie

te onderzoeken

van

soorten al enkele onderdelen van een primitieve p i j n m a -

beperkte w a a r d e zijn om bijvoorbeeld de e f f e c t e n van

trix a a n w e z i g zijn, die k u n n e n zorgen voor een e e n v o u -

lijnvisserij te begrijpen.

diger v o r m van pijnperceptie. V o o r l o p i g z i j n ze er n o g níet u i t , er z i j n d e a f g e l o p e n j a r e n f e l l e p o l e m i e k e n u i t g e v o c h t e n in d e w e t e n s c h a p p e l i j k e l i t e r a t u u r , w a a r b i j er n o g n e t n i e t w e r d g e s c h o l d e n . De kwestie

blijft

natuurwetenschappelijk

en

filosofisch

Geraadpleegde literatuur: « Rose, J.D. et al. (2014) Can fish really feel pain? Met de hengel gevangen kabeljauwen blijken niet op scherpe haken te reageren

Fish and Fisheries 15(1): 97-133. * Segner, H (2012). Fish Nociception and Pain A Biological Perspective. Federal Committee on Non-Human Biotechnology ECNH. ISBN: 978-3-905782-08-0 » Key, B (2015) Fish do not feel pain and its implications for understanding phenomenal consciousness. Biology S Philosophy 30 (2): 149-165. « Eckroth, J.R. et al. (2014) Physiological and Behavioural Responses to Noxious Stimuli in the Atlantic Cod (Gadus morhua). PLoS0NE9(6):e100150 * Sneddon, L. (2015) Pain in aquatic animals. The Journal of Experimental Biology 218:967-976.

O

onderzoek en beheer

ia.

ï N o o r w e í

9^' '

oorspronkelijke

zalmstammen

d e z a l m in d e m e e s t e W e s t ­ D e e n s e

deze

te

De

uitge­

riviertjes

storven gewaande s t a m m e n

bleken

Rond 1950 w e r d v e r o n d e r s t e l d ­met

dat

uitzondering

van

riviertjes

zijn.

van

Oceaan

hebben

andere

Europese

uitgestorven.

n o g in k l e i n e a a n t a l l e n a a n w e z i g t e

jaar

z i j n en z i c h e l k j a a r s u c c e s v o l v o o r t

zeldzamer

geïndustrialiseerde

Skjern

Å­

was

zalmrivieren

zijn

de grote M S W ­ z a l m e n de laatste 40

Oorzaken waren de o p m a r s van de

de

doorgebracht. I n

zeldzamer

geworden.

worden

van

Dat

de

dit

grote

en

te p l a n t e n . In ieder geval veel s u c c e s ­

z a l m e n in d e D e e n s e r i v i e r t j e s ­ m e t

veeteelt, met als gevolg watervervui­

voller d a n de uitgezette z a l m r a s s e n .

een

ling m e t m e s t s t o f f e n en insecticiden

Vergelijking m e t het

g r a m m a ­ niet optreedt, kun je gerust

alsmede

het

landbouw

rechttrekken

van

riviertjes en de zijbeken voor

de een

DNA­materiaal

uit s c h u b b e n die rond 1910 van de originele zalmen

waren

recent

opgestart

zalmpro­

opmerkelijk noemen.

getrokken,

Houtingprogramma

betere drainage en w a t e r b e h e e r s i n g .

toonde aan dat het inderdaad o m de

Ook h e t o p w e r p e n v a n b i j n a o n n e e m ­

oorspronkelijke stammen

ging van

In 2 0 1 0 b l e e k d a t h e t r i v i e r h e r s t e l ­

bare migratiebarrières door viskwe­

de V a r d e Å e n RibeÅ. Van al die uitge­

p r o g r a m m a aan de Varde Å al grote

kerijen

zette zalmen werden echter

v o r m e n had a a n g e n o m e n . Bijna het

en

maakte

waterkrachtcentrales

onmogelijk

om

de

weinig

bijna

of g e e n g e n e t i s c h e s p o r e n t e r u g g e ­

gehele

resterende

v o n d e n . Deze o n t d e k k i n g b r a c h t e e n

s c h o p e n h i e r en d a a r w a r e n g r a a f ­

het voor de z a l m e n

geschikte paaiplaatsen te bereiken.

ommekeer

in

het

zalmherstelpro­

g r a m m a van Jutland teweeg.

stroomgebied

ging

op

de

m a c h i n e s nog d r u k bezig o m vispas­ sages aan te leggen of de o u d e loop

Oorspronkelijke stammen

v a n d e rivier w e e r t e h e r s t e l l e n . Dit

Zalmherstelprogramma

herstelprogramma maakte deel

Na de h e r o n t d e k k i n g van de o r i g i ­

van een groot nationaal project dat

de z a l m s t a n d te herstellen door het

n e l e s t a m m e n in d e V a r d e Å, Ribe Å

tot doel heeft om de Deense houting

uitzetten

e n in m i n d e r e

Zo'n

25 J a a r

geleden

werd

in

de

Varde Å en a n d e r e riviertjes g e t r a c h t van

Atlantische

zalmen.

mate de S n e u m

Ã,

weer

in

vier

riviertjes

van

West­

Hiervoor w e r d een b o n t e m e n g e l i n g

w e r d e n de uitzettingen van v r e e m d e

J u t l a n d t e r u g te

v a n z a l m r a s s e n g e b r u i k t : L a g a n en

z a l m r a s s e n g e s t a a k t en w e r d over­

Jan Stein bring J e n s e n van het m i n i s ­

Ätran

geschakeld

(uit Z w e d e n ) , C o n o n

(Schot­

op

de

kunstmatige

terie

van

brengen.

uit

Milieu,

en

vertelt

Ierland) en ook S k j e r n Å uit M i d d e n ­

o o r s p r o n k e l i j k e z a l m e n . De v e s t i g i n g

g r a m m a v o o r d e h o u t i n g is g e k o z e n

Jutland.

van het Vildlakscenter, een z a l m i n ­

en n i e t v o o r d e z a l m . "De

Die

en

Burrishole

uitzettingen

hadden

herstelpro­

het

f o r m a t i e c e n t r u m in d e p l a a t s S k j e r n

heeft

einde

een

s p e e l d e d a a r i n een b e l a n g r i j k e rol.

b e r o e p s v i s s e r i j . D a a r o m z i j n er v a n

de j a r e n

90

werd

snel

een

de kant van de visserij w e i n i g bedrei­

van

het

g i n g e n . H o u t i n g is o o k e e n vis d i e

uitge­

Dit

in

de

opmerkelijke

te

a a n t a l en het f o r m a a t van de t e r u g ­

h o g e e i s e n s t e l t a a n z i j n l e e f m i l i e u in

het

k e r e n d e z a l m e n in d e z e w a t e r e n t o t

zoet w a t e r

m e e s t s u c c e s v o l w a r e n . Tot v e r b a ­

gevolg. Vooral het a a n d e e l M u l t i Sea

fasen behoefte heeft aan

z i n g v a n d e o n d e r z o e k e r s b l e k e n in

Winter­(MSW)

p e n d e h a b i t a t s . Van de p a a i p l a a t s e n

riviertjes

die

Waddenzee

uitmonden.

zien

zalmstammen

welke

Dit o m nu

al

de

grootschalig DNA­onderzoek de

had

voor

voerd

op

programma

waarde

houting

maar een m a t i g resultaat. Aan van

weinig

dit

Natuur

v e r m e e r d e r i n g van de t e r u g k e r e n d e

Corrib

bij

Bos

(uit

land),

waarom

Bioloog

verbetering

zalmen

was

opval­

d e V a r d e Å en d e R i b e Å d e e n i g e

l e n d . Dit z i j n d e g r o t e z a l m e n

succesvolle

t w e e of m e e r j a a r in d e A t l a n t i s c h e

zalmen

hier

de

die

en

in d e

verschillende uiteenlo­

in d e b o v e n l o o p t o t a a n d e o v e r s t r o ­ mingsgebieden (kleine meertjes)

»

Wm

HWKfi

*ŕ9~~~ mm-

Een houten dam die bij een viskwekerij een bijna onneembare barrière voor de trekvissen was, werd afgebroken en een grinddrempel werd aangelegd.

Drie jaar later was door die drempel een mooie stroomversnelling ontstaan.

visionair nr. 3 6 ­ j u n i 2015

onderzoek en beheer

a a n d e m o n d i n g . Ook t r e k t d e h o u t i n g

aarde

n i e t zover d e zee o p a l s d e z a l m ,

w o r d t gebruikt om het A n s a g e r k a -

verplaatst naar

het

die

grotendeels

m a a r h o u d t z i c h g e w o o n l i j k o p in h e t

naal

b r a k k e w a t e r bij d e m o n d i n g e n d e

Karlsgaarde

stuwmeer

van

de

nabije wadden."

t e d e m p e n . Van het A n s a g e r k a n a a l

EU-Life subsidie

s t u w m e e r op peil te h o u d e n .

waterkrachtcentrale

b l i j f t een klein s l o o t j e over o m het Door

de

keuze

voor

de

houting

k w a m h e t h e r s t e l p r o g r a m m a o o k in

Waterkrachtcentrales

a a n - m e r k i n g voor EU-Life subsidie.

De

O o k d e D e e n s e o v e r h e i d d r o e g b i j . In

keuze g e m a a k t voor hun migrerende

Denen

hebben

t o t a a l w e r d in d i t p r o j e c t in Z u i d -

vissoorten als houting, zeeforel en

W e s t D e n e m a r k e n 25 m i l j o e n e u r o

z a l m . Zij zijn tot de s l o t s o m g e k o m e n

geïnvesteerd.

dat de o p w e k k i n g van elektriciteit uit

duidelijke

Het h o u t i n g - h e r s t e l p r o g r a m m a w o r d t

waterkracht

ook uitgevoerd

v i s s o o r t e n niet s a m e n g a a n . Diverse

in d e S n e u m Å, d e

en

een

herstel

van

deze

Ribe Å e n V i d Å . S t e i n b r i n g : " L a n g s d e

w a t e r k r a c h t c e n t r a l e s zijn o m

S n e u m Å z i j n zes k w e k e r i j e n a a n g e -

reden stilgelegd. Het hielp

k o c h t , c o m p l e e t m e t s t u w e n . In d e

natuurlijk

Ribe-Aa

trales naar verhouding weinig ople-

is z e l f s e e n

waterkracht-

dat

de

deze

daarbij

waterkrachtcen-

te

veren en veel schade aan de v i s s t a n d

leggen." De V i d Å w a s d e l a a t s t e rivier

veroorzaken en d a t m a a t r e g e l e n o m

w a a r d e h o u t i n g n o g in b e h o o r l i j k e

die schade te v o o r k o m e n erg kost-

aantallen voorkwam. Nakomelingen

baar zijn en weer ten koste gaan van

v a n d e v i s s e n u i t d e z e rivier v o r m e n

het r e n d e m e n t van de centrale. Het

centrale opgekocht

om

die stil

de kern van het Deense h e r s t e l p r o -

hielp ook dat vooral het herstel van

g r a m m a , m a a r ook van het

de

Duitse

zalm

voor

Denemarken

in

de

h e r i n t r o d u c t i e p r o g r a m m a in d e Rijn

k o m e n d e j a r e n misschien 'Big Busi-

waar de oorspronkelijke

ness' gaat b e t e k e n e n .

houtings-

Het

oort rond 1920 was uitgestorven.

gaat

voorlopig

om

de

eerder

genoemde waterkrachtcentrales

Meeliften Doordat

de

de zalm

voor

een

groot

deel dezelfde eisen aan zijn

leef-

Ribe-Å

komende

en

Varde

Å,

jaren

zal

ook

w o r d e n hoe de grote

maar

in de

bekeken

waterkracht-

o m g e v i n g in z o e t w a t e r s t e l t , p r o f i -

c e n t r a l e in d e G u d e n å bij T a n g e d o o r

t e e r t ook de z a l m van dit herstel-

de

project. Hier en daar w o r d e n

bestaan zelfs plannen om de gehele

voor

zalm

kan

worden

Gudenå

om

getroffen zoals de aanleg van paai-

centrale

heen te

p l a a t s e n m e t g r o f g r i n d . Toch

kun

graven van een groot o m l e i d i n g s k a -

je je

van

n a a i . De c e n t r a l e z a l d a n a l l e e n n o g

de

zalm

speciale

afvragen

of

maatregelen

de

aanleg

het

' o m z e i l d ' . Er

stuwmeer

en

leiden, door

de het

o n d i e p e m e e r t j e s in h e t m o n d i n g s -

m a a r s p a a r z a a m d r a a i e n a l s er e e n

gebied van de Varde Å niet negatief

o v e r v l o e d v a n w a t e r is.

zal u i t w e r k e n voor de z a l m , door d e s o r i ë n t a t i e van de s m o l t s op w e g

Beperkte maakbaarheid

n a a r zee. Dit t y p e s t i l s t a a n d w a t e r

Bij h e r s t e l p r o j e c t e n v a n

v o r m t ook een p e r f e c t j a c h t g e b i e d

wateren

voor hordes aalscholvers.

w o r d t er v a a k v a n u i t g e g a a n d a t d e

zoals

beken

stromende en

rivieren

dertien

n a t u u r ' m a a k b a a r ' is. De n a t u u r g a a t

migratiebarrières verwijderd, waar-

e c h t e r z e l f h a a r e i g e n g a n g en l a a t

o n d e r e e n h o u t e n d a m bij d e S i g -

zich

v i s k w e k e r i j , die voor de z a l m

' b i j s t u r e n ' . Een g o e d

In

de

Varde

Å

werden

een

maar

weinig

door

de

mens

natuurherstel-

moeilijk neembare barrière vormde.

plan schept alleen de voorwaarden

A l s h e t p r o j e c t k l a a r is z u l l e n 1 9 4 ha

voor het herstel en de n a t u u r

aan

opgroeige-

m o e t v e r d e r h e t w e r k d o e n . Door h i e r

bieden voor de h o u t i n g zijn a a n g e -

geen rekening mee te h o u d e n gaan

legd.

de m e e s t e

paaiplaatsen

en

De V a r d e Å k r i j g t d o o r

hermeande-

ring weer zijn o u d e loop terug. Daarvoor

werd

visionair nr. 36 - juni 2015

meer

dan

500.000

m

3

herstelplannen

zelf

in s t r o -

m e n d e w a t e r e n v a a k in d e f o u t . V a a k o n t b r e e k het aan de

hydrologische

e n v i s - e c o l o g i s c h e k e n n i s . Ook w o r d t

e e n b e e k of rivier v a a k a l l e e n a l s e e n

t i n g van salmoniden

leuke a a n k l e d i n g van het landschap

lopen nu v o o r t d u r e n d de kans

g e z i e n of a l s e e n m o g e l i j k h e i d

m e t z a n d d i c h t te s l i b b e n . Dat z a n d

tot

onontbeerlijk-

' w a t e r b e r g i n g ' . De, v a a k o n t e r e c h t e ,

is

vrees

a l o m a a n w e z i g en de

voor

erosie

waarbij

oevers

in

de

Deense

om

laaglandrivieren zalmachtige

w e g s p o e l e n en a n d e r e oevers j u i s t

vissen kiezen d a a r al instinctief die

aangroeien

plaatsen waar grondwater door

beperkt

het

gewenste

herstel van het water: d a t het w a t e r

de

bodem opwelt.

z e l f z i j n w e g g a a t z o e k e n . Een k r o n kelend

r i v i e r t j e is n a t u u r l i j k

mooi,

Spectaculair herstel

m a a r hij m o e t n i e t z e l f g a a n k r o n -

A l na d r i e j a a r w a s bij d e V a r d e Å

kelen!

duidelijk te zien dat de h e r s t e l m a a t regelen op de m e e s t e plaatsen goed

Overdimensionering

h a d d e n u i t g e p a k t en de rivier weer

De V a r d e

een n a t u u r l i j k a a n z i e n had gekregen.

groots

Å

is

als

aangepakt.

herstelproject Met

graafma-

De rivier h e e f t z i c h

wonderbaarlijk

chines werden grote bochten (mean-

h e r s t e l d . Op d e m e e s t e p l a a t s e n l i j k t

d e r s ) in h e t b o s e n w e i d e l a n d s c h a p

het

uitgegraven. Daarbij zijn de gegraven

m e n s e n h a n d e n e n g r a a f m a c h i n e s is

delen veel breder geworden dan de

aangeraakt

oude

karakter altijd heeft b e h o u d e n . Het

gekanaliseerde

loop.

Deze

wel

of

de

rivier

en

nooit

zijn

door

natuurlijke

' o v e r d i m e n s i o n e r i n g ' is e e n k e n m e r k

is e e n t y p i s c h e

v a n v e e l h e r s t e l p r o j e c t e n . Dit w o r d t

e e n b o d e m d i e m e e s t a l u i t l e e m of

waarschijnlijk ingegeven door angst

zand

v o o r o v e r s t r o m i n g e n en d e

plaatsen

daaruit

bestaat. is

laaglandrivier Slechts

ook

wat

enkele

grindbodem

voortvloeiende schadeclaims vanuit

aanwezig.

d e a g r a r i s c h e s e c t o r . Die o v e r d i m e n -

voortplanting

s i o n e r i n g l e i d t er e c h t e r t o e d a t v e e l

z a l m e n o n o n t b e e r l i j k is w o r d t er o p

dynamiek

daartoe

genomen

uit

het

en

de

water

wordt

stroomsnelheid

aanzienlijk d a a l t ten opzichte van de

matig

Omdat

op

met

grind

van

geschikte grind

voor

de

zeeforeüen

en

plaatsen

bijgestort

regel-

om

paai-

bedden aan te leggen.

uitgangssituatie. Daardoor verlopen

D a a r w a a r d e r i v i e r in 2 0 1 0 t e b r e e d

bepaalde

was

herstelprocessen

veel

uitgegraven, was

de

stroom-

t r a g e r en k a n h e t w a t e r v e e l m i n d e r

sterkte duidelijk

aantrekkelijk

enkele plaatsen w a s de Varde Å door

worden

voor

echte

minder,

maar

op

stroomvissen. Grindbodem -belang-

de begroeiing m e t w a t e r p l a n t e n

rijk voor de v o o r t p l a n t i n g van vissen

weer bezig o m binnen die

als houting, zeeforel, z a l m en v l a g -

een eigen weg te vinden.

z a l m - s l i b t d i c h t of w o r d t t e w e i n i g

De w a t e r k r a c h t c e n t r a l e bij h e t s t u w -

schoongespoeld. Na verloop van een

meer

jaar

door

w e r k i n g gesteld en de Varde Å heeft

de

een nieuwe o m l e i d i n g o m het s t u w -

of t i e n

aanslibbing

zal

het

riviertje

en

afkalving

van

van

Karlsgarde

al

bedding

oevers u i t e i n d e l i j k w e l weer zelf zijn

meer

natuurlijke

z a l m , z e e f o r e l en h o u t i n g

loop vinden, m a a r

het

gekregen het

zodat

is

stuwmeer

en

buiten

vissen

als

allemaal

h a d b e t e r e n s n e l l e r g e k u n d . H e t is

om

te hopen dat m e n de Varde Å verder

krachtcentrale kunnen trekken.

de

water-

m e t r u s t l a a t en d e w a t e r b e h e e r d e r n i e t zo n u e n d a n ' i n g r i j p t ' .

Het

hengelsporttoerisme

komende

jaren door

Uitzetprogramma's nodig

toenemen

Zolang de natuurlijke voortplanting

grote

v a n h o u t i n g , z a l m en z e e f o r e l n o g t e

met

w e n s e n overlaat, zullen de

pese landen

Denen

z w a a r op de kweek en uitzet deze

vissen

blijven

inzetten.

natuurlijke voortplanting

zal

zalmen. haar

alleen de

zal

nog

de maar

vangsten

van

Denemarken

geeft

herstelprocessen

Eurovoor-

van

beeld

Die

ook financieel rendabel kunnen zijn,

voor-

dat

niet alleen een

natuurherstelprojecten

maar ook dat

waterkrachtcentrales

lopig nog o n v o l d o e n d e zijn o m d a t de

en vismigratie

r i v i e r e n z i c h n o g in h u n l o o p m o e t e n

g a a n en d a t er in d a t g e v a l e e n k e u z e

niet s a m e n

kunnen

'settelen'. B e s t a a n d e en aangelegde

voor de vrije v i s m i g r a t i e m o e t w o r d e n

g r i n d b e d d i n g e n - v o o r de v o o r t p l a n -

gemaakt,

a

visionair nr. 36 - juni 2015

De Goonch is een reuzenmeerval uit de Mekong. TEKST Arno van 't Hoog I L L U S T R A T I E S Zeb Hogan en Arnout Terlouw

Zeb Hogan is eind j u n i i n Groningen een van de topsprekers tijdens de internationale conferentie Fish Passage 2015. De presentator van het National Geographic-programma Monster Fish zal daar vertellen over bedreigingen voor de grootste zoetwatervissoorten en wereldwijde trends in zoetwaterbiodiversiteit. Een e - m a i l - i n t e r v i e w m e t Z e b H o g a n v r a a g t g e d u l d en

H o g a n : "Voor d a t p r o j e c t b e n ik o p m e e r d a n v i j f t i g e x p e d i -

een paar m a a n d e n t i j d . M e t enige r e g e l m a a t lijkt hij

t i e s g e w e e s t o p zes c o n t i n e n t e n , e n h e b ik s a m e n g e w e r k t

volledig van de aardbodem verdwenen; vragen

blijven

m e t t i e n t a l l e n w e t e n s c h a p p e r s en lokale vissers. Onge-

w e k e n o n b e a n t w o o r d . T o t d a t er t o c h w e e r e e n r e a c t i e

v e e r zeven j a a r g e l e d e n z i j n w e b e g o n n e n m e t h e t f i l m e n

k o m t . " E x c u s e s d a t ik e r zo l a n g o v e r d o e o m t e r e a g e r e n ;

van

ik w a s o p e x p e d i t i e in G u y a n a , e n n u b e n ik in A r g e n -

' M o n s t e r fish'. We h e b b e n t o t nu t o e 33 u u r a a n d o c u m e n -

tinië."

t a i r e s g e m a a k t . Elke d o c u m e n t a i r e f o c u s t o p e e n a n d e r e

het project,

als onderdeel

van de

televisieserie

s o o r t . " D a a r n a a s t is H o g a n b e t r o k k e n bij e e n p r o j e c t in

Another day at the office

Mongolië

H o g a n is v a a k v a n h u i s e n d u s z e l d e n t e v i n d e n o p d e

T a i m e n - en in z i j n t h u i s s t a a t N e v a d a bij d e b e s c h e r m i n g

U n i v e r s i t y o f N e v a d a in R e n o , w a a r d e b i o l o o g w e r k t a l s

v a n e e n b e d r e i g d e f o r e l s o o r t in L a k e L a h o n t a n . "Tot s l o t

onderzoeker. Begin d i t jaar w a s hij nog op pad m e t een

h e b ik d e v o o r b i j e j a r e n v e e l t i j d b e s t e e d a a n h e t o n t w i k -

rond de grootste zalmsoort

ter wereld

-de

f i l m p l o e g v o o r e e n d o c u m e n t a i r e o v e r d e v i s s e n in d e

k e l e n v a n e e n t e n t o o n s t e l l i n g over g r o t e z o e t w a t e r v i s s e n ;

R e w a , e e n k r o n k e l e n d e r i v i e r in d e j u n g l e v a n G u y a n a ,

d i e e x p o s i t i e is e i n d m a a r t g e o p e n d in W a s h i n g t o n . "

g e l e g e n o p zo'n z e s h o n d e r d k i l o m e t e r t e n z u i d w e s t e n

H e t N a t i o n a l G e o g r a p h i c M u s e u m in d e h o o f d s t a d b i e d t

van de S u r i n a a m s e hoofdstad Paramaribo.

d e b e z o e k e r s m e t ' M o n s t e r F i s h : In S e a r c h o f t h e L a s t

" W e h e b b e n d r i e w e k e n in h e t v e l d d o o r g e b r a c h t o m

River G i a n t s ' e e n k i j k j e

soorten t e f i l m e n als de vampiervis, r o o d s t a a r t m e e r v a l

Hogan probeert te beschermen. Levensgrote van

l i j k e r i v i e r e n d i e ik h e b b e z o c h t , w a a r s c h i j n l i j k

A r a p a i m a plus aquaria met echte vissen maken het tot

d e z e zo m o e i l i j k t e b e r e i k e n is."

Siamese

reuzenkarper,

die

modellen

e n t i j g e r m e e r v a l . De R e w a is e e n v a n d e m e e s t m a a g d e omdat

een

in d e o n d e r w a t e r w e r e l d reuzenzaagvis

en

een unieke vissenexpositie.

V o o r H o g a n is v e l d w e r k ' a n o t h e r d a y a t t h e o f f i c e ' . R u i m t i e n j a a r w e r k t hij al a a n een d o o r N a t i o n a l G e o g r a p h i c g e f i n a n c i e r d o n d e r z o e k a a n de e c o l o g i e en m i n g v a n 's w e r e l d s g r o o t s t e z o e t w a t e r v i s s e n .

visionair nr. 3 6 - j u n i

2015

bescher-

Twee meter, honderd kilo Van je promotieonderzoek tot je documentaires

aan de Mekong

op National

Geographic,

reuzenmeerval alles

draait

om grote sant?

vissen.

Wanneer

Waarom beschouw

vind je juist

die groep

interes-

j i j een vis als een monster

fish?

nismen:

populaties

van

b e d r e i g d , t e r w i j l er o o k

inheemse

vissoorten

invasieve soorten

zijn

zijn

bijge-

" V o o r m i j n p r o j e c t b e s c h o u w ik s o o r t e n v a n b u i t e n g e -

k o m e n . W a t e r b e h e e r d e r s en n a t u u r b e s c h e r m e r s

w o o n f o r m a a t a l s ze in s t a a t z i j n o m l a n g e r d a n t w e e

w a t ze k u n n e n o m i n h e e m s e p o p u l a t i e s e n n a t u u r l i j k e

doen

m e t e r t e w o r d e n of m e e r d a n h o n d e r d k i l o z w a a r , a l is

o m s t a n d i g h e d e n t e h e r s t e l l e n . M a a r d a t is e e n u i t d a -

d a t s u b j e c t i e f . Ik k o o s d a t c r i t e r i u m o m d a t z o e t w a t e r v i s

g i n g , o m d a t er v e e l d a m m e n z i j n z o n d e r v i s p a s s a g e s e n

die groter d a n een m e n s kan w o r d e n , voor mij een erg

er p o l i t i e k e d r u k b e s t a a t o m d a m m e n t e b l i j v e n g e b r u i k e n

g r o t e v i s is. H e t b e p e r k t o o k h e t o n d e r z o e k s p r o j e c t t o t

v o o r w a t e r o p s l a g en o p w e k k e n v a n e l e k t r i c i t e i t .

een b e h a p b a r e o m v a n g .

Op a n d e r e

Grote v i s s e n zijn v a a k i c o n i -

het

Grote vissen

s c h e s o o r t e n , d i e een b e l a n g rijke i n d i c a t o r v o r m e n v a n de t o e s t a n d v a n een

vormen

een

indicator

plaatsen, zoals

stroomgebied

Mekong

en

van

de

rivieren

in

Mongolië, staat het tijdperk

van gezonde

riviersys-

riviersystemen

v a n d a m m e n b o u w e n n o g in

t e e m . Ze leven l a n g en d o e n

de

er l a n g over o m v o l w a s s e n t e

z u l l e n er w a a r s c h i j n l i j k n o g

kinderschoenen,

en

w o r d e n , ze m i g r e r e n v a a k en zijn v a n b e l a n g voor l o k a l e

v e e l d a m m e n w o r d e n a a n g e l e g d . In d i e regio's is h e t v a a k

g e m e e n s c h a p p e n en c o m m e r c i ë l e v i s s e r i j . A l die e i g e n -

e e n k w e s t i e v a n k o s t e n e n b a t e n per p r o j e c t a f w e g e n : o p

s c h a p p e n m a k e n deze s o o r t e n k w e t s b a a r voor u i t s t e r v e n .

de ene locatie m e t een vispassage, op een a n d e r e m e t

Ongeveer z e v e n t i g p r o c e n t v a n d e z e v i s s e n w o r d e n

m i t i g a t i e m a a t r e g e l e n . In de i d e a l e s i t u a t i e w o r d t

als

b e d r e i g d b e s c h o u w d d o o r de IUCN en a n d e r e o r g a n i s a t i e s . "

een

rivier o n t w i k k e l d o p e e n m a n i e r d i e h e t m e e s t e o p l e v e r t t e g e n d e l a a g s t e risico's."

Dammen Tijdens

je reizen

dustrialiseerde de bedreigingen

kom je in ontwikkelingslanden gebieden.

Is er een gezamenlijk

van rivieren

en

en thema

geïnin

vismigratie?

Wat is in jouw

ogen op wereldschaal

bij de bescherming

het grootste

van riviersystemen

en

probleem 9

trekvis

" D a m m e n leveren op dit m o m e n t een e n o r m e u i t d a g i n g . A n d e r e stressoren zijn overbevissing, vervuiling en inva-

" E l k l a n d h e e f t z'n e i g e n p r o b l e m e n , d u s h e t is w a a r -

sieve s o o r t e n . Een h e e l a n d e r p r o b l e e m is o n s g e b r e k

schijnlijk

ontwikkeling

a a n h i s t o r i s c h e g e g e v e n s over d e s t a t u s v a n t r e k v i s s e n .

a f z o n d e r l i j k t e b e o o r d e l e n . In w e s t e r s e l a n d e n z i j n g r o t e

Veel p o p u l a t i e s z i j n v e r d w e n e n bij d e b o u w v a n d e e e r s t e

rivierbassins zwaar

bijvoorbeeld

g e n e r a t i e d a m m e n in d e C o l o r a d o en d e D o n a u a l b i j n a

a a n r i v i e r e n a l s de C o l o r a d o e n C o l u m b i a . De e n o r m e

h o n d e r d j a a r g e l e d e n . H e t is m o e i l i j k o m o o r s p r o n k e l i j k e

d a m m e n in de C o l o r a d o h e b b e n v r i j w e l e l k f a c e t v a n d e

m i g r a t i e p a t r o n e n te beschrijven van p o p u l a t i e s die niet

rivier v e r a n d e r d , z o a l s s e i z o e n s w i s s e l i n g e n in s t r o o m v o -

m e e r in h u n n a t u u r l i j k e v o r m b e s t a a n . "

n u t t i g om elk

project

en e l k e

gemodificeerd, denk

l u m e en f l u c t u a t i e s in w a t e r t e m p e r a t u u r . R i v i e r h a b i t a t s z i j n v e r d w e n e n of o n b e r e i k b a a r g e w o r d e n . Die v e r a n d e -

In je documentaires

ringen h e b b e n grote invloed gehad op alle w a t e r o r g a -

seren

Zeb Hogan is ook gek op kleinere vissen zoals deze jonge zaagvis

voor vissen

probeer

je

en aquatische

het

publiek

ecologie.

te

interes-

Is dat een

»

hart voor vissen

Geraadpleegde literatuur grotere

opgave

planten

op het

dan belangstelling

wekken

voor dieren

en

land?

"Voor v i s s e n geldt uit het oog, uit het h a r t , d u s b e w u s t w o r d i n g is e r g b e l a n g r i j k . V e e l m e n s e n z i j n n i e t b e k e n d

Steven J. Cooke, Zeb S. Hogan, Paul A. Butcher, Michael J.W. Stokesbury, Rajeev Raghavan, Austin J . Gallagher, Neil

m e t v i s e n a n d e r w a t e r l e v e n in r i v i e r e n e n m e r e n , d u s

Hammerschlag, Andy J . Danylchuk (2014). Angling for

t e l e v i s i e k a n h e l p e n o m ze d a a r m e e k e n n i s t e

endangered fish: conservation problem or conservation

laten

action? Fish and Fisheries DOI: 10.1111/faf.l2076

maken."

Baten van sportvisserij S p o r t v i s s e r i j is v o l g e n s H o g a n e e n a n d e r e m a n i e r o m

Informatie over het bouwen van

h e t p u b l i e k b e w u s t t e m a k e n e n t e b e t r e k k e n bij d e

modellen voor de Monster Fish

b e s c h e r m i n g van migrerende vissen. Sterker: de kans o m een z e l d z a m e , bedreigde soort te vangen kan een r e d e n zijn o m een verre reis te m a k e n n a a r

Binnen-

expositie is te vinden op: https://vimeo.com/108572559

M o n g o l i ë of d e j u n g l e v a n S u r i n a m e . H e t l e v e r t d e l o k a l e b e v o l k i n g i n k o m s t e n en een extra reden o m topen te

beschermen. Tegelijkertijd

nadelige

invloed

hebben,

bijvoorbeeld

m e e n e m e n van vis of s t r e s s

rivierbio-

kan visserij

door catch

door

werp

waar

voor-

en

nadelen

tegen

het

8t r e l e a s e .

V i s s e n o p b e d r e i g d e v i s s o o r t e n is k o r t o m e e n worden afgewogen, stelt

ook

onder-

elkaar

moeten

Hogan, die daarbij

verwijst

Achtergronden over het programma Monster Fish op NatGeo: http://natgeotv.com/nl/monster-fish

naar een vorig jaar verschenen publicatie van zijn h a n d . C a t c h 8r r e l e a s e w o r d e n v a a k v r i j w i l l i g u i t g e v o e r d m e t het oog op b e s c h e r m i n g van de bedreigde s o o r t , s c h r i j f t hij s a m e n m e t een a a n t a l collega's. E v e n t u e l e e f f e c t e n van visserij lijken s o m s op gespannen voet te staan met

Fish Passage 2015

h e r s t e l en b e s c h e r m i n g . T o c h b l i j k t uit diverse c a s e s t u dies dat sportvissers vaak de enige partij zijn die hun

Fish

s t e m echt verheffen en direct bijdragen aan de bescher-

vindt plaats van 22 t/m

Passage

m i n g van bedreigde v i s s o o r t e n via v e r g u n n i n g s g e l d e n ,

24 juni in Groningen.

d o n a t i e s en vrijwillige d e e l n a m e a a n o n d e r z o e k , o n d e r -

Organisator

w i j s en n a t u u r h e r s t e l . Het blijft volgens Hogan b e l a n g -

van

rijk o m

de

invloed van visserij te

onderzoek, samen

kwantificeren

via

verwacht

circa

een

honderd

deelnemers

tegen elkaar kunnen worden afgewogen.

naar

trekvis

veertig

verandering

in hoe het

publiek

vier-

landen.

dan

organisaties

jaren

en

uit Meer

Veranderende kijk kijkt

Herman

Wanningen

m e t alle a n d e r e f a c t o r e n die

v i s p o p u l a t i e b e ï n v l o e d e n , z o d a t de b a t e n en de risico's

Merk je de afgelopen

2015

veertig ondersteunen

de

conferentie,

waaronder

Sportvisserij Nederland.

onderwaternatuur?

"Ik d e n k d a t m e n s e n v a n n a t u r e n i e u w s g i e r i g zijn naar

Enkele hoogtepunten:

m i g r e r e n d e d i e r e n . W e w i l l e n b e g r i j p e n w a a r ze v a n d a a n

« Officiële opening van de t w e e d e World Fish Migration Day

k o m e n e n n a a r n a a r t o e g a a n e n w a a r o m ze d a t d o e n .

door de minister van het ministerie van Infrastructuur en

W e z i e n z a l m e n d e r i v i e r o p t r e k k e n o m t e p a a i e n , en jonge smolts

weer

afzakken

r i c h t i n g de zee en

Milieu, Melanie Schultz van Haegen.

we

»Introductie van 'Balancing hydropower', een Amerikaans

k u n n e n o n s i e t s v o o r s t e l l e n bij h u n r e i s e n s t r i j d o m t e

concept dat kijkt naar w a a r w e l en w a a r geen stuwdam-

o v e r l e v e n . We z i j n g e f a s c i n e e r d d o o r d e d u i z e n d e n k i l o meters

die

sommige

palingsoorten

afleggen

en

de

g r e n s o v e r s c h r i j d e n d e t r e k r o u t e s v a n m e e r v a l l e n in d e A m a z o n e en M e k o n g . M a a r t e g e l i j k e r t i j d v e r g e t e n

we

d a t de m e e s t e rivieren en b e e k j e s a a n de w e s t k u s t van de Verenigde S t a t e n ooit rood k l e u r d e n van de p a a i e n d e

men en w a t e r k r a c h t op z'n plaats zijn. De Penobscot River is een bekend voorbeeld van deze integrale strategie. »Veel aandacht voor de wetenschappelijke evaluatie van de werking van de vispassage met nieuwe technieken, zoals telemetrie.

de

» Naast Zeb Hogan een reeks van andere sprekers, waar-

s t e u r t r e k in d e D o n a u w a s e n h o e t a l r i j k j o n g e z a a g -

onder: Laura Wildman, Claudio Baigún, Martin Mallen-

z a l m s o o r t e n . We v e r g e t e n vissen eens waren

ook

hoe

grootschalig

in Z u i d - A m e r i k a , A z i ë e n

Noord-

Australië. Doordat we hun aanwezigheid en hun ongelooflijke

migraties

moeite

om

beschermen."

visionair nr. 3 6 - j u n i 2015

deze

vergeten,

doen

bedreigde

weinig

Cooper, Beate Adam, Dmitrii Pavlov, Victor Mikheev en Vasilii Kostin.

mensen

trekvissoorten

te

Het congres is inmiddels volgeboekt (red).

De vis in historisch perspectief

Aristoteles en de karper TEKST Ed Cremers I L L U S T R A T I E S Janny B o s m a n , Ed Cremers, Kevin Fijnvandraat en Wikípedia

De Oud-Griekse Aristoteles was de eerste Europeaan die de karper beschreef. I n z i j n biologische boekwerk Historia a n i m a l i u m zien we h e m genoemd als de kyprianos. Dat deze vis en de karper een en zelfde soort b e t r e f f e n , v a l t af te leiden u i t de kenschetsen die de f i l o soof over de kyprianos geeft. I n Aristoteles' prozastukjes over h e m h e r k e n n e n we de karper u i t duizenden. Palataal orgaan

A r i s t o t e l e s ( 3 8 4 - 3 2 2 v.Chr.) is e e n

d i e r e n b o e k . Ook d a a r i n

van de meest veelzijdige denkers uit

notities niet altijd correct, bijzonder

Het

o n z e g e s c h i e d e n i s . Hij w a s d e v a d e r

o n t b o e z e m e n d of schrander. Vissen

t e l e s in z i j n H i s t o r i a a n i m a l i u m v a n

hebben

van

de

logica

en

de

biologie,

vissoorten

dat Aristo-

vinnen

een schets zou voorzien, b e d r a a g t

e n z i j n t e r a n g s c h i k k e n in s o o r t e n

een kleine 120. Van m i n d e r d a n de

o n t w i k k e l d e zijn eigen wijsbegeerte.

met

h e l f t e r v a n is d e i d e n t i t e i t

B o v e n d i e n w i j d d e hij z i c h m e t v e r v e

vinnen.

meer

de

natuurweten-

schap, de meteorologie en de astro-

geen,

geen

poten, maar

aantal

beschreef de ideale s t a a t s o r d e en

aan onder

geen

blijken de

twee,

vier

of

Mannetjesvissen

geslachtsorganen.

meer dragen

De a a l is

g e s l a c h t s l o o s en mist zodoende het

nomie, takken van de wetenschap

vermogen

die

tjesvissen hebben aan weerszijden

toentertijd

werden

geschaard

tot

reproductie.

Vrouw-

onder de filosofie.

van

Het biologische oeuvre van Aristo-

w a a r i n e i t j e s of j o n g e visjes k u n n e n

teles vormt een wezenlijk onderdeel

zitten. Vissen m e t s c h u b b e n leggen

het

lijf

een

moederschoot,

v a n zijn l i t e r a i r e n a l a t e n s c h a p . Een

eieren en v i s s e n m e t k r a a k b e e n zijn

k w a r t van zijn behouden

doorgaans levendbarend.

w e r k e n b e h a n d e l t zijn

gebleven

observaties

n het levendbarende vermogen van

o v e r d e l e v e n d e n a t u u r . In h e t o o g

vissen

springt

Historia

zagen

de antieke

Grieken

animalium,

een

een analogie m e t het o n t s t a a n van

w e r k in t i e n b o e k e n . De t i t e l

doet

de

v e r m o e d e n d a t de wijsgeer

mensheid.

De

kwestie

hoe

daarin

soorten feitelijk het levenslicht zien,

een chronologische historie van de

bleef echter buiten het terrein van

dieren

h u n o v e r p e i n z i n g e n . De d e n k e r s v a n

weergeeft,

evolutionair geen

maar

getinte

sprake.

van een

vertelling

Het Grieks

is

historia

die t i j d , m e t inbegrip

laat zich het best vertalen als een

lingen

spontane

verslag van de observator.

Volgens

de

Ofwel,

van Aristo-

t e l e s , a a n v a a r d d e n in h u n v o o r s t e l scheppingen.

filosoof

de eerste

Anamixander

H i s t o r i a a n i m a l i u m is e e n o o g g e t u i -

waren

mensenkinderen

genverslagvan het dierenrijk.

de direct g e b o r e n e n uit dieren die hij v i s s e n n o e m d e of e r m e e v e r g e -

Mensenbarende vissen

leek.

Aristoteles had m e t n a m e een rijke

m e n s e n z i c h in e e n b e s c h e r m e n d e

collectie

observatiegegevens

over

v i s s e n . Bij h e t n e e r s c h r i j v e n v a n z i j n b e s c h o u w i n g e n in H i s t o r i a

anima-

Binnenin

baarmoeder

hen

hadden

ontwikkeld

de van

f o e t u s s e n t o t v o l w a s s e n e n . Pas bij deze

volle

wasdom

zouden

de

lium o n t s n a p t e deze schepsels d a n

vissen zich volgens de zegging van

ook

Anamixander

niet

filosoof

aan

zijn

aandacht.

behandelde

de

De

vissen

slechts beknopt. Hoofdzakelijk hun voedsel, paaigewoonten en fysieke kenmerken

bundelde

hij

in

zijn

waarna

hebben

geopend,

er

mannen

en

uitkwamen

die zich

op het

zonder de zorg van hun

vrouwen land

moeder-

d i e r e n in l e v e n h i e l d e n .

De Oud-Griekse Aristoteles w a s de eerste Europeaan die de karper beschreef.

I

met

»

genoeg zekerheid vastgesteld. Het

Hoge

wezen

Het

waar

onze

belangstelling

wellust

tweede

stukje

kyprianos

anos. Waarschijnlijk

beschreef

e n d e vis d i e z i c h m e e r d e r e

Oud-Griek

de

hem

aan

hand

de van

per

als

jaar

een

schildert

naar u i t g a a t , d r a a g t de n a a m k y p r i -

stort

in

het

de paai-

malen

amoureuze

o b s e r v a t i e s v a n r i v i e r e n in N o o r d -

avontuur. Als

G r i e k e n l a n d en d e z u i d e l i j k e B a l k a n -

w a a r de karper w e r e l d b e r o e m d o m dan

is

er

fanatiek

landen.

is,

Dat de k y p r i a n o s o n t e g e n z e g l i j k de

vruchtbaarheid:

het

één

kenmerk

wel

zijn

is

extreme

k a r p e r m o e t zijn, valt t e n eerste op te m a k e n uit het p r o z a s t u k j e w a a r i n

De kyprianos

Aristoteles

orgaan

het seizoen

dat

het verschijnen

belicht.

het

palataal

De w i j s g e e r

stelt

de

k y p r i a n o s niet een e c h t e t o n g heeft,

renbeelden.

m a a r dat zijn zachte, vlezige g e h e -

lijks

m e l t e er w e l v e r d a c h t v e e l o p l i j k t :

slechts

de

roodbloedige

bezitten

vissen

namelijk

de

een zij

Hij

is met en

sommige

zoals

zoetwater,

andere

drie

zodat met

los.

is het

bij

de dit

een

een

volgt

van de grotere

keer

ster-

paait

jaar-

en de overige

een enkele in poelen

vissen

maal.

Ze

paaien

die

achterblijven

door het overstromen

van rivieren

eveneens

van

in de buurt

plekken

in

phoxinus

ofelrits

in hij

en

rietachtige

moerassen,

zoals

en de

de

baars.

woorden

niet

Bij

gehemelte

kyprianos door

toeschouwer

verward

in

structuurloze

zit

vissen

lettende

het

en

beenachtig vlezig,

smaakorgaan,

tong,

onvolmaakte vorm.

waterdieren

vijf of zes keer

De chalcis

allemaal Van

paait

en bíj het paaien

in

de

onop-

kan

worden

O m d a t d e k a r p e r r e e d s in d e k l a s sieke t i j d b e k e n d s t o n d als een vis d i e m a k k e l i j k in p a s s i e o n t v l a m d e , leidde Aristoteles anos dites,

tong.

de naam

vermoedelijk de

af

van

liefdesgodin

kypriAphro-

met

de

b i j n a a m K y p r i s ( C y p r i a in h e t L a t i j n ) . Hoewel

ook

andere

cypriniden,

zoals de zeelt en de b a r b e e l , smaakkussentje

dragen,

variant beduidend keld.

Met

minder

Aristoteles'

over

het

gaan

kunnen

markante

is

het hun

gehemelteor-

meer o m de karper heen.

aandacht

schenkt aan

de

ook

grootte

al

niet

dat van de kyprianos

de karpersoorten

van

de

De w i j s g e e r v e r k o n d i g t v e r d e r kyprianos

beschermt, het

die in aanraking

mannelijke

dezelfde

ook naderhand meerval

komen

zaad, doen.

is zo groot

met

beginnen

al dit

Wanneer

Het ei van

de

schiet

als

een

van een

wikke-

zijn

legsel

maar

die

dat

weieens uitspraak

mogen we afdoen als een f a b e l t j e :

en blijven

dag te groeien

als

gierstzaad.

de

karpereitjes: Eieren

en

zo groot

kort

ontwik-

getuigenis

we eigenlijk

Aristoteles

zaadje;

tjes

het

vrouwtje

en vertrekt, en

werpen

haar

volgen hun

de

hom

kuit manne-

af.

Het

De karper paait vijf keer per seizoen.

38

visionair nr. 3 6 - j u n i 2015

-

1

m

merendeel omdat

van de kuit gaat

het

schieten door

vrouwtje

beweegt

kan

enkele

wordt

haken vis

zegt het

als een solide

(een tweeslachtig

hier-

kapoenvis

(afgeleid

deze

ontmande,

indien

moeten

op

en Geen

wacht,

van de meerval,

men

wanneer

epitragiae

meegesleurd de

zou al de kyprianos naar

Bepaalde

kuit-

in wat rommel.

houdt

uitzondering

verloren, het

en de kuit zich

verspreiden,

met de stroom niet blijft

bij

zijn

wil dat

massa

blijft

vissen

hebben

als

vetgemeste

vissen

met

deze

in zoet

water,

zoals

haan)

of

het

dragen

die

en vet over het hele lijf en

kuit

Deze

uitgerust

met een klein beschouwd

een onovertroffen

liggen.

en

exemplaren

hom noch kuit, maar

Ze worden

en leven

de kyprianos

zijn

blijft,

balagrus.

of een

omschrijving

de

zijn

bijnaam dier)

van kapoen:

met

post

toeval

Karpers worden beschouwd als vissen van een onovertroffen kwaliteit.

zijn

vast

bovendien darmkanaal.

als vissen

van

hoogst

onaangenaam

maar

bepaalde

voor

bijzondere

kwalen. vlak

zijn

en

het

Hondsster, dichtbij

gevoelig

eigenaardige

Zo is bijvoorbeeld voor

de

meerval

opkomen

vanwege

het

van feit

vatbaar raakt

voor hij

een

door

donderslag.

De kyprianos

hevig

soortgelijke

hij

zwemt,

zonnesteek

verlamd

aan

de

dat

de wateroppervlakte

gevallen,

kwaliteit.

karakter,

soorten

en

een

luide

is

ondermogelijke

zij het in mindere

mate.

Delicatesse

Kieuwen

De O u d e G r i e k e n s t o n d e n a a n v a n k e -

De d e n k e r v e r k o n d i g t d a t v i s s e n z i j n

Net als iedereen w a s de d e n k e r een

lijk a f w i j z e n d t e g e n o v e r h e t e t e n v a n

voorzien

zoetwatervis.

vissen

Zuivere

bronnen

en

Fijne nalatenschap

van

kieuwen.

Sommige

k i n d v a n zijn t i j d . Zo m e e n d e n

weinig

kieuwen,

klassieke

dragen

Grieken

dat

in

t e r w i j l a n d e r e n er v e e l v a n h e b b e n .

voorwereld

M i d d e l l a n d s e Z e e en d e

M a a r v o o r a l l e n g e l d t d a t ze

hadden bestaan. Wellicht was deze

g i n g e n d a t ze g e w i j d w a r e n a a n d e

weerszijden

goden en n i m f e n . N i e m a n d

b e z i t t e n . V e r d e r l e g t hij u i t :

durfde

hetzelfde

aan

aantal

z o n d i g t e z i j n e n hun eetbare schatten Sommige

een m i n d e r w a a r d i g gerecht en alleen

elke zijde,

of

de lipvis,

bord.

kyprianos.

ook

voor

de

Griekse

vissen

hebben

alle ín dubbele

uitzondering

h o n g e r l e d e n , t o l e r e e r d e n het o p h u n Maar

geboren

uit van

hun

reuzen mogelijke

fossiele,

onbe-

k e n d e b e e n d e r e n , w a a r ze e e n l o g i -

t e roven. Zeevis werd b e s c h o u w d als m e n s e n d i e in a r m o e d e l e e f d e n

illusie

ontdekkingen

en

de hun

rivieren w a r e n d u n gezaaid rond de geruchten

draken

er

er vier

aan

rijen

-met

van de achterste-

de baars,

de meerval

zoals en de

sche

verklaring

voor

zochten.

O n d a n k s de o n z o r g v u l d i g h e d e n die Historia animalium Aristotelische

vullen, zijn

getuigenissen

de een

f i j n e n a l a t e n s c h a p . A l is h e t a l l e e n

c u l t u u r gold d a t het enige constante

a l v a n w e g e d e g e d a c h t e d a t er m e e r

d e v e r a n d e r i n g is. G a a n d e w e g k w a m

Aristoteles schrijft tot slot dat

h e t t o t e e n n o r m v e r v a g i n g en w e r d

k a r p e r g e v o e l i g is v o o r e e n

h e t e t e n v a n vis z o w a a r iets l u x u e u s .

donderslag:

de

flinke

dan

wij

karper s i n d s d i e n furore m a a k t e als

Vissen

gevrijwaard

in

millennia

over de b e m i n n e l i j k e

H e t h e e f t er alle s c h i j n v a n d a t de Griekse delicatesse:

twee

meren van

en ziekten

rivieren met

zijn

geleden

een

wijsgeer leefde die woorden schreef vandaag

de

dag

kennis van nemen.

karper,

waar

geamuseerd m

een

visionair nr. 3 6 - j u n i 2015

39

tussen kop S staart

Vliegende vissen TEKST Kees Moeliker I L L U S T R A T I E S Bartuchna en het Natuurhistorisch M u s e n m Rotterdam

A a n deze serie vissenverhalen waarmee ik medio 2013 begon, k o m t n u een eind. Ik h e r i n n e r m i j nog dat ik m i j n eerste bijdrage (over de biologie van de haring) twee jaar geleden begon m e t de verontschuldiging dat ik als vogelman geen diepgewortelde b a n d h a d m e t vissen. Dat is nog steeds zo, m a a r n i e t t e m i n heb ik m i j als een vis i n het water gevoeld i n dit f i j n e blad. H e t leven v a n v i s s e n is z e k e r zo b o e i e n d a l s d a t v a n o n z e

b e k e n d e s o o r t e n h e b b e n n a u w e v e r w a n t e n in d e S t i l l e

g e v l e u g e l d e v r i e n d e n . Toch k a n ik h e t niet l a t e n u in m i j n

O c e a a n . Z e leven t o t e e n d i e p t e v a n o n g e v e e r 2 0 0 meter.

laatste bijdrage aan 'Tussen kop S s t a a r t ' t e laten k e n n i s ­

Dit

m a k e n m e t vissen die zowel w a t betreft a n a t o m i e als

voldoende

g e d r a g h e t d i c h t s bij d e v o g e l s s t a a n : v l i e g e n d e v i s s e n .

is

de

voedselrijkste voer

biedt

zone

die vliegende

dat voornamelijk

uit

vissen plankton

b e s t a a t . Die v o e d s e l r i j k d o m t r e k t o o k w e e r r o o f v i s s e n e n andere

predatoren

aan waarvan

dolfijnen,

tonijnen,

H e t g a a t hier n i e t o m v i s s e n d i e a f e n t o e b o v e n d e w a t e r ­

m a r l i j n e n , zeevogels, pijlinktvissen en bruinvissen het op

spiegel

opspringen

en

luchtsprongen

zoals

vliegende vissen g e m u n t hebben. Het vliegvermogen van

harders

(Mug iiľ doe)

en

gepen

Dergelijke

vliegende vissen heeft dan ook als functie het ontsnappen

vissen

bezitten

geen

maken,

(Beíon i dae).

'draagvlakken' die de

luchtreis

k u n n e n verlengen. Nee, het gaat o m vissen van de familie Exocoetidae

a a n r o o f v i j a n d e n . Zo l e i d e n ze e e n r e l a t i e f v e i l i g leven in voedselrijk water.

die uit ruim zestig soorten b e s t a a t en die

a l l e m a a l in m e e r o f m i n d e r e m a t e e e n s o o r t v e r l e n g d e

Afstand

anatomische

De a f s t a n d d i e e e n v l i e g e n d e v i s in g l i j v l u c h t k a n over­

a a n p a s s i n g z o r g t e r v o o r d a t ze o p e i g e n k r a c h t l a n g e g l i j ­

b r u g g e n , ligt m e e s t a l r o n d d e 3 0 t o t 5 0 m e t e r . G e b r u i k m a ­

v l u c h t e n b o v e n h e t w a t e r o p p e r v l a k t e k u n n e n m a k e n . Een

kend van sterke opwaartse luchtstromen op g o l f k a m m e n

v o o r v i s s e n u n i e k e s t i j v e e n s t e v i g e w e r v e l k o l o m s t e l t ze in

kan die a f s t a n d

vleugelachtige

borstvinnen

hebben.

Die

o p l o p e n t o t 4 0 0 meter. De s n e l h e i d

s t a a t o m a a n het eind van een glijvlucht m e t de s t a a r t op h e t w a t e r o p p e r v l a k t e s l a a n e n zo w e e r a f t e z e t t e n v o o r e e n n i e u w e 'sprong'. De zeven s o o r t e n v l i e g e n d e p o n e n (Dactylopterìdae)

h e b b e n o o k v e r g r o t e b o r s t v i n n e n maar,

o n d a n k s h u n n a a m , k u n n e n ze n i e t v l i e g e n . H e t z i j n e e r d e r k r u i p e r s over d e z e e b o d e m d i e h u n b o r s t v i n n e n g e b r u i k e n v o o r h e t o p d r i j v e n v a n p r o o i e n , bij d e b a l t s e n o m v i j a n d e n af t e s c h r i k k e n . I k b e p e r k m i j h i e r t o t d e e c h t e v l i e g e n d e v i s s e n d i e in t w e e g r o e p e n g e s p l i t s t k u n n e n w o r d e n : d e t w e e v l e u g e l i g e s o o r t e n e n d e v i e r v l e u g e l i g e s o o r t e n . Die laatste groep heeft naast de vergrote borstvinnen ook g r o t e b u i k v i n n e n d i e e e n rol s p e l e n bij h e t v l i e g e n . V l i e ­ g e n d e v i s s e n v a r i ë r e n in l e n g t e v a n 15 t o t 5 0 c e n t i m e t e r .

Warm water V l i e g e n d e v i s s e n leven in alle o c e a n e n , in t r o p i s c h e e n w a r m ­ s u b t r o p i s c h e w a t e r e n . De w a t e r t e m p e r a t u u r m o e t m i n i m a a l 2 0 ­ 2 3 g r a d e n C e l s i u s z i j n . Bij l a g e r e t e m p e r a ­ t u r e n w e r k e n d e s p i e r e n n i e t n a a r b e h o r e n e n is v l i e g e n n i e t m o g e l i j k . H e t c e n t r u m v a n h e t v e r s p r e i d i n g s g e b i e d is het oostelijk gedeelte van de Stille Oceaan. Daar k o m e n de o u d s t e g e s l a c h t e n voor en w o r d t d e grootste diversiteit a a n s o o r t e n g e v o n d e n . De u i t d e A t l a n t i s c h e

visionair nr. 3 6 ­ j u n i

2015

Oceaan

Vliegende vissen zijn geen vogels, maar ze komen een heel eind

w a a r m e e ze v l i e g e n m a g er o o k z i j n : t o t 70 k i l o m e t e r per

A m e r i k a a n s e v i s s e n k e n n e r C a r l L e a v i t t H u b b s m a a k t e in

uur. G e m i d d e l d b l i j v e n ze o n g e v e e r t w i n t i g s e c o n d e n in d e

1933 n a a m d o o r 299 z w e e f v l u c h t e n t e a n a l y s e r e n . Hij

l u c h t en d e m a x i m a l e v l i e g d u u r d i e b e t r o u w b a a r g e m e t e n

o b s e r v e e r d e in 55 Zo v a n d e g e v a l l e n e e n e n k e l v o u d i g e

0

0

is b e d r a a g t 45 s e c o n d e n . De h o o g t e b o v e n h e t z e e ­ o p p e r ­

z w e e f s p r o n g , ľ\ Za

v l a k is m a x i m a a l zes meter. H e t is d a a r o m n i e t v e r b a z i n g ­

s l e c h t s 8Vo v a n d e v l i e g e n d e v i s s e n m a a k t e vier o p e e n v o l ­

m a a k t e t w e e s p r o n g e n , W / o d r i e en

w e k k e n d d a t ze o o k r e g e l m a t i g o p s c h e e p s d e k k e n l a n d e n ,

gende z w e e f s p r o n g e n . Het r e c o r d a a n t a l

a l t i j d a a n d e l o e f z i j d e ( w a a r d e w i n d v a n d a a n k o m t ) . De

dat t i j d e n s één s a m e n h a n g e n d e vlucht werd

o p t i m a l e v l i e g h o o g t e is e c h t e r o n g e v e e r 50 c e n t i m e t e r ,

n o m e n , bedroeg acht. Vliegende vissen zijn geen vogels,

w a n t op d i e h o o g t e is d e o p w a a r t s e l u c h t s t r o o m m a x i ­

m a a r ze k o m e n e e n h e e l e i n d .

luchtsprongen waarge­ Cl

maal. B i j z o n d e r is d a t v l i e g e n d e v i s s e n niet m e t h u n b o r s t v i n n e n f l a d d e r e n o m hoogte te w i n n e n . Ze s t a a n s t r a k g e s p a n n e n . De b e w e g i n g e n d i e d e v i n n e n m a k e n d i e n e n s l e c h t s t e r s t u r i n g v a n d e v l u c h t . De k r a c h t zit in d e s t a a r t . H e t s n o r ­ r e n d e g e l u i d d a t v l i e g e n d e v i s s e n in d e v l u c h t p r o d u ­ if|iii*ŴlWİļW

c e r e n , w o r d t v e r o o r z a a k t d o o r k l e i n s c h a l i g e v i b r a t i e s in d e v i n n e n . De b o r s t s p i e r e n z i j n d a n o o k s l e c h t o n t w i k ­ k e l d , in t e g e n s t e l l i n g t o t v o g e l s d i e g r o t e v l i e g s p i e r e n h e b b e n . Een v l i e g e n d e vis in de h a n d f l a d d e r t n i e t m e t zijn vinnen o m te o n t s n a p p e n , een vogel wel.

Zweefvlucht A l in 1 8 7 8 v o g e l d e d e D u i t s e z o ö l o o g K a r l A u g u s t M ö b i u s u i t hoe e e n z w e e f v l u c h t er u i t ziet. Z i j n n o g s t e e d s k l o p ­ pende bevindingen

laten zich als volgt

samenvatten.

O n d e r e e n zeer v l a k k e h o e k d o o r b r e e k t d e vis in v o l l e v a a r t d e w a t e r s p i e g e l e n w o r d e n de b o r s t v i n n e n d i r e c t z i j w a a r t s u i t g e k l a p t . H e t l i c h a a m is nu b o v e n w a t e r en d e vis g l i j d t o p zijn p l a t t e b u i k over h e t

wateroppervlak

w a a r b i j d e o n d e r s t e lob v a n d e s t a a r t v i n e n i g e s e c o n d e n t o t 50 keer per s e c o n d e op h e t w a t e r s l a a t . De v o o r ­ w a a r t s e v e r s n e l l i n g is d a n zo g r o o t d a t d e vis z i c h in d e l u c h t v e r h e f t . A a n het e i n d v a n de v l u c h t z a k t de s t a a r t w e e r in h e t w a t e r en v a l t d e vis w e e r in h e t w a t e r t e r u g . H e t k a n g e b e u r e n d a t d e s t a a r t v i n ­ z o d r a d i e de w a t e r ­ s p i e g e l b e r o e r t ­ o p n i e u w o p het w a t e r s l a a t w a a r d o o r d e vis d e t w e e d e e t a p p e v a n z i j n v l u c h t k a n v e r v o l g e n . De

De k r a c h t v o o r h e t v l i e g e n k o m t v a n u i t d e staart.

Geraadpleegde literatuur Davenport, J. (1994) ­ How and why do flying fish fly? ­ Reviews in Fish Biology and Fisheries 4 184­214 Hubbs, C.L (1933) ­ Observations on the flight of fishes, with a statistical study of the flight of Cyp seluridae ­ Papers of the Michigan Academy of Sciences 18 Möbius, K.A. (1878) ­ Die Bewegungen der flie gende Fische durch die Luft ­ Z e i t s c h r i f t fuer wis senschaftliche Zoölogie (supplement 1)

visionair nr. 3 6 ­ j u n i 2015

zijlijnen

S A M E N S T E L L I N G Jaap Quak. Willem Romeijn en Remko Verspui

Actualisatie landelijke database vismigratie

v e r b e t e r t ( e e n z i j d i g e m i g r a t i e is d a n m o g e l i j k ) . Bij s l u i z e n

De N e d e r l a n d s e w a t e r b e h e e r d e r s m a k e n h a a s t m e t h e t

w o r d t v a k e r v i s v r i e n d e l i j k s l u i s b e h e e r t o e g e p a s t . Het v a l t

vrij m a k e n v a n m i g r a t i e r o u t e s voor vis w a a r i n r u i m 2.745

o p d a t voor bij na e e n v i j f d e v a n d e a a n g e p a k t e k n e l p u n t e n

p r i o r i t a i r e k n e l p u n t e n voor m i g r e r e n d e v i s s e n a a n w e z i g

o n b e k e n d is w e l k e m a a t r e g e l is t o e g e p a s t . De w a t e r b e -

z i j n . I n m i d d e l s zij n er in N e d e r l a n d m e e r d a n 1.131 m i g r a -

h e e r d e r s k u n n e n in d i t g e v a l n i e t a a n g e v e n w e l k t y p e

tievoorzieningen

gerealiseerd

bij

stuwen,

sluizen,

g e m a l e n e n d u i k e r s . In d e p e r i o d e 2 0 0 7 - 2 0 0 8 is o n d e r

m a a t r e g e l is t o e g e p a s t . I n d i e n d e w a t e r b e h e e r d e r s

de

landelijke

o n t w i k k e l e n d e d a t a b a s e zelf a c t i e f g a a n b i j h o u d e n d a n k r i j g e n ze h i e r m e e zelf ook e e n v o l l e d i g o v e r z i c h t in d e

t r a j e c t ' N e d e r l a n d l e e f t m e t V i s m i g r a t i e ' o p g e z e t . Doel v a n

v o o r t g a n g , l i g g i n g e n w e r k i n g v a n d e v o o r z i e n i n g e n . H e t is

aanvoering van Sportvisserij

Nederland

het

d i t t r a j e c t is h e t u i t v o e r e n v a n e e n v o o r t g a n g s e v a l u a t i e

d a a r o m z i n v o l o m d e d a t a b a s e j a a r l i j k s bij t e h o u d e n .

met betrekking tot de a a n p a k van de vismigratieproble-

Van a l l e t o e g e p a s t e m a a t r e g e l e n is o n g e v e e r e e n v i j f d e o p

m a t i e k e n h e t v e r z a m e l e n v a n k e n n i s over h e t v e r b e t e r e n

zijn w e r k i n g onderzocht, daarvan scoort meer dan 75^0

v a n d e v i s m i g r a t i e in N e d e r l a n d . In d i t k a d e r is er een d a t a b a s e g e c r e ë e r d m e t d e l i g g i n g v a n alle g e p r i o r i t e e r d e

positief. Enkele w a t e r b e h e e r d e r s onderzoeken s t a n d a a r d a l l e v o o r z i e n i n g e n o p h u n w e r k i n g . De m e e s t e n o n d e r -

v i s m i g r a t i e k n e l p u n t e n en v i s m i g r a t i e v o o r z i e n i n g e n . M a a r

zoeken een deel van hun voorzieningen. Het valt op dat de

l i e f s t 26 v a n d e 3 0 w a t e r b e h e e r d e r s

hiervoor

b e o o r d e l i n g v a n d e e f f e c t i v i t e i t v a n e e n v o o r z i e n i n g over

informatie aangeleverd. V a n h e t t o t a a l a a n t a l v i s m i g r a t i e k n e l p u n t e n is t o t nu t o e

s c h a l i g o n d e r z o e k in h e t v e l d . W e t e n s c h a p p e l i j k g e f u n -

( t o t en m e t 2 0 1 4 ) r u i m 4 0 p r o c e n t a a n g e p a k t (1.131 in

deerde onderzoeken vinden bijna niet plaats. Statistische

hebben

o

a a n t a l ) . O n g e v e e r 60 Zo h i e r v a n is u i t g e v o e r d bij s t u w e n . De u i t v o e r i n g v a n m a a t r e g e l e n bij g e m a l e n e n s l u i z e n k o m t d e l a a t s t e v i j f j a a r s t e r k o p g a n g . Ook d e i n t e n s i t e i t

h e t a l g e m e e n is g e b a s e e r d o p e x p e r t j u d g e m e n t e n k l e i n -

u i t s p r a k e n k u n n e n d a a r o m n i e t w o r d e n g e m a a k t . Het z o u g o e d z i j n o m a l l e e v a l u a t i e s d i e in N e d e r l a n d zijn u i t g e v o e r d t e a n a l y s e r e n op m e t h o d e en u i t k o m s t e n en d e

in

u i t k o m s t e n per t y p e v o o r z i e n i n g . Dit l e v e r t l e e r p u n t e n o p

N e d e r l a n d s n e l t o e . Van g e m i d d e l d e e n k l e i n e 3 0 a a n g e -

voor de bouw van t o e k o m s t i g e vismigratie-voorzieningen.

p a k t e k n e l p u n t e n per j a a r (in d e p e r i o d e 2 0 0 0 - 2 0 0 8 ) n a a r

O m d a t de o n t w i k k e l i n g e n s t e e d s s n e l l e r g a a n en er v e e l

50 per j a a r ( 2 0 0 9 - 2 0 1 1 ) t o t m e e r d a n 150 per j a a r ( 2 0 1 2 2 0 1 5 ) . Voor d e p e r i o d e 2 0 1 6 - 2 0 2 7 s t a a n er 5 9 2 k n e l -

praktische kennis wordt ontwikkeld bevelen we aan o m actiever kennis te gaan delen met betrekking tot nieuwe

p u n t e n gepland om aangepakt te w o r d e n . Om de doelstell i n g e n in 2 0 2 7 t e h a l e n , d i e n t in d e p e r i o d e 2 0 1 6 - 2 0 2 7 de

t e c h n i e k e n e n r e g e l m a t i g hierover t e p u b l i c e r e n .

van het werken aan vismigratiemaatregelen

neemt

u i t v o e r i n g v a n d e m a a t r e g e l e n r u i m 50 l o c a t i e s p e r j a a r t e worden aangepakt.

Nieuwe maatregelen Populaire

vismigratievoorzieningen

bij

stuwen

zijn

Het rapport 'Nederland leeft met vismigratie' en bijbehorende kaarten met vissoorten, vismigratiebarrières en oplossingen zijn vrij te downloaden via www.vismigratie.nl.

Karperonderzoek op het NoordWillemskanaal

cascade en b e k k e n - s y s t e m e n . Andere type maatregelen

h h e t N o o r d - W i l l e m s k a n a a l in G r o n i n g e n e n D r e n t h e is

zijn m e t een o p m a r s bezig. Gemalen w o r d e n vaker a a n g e -

het k a r p e r b e s t a n d fors a f g e n o m e n . Vanuit de w e n s e n van

past door visvriendelijke pompen te installeren, waardoor

de h e n g e l s p o r t f e d e r a t i e G r o n i n g e n - D r e n t h e e n De K S N is

d e s i t u a t i e in i e d e r g e v a l voor d e u i t t r e k k e n d e

vissen

er e e n p l a n o p g e s t e l d o m h e t k a r p e r b e s t a n d t e b e h o u d e n . Vanuit de w a t e r s c h a p p e n Noorderzijlvesten Hunze SAa's z i j n er e c h t e r z o r g e n bij h e t u i t z e t t e n v a n karper. In hoge dichtheden zouden

karpers een negatief effect kunnen

h e b b e n o p h e t b e h a l e n v a n d e K R W - d o e l s t e l l i n g e n . Op ecologisch waardevolle wateren willen de w a t e r s c h a p p e n d a a r o m geen k a r p e r in h o g e d i c h t h e d e n . O m d i e r e d e n is h e t v a n b e l a n g d a t d u i d e l i j k in b e e l d w o r d t g e b r a c h t w a t het migratiegedrag van uitgezette karpers op het N o o r d -

i »

W i l l e m s k a n a a l is. H e t d o e l v a n d i t o n d e r z o e k is o m h e t v e r s p r e i d i n g s g e d r a g van

spiegelkarpers

in b e e l d

te

brengen. Trekken

de

k a r p e r s de vrij o p t r e k b a r e w a t e r e n o p ? B l i j v e n d e v i s s e n o p h e t k a n a a l ? Z i j n er g r o t e i n d i v i d u e l e v e r s c h i l l e n t u s s e n de uitgezette karpers? De v e r s p r e i d i n g w o r d t d o o r m i d d e l v a n d i v e r s e t e c h n i e k e n in b e e l d g e b r a c h t . De b e l a n g r i j k s t e is t e l e m e t r i s c h o n d e r zoek. Van de 2 4 6 u i t g e z e t t e s p i e g e l k a r p e r s z i j n 3 6 v o o r In binnen- en buitenland worden steeds meer vistrappen aangelegd.

visionair nr. 3 6 - j u n i

2015

z i e n v a n e e n V E M C O - t r a n s p o n d e r , e e n k l e i n z e n d e r t j e in de b u i k v a n de vis. Op 17 s t r a t e g i s c h e l o c a t i e s in h e t

N a u i t z e t z i j n er d i v e r s e t e r u g m e l d i n g e n d o o r s p o r t v i s s e r s binnen gekomen. Zo'n 60 karpers zijn gevangen, waarvan

o2

h e t g r o o t s t e d e e l in h e t H a v e n k a n a a l , w a a r v e e l g e v i s t wordt. Het onderzoek loopt tot eind 2016.

Zonsverduistering en visgedrag 0 p 20 n o v e m b e r 2013 vond een gedeeltelijke

zonsver-

d u i s t e r i n g p l a a t s en op 20 m a a r t 2 0 1 5 e e n g e h e l e . Veel dieren, waaronder vissen, blijken te reageren op dit f e n o m e e n . Een z o e k t o c h t

in d e l i t e r a t u u r

leverde

slechts

enkele publicaties op. V i s s e n n e m e n h e t g e d r a g a a n d a t zij n o r m a a l g e s p r o k e n in d e s c h e m e r i n g o f 's n a c h t s v e r t o n e n . V e r s c h i l l e n d e zeevissoorten migreren dan naar de oppervlakte. Tijdens e e n z o n s v e r d u i s t e r i n g in 1 9 6 3 v e r t o o n d e n

bijvoorbeeld

j o n g e haringen dit gedrag, m a a r l a n g niet alle individuen. N o o r d - W i l l e m s k a n a a l en d e v e r b i n d i n g e n wateren

zijn

hydrofoons

geplaatst.

met

Deze

andere

ontvangers

V i s s e n d i e 's n a c h t s b e s c h u t t i n g z o e k e n in h o l t e n

en

s p l e t e n , z o a l s in k o r a a l r i f f e n , b l e k e n d i t o o k t i j d e n s d e

registreren de signalen van karpers die binnen het bereik

totale

h i e r v a n z w e m m e n . Een m a a n d na d e u i t z e t z i j n a l d e z e

d e z e l f d e v e r d u i s t e r i n g , s t a a k t e n k a r p e r s in I n d i a h e t p a a i -

hydrofoons

uitgelezen.

Ook

zijn

de

vissen

op

twee

van

1980

ritueel. Onderzoekers vermoeden

te

doen.

dat de

Tijdens

verduistering

c h e m i s c h e o f f y s i s c h e v e r a n d e r i n g e n in h e t w a t e r v e r o o r -

m o m e n t e n opgespoord m e t een mobiele ontvanger. Naast dit systeem zijn alle vissen voorzien van

zonsverduistering

een

zaakte, waardoor de karper dit gedrag vertoonde. Bekend

u i t w e n d i g m e r k j e , e e n f l o y t a g . Op d e k a n a l e n w o r d t v e e l

is d a t d e t e m p e r a t u u r t i j d e n s e e n v e r d u i s t e r i n g e e n a a n t a l

gevist en als vissers een k a r p e r m e t deze f l o y t a g v a n g e n

g r a d e n d a a l t . D e n k b a a r is d a t d e k a r p e r , m a a r m o g e l i j k

k u n n e n ze d i t d o o r g e v e n a a n S p o r t v i s s e r i j

ook andere soorten, daarop reageert.

Nederland.

Op d e z e m a n i e r w o r d t e x t r a i n f o r m a t i e g e w o n n e n o v e r

S o m m i g e ( t r o p i s c h e ) v i s s o o r t e n g e b r u i k e n in d e o c h t e n d -

de v e r s p r e i d i n g van de k a r p e r s . Als l a a t s t e h e b b e n alle

en

v i s s e n e e n p i t t a g in d e b u i k g e k r e g e n . W a n n e e r

Deze v i s s e n b l e k e n bij e e n z o n s v e r d u i s t e r i n g o o k over t e

een

avondschemering

een

vorm

van

luchtademhaling.

k a r p e r in e e n b e e k d o o r e e n m e e t s t a t i o n z w e m t w o r d t

schakelen naar deze v o r m van a d e m h a l i n g .

deze geregistreerd. D a a r n a a s t k u n n e n karpers m e t een

Algemeen w o r d t v e r m o e d dat een zonsverduistering leidt

pittag

t o t e e n v o r m v a n ' v e r w a r r i n g ' . De l i c h t c o n d i t i e s v e r t e l l e n

die

bij

visserijkundig

onderzoek

worden

gevangen, worden gescand.

d e vis e i g e n l i j k d a t er s p r a k e is v a n e e n s c h e m e r p e r i o d e , m a a r d e ' i n t e r n e k l o k ' v e r t e l t d e vis e e n a n d e r v e r h a a l

Individuele verschillen

Deze b i o l o g i s c h e

De r e s u l t a t e n een m a a n d na h e t u i t z e t t e n v a n de k a r p e r s

v o g e l s , r e p t i e l e n , i n s e c t e n en z o o g d i e r e n . D a a r o m is h e t

t o n e n a a n d a t er d u i d e l i j k e i n d i v i d u e l e v e r s c h i l l e n

m a a r g o e d d a t e e n z o n s v e r d u i s t e r i n g v a n k o r t e d u u r is.

zijn

verwarring

is o o k

waargenomen

bij

t u s s e n de k a r p e r s . In h e t n o o r d e l i j k e d e e l h e b b e n 3 v a n d e 18 g e z e n d e r d e k a r p e r s h e t N o o r d - W i l l e m s k a n a a l v e r l a t e n .

Bron:

Eén v a n d e z e v i s s e n h e e f t zijn w e g t e r u g g e v o n d e n en h e e f t vanuit het Noord-Willemskanaal naar h e t Z u i d l a a r d e r m e e r

S. Jennings, R. H. Bustamante, K. Collins and J . Mallinson: Reef fish behaviour during a total solar eclipse at Pinta Island, Galapagos. Journal of Fish Biology

g e z w o m m e n en h e e f t zijn w e g v e r v o l g e n s in t w e e d a g e n

Volume 53, Issue 3, pages 683-686, September 1998

in t o t a a l 4 0 k m a f g e l e g d . Deze k a r p e r is in 18 d a g e n t i j d

t i j d t e r u g g e v o n d e n . De overige 15 k a r p e r s h e b b e n

het

N o o r d - W i l l e m s k a n a a l n i e t v e r l a t e n . In h e t z u i d e l i j k e d e e l h e e f t één k a r p e r h e t k a n a a l t i j d e l i j k v e r l a t e n , m a a r o o k d e z e vis is t e r u g g e z w o m m e n n a a r h e t k a n a a l . A l l e k a r p e r s in h e t z u i d e l i j k e d e e l b e v i n d e n z i c h n o g o p h e t N o o r d - W i l l e m s k a n a a l of het H a v e n k a n a a l . N a een m a a n d is 83*70 v a n d e v i s s e n in h e t H a v e n k a n a a l g e w e e s t , of

Misslag

v e r b l i j f t d a a r n o g s t e e d s . In h e t H a v e n k a n a a l w o r d t v e e l

Per abuis is in het artikel 'Noren op tonijn' (Visionair nummer 35) een verkeerde lead geplaatst. De redactie biedt hiervoor zijn excuses aan. Ondanks deze omissie blijft het artikel van auteur Eric Fokke naar onze bescheiden mening echter buitengewoon lezenswaardig.

g e v i s t e n w o r d t over h e t a l g e m e e n o o k g o e d g e v a n g e n . H e t l i j k t er d u s op d a t er e e n g r o t e v o o r k e u r is v o o r h e t H a v e n k a n a a l . In h e t z u i d e l i j k e d e e l is er e e n

duidelijk

p e n d e l g e d r a g t u s s e n d e h y d r o f o o n s , w a a r b i j é é n vis e e n a f s t a n d van 80 k m heeft afgelegd door negen keer te p e n d e l e n t u s s e n b e p a a l d e d e l e n in h e t w a t e r !

visionair nr. 3 6 - j u n i 2015

n 1. »

:

Willem Kolvoort (1937) maakt overal ter wereld onderwaterfoto's. Voorbeelden zijn de koraalriffen in de tropische zeeën, zuidkapers en de potvissen in de Atlantische Oceaan, de fascinerende sponzen en vlokreeften in het Baikalmeer, Beloega's in de Witte Zee en van de flora en fauna in de oerwoudrivieren van Suriname. Ook heeft hij deelgenomen aan talrijke expedities. Zijn specialiteit is echter de onderwaterfotografie in ons Nederlandse zoetwater. Hier duikt hij onder in plassen en rivieren en ook in beekjes en slootjes om zijn mysterieuze opnamen te maken. Het diffuse licht, de reflectie van de waterspiegel, waterplanten en stroming zorgen er mede voor dat zijn foto's esthetisch, soms geheimzinnig en vaak bijna abstract worden. Nationaal en internationaal heeft Kolvoorts werk erkenning gekregen getuige de talrijke prijzen bij belangrijke fotowedstrijden, met als hoogtepunt het winnen van de Wildlife Photographer of the Year competition. Veel artikelen en foto's zijn gepubliceerd in boeken en tijdschriften in binnen- en buitenland. Van zijn hand verschenen verder de boeken 'Onderwater in Nederland', 'Onder de waterlelies van het Naardermeer' ,'Beeldschoonwater'en samen met Martin Kers 'OER De kracht van kijken'. In 2011 verscheen zijn 5e boek 'Waterlicht'met bijzondere foto's van de mysterieuze onderwaterlandschappen in het Nederlandse zoete water. www. kolvoortonderwaterfoto.nl www.beeldschoonwater.nl