Recreatieve gebiedsanalyse Ameland, Terschelling, Vlieland, Texel

Recreatieve gebiedsanalyse Ameland, Terschelling, Vlieland, Texel

Uitzicht vanaf het hoogste punt van Friesland: vuurboetsduin Vlieland

COLOFON Auteurs: Elzinga & Oterdoom Procesmanagement Verbeelder:

Gertjan Elzinga (Interviews, projectleiding en redactie) Oebele Gjaltema (literatuuronderzoek)

Opdrachtgever: Staatsbosbeheer

Herman Brink districtshoofd Friese Wadden

Begeleidingsgroep: Gemeente Ameland: Gemeente Terschelling: Gemeente Vlieland: Gemeente Texel: VASTT:

Sjon de Haan Edwin Zijlstra Robert Lanting Marjan Nicolai Janny-Gerda de Jonge

24 september 2012

INHOUD 1

Inleiding .......................................................................................................................... 1 1.1 Aanleiding ............................................................................................................... 1 1.2 Doel van de analyse ................................................................................................ 1 1.3 Onderzoeksopzet en verantwoording ...................................................................... 1 1.4 Afbakening .............................................................................................................. 2 2 Sociaal econonomisch belang ........................................................................................ 3 3 Waddeneilanden algemeen ............................................................................................ 7 3.1 Bezoekers ............................................................................................................... 7 3.2 Aanbod...................................................................................................................11 3.3 Kansen algemeen ..................................................................................................12 4 Ameland ........................................................................................................................15 4.1 Bezoekers ..............................................................................................................15 4.2 Aanbod...................................................................................................................15 4.3 Kansen en verbeterpunten .....................................................................................17 5 Terschelling ...................................................................................................................19 5.1 Bezoekers ..............................................................................................................19 5.2 Aanbod...................................................................................................................19 5.3 Kansen en verbeterpunten SBB Terschelling .........................................................22 6 Vlieland .........................................................................................................................23 6.1 Bezoekers ..............................................................................................................23 6.2 Aanbod...................................................................................................................23 6.3 Kansen en verbeterpunten SBB Vlieland................................................................25 7 Texel .............................................................................................................................27 7.1 Bezoekers ..............................................................................................................27 7.2 Aanbod...................................................................................................................27 7.3 Kansen en verbeterpunten SBB Texel ...................................................................29 Bijlage 1 Interviews ...........................................................................................................31 Bijlage 2 Literatuur en bronnen .........................................................................................32

1 INLEIDING 1.1 Aanleiding De Waddengemeenten en Staatsbosbeheer werken in de Ontwikkelagenda Wadden aan een gezamenlijke visie op sociaal-economische cq. toeristische ontwikkelingen in het Waddengebied. De Ontwikkelagenda Wadden dient verschillende doelen. 1. Allereerst biedt een gezamenlijke visie duidelijkheid en zekerheid, je weet wat je van elkaar kunt verwachten. 2. Ten tweede maakt de Ontwikkelagenda Wadden het gemakkelijker om structurele oplossingen te vinden. Als de Waddengemeenten en Staatsbosbeheer afspraken maken over ruimtelijke ontwikkeling voor de langere termijn, hoeven ze niet meer over elke afzonderlijke kwestie te overleggen. 3. Ten derde draagt de Ontwikkelagenda Wadden bij aan een balans tussen natuurontwikkeling enerzijds en sociaal-economische ontwikkeling anderzijds. Beide ontwikkelingen zijn belangrijk en waardevol. In het verlengde hiervan heeft Staatsbosbeheer een analyse laten uitvoeren die de basis vormt voor een verdere vraaggerichte recreatief toeristische ontwikkeling. Deze analyse richt zich op de door Staatsbosbeheer beheerde gebieden op de Waddeneilanden, waarbij deze gezien worden als onderdeel van de lokale economie. De analyse vormt de eerste fase van een proces om tot een gezamenlijke visie en concrete maatregelen voor het gebied te komen.

1.2 Doel van de analyse De analyse dient antwoord te geven op de volgende vragen: 1. Op welke wijze kunnen de voorzieningen en diensten die Staatsbosbeheer aanbiedt op de eilanden voorzien in de recreatieve behoeften zoals die worden geformuleerd door gemeenten, ondernemers, bezoekers (bewoners en toeristen)? 2. In hoeverre dragen de voorzieningen en diensten van Staatsbosbeheer bij aan de lokale economie? 3. Hoe past dit aanbod bij de huidige en gewenste imago/promotie van de eilanden? 4. Hoe kunnen de door Staatsbosbeheer aangeboden voorzieningen en diensten bijdragen aan de door gemeenten, ondernemers, bewoners (en bezoekers) gewenste sociaaleconomische ontwikkeling van het Waddengebied? 5. Hoe kan Staatsbosbeheer haar rol als partner bij een duurzame ontwikkeling van het toeristisch recreatief product op de Waddeneilanden versterken? 6. Welke (concrete) samenwerkingsmogelijkheden zien gemeenten en andere partners met Staatsbosbeheer? De doelen 2 tot en met 6 zijn eigenlijk uitwerkingen van het eerste doel, kort gezegd hoe kan Staatsbosbeheer nog beter en samen met anderen inspelen op de behoeften van de klant. Met behulp van de voor u liggende analyse wordt aan Staatsbosbeheer en de waddengemeenten een bouwsteen aangereikt op basis waarvan nadere afspraken kunnen worden gemaakt voor samenwerking de komende jaren.

1.3 Onderzoeksopzet en verantwoording Het onderzoek is verricht op basis van het op een rij zetten van bestaande informatie (literatuuronderzoek) en het vervolgens uitvoeren van verschillende interviews per eiland. Uit het literatuuronderzoek is gebleken dat er weinig recente en uniforme onderzoeksinformatie voorhanden is, hetgeen de analyse bemoeilijkt.

Oebele Gjaltema | Verbeelder

1

De werkzaamheden zijn verricht in de periode januari 2012 t/m april 2012 door Gertjan Elzinga van bureau Elzinga & Oterdoom Procesmanagement (www.eopm.nl) en Oebele Gjaltema van bureau Verbeelder (www.verbeelder.nl). De uitvoering van de analyse is begeleid door een ambtelijke begeleidingsgroep, met daarin vertegenwoordigd: x Staatsbosbeheer, Herman Brink (tevens opdrachtgever) x Gemeente Ameland, Sjon de Haan x Gemeente Terschelling, Edwin Zijlstra x Gemeente Vlieland, Robert Lanting x Gemeente Texel, Marjan Nicolai Verder zijn er per eiland interviews gehouden met zowel gemeente, ondernemers als SBBmedewerkers. De namen treft u aan in bijlage 1. In april 2012 zijn de eerste uitkomsten van de analyse gepresenteerd in het portefeuille overleg Economische Zaken van de samenwerkende waddengemeenten.

1.4 Afbakening Deze analyse beperkt zich tot die Waddeneilanden waar Staatsbosbeheer ook daadwerkelijk voorzieningen beheert. Dat is het geval op Ameland, Terschelling, Vlieland en Texel. Hiermee valt Schiermonnikoog af, waar Staatsbosbeheer geen terreinen beheert (maar Natuurmonumenten). Verder richt de analyse zich met name op de (dag)recreatieve voorzieningen als routes, paden, excursies, informatieborden etcetera. Staatsbosbeheer exploiteert op de Waddeneilanden ook enkele natuurcampings, maar het zijn uiteraard niet alleen deze eilandgasten die de terreinen van Staatsbosbeheer bezoeken. Verder richt de analyse zich vooral op het recreatief gebruik van de Waddeneilanden zelf en niet zozeer op het recreatief gebruik van de Wadden- of Noordzee om de eilanden heen.

Fietspad langs Noordsvaarder Terschelling


2

2 SOCIAAL ECONONOMISCH BELANG Recreatie en toerisme is van onmisbare betekenis voor de lokale en regionale economie van de waddeneilanden. Op bijvoorbeeld Ameland draagt het direct en indirect bij aan 75% van de totale werkgelegenheid en voor de andere eilanden is dat niet veel anders. In een dalende economie, groeit de sector recreatie en toerisme nog steeds. In onderstaande afbeelding (links) is de specialisatie in de vrijetijdsindustrie per gemeente aangegeven. In onderstaande afbeelding (rechts) is de voorspelde aantrekkelijkheid van het landschap op basis van gebiedskenmerken weergegeven. Uit onderzoek blijkt dat plekken waar de beleving het hoogst scoort veelal samenvallen met de ligging van grotere natuurgebieden (EHS en N2000). Uit de vergelijking tussen beide onderstaande kaartjes kan niet alleen voor de Waddeneilanden, maar ook landelijk een rechtstreeks verband worden herleid tussen de ligging van natuurgebieden en de vrijetijdseconomie.

De specialisatie van de Waddeneilanden op het gebied van vrijetijdsindustrie betekent tegelijkertijd ook een sociaaleconomische versterking van de eilander gemeenschap. De waddengemeenten scoren zonder uitzondering relatief beter dan hun buurgemeenten aan de vastewal.

Gemiddeld inkomen per gemeente ten opzichte van modaal in 2011 (CBS)


3

Aan de andere kant maakt de sterke focus op de vrijetijdseconomie de lokale economie ook erg kwetsbaar. Een extreem slecht jaar qua weer of een milieuramp op de stranden kan onmiddellijk een enorme impact hebben. Bovendien is landelijk en regionaal gezien het aantal banen in de toeristischrecreatieve sector op de Waddeneilanden in absolute zin beperkt. De Noordzeebadplaatsen aan de vastewal genereren aanzienlijk meer banen dan de Waddeneilanden gezamenlijk (Lisa, 2011).

120000 4 grote steden excl. Noordzeebadplaatsen

100000

Achterhoek

80000 60000

Groningse, Friese en Drentse Zandgronden

40000

Noordzeebadplaatsen

20000

Twente, Salland en Vechtstreek

0

Waddeneilanden

Banen in R&T sector

Gegevens Lisa.nl, 2011

Dit heeft uiteraard ook te maken met het beperkt aantal inwoners van de waddengemeenten. In de volgende tabel worden de waddengemeenten vergeleken met de volgende gemeenten: x Littenseradiel als dunstbevolkte Friese gemeente; x Den Helder, Harlingen en Leeuwarden als dicht bij zijnde grotere economische kernen; x Aa en Hunze (Dr), Ootmarsum (tegenwoordig gemeente Dinkelland, Ov) en Ermelo (Gld) als typisch toeristische gemeenten.

Banen totaal alle sectoren

3000 2500 2000 1500 1000

Littenseradiel Den Helder Harlingen Leeuwarden Aa en Hunze Ootmarsum Ermelo

Littenseradiel Den Helder Harlingen Leeuwarden Aa en Hunze Ootmarsum Ermelo

0

Texel Vlieland Terschelling Ameland Schiermonnikoog

500 Texel Vlieland Terschelling Ameland Schiermonnikoog

70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0

Banen in R&T sector

Gegevens Lisa.nl, 2011

Uit deze vergelijking wordt duidelijk dat de toeristisch-recreatieve werkgelegenheid van Den Helder bijna even groot is als op Texel, en in Harlingen groter dan op Vlieland. Bij deze laatste kustplaatsen zal het verband met de Waddengebied en de veerdienst een belangrijke rol spelen. Als het gaat om het sociaaleconomische belang van de Waddeneilanden zou dus feitelijk beter gesproken kunnen worden over het sociaaleconomische belang van het Waddengebied, inclusief kustgemeenten.


4

De algehele trend op de Waddeneilanden is dat het aantal overnachtingen stabiliseert of zelfs iets terugloopt (zie voorbeeld Terschelling). Ook is er al jaren sprake van een lichte terugloop in het aantal bedden (beddenboekhouding). Dat heeft mede te maken met de omvorming van het verblijfsrecreatieve aanbod: van bijvoorbeeld kampeerboerderijen met veel bedden, naar vakantiewoningen met in totaal minder bedden. Overigens zou voor een te berekenen relatie met het aantal overnachtingen dan ook de bezettingsgraad moeten worden meegerekend. Overzettingen en overnachtingen Terschelling Overzettingen rederijen 2001-2011 500.000 450.000 400.000

aantal personen

350.000 300.000 EVT

250.000

Doeksen

200.000 150.000 100.000 50.000 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Daar staat tegenover dat de toeristische bestedingen en daarmee gepaard gaande werkgelegenheid nog steeds licht toeneemt. Er treedt als het ware een verschuiving op in het toeristisch segment naar hogere bestedingen per overnachting. Deze tendens is overigens landelijk merkbaar, maar op de eilanden in het bijzonder. Dat laatste blijkt ook uit onderstaande tabellen van het CBS voor lange en korte vakanties, waaruit blijkt dat op de Waddeneilanden relatief veel wordt uitgegeven per persoon per dag. Dit heeft deels te maken met de relatief dure transportkosten (verplichte veerpont). Het gemiddelde van lange (60%) en korte (40%) vakanties op de WaddeneilanGHQZDVFLUFD¼- in 2010. Alleen in Zuid-Limburg wordt meer uitgegeven. Naast lange en korte vakanties, worden een aantal Waddeneilanden ook slechts 1 dag bezocht. Deze dagtoeristen besteden minder aangezien er niet voor een overnachting wordt betaald.

Lange vakanties Nederland in 2010 duur en uitgaven per toeristengebied 4 of meer overnachtingen, bron CBS

Toeristengebieden

Waddeneilanden

Aantal

Gemiddelde gem. uitgaven vakantieduur Per persoon

x 1 000

dagen

gem. uitgaven p.p. per dag

634

9,5

¼

¼

1061

10,3

¼

¼

IJsselmeerkust

369

9,6

¼

¼

Deltagebied

376

10,8

¼

¼

Meren in Gron., Friesl., N.W.-Overijssel

245

11

¼

¼

Veluwe en Veluwerand

904

9,6

¼

¼


720

9,9

¼

¼

1013

9,2

¼

¼

West- en Midden-Brabant

683

9,7

¼

¼

O.-Brabant, N.-M.-Limburg, Nijmegen

843

8,5

¼

¼

Zuid-Limburg

394

8,3

¼

¼

Noordzeebadplaatsen



5

Korte vakanties Nederland in 2010 duur en uitgaven per toeristengebied 3 of minder overnachtingen, bron CBS Toeristengebieden

Aantal

Gemiddelde gem. uitgaven vakantieduur per persoon

x 1 000

dagen

Waddeneilanden

gem. uitgaven p.p. per dag

384

3,3

¼

¼

1026

3,2

¼

¼

IJsselmeerkust

505

3,2

¼

¼

Deltagebied

384

3,1

¼

¼

Meren in Gron., Friesl., N.W.-Overijssel

254

n.b.

n.b.

n.b.

1029

3,1

¼

¼


583

3,1

¼

¼


863

3,4

¼

¼

1005

3,3

¼

¼

O.-Brabant, N.-M.-Limburg, Nijmegen

883

3,3

¼

¼

Zuid-Limburg

578

3,1

¼

¼

Noordzeebadplaatsen

Veluwe en Veluwerand

West- en Midden-Brabant

Strandovergang Terschelling bij Heartbreak Hotel


6

3 WADDENEILANDEN ALGEMEEN 3.1 Bezoekers Op basis van verschillende bronnen per eiland is een inschatting gemaakt van het aantal bezoekers per jaar per eiland (bron: diverse onderzoeken per eiland zie hoofdstuk 4).

Toeristische bezoekers per jaar per Waddeneiland (met veerboot, totaal bezoek eilanden is 100%)

25%

47%

Ameland (486.000) Terschelling (370.125) 19%

9%

Vlieland (170.000) Texel (900.000)

Hoewel de gegevens van verschillende jaren zijn en op niet vergelijkbare wijze zijn verkregen, is het toch opvallend dat, hoewel Ameland een kleiner eiland is, ze als tweede uit de bus komt qua aantallen bezoekers. Dit heeft vooral te maken met de relatieve korte vaarafstand naar het eiland (45 min), in vergelijking met Terschelling en Vlieland (1,5 tot 2 uur). De overtocht naar Texel is met 20 minuten het kortst. Een kortere vaartijd levert meer dagbezoekers op. Doordat de meeste bezoekers van de eilanden verblijfstoeristen zijn, wordt de bezoek capaciteit enigszins beperkt door het beschikbare aantal bedden. En hoewel de bezetting het hele jaar door lang geen 100% is, is het dus wel sturend voor het aantal mogelijke gasten. Ook vormt de maximale capaciteit van de veerboten een limiterende factor, hoewel er in het hoogseizoen ook wel extra (privé) veerdiensten worden aangeboden. Het aantal bezoekers die met de eigen boot komen is in vergelijking met die van de veerboot gering, maar niet verwaarloosbaar (bron recreatiemonitor waddenhavens, 2008 en gemeente Vlieland, 2012).

Passanten jachthavens per jaar per Waddeneiland (Jachthavens, totaal aantal passanten is 100%)

14% 7%

21%

Ameland (3.900) Terschelling (10.873) Vlieland (30.000)

58%

Texel (7.378)


7

Naar verwachting zullen de bezoekers aan de eilanden, net als de gehele Nederlandse bevolking, verder vergrijzen. Dit brengt een sterkere behoefte met zich mee aan kwaliteit van recreatievoorzieningen voor ouderen en minder validen (bijvoorbeeld breedte van de fietspaden).

Staatsbosbeheer hanteert landelijk vijf verschillende motiefgroepen op basis waarvan deze terreinbeheerder meer vraaggericht wil gaan werken. Het werken met motiefgroepen helpt om beter te kunnen inspelen op de wensen van gebruikers van de terreinen, voorzieningen en diensten van Staatsbosbeheer op recreatief vlak. De volgende vijf motiefgroepen worden daarbij onderscheiden (M. Goossen): 1. Gezelligheid (gezelligheidszoeker): Gezellig samen met vrienden of familie op stap /HNNHULQGH]RQ]LWWHQ³WHUUDVMHSLNNHQ´RIOXLHUHQ5HFUHDWLHYHDFWLYLWHLWHQZRUGHQYRRUX georganiseerd en zijn vooral gezellig en leuk om te doen. De activiteiten duren niet te lang en zijn niet te inspannend. Pret hebben met elkaar en gezelligheid zijn belangrijk. 2. Er tussen uit (ontspanningszoeker): Even de batterij opladen Genieten, lekker bijkomen en weg uit uw dagelijkse omgeving. Stress verdwijnt door lekker buiten te zijn en nergens meer aan te denken. Het bezoek aan een groene omgeving is een ontsnapping aan het dagelijkse leven en een groene omgeving is hét decor om tot rust te komen. 3. Interesse voor gebieden (geïnteresseerden): Lekker er tussenuit en ook nog iets leren Interessante dingen te weten komen over natuur en cultuur en ook bekijken. Informatiebordjes met beschrijvingen en interessante verhalen en weetjes geven invulling aan uw interesse. Een excursie met iemand die veel over de omgeving kan vertellen, geeft een extra dimensie aan het bezoek. 4. Opgaan in planten- en dierenwereld (wilderniszoeker): Liefde voor natuur is het kernwoord De liefde voor de natuur uit zich in het alles willen weten vogels, zoogdieren , andere flora en fauna. Als er eventueel; soorten zijn die niet herkend worden, zoekt u ze op in een handboek. Eigenlijk wilt u kunnen struinen door de natuur. Het liefst doet u dat alleen of met iemand die ook dezelfde interesse en liefde voor natuur heeft. 5. Uitdaging (uitdagingzoeker): De fysieke uitdaging wordt aangegaan Gezond blijven door sportieve activiteiten zoals mountainbiken, wandeltochten, nordic walking, hardlopen of een nadere vorm van inspanning. Als het maar inspannend, uitdagend en gezond is. Een groene omgeving is een mooi decor, maar de beleving richt zich vooral op uitdaging. De afgelopen jaren is bij toeristisch onderzoek in toenemende mate sprake van onderzoek d.m.v. de leefstijlbenadering. Deze benadering gaat uit van overeenkomsten in leefstijlen. De leefstijl wordt bepaald door een combinatie van huishoudenskenmerken, tijdsindeling, vrijetijdsbesteding, maatschappelijke oriëntatie en interactie. Het veel gehanteerde BSR leefstijlmodel van smart agent gaat uit van de volgende leefstijlen aan de hand van kleuren. Korte typering van de kleuren: Uitbundig geel echte levensgenieters die graag samen met anderen actief en sportief recreëren. Recreatie is genieten, uitgaan, lekker eten. Gezellig en verrassend. Op mensen gericht, in groepen of gezinsverband. Hebben wat te besteden. Gezellig Lime Gewoon en gezellig om even weg te wezen. Recreëren is even lekker weg met elkaar. Geen bijzondere eisen, een braderie of rommelmarkt is gezellig en je komt er altijd wel iemand teken. Lekker vrij zijn. Wel op de kosten letten. Rustig Groen Kalm en serieus. Recreëren is uitrusten, ontspannen en tijd hebben. Genoeg in de eigen omgeving te vinden, je hoeft niet te reizen. Vrij veel een en tweepersoonshuishoudens in de oudere leeftijdsklassen. Ingetogen Aqua Bedachtzaam en geïnteresseerd in cultuur en wat zij kunnen betekenen voor de maatschappij. Ruimdenkend, rustig, geïnteresseerd in anderen. Veel empty-‐nesters. Inspirerende maar ook rustige activiteiten. Ook sportief. Avontuurlijk Paars Laten zich graag verassen en inspireren. Nieuwe dingen ontdekken, bijzondere ervaringen zoeken. Veelal jonge één of tweepersoonshuishoudens.


8

In 2009 is een koppeling gemaakt tussen het BSR (leefstijl) model en het Continu Vakantie Onderzoek (CVO) van het NRIT. Hier in zijn de volgende gegevens op basis van toeristische bestemmingsgebieden te vinden.

De Waddeneilanden trekken dus voornamelijk de Gele en Lime doelgroepen, de groepen die op gezelligheid en samenzijn zijn gericht. In de volgende tabel is te zien in hoeverre dit afwijkt van het gemiddelde. Hiermee is vast te stellen of een bepaald gebied bijzonder aantrekkelijk is voor een specifieke doelgroep en profileert zich dus kennelijk als zodanig.


9

Met name de sterke (positieve) afwijking van de Gele groep ten opzichte van het landelijke gemiddelde benadrukt de waarde van de Waddeneilanden voor deze bezoekers. Hoewel de Lime groep ook in absolute zin vrij hoog is, is het opvallend dat het percentueel toch een stuk lager is dan het landelijke gemiddelde. Mogelijk dat het kostenaspect hier invloed op heeft.

De Gele doelgroep is ook nog eens sterk toegenomen in de loop van 2008 naar 2009.


10

Daarnaast zijn de Lime en Groene doelgroepen ook van belang. Deze zijn groot (conform het landelijke gemiddelde) en bleven vrijwel stabiel. Aangenomen mag worden dat de Gele en Lime bezoeker vooral in het hoogseizoen de eilanden zal bezoeken (gericht op andere mensen en gezelligheid) terwijl de Groene groep eerder op momenten zal komen wanneer het rustiger is. Overigens komt hier nog niet uit naar voren hoe dit voor de individuele eilanden is. Aangenomen mag worden dat er verschil is tussen bijvoorbeeld Texel en Vlieland voor wat betreft leefstijlen en bijbehorende kleuren. Het zou interessant zijn dit nader te laten onderzoeken.

3.2 Aanbod Toerdata Noord (ETFI) onderzoekt jaarlijks voor de Friese eilanden de toeristisch-recreatieve ontwikkelingen. Helaas is deze informatie alleen geclusterd voorhanden voor de eilanden Ameland, Terschelling, Vlieland en Schiermonnikoog. Texel is daar dus niet in meegenomen. De ontwikkelingen zijn overigens per eiland wel vergelijkbaar (zie onderstaande tabel): - Het aantal overnachtingen is in de periode 2006 ± 2010 gestabiliseerd; - De bezettingsgraad van kampeerterreinen en hotels en pensions nemen af; - Het aantal overnachtingen van kampeerterreinen en hotels en pensions nemen af; - Het aantal overnachtingen in recreatiewoningen neemt sterk toe Accommodatie Groepsaccommodaties Jachthavens recreatiewoningen Kamperen vast Kamperen toeristisch Logies en ontbijt Hotels en pensions totaal

Bezettingsgraad 2006 2007 23,1% 23,4% 87,2% 87,3% 36,4% 37,0% 18,8% 16,3% 95,8% 95,6% nb nb 45,7% 40,7%

2008 23,1% 88,3% 35,3% 15,6% 90,0% nb 39,5%

2009 23,8% 88,5% 36,0% 13,3% 95,4% nb 36,3%

2010 23,2% 87,1% 35,7% 13,1% 95,5% nb 34,9%

Aantal overnachtingen (x 1.000) 2006 2007 2008 2009 2010 544 545 528 543 531 12 12 11 11 11 3.114 3.128 3.622 3.641 3.640 607 528 502 427 422 598 602 559 562 569 13 13 16 14 14 626 545 540 498 480 5514 5373 5778 5696 5667

Overigens wijken de cijfers van Toerdata Noord voor wat betreft de jachthavens af van cijfers zoals die per eiland worden bijgehouden (monitor waddenhavens). De overnachtingen in de jachthavens liggen aanmerkelijk hoger dan de in Toerdata Noord gepresenteerde gegevens. Gemeenten zitten nog niet geheel aan de maximale capaciteit qua slaapplaatsen. Zo hebben Texel en Ameland nog ruimte om ca 2000 bedden per eiland in te vullen. Wel vinden er verschuivingen plaats van de ene naar de andere vorm, bijvoorbeeld van toeristische kampeerplaatsen naar bungalows of hotelbedden. Het betekent ook dat er schaarste optreed waardoor de prijzen omhoog gaan. Dat is qua omzet geen probleem omdat de bestedingen over het algemeen nog steeds toenemen. Maar daar verwacht de consument wel meer kwaliteit voor terug. Kwaliteit kan in dit geval ruimere standplaatsen betekenen, maar ook meer luxe, bijvoorbeeld elke standplaats een eigen sanitaire voorziening. Dat de prijzen omhoog gaan blijkt ook uit de sterk gestegen bestedingen per korte vakantie op de Waddeneilanden ten opzichte van het Nederlands gemiddelde. Uitgaven vakantiegangers per korte vakantie in periode 2002-2010 (bron CBS 2012) Nederland gemiddeld Waddeneilanden

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

101

94 130

92

92 129

95 131

104 138

106 156

103 149

108 170

Per eiland zijn er grote verschillen in zowel het recreatieaanbod als in de positie van Staatsbosbeheer binnen dit recreatieaanbod. Hoewel Texel het grootste eiland is van de vier is de oppervlakte duingebied, bos en strand lager dan op bijvoorbeeld Terschelling.


11

Duur overtocht Oppervlakte ha In beheer bij SBB Km strand Oppervlakte bos Oppervlakte bos en natuur Km fietspad Dorpen Inwoners Musea

Texel

Vlieland

Terschelling

Ameland

20 16.000 4.500 (28%) 30 627 (4%) 4.656 (29%) 135 7 13.000 6

90 4.022 2.280 (57%) 20 289 (7%) 3.466 (86%) 26 1 1.150 1

105/45 11.575 9.500 (82%) 30 714 (6%) 6.753 (58%) 70 12 4.750 7

45 8.509 900 (11%) 27 187 (2%) 2.025 (24%) 100 4 3.200 4

Bron: Wadden.nl/Wadden in cijfers (2012), SBB en Gemeenten op Maat CBS 2012

Oppervlakte ha

16.000 14.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0

Oppervlakte bos en natuur Oppervlakte bos In beheer bij SBB Texel

Vlieland

Terschelling

Ameland

3.3 Kansen algemeen Uit diverse gesprekken is gebleken dat de eilandbezoekers over het algemeen de beter bedeelde autochtone Nederlanders betreft. Allochtone Nederlanders ontbreken nagenoeg in de groep eilandbezoekers. Dat neemt niet weg dat toerisme op de Waddeneilanden volop in beweging is.


12

Opvallend is de opkomst van diverse evenementen- en organisatiebureaus voor de Wadden. De rek lijkt hier nog niet uit getuige diverse reacties tijdens interviews om Staatsbosbeheer te overtuigen van meer ruimte voor evenementen en arrangementen in de SBB terreinen. Natuurtheater doet het goed getuige de sterke positie van Oerol en relatief succesvolle nieuwkomers als Into the great wide open. Een relatief nieuw fenomeen daarbij is de toegenomen aandacht voor het waddengebied naast de traditionele gerichtheid op de Noordzee(stranden). Ook in de arrangementensfeer liggen hier met QDPHNDQVHQYRRU6WDDWVERVEHKHHU(ULVEHKRHIWHDDQ³ERVZDFKWHUVYDQKHWZDG´GLHXLWOHJNXQQHQ geven over de bijzondere natuurwaarden van het Waddengebied en daarmee de Waddenbeleving kunnen verdiepen.

Maar ook voorbeelden als de Fjoertoer, een wandeltocht in het donker over het eiland wordt genoemd als positief voorbeeld van nieuwe vormen van beleving. Uit cijfers van rederij Doeksen blijkt verder dat de seizoensverbreding op de Waddeneilanden heeft gewerkt. Het is feitelijk van begin april tot november gezellig druk op de eilanden. En tegenwoordig komen er ook al arrangementen met de kerst. Als het gaat om noodzakelijke bezuinigingen in deze economische recessie wordt in de interviews gewezen op kansen in samenwerking met ondernemers en bewoners bij onderhoud. De betrokkenheid van de eilanders bij de natuurterreinen is groot, zeker als dit gekoppeld wordt aan positieve gezamenlijke activiteiten zoals het houtzagen op Ameland. Verder wordt ook gewezen op het belang en kansrijkheid van een goede zonering. Gebieden als de Boschplaat kunnen best zonder allerlei recreatievoorzieningen en dat geldt ook voor veel andere rustigere gebieden op de Waddeneilanden. Voor wat betreft het op één lijn krijgen van de recreatieve sector per eiland wordt in enkele interviews op het belang van samenwerking tussen SBB en gemeenten gewezen. Inrichting en beheer van recreatievoorzieningen kost geld en als de gemeente daarvoor geen goede verdeelsleutel hanteert krijg je het risico van free-riders. Verder is in interviews het verschil tussen recreatievoorzieningen, promotie en marketing benadrukt. De huidige promotieactiviteiten per eiland zouden verbreed moeten worden naar marketingactiviteiten. (QGDQJDDWKHWQLHWDOOHHQRYHUSURPRWLHPDDURRNRYHUGHDQGHUHS¶VGLHVDPHQPHWSURPRWLHGH marketingmix vormen: plaats, prijs en product. De nadruk ligt momenteel soms nog teveel op alleen promotie. Daarbij wordt tevens geadviseerd niet teveel belang te hechten aan één


13

doelgroepbenadering zoals het BSR Leefstijlmodel. Er zijn vele indelingen die grotendeels op zelfde basis zijn gestoeld. De ontwikkeling van nieuwe media gaat ook aan de Waddeneilanden niet voorbij. Er worden bijvoorbeeld momenteel experimenten uitgevoerd bij Gameship in Leeuwarden, waarbij vogelgeluiden te herkennen zijn via een app op de smartphone. Specifiek voor het Waddengebied liggen hier nieuwe belevingsmogelijkheden. Verder wordt op de revival van cultuurhistorie gewezen. Aandacht voor bijvoorbeeld WOII (vb. Stelling 12H) op de Waddeneilanden sluit aan bij nieuwe interesses bij bezoekers en kan mogelijk ook een verbreding opleveren in de doelgroepen van de Waddeneilanden. Tenslotte wordt op een toename van ouderen en minder validen gewezen in de bezoekersstroom voor de komende 10 jaar Hierop kan SBB sterker anticiperen door bijvoorbeeld de fietspaden kwalitatief te verbeteren (breedte/verharding). Daar horen ook elektrische oplaadpunten bij. Het aandeel elektrische fietsen groeit explosief mede als gevolg van de vergrijzing van de bevolking.


14

4 AMELAND

De Vleijen, Ameland

duingebied Ameland

4.1 Bezoekers Dit relatief kleine eiland heeft opmerkelijk veel bezoekers. Door de kortere verbinding met het vaste land, komen hier ook meer dagtoeristen naar toe. Daarnaast is Ameland traditiegetrouw het eiland waar veel Duitse gasten komen. Deze groep neemt langzamerKDQGDIPDDUPDDNWQRJZHO]R¶Q uit van het totale bezoek. Het lijkt er op dat deze Duitse gasten ook een enigszins specifiek recreatiegedrag vertonen. Zo is bekend dat deze groep relatief veel naar recreatiegebied De Vleijen met waterspeelplaats trekt (bron: interviews). Het aantal overtochten is in de periode 2009 ± 2011 geschat op 540.000. Er is verder een berekening gemaakt op basis van de cijfers in 2002: het geschatte aandeel toeristen was 90%, de gemiddelde verblijfsduur was 6,0 dagen en gemiddelde bestedingen ¼ 37,-. Daarmee is een omzet berekend van ¼SHUMDDU Bron gemeente Ameland, cijfers 2002

Toeristische overtochten 1 486.000 veerboot 3900 eigen boot

Gemiddeld # overnachtingen 6 3

Totaal aantal overnachtingen 2 2.916.000 11.699 (jachthaven)

Bestedingen per dag ¼-

Omzet R&T per jaar (afgerond) ¼- + 3 ¼-

4.2 Aanbod Ameland profileert zich met de speerpunten actief, gezond en gastvrij. Dit komt ook tot uitdrukking in marketingcampagnes zoals enige jaren terug de shirtsponsoring van FC Groningen. Daarnaast worden er relatief veel sportieve evenementen georganiseerd via Sport Promotie Ameland zoals een triathlon, halve marathon, adventure run, paardenmarathon, mtb tocht etcetera. De kampeercapaciteit wordt als beperkt ervaren, terwijl het aanbod hierin het grootst is van alle (Friese) eilanden. Wat specifiek op dit eiland als probleem wordt ervaren is de inpassing van voorzieningen in het landschap en de aankomst op de veerdam in Nes. (29).

1 2 3

= 90% van 540.000 Op campings, hotels, groepsverblijven etc. 2YHUWRFKWHQPHWHLJHQERRW[JHPLGGHOGHYHUEOLMIVGXXU[¼-


15

Terreinen Staatsbosbeheer Ameland

Voorzieningen Staatsbosbeheer Ameland

900 ha. bos, kwelder en duinen

6 km fietspad 45 km gemarkeerde wandelpaden 10 uitzichtpunten / duintrappen 82 banken en picknicksets Weblog Natuurcamping de Middelpôlle

Activiteiten Staatsbosbeheer 500.000 bezoekers per jaar 500 deelnemers Fietsdag 3 juni 2011 SULMVYUDDJµ7XVVHQ6OLNHQ=DQG¶ Organiseren fietstocht Medewerking aan : x Ambachtelijke dag in Hollum x Nacht van de Nacht x Eilandenvijfdaagse x Paardenmarathon x Tria Ambla x November Kunstmaand x Tussen Slik en Zand x Ameland adventure x Muziekfestival Frysk Jeugd Orkest

Het aanbod van SBB binnen het toeristisch-recreatief product op de Waddeneilanden is met behulp van onder andere interviews in kaart gebracht aan de hand YDQGH%¶V Beschikbaarheid: Zijn er voldoende beschikbare ha's groen en voorzieningen aanwezig? o Anders dan op Terschelling en Vlieland beheert SBB op Ameland niet het grootste deel van het eiland. Naast SBB zijn It Fryske Gea en de Vennoot actief die met name op het oostelijk deel van het eiland beheren. Bovendien is een groot gedeelte van Ameland agrarisch; o Desondanks zijn er voldoende bossen, duinen en strand ten behoeve van het recreatieve bezoek; o Ook de SBB camping Middelpôlle verziet in een behoefte die elders op Ameland niet wordt geboden. o Er is nog wel behoefte aan speelvoorzieningen en er liggen ook verzoeken om een speelbos/speelplekken vanuit dorpsbelangen (oa Hollum). o Ook leeft er al langer de wens voor meer outdoorvoorzieningen bijvoorbeeld bij de Vleyen (rodelbaan, klimpark, natuurbelevingspad). Bereikbaarheid: Kan de recreant in de gebieden komen op een redelijke manier? o De bereikbaarheid van de terreinen op Ameland is zeker in vergelijking met Terschelling en Vlieland goed te noemen. Er is een frequente en relatief kortdurende bootverbinding. En ook vanaf de veerstoep is de verbinding met de terreinen van Staatsbosbeheer goed, zowel per openbaar vervoer, per auto of per fiets; o Een punt van aandacht is wel de zone veerstoep en bedrijventerrein Nes. Als gevolg van de gebrekkige ruimtelijke kwaliteit is, zeker in vergelijking met Vlieland en Terschelling, zowel de eerste als de laatste indruk van Ameland niet positief. Bruikbaarheid: Kan de recreant er doen wat hij wil en sluit het aan bij de gewenste beleving? o De SBB terreinen zijn goed bewegwijzerd en nieuwe routes zoals recent de ruiterroutes worden zeer gewaardeerd; o Overigens moet wel voorkomen worden dat er een woud aan bordjes komt; o Een punt van aandacht is de afrastering om duingebieden als Roosdunen, hetgeen de toegankelijkheid beperkt; o Er is een verschuiving zichtbaar naar mee evenementen en arrangementen op Ameland. SBB ondersteunt deze al en zou daar in de toekomst nog meer onderdeel van uit kunnen maken (Kunstmaand, boomhutten-ontwerp, ATB evenement etcetera).


16

Bekendheid: Weten mensen van het bestaan van het gebied? o Ook Ameland kent relatief veel herhalingsbezoek. Deze mensen kennen het eiland goed en dus ook de terreinen van SBB. Overigens bestaat de indruk dat het gebruik van de duinen heel extensief is en zich beperkt tot de uitgezette paden en routes; o Een gezamenlijke promotie van toeristisch Ameland is niet eenvoudig gezien de grote hoeveelheid organisaties en ondernemers. Het toeristisch platform is onlangs nieuw leven ingeblazen en SBB is daarbij van harte welkom. Betrokkenheid: Is er participatie/ betrokkenheid vanuit de omgeving bij het terrein? o SBB (team op Ameland olv Marjan Veenendaal) heeft enkele goede initiatieven opgepakt; o De gezamenlijke houtkap wordt daarbij als positief voorbeeld genoemd, evenals de wijze waarop via de weblog en sociale media wordt gewerkt; o Er liggen nog wel (meer) mogelijkheden in bijvoorbeeld het betrekken van scholen bij het schoonmaken van strand en duin: Eco Jutten. Samenwerking tussen SBB, bevolking, scholen en recreatiebedrijven ( bijv. Stay-OK) is daarbij uitermate kansrijk en wenselijk;

4.3 Kansen en verbeterpunten o

o o o o o o o o

Kwaliteit van recreatieve infrastructuur zal komende 10 jaar mede gezien marktbehoefte verder verhoogd moeten worden ten behoeve van ouderen en minder validen: deze groep neemt komende 10 jaar relatief in omvang toe. Daarvoor zijn investeringen nodig die SBB samen met gemeente zou kunnen oppakken; SBB zou nog meer gebruik kunnen maken van coproducentschap in eilander streekproducten; Evenementen zoals kunstmaand kan nog meer dan voorheen ook plaatsvinden op bijzondere plekken in natuurgebieden; Deelname SBB aan toeristisch platform; Omvorming boswachterswoning in Briksduinen; Start nieuwe campagnes o.g.v. eco-jutten, maar dan in duingebied; Terughoudend zijn met nieuwe rasters voor begrazing Sterkere inschakeling gebruikers bij onderhoud routes (voorbeeld ruiterroutes) Voor draagvlak zijn activiteiten als zelf hout zagen erg belangrijk


17

o

Nieuwe buitensportactiviteiten en voorzieningen in bijvoorbeeld recreatiegebied De Vleijen;

Een nadere uitwerking van de verschillende leefstijlkleuren per deelgebied op Ameland zou richting kunnen geven aan inrichting en beheer. Onderstaande afbeelding is daarvan een voorbeeld van een nadere uitwerking waarbij de dorpen in combinatie met strand de kern van het aanbod vormen voor de doelgroepen gezellig lime en uitbundig geel. Behalve deze twee leefstijlkleuren zou dit ook voor de andere doelgroepen verder kunnen worden uitgewerkt, met speciale aandacht voor een koppeling met het waddengebied (kweldervorming Feugelpôlle, waddenexcursies etcetera)


18

5 TERSCHELLING

Zicht richting Noordsvaarder

Zicht op polder en wad met op voorgrond Camping De Kooi

5.1 Bezoekers Terschelling trekt veel inwoners van Noord en Zuid Holland, alsook veel inwoners van Friesland. Ook hier is het opleidingsniveau relatief hoog. (13). Opvallend is dat het aandeel ouderen hier lager is als op de overige eilanden: men trekt meer jongeren dan de overige eilanden. Het aandeel jeugd is op Terschelling relatief groot en de recreatiesector kiest daar in haar profilering ook bewust voor. (13) Camping Appelhof en Terpstra profileren zich ook als jongerencamping. Deze groep jongeren bezoekt het eiland vooral in het hoogseizoen en heeft veel belangstelling voor uitgaan en het strand en minder voor de natuur. Tegelijkertijd is Terschelling ook het eiland van evenement Oerol. Oerol heeft (inter-) nationale uitstraling en trekt ieder jaar 10 duizenden wat oudere cultuurminnende bezoekers. Toch is Terschelling ook een echte natuurbestemming. Uit de toeristisch recreatieve ontwikkelingsmonitor blijkt dat veel bezoekers naar Terschelling komen vanwege de rust, de ruimte en de natuur (TROM, 2009). In 2009 werden de volgende berekeningen gemaakt. Er waren ruim 423.000 bootreizigers, waarvan het aandeel toeristen 87,5% was. De gemiddelde verblijfsduur was 5,1 dagen. Verblijfsrecreanten JDYHQ¼XLWSHUGDJHQGDJUHFUHDQWHQVOHFKWV JDYHQ¼SHUGDJXLW$DQ RYHUQDFKWLQJHQZHUG¼XLWJHJHYHQ'HWRWDOHEHVWHGLQJHQ van bezoekers die met de veerboot kwamen was ¼In totaal waren er daarnaast in 2008 nog 36.970 overnachtingen in de jachthaven (passanten en chartervaart). Het totale economische effect, inclusief de bestedingen van gebruikers jachthaven, is in 2009 berekend op ruim ¼114 miljoen. In 2003/2004 was dit nog ¼82 miljoen. (13) Bron gemeente Terschelling, cijfers 2009 en Recreatieve Monitor Waddenhavens 2008

Toeristische overtochten 4 370.125 (veerboot) 10.873 (eigen boot)

Gemiddelde # overnachtingen 5,1 3,4

Totaal aantal overnachtingen 5 1.480.500 36.970 (jachthaven)

Bestedingen per dag ¼ verblijfsrec. ¼GDJUHFUHDWLH

Omzet R&T per jaar ¼-

5.2 Aanbod Terschelling profileert zich als een kleinschalig en gevarieerd eiland zowel qua aanbod als qua doelgroepen. Daarbij richt Terschelling zich op cultuur en haar maritieme verleden. Een typisch kenmerk van de campings- en huisjescomplexen op Terschelling is de kleinschaligheid, welke een 4 5

= 87,5% van 423.000 Op campings, hotels, groepsverblijven etc.


19

rechtstreeks gevolg is van de ruilverkavelingen uit het verleden en de omschakeling van (kleinschalige) landbouw naar kleinschalige verblijfsrecreatie in de binnenduinrand. Terschelling is een relatief groot eiland met maar liefst 12 dorpen (nog meer dan op het relatief grotere Texel). Het eiland kenmerkt zich door kleinschaligheid en een hoge diversiteit aan landschapstypen op korte afstand. De polder op Terschelling heeft ondanks diverse ruilverkavelingen een oorspronkelijker karakter gehouden dan de polders op Ameland of Texel. Ruim 80% van het eiland is natuurgebied. (45) Door de grote afstanden van West-Terschelling waar de boot aankomt tot aan Oosterend RQWVWDDWHHQ³QDWXXUOLMNH´]RQHULQJop het eiland in de natuurgebieden. De Boschplaat is nauwelijks ontsloten en wordt maar weinig betreden. Verder is de cranberry teelt een hele specifieke bedrijfstak op dit eiland. Opvallend verschil met Ameland is dat op Terschelling de kampeer plaatsen ongeveer voor de helft uit toeristische standplaatsen bestaan, terwijl op Ameland ongeveer tweederde uit vaste standplaatsen bestaan. (gegevens 2006). Het aantal stacaravans loopt terug en worden langzamerhand omgevormd tot luxere chalets of recreatiewoningen (mondelinge toelichting).

Activiteiten SBB Terschelling

Terreinen SBB Terschelling 9500 ha.

Diverse activiteiten in Natuurpunt Lies Excursies Arrangementen met o.a. huifkartochten Meewerken aan Mooi Weer Zomerspelen (hutten bouwen met boswachter) Naar Buiten, samen met inwoners Natuureducatie met schoolgroepen Meewerken Oerol

Noordsvaarder (westpunt) Boschplaat (oostpunt) Koegelwieck Groede Landerummerhei

Voorzieningen 30 km fietspad 45 km gemarkeerde wandelroutes 8 uitzichtpunten /duintrappen 65 km ruiter/menpaden 10 parkeerterreinen 190 km onverharde duin/bospaden 95 banken 13 km openbare asfaltwegen 3.5 miljoen dagbezoeken µQDDUEXLWHQ¶H[FXUVLHV 2700 deelnemers 2 rolstoel paden Recreatiekaart Algemene folders Infopanelen Weblog

Het aanbod van SBB binnen het toeristisch-recreatief product op de Waddeneilanden is met behulp van onder andere interviews in kaart gebracht aan de hand YDQGH%¶V Beschikbaarheid: Zijn er voldoende beschikbare ha's groen en voorzieningen aanwezig? o SWDDWVERVEHKHHUEHKHHUWRS7HUVFKHOOLQJ]R¶QKDERV- en natuurgebied. De schakering van verschillende terreintypen in beheer bij SBB op Terschelling is ook groter dan op de andere eilanden; o De hoeveelheid recreatievoorzieningen in beheer bij SBB op Terschelling is indrukwekkend omvangrijk, evenals de schaal en diversiteit. Desondanks blijft Terschelling herkenbaar en overzichtelijk: van west naar oost wordt het steeds rustiger en vanaf zee tot wad is op loop- en fietsafstand sprake van een hoge landschappelijke diversiteit (zee, strand, duin, binnenduinrand, polder, kwelder, Waddenzee); o Waar nog wel vraag naar bestaat is naar meer ruimte voor buitensportactiviteiten zoals klimbos, paintball etcetera; o Daarnaast is in de interviews het belang van meer kwelders benadrukt. Kweldervorming kan winst betekenen voor natuur en recreatie op Terschelling.


20

Bereikbaarheid: Kan de recreant in de gebieden komen op een redelijke manier? o De bereikbaarheid van de terreinen op Terschelling is minder goed dan die op Ameland of Texel als gevolg van de lange bootreis (ca 1,5 uur). Dagjesmensen komen dan ook nagenoeg niet voor en de meeste bezoekers (meer dan 95%) komt voor een korte vakantie. o Daarbij moet worden aangetekend dat voor veel toeristen de vakantie begint bij de afvaart van de boot vanaf Harlingen en de lange afstand versterkt het eilandgevoel van Terschelling. De aankomst vervolgens op West-Terschelling is aantrekkelijk aangezien zich hier de enige natuurlijke havenbaai in het waddengebied bevindt. De aantrekkelijke historische bebouwing van West-Terschelling (waaronder de Brandaris) is direct zichtbaar na aankomst met de boot. o Langs de binnenduinrand ligt op enkele plekken nog een onverhard zandpad, waardoor de campings ter plekke minder goed bereikbaar zijn (Friesdûne). Bruikbaarheid: Kan de recreant er doen wat hij wil en sluit het aan bij de gewenste beleving? o De SBB terreinen zijn goed bewegwijzerd de recreatiepaden worden goed onderhouden. Ook recente verbeteringen in het ruiterroutenetwerk worden zeer op prijs gesteld; o Wel is het de vraag of met de komende vergrijzing en hogere veiligheidseisen de fietspaden voldoende breed zijn. o Er is wel enige zorg over het effect van verstuivingen op de bruikbaarheid van strandovergangen en recreatiepaden; o Daarnaast is er net als op de overige eilanden enige weerstand tegen rasters en begrazing. Ook al maak je de rasters goed passeerbaar, veel mensen durven met groter vee (paarden, runderen) de duinen niet meer in; Bekendheid: Weten mensen van het bestaan van het gebied? o Ook Terschelling kent relatief veel herhalingsbezoek. Deze mensen kennen het eiland goed en dus ook de terreinen van SBB. Overigens bestaat de indruk dat het gebruik van de duinen heel extensief is en zich beperkt tot de uitgezette paden en routes; o SBB werkt samen en neemt deel aan de Stichting Marketing en Promotie Terschelling. Dit bevordert ook de goede samenwerking; Betrokkenheid: Is er participatie/ betrokkenheid vanuit de omgeving bij het terrein? o Staatsbosbeheer brengt op Terschelling al meer dan 10 jaar een jaaroverzicht uit (Terschelling in Beeld). Dit schetst de voortgang van allerlei activiteiten van SBB op het eiland; o Er is bovendien regelmatig overleg tussen SBB en verschillende ondernemers op het eiland; o Daarnaast participeert SBB in het recreatieplatform. In dit platform wordt wel veel informatie uitgewisseld, maar eigenlijk is er behoefte aan het delen en uitdragen van een gezamenlijke visie.


21

5.3 Kansen en verbeterpunten SBB Terschelling o

o

o o o o o o o o

Kwaliteit van recreatieve infrastructuur zal komende 10 jaar mede gezien marktbehoefte verder verhoogd moeten worden ten behoeve van ouderen en minder validen: deze groep neemt komende 10 jaar relatief in omvang toe. Daarvoor zijn investeringen nodig die SBB samen met gemeente zou kunnen oppakken; Specifiek voor Terschelling is er behoefte aan kwaliteitsverbetering van de strandovergangen. Het goed begaanbaar houden ook met het oog op het bovenstaande punt behoeft de komende jaren extra aandacht. Eventuele verrommeling bij deze strandovergangen zal SBB in samenwerking met gemeente en ondernemers zoveel mogelijk tegen moeten gaan. Gemeente Terschelling wil anders omgaan met musea. Stichtingen worden meer samengevoegd. SBB participeert momenteel niet in natuurmuseum, maar er liggen wel kansen in meer samenwerking gekoppeld aan excursies en inkomsten uit toerisme; Communicatie gaat steeds beter: hou deze lijn vast op Terschelling; Er liggen nog meer mogelijkheden in samenwerking tussen ondernemers en SBB, bijvoorbeeld bij het ontwikkelen van outdoor-activiteiten en ondernemers willen daar best in investeren voorbeelden: speel- klimbos bij Duinmeertje van Hee en trimloopbaan in Formerumerbos; De communicatie over SBB en haar terreinen kan nog interactiever, bijvoorbeeld via meer dwarsverbanden tussen websites van bedrijven en die van SBB. Communiceer bijvoorbeeld actiever over plekken waar wild loopt (bijvoorbeeld reeën). De diversiteit van landschappen is op Terschelling enorm. Het behouden en versterken van deze diversiteit is dan ook een belangrijk aandachtspunt in terreinbeheer door SBB. In communicatie niet alleen start van projecten markeren, maar vooral ook hoe het resultaat er van geworden is en projecten ook afmaken (voorbeeld Seinpaalduin); Er ontstaat een tekort aan natuurgidsen. Dit zou nieuw leven ingeblazen kunnen worden via een cursus natuurgids en/of actief voorzetten cursus gastheerschap voor ondernemers; Doe gezamenlijk met ondernemers meer aan zwerfvuil, bijvoorbeeld door het plaatsen van vangnetten voor afval langs de uitgaansroutes vanaf de jeugdcampings.

Een nadere uitwerking van de verschillende leefstijlkleuren per deelgebied op Terschelling zou richting kunnen geven aan inrichting en beheer. Onderstaande afbeelding is daarvan een voorbeeld van een nadere uitwerking waarbij de dorpen in combinatie met strand de kern van het aanbod vormen voor de doelgroepen gezellig lime en uitbundig geel. Behalve deze twee leefstijlkleuren zou dit ook voor de andere doelgroepen verder kunnen worden uitgewerkt, met speciale aandacht voor een koppeling met het waddengebied en toeristische benutting van de polder.


22

6 VLIELAND

Uitzicht vanaf Vuurboetsduin

Kamperen op Lange Paal

6.1 Bezoekers Vlieland is de afgelopen jaren steeds meer het eiland van de rijkere bovenlaag in de bevolking geworden. Hoewel er ook nog veel mensen met een gemiddeld inkomen naar Vlieland komen en dan met name naar de campings Stortemelk en Lange Paal. Relatief veel bekende Nederlanders hebben een huisje op Vlieland en mede dankzij de herstructurering van de Jachthaven is Vlieland voor de luxere watersport een populaire bestemming. Ook de omvorming naar luxere huisjes op de Ankerplaats, komst van Residentie Vlierijck en herstructurering van bestaande hotels (Badhotel Bruin) heeft geleid tot gemiddelde hogere overnachtingstarieven en de komst van meer bovenmodale inkomens. Hiertegenover staan de bezoekers aan Camping Stortemelk enerzijds en Camping Lange Paal (van SBB) anderzijds. Camping Stortemelk trekt jaarlijks een geheel eigen doelgroep die overwegend op en rondom de camping zelf te vinden is. Camping Lange Paal trekt voornamelijk natuurkampeerders die minder op luxe gericht zijn. De (zakelijke) groepsmarkt op Vlieland is ook goed vertegenwoordigd waar zich ook enkele arrangementenbureaus zich specifiek richten. De relatief lange reis en het gebrek aan (dagrecreatieve-) voorzieningen, maakt dat bezoekers een weloverwogen keuze hebben gemaakt voor dit eiland. Maar liefst 88% van de bezoekers aan Staatsbosbeheer terreinen is verblijfsrecreant (Terschelling 71%, Ameland 40% en ter vergelijking in Schoorl 25%) (20). De opvangcapaciteit voor verblijfsrecreanten is echter vrij beperkt, wat de mate van exclusiviteit verhoogd. Het aandeel van campings ten opzichte van de andere accommodaties ligt hier verreweg het hoogst. 70% van de beddencapaciteit ligt op een camping (2006). Bron gemeente Vlieland, schatting 2012 en op basis van CBS 2012

Toeristische overtochten 170.000 veerboot 6 30.000 jachthaven

Gemiddelde # Overnachtingen 5 3

Totaal aantal overnachtingen 850.000 90.000

Bestedingen per dag

Omzet R&T per jaar

¼,-

¼00.000,- + ¼3.600.000,-

Voor wat betreft de bestedingen per dag is voor Vlieland uitgegaan van het gemiddelde voor korte en lange vakantie uit het CBS onderzoek (cijfers 2010). Vlieland wordt namelijk nagenoeg alleen bezocht door toeristen die voor een korte of lange vakantie ook op Vlieland overnachten.

6.2 Aanbod Uit een in 2006 gehouden imago-onderzoek blijkt dat het profiel van Vlieland ligt in de kernwoorden: ontspannen en intiem en in de unieke eilandsfeer. Meer nog dan op de andere eilanden zorgt de 6

Bron mededeling gemeente Vlieland


23

bootovertocht voor een sterke eilandbeleving. De bootovertocht duurt bijna twee uur en de aankomst is direct ook de aankomst in het enige dorp van het eiland: Oost-Vlieland. In de interviews sprak men RYHU³EXLWHQODQGLQHLJHQODQG´HQ³KHWEHVWEHZDDUGHJHKHLPYDQ1HGHUODQG´Daarnaast onderscheid Vlieland zich van de andere eilanden vanwege het feit GDWHURS9OLHODQGJHHQDXWR¶VDQGHUVGDQGLH van de inwoners, worden toegelaten, wat een bijzondere beleving geeft en bijdraagt aan het ervaren van de stilte. Verder kent Vlieland, anders dan de andere eilanden geen polder en is de zonering uiterst overzichtelijk: de oostzijde is gezellig druk, het middendeel van het eiland rustiger en het westelijk deel van Vlieland is stil. Dit uitgezonderd oefeningen van de Luchtmacht op de Vliehors.

Activiteiten SBB Vlieland

Terreinen Staatsbosbeheer Vlieland 2.280 ha Duingebied .URRQ¶VSROGHUV Vliehors (deels militair oefenterrein) met de Vuurboetsduin, met 42 meter het hoogste punt van Friesland.

Voorzieningen SBB Vlieland 7,4 km fietspad 13 km gemarkeerde wandelroutes 8 uitzichtpunten /duintrappen 12,7 km ruiter/menpaden PµNOLQNHU¶ZDQGHOSDG 550 m klinkerweg 360 m schelpenpad 405 m trap 86 banken 12 picknicksets 19 infopanelen 12 handwijzers 12 fietsenrekken Bezoekerscentrum Noordwester Kampeerterrein Lange Paal

Picknick met de inwoners Woordvoerders van de Natuur, met IVN voor schoolgroepen Participatie braderieën, presenteren folders en verkoop Participatie into the great wide open Informatie avonden voor verkoop brandhout en samen kappen Excursies Cranberries plukken met schoolleerlingen Landelijke natuurwerkdag Boomfeestdag

Het aanbod van SBB binnen het toeristisch-recreatief product op de Waddeneilanden is met behulp van onder andere interviews in kaart gebracht aan de hand YDQGH%¶V Beschikbaarheid: Zijn er voldoende beschikbare ha's groen en voorzieningen aanwezig? o StaatVERVEHKHHUEHKHHUWRS9OLHODQG]R¶Q00 ha bos- en natuurgebied. o De zonering van west naar oost zorgt voor voldoende diversiteit in beleving op het eiland o Er is wel meer behoefte aan ruimte voor actieve buitensporten, zoals ATB-en en klimpark achtige concepten; o In de arrangementensfeer is nog wel meer te doen met de Waddenzee: begeleide tochten over het wad; Bereikbaarheid: Kan de recreant in de gebieden komen op een redelijke manier? o Vlieland ligt het verst weg van het vasteland van alle Waddeneilanden; o Eenmaal op het eiland zijn de terreinen van SBB wel goed bereikbaar, maar de drukte concentreert zich toch vooral rond het dorp en de Jachthaven op Oost Vlieland. o De lange boottocht wordt overigens als sterk punt gezien. Eenmaal op Vlieland ligt het tempo wat lager, weinig autoverkeer en veel fietsen voetverkeer. o In de praktijk komen maar heel weinig mensen in het duingebied. Bruikbaarheid: Kan de recreant er doen wat hij wil en sluit het aan bij de gewenste beleving? o De SBB terreinen zijn met name in het oostelijk deel van Vlieland nog niet optimaal. Het gebied rondom het zwembad kan beter aansluiten bij de behoefte aan natuuractiviteiten en er is behoefte aan locaties voor buitensport (touwparcours) en ATB-en;


24

o o

Het huidige terrein waar evenementen als Into the Great Wide Open worden gehouden kan de piekbelasting niet aan; Op het strand is er behoefte aan tijdelijke locaties waar spullen voor strandactiviteiten kunnen worden opgeslagen in het seizoen;

Bekendheid: Weten mensen van het bestaan van het gebied? o De natuureducatieve activiteiten van SBB worden erg op prijs gesteld; o Communicatie en promotie over Vlieland kan beter, zowel door SBB als op eiland zelf. o Men maakt nog te weinig gebruik van media-K\SHVDOV³'RNWHU'HHQ´HQEHNHQGKHLGGLHGLW oplevert (hoewel er veel kritiek is op deze serie vanuit de eilander bevolking). Betrokkenheid: Is er participatie/ betrokkenheid vanuit de omgeving bij het terrein? o Er is de afgelopen jaren op enkele dossiers sprake geweest van een moeizame relatie tussen SBB en eilandgemeenschap, maar de communicatie tussen SBB en eiland gaat steeds beter: maar opgaande lijn wel vasthouden; o Het zou helpen als er meer transparantie komt in activiteiten en tijdsbesteding door de mensen van SBB op het eiland (nb: beleving op eiland is dat SBB meer met vee/natuurbeheer bezig is dan met bezoekers, terwijl beleving bij SBB juist andersom is); o Er moet een nieuwe gezamenlijke toeristische visie komen voor Vlieland. SBB kan daar actief in participeren.

6.3 Kansen en verbeterpunten SBB Vlieland o o o

Gemeente Vlieland wil komende jaren aan de slag met toeristische visie en enkele ontwikkelingen op het oostelijk deel van Vlieland. Daar liggen grote kansen voor SBB om in te participeren en tegelijk meer in gezamenlijkheid de kosten voor terreinbeheer te gaan dragen; Voorbeeld is toekomstige ontwikkeling van Zwembad en directe omgeving, maar bijvoorbeeld ook de verdere medewerking aan het toeristisch benutten van Stelling 12H en de Atlantik wall, de ontwikkeling van een kinderboerderij en omgeving vuurtoren etcetera. Er is steeds meer aandacht voor cultuurhistorie in onze samenleving. Ook initiatieven als openstelling Stelling 12H, herbouw van een Kooikershuisje en herbestemming oude


25

o o o

o o o o

waterzuivering Vitens passen in deze revival. SBB zou hier sterker op in kunnen spelen als partner bij de verdere ontwikkeling; Meer richten op activiteiten samen met ondernemers: bijv. hutten bouwen met de boswachter; Pas op met het invoeren van te hoge gebruikersgelden voor terreinen. Kwaliteit van recreatieve infrastructuur zal komende 10 jaar mede gezien marktbehoefte verder verhoogd moeten worden ten behoeve van ouderen en minder validen: deze groep neemt komende 10 jaar relatief in omvang toe. Daarvoor zijn investeringen nodig die SBB samen met gemeente zou kunnen oppakken; Doe meer met betrokkenheid van gasten bij dieren en wild: bijvoorbeeld meer wildexcursies en ga op zoek naar dieren die een zendertje dragen (nb: SBB organiseert ook nu al jaarlijks 100 excursies); Met de inzet van vrijwilligers meer mogelijk dan tot op heden wordt gedaan door SBB; 6%% LV QX YHHO RQGHUZHJ RS KHW HLODQG PHW KXQ DXWR¶V LV GH]H WLMG QLHW EHWHU LQ WH YXOOHQ PHW contactmomenten of activiteiten met het publiek; Bijvoorbeeld mensen betrekken bij het verzorgen van vee in de duinen; Kansen om meer met ondernemers te doen in arrangementensfeer: vogeltelarrangementen, zeehondentocht met de boswachter, cranberry arrangementen etcetera; HerintroducHHU RRN ZHHU VLPSHOH GLQJHQ DOV ³QDDPERUGMHV´ PDNHQ WLMGHQV EUDGHULHsQ op het eiland.

Een nadere uitwerking van de verschillende leefstijlkleuren per deelgebied op Vlieland zou richting kunnen geven aan inrichting en beheer. Onderstaande afbeelding is daarvan een voorbeeld van een nadere uitwerking waarbij de dorpen in combinatie met strand de kern van het aanbod vormen voor de doelgroepen gezellig lime en uitbundig geel. Behalve deze twee leefstijlkleuren zou dit ook voor de andere doelgroepen verder kunnen worden uitgewerkt, met speciale aandacht voor een koppeling met het waddengebied.


26

7 TEXEL

Vuurtoren Texel

Route vanaf boot

7.1 Bezoekers Op Texel vinden circa 2x zoveel overnachtingen plaats als op de overige Waddeneilanden. De JHPLGGHOGHYHUEOLMIVGXXUYDQGDJHQRYHUQDFKWLQJHQ LVYRRUHHQHLODQGPHW]R¶QNRUWH bootverbinding opvallend hoog te noemen. Schijnbaar is de korte vaartijd niet van invloed op de gemiddelde verblijfsduur (hoger aandeel dagjesmensen). Texel is voor wat betreft bezoekers sterk gericht op inwoners van de grote steden in West en MiddenNederland (ca 65%). Daarnaast kent Texel net als Ameland een relatief hoog bezoek door Duitsers (ca 35%). Net als op de overige eilanden zijn de hogere inkomens meer vertegenwoordigd in het EH]RHN0DDUPHHUGDQ9OLHODQGLV7H[HORRNHHQHLODQGYRRUGH³JHZRQH´VWHGHOLQJ bron: Provincie Noord-Holland 2012/monitor Texelbezoek 2009/monitor Waddenhavens 2008

Toeristische overtochten 900.000 veerboot 7.378 jachthaven

Gemiddelde aantal overnachtingen 6 3

Totaal aantal overnachtingen

Bestedingen per dag

5.400.000 via veerboot 7 22.135 via jachthaven

¼,-

8

Omzet R&T per jaar ¼00.000,- + ¼- (jachthaven)

Ook op Texel is de belangrijkste trekker de natuur, rust en ruimte. In het hoogseizoen is het aandeel lager opgeleiden relatief hoger dan in het voor- en naseizoen.

7.2 Aanbod Texel profileert zich met de kenmerken natuur, ruimte, rust en donkerte. De grootste trekker is de natuur op het eiland en belangrijkste pluspunt de goede bereikbaarheid. Texel kenmerkt zich door en ten opzichte van de andere eilanden relatief smalle strook duingebied en een verhoudingsgewijs grotere polder. Dit in combinatie met een zeer korte overtocht van circa 20 minuten maakt het bezoek aan Texel qua beleving duidelijk anders dan aan de overige Waddeneilanden.

7 8

Monitor waddenhavens 2008 Is schatting op basis van vergelijking met bestedingen per dag andere eilanden


27

Terreinen SBB Texel (4500 ha)

Voorzieningen SBB Texel

Nationaal Park Duinen van Texel Hoge Berg Roggesloot, Dorpzicht & Hanenplas Diverse kleinere objecten

57 km fietspad (incl ATB) 177 km wandelpad (permanent) 23 km wandelpad (seizoen) 14 uitzichtpunten 22 km ruiter / menpaden 11 ha parkeerterreinen 193 banken 13 km wegen Infopanelen Gemarkeerde rondwandelingen Voorzieningen voor gehandicapten

Activiteiten SBB Texel µQDDUEXLWHQ¶H[FXUVLHVMDDU >5800 excursiedeelnemers/jaar Participatie in uitgave Natuureiland Texel Recreatie folders 100.000/jaar Weblog Medewerking aan: -Ronde om Texel -marathons en hardloopwedstrijden -Tevokotoernooi -Handboogtoernooien -2 veldtoertochten, Super Sunday -mountainbike wedstrijden -menwedstrijden -wandeltochten Goudenboltje e.a.

Het aanbod van SBB binnen het toeristisch-recreatief product op de Waddeneilanden is met behulp van onder andere interviews in kaart gebracht aan de hand YDQGH%¶V Beschikbaarheid: Zijn er voldoende beschikbare ha's groen en voorzieningen aanwezig? o StaatVERVEHKHHUEHKHHUWRS7H[HO]R¶Q.000 ha bos- en natuurgebied. Ten opzichte van de DQGHUHHLODQGHQLVHFKWHUKHWJHEUXLNYDQGH]HJHELHGHQ]R¶Q[LQWHQVLHYHUHQWHQRS]LFKWHYDQ Terschelling zelfs 4x intensiever. Overigens zal Texel ten opzichte van de duingebieden nabij de grote steden in Noord- en Zuid-Holland relatief rustig zijn. o Doordat de duinenrij vrij smal is en er vrijwel overal op korte afstand van de duinen wegen liggen is er niet echt sprake van een duidelijke zonering; Je kunt overal tot op 1,5 km van de zeereep komen met de auto; o Er is desondanks een tekort fietspaden door de duinen, omdat de bestaande paden zeer intensief worden gebruikt; Staatsbosbeheer op Texel is vervolgens terughoudend in het realiseren van meer fietspaden omdat dit de druk op het duingebied mogelijk nog verder verhoogt; o Daarnaast is er op Texel meer behoefte aan belevingsmogelijkheden van het waddengebied. Kwelders ontbreken nagenoeg. Er is alleen nog binnendijks wad beleefbaar. Nabij de Vlieland boulevard/Polder Wassenaar liggen wel mogelijkheden. Bereikbaarheid: Kan de recreant in de gebieden komen op een redelijke manier? o Texel is zeer goed bereikbaar voor mensen uit de Randstad en bovendien ook voor de groep Duitsers die vanuit omgeving Ruhrgebied komt; o Eenmaal op het eiland zijn de terreinen van SBB goed bereikbaar per auto; o De bereikbaarheid per fiets laat te wensen over. Er ontbreken nog strategische fietsverbindingen op het eiland om geschikte ommetjes te maken door het duingebied. Bruikbaarheid: Kan de recreant er doen wat hij wil en sluit het aan bij de gewenste beleving? o De SBB sluiten goed aan bij de gewenste beleving maar voor fietsers is behoefte aan meer belevingsmogelijkheden van het duingebied. o Er is een verbeterplan recreatieve padenstructuur op Texel, maar daarvan moeten nog belangrijke onderdelen worden uitgevoerd.


28

Bekendheid: Weten mensen van het bestaan van het gebied? o Staatsbosbeheer participeert in het Nationaal Park Duinen van Texel en mede door de intensieve communicatie naar gebruikers binnen het Nationaal Park verband zijn de verschillende terreinen goed bekend; o Opvallend is wel het feit dat het gedrag van mensen in de loop der jaren is veranderd: 15 jaar geleden moest de boswachter nog veel optreden tegen betreding van kwetsbare gebieden in de duinen. Tegenwoordig is het toezicht vooral nodig om recreatiestromen (die op de paden blijven) in goede banen te leiden. Betrokkenheid: Is er participatie/ betrokkenheid vanuit de omgeving bij het terrein? o In Nationaal Park verband is er veel overleg met alle partijen, inclusief SBB op Texel;

7.3 Kansen en verbeterpunten SBB Texel o o o

o o

De relatief hoge druk op bestaande paden in de duinen kan worden verminderd door nieuwe paden en aantrekkelijke verbindingen te realiseren buiten het relatief kleine duingebied. Realiseer samen met gemeente en ondernemers ontbrekende fietsverbindingen ter ontlasting van huidige padenstructuur en om meer lussen van circa 3 kilometer mogelijk te maken (zie ook verbeterplan recreatieve padenstructuur). Kwaliteit van recreatieve infrastructuur zal komende 10 jaar mede gezien marktbehoefte verder verhoogd moeten worden ten behoeve van ouderen en minder validen: deze groep neemt komende 10 jaar relatief in omvang toe. Daarvoor zijn investeringen nodig die SBB samen met gemeente zou kunnen oppakken; Ontlast druk op duingebied door medewerking aan het toeristisch aantrekkelijker maken van andere delen van Texel. Voorbeeld hiervan is het vernatten of verzilten van lagere gedeelten op Texel; Verhoog de opvangcapaciteit van bestaand duingebied door middel van betere zonering en scheiding van recreatiestromen;


29

o o

Werk behoefte aan sterkere link met Wadden uit in combinatie natuur van het natte wad/schorren en beleving. Ontwikkeling zilte natuur in polder Wassenaar en wadzijde bij Vlielandboulevard met sterker accent op waddentochten etc; Verken de mogelijkheden voor koppeling tussen nieuw mobiliteitsvignet en bijdragen voor (kwaliteits)verbetering van recreatieve infrastructuur;

Een nadere uitwerking van de verschillende leefstijlkleuren per deelgebied op Texel zou richting kunnen geven aan inrichting en beheer. Onderstaande afbeelding is daarvan een voorbeeld van een nadere uitwerking waarbij de dorpen in combinatie met strand de kern van het aanbod vormen voor de doelgroepen gezellig lime en uitbundig geel. Behalve deze twee leefstijlkleuren zou dit ook voor de andere doelgroepen verder kunnen worden uitgewerkt, met speciale aandacht voor een koppeling met het waddengebied.


30

BIJLAGE 1

INTERVIEWS

Algemeen x Hanita van der Schaaf, Marketing Manager Fryslân Marketing x Boukje Postma, Marketing en communicatie Rederij Doeksen Ameland x Gemeente Ameland o Sjon de Haan o Luc van Tiggelen o Lars Brouwer o Will Bakema (wethouder) x Toeristisch platform o Klaas Touwen (voorzitter) o Anneke de Witte (VVV Ameland) o Cinto Prosperi (VVV Ameland) o Marco Kuperus (Hotel Ameland) o Mw. IJnsen (Vereniging groepsverblijven Ameland) o Foppe Offeringa (Stichting Recreatiecentra Ameland) o Jaap Boersma (Winkelier en tevens bestuurslid Zeemanshaven) x Staatsbosbeheer o Marjan Veenendaal (Beheerder Staatsbosbeheer) Terschelling x Gemeente Terschelling o Edwin Zijlstra o Evert van Leunen x Toeristisch platform o Tom Kok (VVV Terschelling) o Anneke Buitenwerf (Terschellinger Ondernemers Vereniging) o Wimet Wortel (Huifkarbedrijf) o Dirk Jan Moes (Camping de Kooi) o Bianca Jongsma (Campinghoudersvereniging) x Staatsbosbeheer o Freek Zwart (Districtsmedewerker) Vlieland x Gemeente Vlieland o Robert Lanting o Henk Visser (wethouder) x Toeristisch platform o Annie Beiboer (VVV Vlieland) o Peter Reimert (Outdoor & Events Vlieland) o Marc ter Ellen (Noordwester) o Robert van Heerde (Frisia Fietsverhuur) x Staatsbosbeheer o Erik Saalting (Beheerder) o Anke Bruin (beheer kampeerterrein Lange Paal) Texel x Gemeente Texel o Marjan Nicolai x Toeristisch platform o Rob Teisman (Hotelvereniging) o Wouter de Waal (VVV Texel) x Staatsbosbeheer o Erik van der Spek (Beheerder) Oebele Gjaltema | Verbeelder

31

BIJLAGE 2

LITERATUUR EN BRONNEN

Algemeen x x x x x x x x

Groene buitenrecreatie in en rond Rotterdam, Samenvatting Definitie, Leisureresult, februari 2011 (1) evernote://view/366668/s4/86a9d543-6158-4700-a2bf-5f9f669471bb/86a9d543-61584700-a2bf-5f9f669471bb/ Recreatieve gebiedsanalyse Veenweidengebied, Kenniscentrum Recreatie, januari 2011 (2) Kamerbrief uitvoering moties (3) Ruimte in het bos, Staatsbosbeheer als maatschappelijke organisatie, augustus 2009 (4) Notitie info Marketingplan Buitencentra SBB 2012 (5) Onderzoek erfpacht, zorgen over vakantiewoningen (6) Trendrapport toerisme, r&t, 2009 / 2010 in 200 woorden, NRIT (7) Factsheet Noord-Holland: Binnenlandse vakantiemarkt 2009 (8)

Terschelling x x x x x x x

Toeristische toekomstvisie gemeente Terschelling, vastgesteld januari 2007 (9) Kaart breedte fietspaden Terschelling (10) Projectplan routes mindervaliden Terschelling (11) TROM Havenrapport mei 2011 Terschelling (12) TROM mei 2011 inclusief tabellenboek Terschelling (13) Basismonitor Recreatie 2004 Terschelling, Sbb (schriftelijk) (14) Jaarverslag Terschelling, Staatsbosbeheer 2011 (51) Profilering Reizigers Terschelling 2009 - 2011, Cendris, febr. 2012 (55) Bijlagen onderzoek profilering Cendris, febr. 2012 (58)

Texel x x x x x x

Beleidsnota toerisme en recreatie op Texel, Kwaliteit en ontwikkeling, gemeente Texel, september 2003 (15) Basismonitor Recreatie Staatsbosbeheer, Texel, 2006 (16) Samenvatting monitoronderzoek Duinen van Texel 2006 (26) Monitor Texel bezoek 2010 (27) Texel op Koers, structuurvisie 2020, 2009 (28) Beheer en inrichtingsplan Nationale Park Duinen van Texel, Overlegorgaan 2008 (46)

Ameland x x x x x x x

Meerjaren Marketing & Promotie strategie VVV Ameland 2010 - 2013 (17) Gemeente Ameland Horecaplan, 16 december 2005 (18) Basismonitor Recreatie Ameland, Staatsbosbeheer, 2002 (schriftelijk) (19) Toeristisch actieplan ; daar gaan we naar toe, NL RNT, 2005 (29) Ruimte voor diversiteit, verblijfsrecreatie op Ameland, beleidsnota 2009 - 2014, (30) Economie en werk, werkgelegenheidseffecten van toerisme op Ameland, gemeente Ameland, 2004 (43) Jaar in Beeld Ameland, Staatsbosbeheer 2011 (47)

Vlieland x x x

Basismonitor Recreatie Staatsbosbeheer Vlieland, 2005 (20) Toeristenmonitor Vlieland, ISM / CHN, oktober 2004 (schriftelijk) (21) Jaar in Beeld Vlieland, Staatsbosbeheer 2011 (46) Toeristische Identiteit Vlieland, NL RNT, sep 2006 (57)

Recreatieonderzoek algemeen eilanden x x x

Toerisme in Cijfers 2011 (22) Recreatie in, op en rond de Waddenzee, samenvatting, Stichting Recreatie, 2003 (23) Totaal overnachtingen per gemeente 1996 - 2008 (toerdata basisgegevens provincie Fryslân) (25)


32

x x x

Identiteit als Troef, Raad voor de Wadden, 2008 (33) Recreatie en toerisme in het Waddengebied, analyserapport behorende bij advies 2008/05, Raad voor de Wadden, 2008 (53) Koppeling Gastvrij Nederland - CVO, 2009 (54)

Websites http://www.monitorvrijetijdentoerisme.nl/ (31) http://www.kennispleinvrijetijd.nl/?p=5507 (32) http://www.lancewadplan.nl/index.php?id=1293 (34) http://www.beleeffriesland.nl/waddengebied/waddeneilanden?steID=6&catID=1403 (35) http://www.staatsbosbeheer.nl (36) http://www.vvvterschelling.nl/homepage/ (37) http://terschelling.info/nl/ (38) http://www.vlieland.net/ (39) http://www.vlieland-info.nl/ (40) http://www.texel.net/nl/ (41) http://www.vvvameland.nl/ (42) http://www.waddenzee.nl/ (44) http://www.wadden.nl/ (45) http://staatsbosbeheerterschelling.wordpress.com/ (48) http://staatsbosbeheerameland.wordpress.com/ (49) http://staatsbosbeheervlieland.wordpress.com/ (50) http://staatsbosbeheertexel.wordpress.com/ (52)


33

Oebele Gjaltema | Verbeelder Oebele Gjaltema De Hilde 38 9531 MH Borger 06 ʹ 51955136 Oebele Gjaltema [email protected]


Lonerstraat 132 9403 TE Assen T 0592 850 789 M 06 224 33 112 E [email protected] W www.eopm.nl

1

Recreatieve gebiedsanalyse Ameland, Terschelling, Vlieland, Texel

Recommend Documents