Recepteerkunde
Recepteerkunde Product en bereiding van geneesmiddelen
Yvonne Bouwman-Boer Paul Le Brun Christien Oussoren Ria Tel Herman Woerdenbag
Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009
Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, o´f openbaar gemaakt, in enige vorm o´f op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopiee¨n o´f opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. voorzover het maken van kopiee¨n uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 jo het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. Houten 2009 ISBN 978 90 313 5316 3 / 978 90 313 7788 6 NUR 897 Ontwerp omslag: A-graphics design, Apeldoorn Ontwerp binnenwerk: TEFF (www.teff.nl) Automatische opmaak: Pre Press Media Groep Vijfde, herziene druk, 2009
Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering der Pharmacie Alexanderstraat 11 Postbus 30460 2500 GL Den Haag www.knmp.nl
Inhoud
Voorwoord Waarover gaat dit boek? Geschiedenis Apotheekbereiding Voor wie is dit boek? Wie zijn de schrijvers? Hoe verhoudt het boek zich tot andere bronnen? In de praktijk
1 1 1 1 2 2 2 2
Leeswijzer Hoe is het boek opgebouwd? Kaders LNA-procedures Voorschriften Teksten in het Engels Hoe kan ik gericht op zoek naar informatie?
3 3 3 4 4 4 4
DEEL I BEREIDING EN GENEESMIDDELENVOORZIENING
5
1
Apotheekbereiding in de geneesmiddelenvoorziening Geneesmiddelvoorziening in Nederland 1.1 1.2 Organisatie apotheekbereiding 1.3 Hoofdpunten 1.4 Literatuur
7 7 13 18 18
2
Beoordeling recept 2.1 Het recept 2.2 Beoordeling van het recept 2.3 Samenwerking tussen voorschrijver, patie¨nt en bereider 2.4 Medicatiebewaking bij apotheekbereiding 2.5 Bijzondere recepten 2.6 Aanvragen voor niet-geneesmiddelen 2.7 Hoofdpunten 2.8 Literatuur
21 21 22 29 31 34 38 41 41
3
Gebruiksadviezen 3.1 Inleiding 3.2 Terminologie
43 43 43
VI
Recepteerkunde
3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9 3.10
Etiket en bijsluiter Instructies voor het gebruik Bewaring Speciale groepen patie ¨nten Speciale groepen geneesmiddelen Instructies aan professionele zorgverleners Hoofdpunten Literatuur
44 50 52 53 55 58 59 60
4
Informatiebronnen 4.1 Regelgeving en richtlijnen 4.2 Farmacotherapeutische plaatsbepaling 4.3 Ontwerp 4.4 Productie 4.5 Naslagwerken 4.6 Hoofdpunten
63 63 65 69 71 74 76
5
Milieu 5.1 5.2 5.3 5.4
77 77 79 82 82
Milieu en bereiding van geneesmiddelen Milieu en gebruik van geneesmiddelen Hoofdpunten Literatuur
DEEL II KWALITEIT
83
6
Kwaliteitszorg Algemene kenmerken 6.1 6.2 Kwaliteitsmanagementsysteem 6.3 Kwaliteitszorg bij de bereiding van geneesmiddelen 6.4 Het vastleggen van ontwerpkwaliteit 6.5 Validatie 6.6 Hoofdpunten 6.7 Literatuur
85 85 88 98 106 108 113 114
7
Personeel 7.1 Taken en verantwoordelijkheden 7.2 Bevoegdheid en bekwaamheid 7.3 De apotheker 7.4 Andere functies in de apotheek 7.5 Stralingsdeskundige 7.6 Bereidingshandelingen buiten de apotheek 7.7 Nascholing 7.8 Hoofdpunten 7.9 Literatuur
115 115 116 116 120 121 122 122 122 122
8
Arbeidsomstandigheden 8.1 Regelgeving 8.2 Risico’s 8.3 Arbeidshygie ¨nische strategie en Beleidsregel Cytostatica 8.4 Ontvangst, opslag en registratie 8.5 Schoonmaken 8.6 Calamiteiten
125 125 126 136 139 140 140
Inhoud
VII
8.7 8.8 8.9 8.9
Brandbare en explosiegevaarlijke stoffen Zwangerschap Hoofdpunten Literatuur
141 143 144 144
9
Ruimten en installaties 9.1 Processen als uitgangspunt voor ruimten en installaties 9.2 Ontwerp 9.3 Uitgangspuntendocument 9.4 Functionele specificaties 9.5 Gebouwgebonden installaties 9.6 Detailspecificatie en bouw 9.7 Hoofdpunten 9.8 Literatuur
147 147 148 151 151 156 167 171 172
10
Apparatuur 10.1 Algemene eisen en kwalificatie 10.2 Luchtbehandelingsapparatuur 10.3 Apparatuur voor de bereiding van farmaceutisch water 10.4 Ultrasoonbaden en verwarmingsapparatuur 10.5 Maal-, meng- en dispergeerapparatuur 10.6 Afvul- en verdeelapparatuur 10.7 Grotere apparaten 10.8 Reinigingsapparatuur (afwasmachine) 10.9 Apparatuur voor gekoelde opslag 10.10 Hoofdpunten 10.11 Literatuur
173 173 173 184 191 194 205 214 215 216 219 219
11
Documentatie 11.1 Documentatie en het kwaliteitssysteem 11.2 Procedures 11.3 Bereidingsvoorschriften 11.4 Onderzoeksvoorschriften 11.5 Bereidingsprotocollen 11.6 Logboeken 11.7 Het productdossier 11.8 Documentatie en automatisering 11.9 Beheer van documenten 11.10 Hoofdpunten 11.11 Literatuur
221 221 222 223 234 235 238 239 246 248 248 249
12
Kwaliteitseisen 12.1 Kwaliteitseisen en regelgeving 12.2 De Europese Farmacopee 12.3 Identiteit 12.4 Gemiddeld gehalte aan werkzaam bestanddeel 12.5 Chemische zuiverheid 12.6 Gemiddeld gewicht, volume en inhoud 12.7 Gehalte- en gewichtsspreiding van doseereenheden 12.8 Microbiologische zuiverheid, steriliteit en pyrogenen en endotoxinen 12.9 Uiteenvaltijd, smelttijd 12.10 Oplossnelheid 12.11 Deeltjesgrootte
251 251 252 253 254 257 258 259 263 265 265 266
VIII
Recepteerkunde
12.12 12.13 12.14 12.15
Vreemde deeltjes Fysische parameters Hoofdpunten Literatuur
267 268 273 273
13
Productie 13.1 Kwaliteit van een bereidingsproces 13.2 Indeling bereidingen 13.3 Procesontwerp en -validatie 13.4 Schoonmaak en schoonmaakvalidatie 13.5 Kwaliteitsbeheersing productieproces 13.6 Omgang met materialen 13.7 Quarantainebeheer 13.8 Eindcontrole en vrijgifte 13.9 Hoofdpunten 13.10 Literatuur
275 275 275 277 280 282 285 286 286 287 287
14
Uitbesteding 14.1 Processen die zich lenen voor uitbesteding 14.2 Uitbesteding van de bereiding 14.3 Uitbesteding van de analyse 14.4 Beoordeling toeleverancier 14.5 Uitbesteding onderhoud en kwalificatie van apparatuur en faciliteiten 14.6 Hoofdpunten 14.7 Literatuur
289 289 290 291 291 292 294 294
15
Klachten 15.1 Terminologie 15.2 Regels en richtlijnen 15.3 Afhandeling van een klacht 15.4 Afhandeling van een afwijking 15.5 Terugroepenterugroepen, zie recall 15.6 Hoofdpunten 15.7 Literatuur
295 295 296 297 300 301 304 306
16
Zelfinspectie 16.1 Zelfinspectie in relatie tot externe audit 16.2 Waarom zelfinspectie? 16.3 Uitvoering van de zelfinspectie 16.4 Een praktische aanpak van de zelfinspectie 16.5 Prestatie-indicatoren 16.6 Hoofdpunten 16.7 Literatuur
307 307 307 309 309 311 312 312
17
Ontwerpen 17.1 Ontwerpfase (Quality by design) 17.2 Doel van het geneesmiddel en specificaties 17.3 Toedieningsroute en biologische beschikbaarheid 17.4 Ontwerp samenstelling 17.5 Ontwerp bereidingswijze 17.6 Kritische product- en procesparameters 17.7 Bewaken product en proces 17.8 Dossiervorming en assortimentsopname
315 315 316 317 319 320 321 322 323
Inhoud
IX
17.9 17.10 17.11
Klinische evaluatie van product en behandeling Hoofdpunten Literatuur
DEEL III FARMACEUTISCHE TECHNOLOGIE
324 325 325
327
18
Biofarmacie 18.1 Plaats in het ontwerpproces 18.2 Begrippen 18.3 Biologische en farmaceutische beschikbaarheid 18.4 Toedieningswegen 18.5 Parenterale toediening 18.6 Orale en oromucosale toediening 18.7 Dermale toediening 18.8 Rectale toediening 18.9 Nasale toediening 18.10 Oculaire toediening 18.11 Pulmonale toediening 18.12 Gelijkwaardigheid van preparaten 18.13 Hoofdpunten 18.14 Literatuur
329 329 331 334 340 340 341 344 347 349 350 351 353 356 356
19
Fysische chemie 19.1 Oplosbaarheid 19.2 Reologie 19.3 Grensvlakken en grensvlakactieve stoffen 19.4 Disperse systemen 19.5 Osmose 19.6 Hoofdpunten 19.7 Literatuur
361 361 372 374 377 386 391 392
20
Grondstoffen 20.1 Etiket, identiteit en kwaliteit 20.2 Kwaliteit, stabiliteit en houdbaarheid van grondstoffen 20.3 Oplosmiddelen 20.4 Vulstoffen en desintegratiemiddelen 20.5 Glijmiddelen 20.6 Grensvlakactieve stoffen 20.7 Viscositeitverhogende stoffen 20.8 Conserveermiddelen 20.9 Antioxidantia 20.10 Complexvormers 20.11 Cyclodextrines 20.12 Medische gassen 20.13 Hoofdpunten 20.14 Literatuur
393 393 402 406 414 416 417 420 427 434 434 435 435 435 435
21
Verpakkingen 21.1 Eisen aan verpakkingen 21.2 Verpakkingsmateriaal 21.3 Verpakkingsvormen 21.4 Kwaliteitscontrole
439 439 441 453 476
X
Recepteerkunde
21.5 21.6
Hoofdpunten Literatuur
478 480
22
Stabiliteit 22.1 Fysische ontleding 22.2 Chemische ontleding 22.3 Microbiologische houdbaarheid 22.4 Gehaltegrenzen bij bewaring 22.5 Stabiliteitsonderzoek 22.6 Bewaarinstructies 22.7 Wat moet een patie ¨nt weten? 22.8 Hoofdpunten 22.9 Literatuur
483 483 484 492 496 497 502 508 510 511
23
Wegen, meten en mengen 23.1 Wegen en volumemeten 23.2 Deeltjesverkleinen 23.3 Agglomeraten uiteenhalen 23.4 Mengen van vaste stoffen 23.5 Het oplossen van vaste stoffen 23.6 Mengen van vloeistoffen, halfvaste en gesmolten vaste stoffen 23.7 Dispergeren 23.8 Hoofdpunten 23.9 Literatuur
513 513 521 524 526 529 530 531 533 533
24
Sterilisatiemethoden 24.1 Het afsterven van micro-organismen 24.2 Sterilisatieduur 24.3 Uitgangsbesmetting 24.4 Sterilisatiemethoden 24.5 Membraanfiltratie 24.6 Steriliseren van geneesmiddelen 24.7 Onderzoek op steriliteit en parametrische vrijgifte 24.8 Hoofdpunten 24.9 Literatuur
535 535 536 538 538 545 550 550 551 551
25
Aseptisch werken 25.1 Definities 25.2 Aseptische bereidingen 25.3 Aseptische handelingen 25.4 Reinigen van geclassificeerde ruimtes 25.5 Desinfectie van oppervlakken en materialen 25.6 Werkwijze bij aseptische handelingen 25.7 Aseptische handelingen met risicovolle stoffen 25.8 Microbiologische controles bij aseptische handelingen 25.9 Hoofdpunten 25.10 Literatuur
553 553 553 554 557 558 559 560 562 564 564
Inhoud
XI
DEEL IV FORMULERING EN BEREIDING
567
26
Oraal vast 26.1 Plaatsbepaling 26.2 Definitie 26.3 Biofarmacie 26.4 Ontwerp samenstelling 26.5 Ontwerp bereidingswijze 26.6 Capsules 26.7 Verdeelde poeders 26.8 Onverdeelde poeders 26.9 Tabletten 26.10 Tabletten en capsules met gereguleerde afgifte 26.11 Hoofdpunten 26.12 Literatuur
569 569 570 571 573 578 580 584 585 585 587 591 591
27
Oraal vloeibaar 27.1 Plaatsbepaling 27.2 Definities 27.3 Biofarmacie 27.4 Alternatieven voor orale vloeistoffen 27.5 Aanpassen van vast naar vloeibaar 27.6 Oraal vloeibaar voor patie ¨nten met sondevoeding 27.7 Keuze van de drankvorm 27.8 Orale oplossingen, samenstelling 27.9 Orale suspensies, samenstelling 27.10 Oplossingen en suspensies, bereiding 27.11 Emulsies, samenstelling en bereiding 27.12 Solubilisaten, samenstelling en bereiding 27.13 Hoofdpunten 27.14 Literatuur
593 593 594 594 595 595 599 601 602 612 617 620 620 622 622
28
Luchtwegen 28.1 Plaatsbepaling 28.2 Definities en begrippen 28.3 Biofarmacie 28.4 Aerosoldepositie in de luchtwegen 28.5 Bijwerkingen en toxiciteit 28.6 Dosis-aerosolen 28.7 (Droog) poederinhalatoren 28.8 Vernevelaars 28.9 Soft mist inhalers 28.10 Hoofdpunten 28.11 Literatuur
625 625 626 629 631 634 635 638 642 647 649 649
29
Mond en keel 29.1 Plaatsbepaling 29.2 Definities 29.3 Biofarmacie en bijwerkingen 29.4 Ontwerp (en hulpstoffen) 29.5 Bereiding 29.6 Verpakking en etikettering, toedieningshulpmiddelen
653 653 654 655 655 659 659
XII
Recepteerkunde
30
31
32
33
29.7 29.8 29.9 29.10
Eindcontrole en kwaliteitseisen Bewaring en houdbaarheid Hoofdpunten Literatuur
659 660 660 660
Neus 30.1 30.2 30.3 30.4 30.5 30.6 30.7 30.8 30.9 30.10 30.11
Plaatsbepaling Definities Biofarmacie Bijwerkingen en toxiciteit van neusdruppels en neussprays Samenstelling Bereiding Verpakking en etikettering Eindcontrole en kwaliteitseisen Bewaring en houdbaarheid Hoofdpunten Literatuur
663 663 664 666 667 668 673 674 675 676 676 676
Oor 31.1 31.2 31.3 31.4 31.5 31.6 31.7 31.8 31.9 31.10 31.11 31.12
Plaatsbepaling Definities Biofarmacie Otoxiciteit Ontwerp Bereiding Verpakking en etikettering Eindcontrole en kwaliteitseisen Bewaring en houdbaarheid Toediening en toedieningshulpmiddelen Hoofdpunten Literatuur
679 679 680 681 682 682 684 685 685 685 686 687 687
Oog 32.1 32.2 32.3 32.4 32.5 32.6 32.7 32.8 32.9 32.10 32.11
Plaatsbepaling Definities Anatomie en fysiologie Biofarmacie Bijwerkingen en toxiciteit Ontwerp samenstelling Ontwerp bereidingswijze Kwaliteitseisen Wijze van toedienen van oogpreparaten Hoofdpunten Literatuur
689 689 691 691 695 698 699 710 714 715 717 717
Rectaal en vaginaal 33.1 Plaatsbepaling 33.2 Definities 33.3 Biofarmacie 33.4 Zetpillen, samenstelling 33.5 Suspensiezetpillen, bereiding 33.6 Vette oploszetpillen, bereiding 33.7 Zetpillen met hydrofiele basis, bereiding
725 725 727 728 730 738 747 747
Inhoud
XIII
33.8 33.9 33.10 33.11 33.12 33.13 33.14 33.15 33.16
Controles en kwaliteitseisen bij zetpillen Klysma’s, samenstelling Klysma’s, bereiding Ovules, samenstelling Vaginale spoelingen, samenstelling Vaginale spoelingen, bereiding Halfvaste toedieningsvormen, rectaal of vaginaal Hoofdpunten Literatuur
748 750 757 757 758 760 760 760 761
34
Dermatica 34.1 Plaatsbepaling 34.2 Definities 34.3 Biofarmacie 34.4 Bijwerkingen 34.5 Ontwerp samenstelling 34.6 Ontwerp bereidingswijze 34.7 Samenstelling en bereidingswijze per type dermale vorm 34.8 Hoofdpunten 34.9 Literatuur
765 765 767 771 777 779 790 794 810 810
35
Parenteraal 35.1 Plaatsbepaling 35.2 Definities 35.3 Biofarmacie 35.4 Bijwerkingen en toxiciteit 35.5 Ontwerp samenstelling injectievloeistoffen 35.6 Ontwerp samenstelling infusievloeistoffen 35.7 Ontwerp bereidingswijze 35.8 Voor toediening gereedmaken 35.9 Parenterale voeding 35.10 Toediening 35.11 Hoofdpunten 35.12 Literatuur
813 813 815 818 819 821 829 830 834 842 847 852 852
36
Spoel- en dialysevloeistoffen 36.1 Plaatsbepaling 36.2 Definities 36.3 Biofarmacie 36.4 Ontwerp samenstelling 36.5 Bereiding 36.6 Verpakking en etikettering 36.7 Eindcontrole en kwaliteitseisen 36.8 Bewaring en houdbaarheid 36.9 Toedieningshulpmiddelen 36.10 Toediening 36.11 Hoofdpunten 36.12 Literatuur
857 857 858 859 859 861 862 862 863 863 863 863 863
XIV
Recepteerkunde
BIJLAGEN
865
Bijlage 1: Latijnse afkortingen en hun betekenis
867
Bijlage 2: Afkortingen
871
Bijlage 3: Verdringingsfactoren in hard vet
881
Bijlage 4: pH van boorzuur-boraxoplossingen
883
Dankbetuiging
885
Auteurs
887
Register
891
Voorwoord
Waarover gaat dit boek?
Apotheekbereiding
Recepteerkunde gaat over productzorg en de bereiding van geneesmiddelen. Onder productzorg verstaan we het zorgen voor een goed geneesmiddel tot aan het moment van toedienen. Het is de verantwoordelijkheid van de apotheker dat het noodzakelijke geneesmiddel in de juiste vorm beschikbaar is voor de patie¨nt en dat het geneesmiddel van goede kwaliteit is tot het moment dat de patie¨nt het zichzelf toedient of krijgt toegediend. Productzorg strekt zich uit over de gehele zorgketen. Bereiding in de apotheek is een belangrijke manier om te voorzien in noodzakelijke geneesmiddelen die niet in de handel zijn. De kennis van en ervaring met apotheekbereiding vormen een zelfstandig gebied maar ondersteunen de apotheker uitstekend bij de overige onderdelen van productzorg en de farmaceutische patie¨ntenzorg.
Met apotheekbereiding bedoelen we het bereiden van geneesmiddelen op kleine schaal, zoals die plaatsvindt in openbare en ziekenhuisapotheken en soms ook in een industrie¨le omgeving. In de praktijk zijn er drie typen bereidingsprocessen, die alle in dit boek aan de orde komen: – Bereiden uit grondstoffen. De apotheker volgt een gestandaardiseerd voorschrift (bijvoorbeeld FNA) of hij ontwerpt zelf een preparaat en stelt een bereidingsvoorschrift op. Dit type bereiding is van oudsher de core business van de apotheek en is nog altijd een noodzakelijke aanvulling op het assortiment van de farmaceutische industrie. Het maakt bereiding op maat voor de individuele patie¨nt mogelijk. Het bereiden uit grondstoffen wordt meer en meer geconcentreerd in lokaal, regionaal of landelijk georganiseerde bereidingsapotheken. De eisen aan ruimten, voorzieningen en personeel en de opvattingen over kwaliteit zijn in de loop der jaren zo verscherpt, dat niet elke apotheker en elke apotheek meer in staat is daarin te investeren. – Aanpassen van handelspreparaten. Dit is het wijzigen van de toedieningsvorm of het aanpassen van de dosis van een handelspreparaat zodanig dat de patie¨nt het zonder verdere bewerking kan innemen. Voorbeelden zijn het bereiden van capsules uit tabletten of het verwerken van een injectie tot een drank. Om dit proces goed uit te voeren moet de apotheker de samenstelling van het preparaat en de eigenschappen van de grondstoffen kennen en begrijpen. De interpretatie van deze gegevens vergt zo mogelijk nog meer farmaceutisch-chemische en farmaceutisch-technische kennis en ervaring dan die nodig is voor het bereiden uit grondstoffen. – Voor toediening gereed maken. De apotheker maakt het geneesmiddel klaar voor gebruik, zodanig dat de patie¨nt de berekende dosis zonder verdere bewerking kan innemen. Voorbeelden
Geschiedenis Recepteerkunde verscheen voor het eerst in 1992. De KNMP bestond toen 150 jaar en gaf het boek als jubileumgeschenk aan al haar leden. Het had als ondertitel ‘bereiden, keuren en afleveren van geneesmiddelen in de apotheek’ en was de eerste integrale Nederlandstalige beschrijving van de recepteerkunde sinds 1936. In dat jaar verscheen de negende druk van het ‘Leerboek der recepteerkunde’ van Schro¨der en Van der Wielen. In 1999 beleefde Recepteerkunde zijn 3e druk en kreeg het de ondertitel ‘kleinschalige bereiding van geneesmiddelen’. De huidige uitgave, de 5e geheel herziene druk, is anders van opzet, aanzienlijk uitgebreid en legt de accenten die in 2009 belangrijk zijn: productzorg en bereiding.
2
Recepteerkunde
zijn het aanmaken van een antibioticumdrank of het klaarmaken van een cytostaticuminfuus. Voor deze handelingen is het preparaat ontworpen. Anders dan bij aanpassen van handelspreparaten worden geen farmaceutische wijzigingen doorgevoerd. Het verschil met bereiden uit grondstoffen is vooral de eenvoud van de handelingen. Dit type bereiding vindt plaats in alle apotheken, zelfs in de zogenoemde niet-bereidende apotheken. Ook buiten de apotheek gebeurt het: in verzorgings- en verpleeghuizen, op ziekenhuisafdelingen en bij de patie¨nt thuis. De woorden bereiden en bereiding worden nog vaak gebruikt om alleen het eerste type bereidingsproces, namelijk bereiding uit grondstoffen, te beschrijven. In dit boek wordt niet telkens aangegeven of bereiden in engere zin of in bredere zin wordt bedoeld; het blijkt meestal uit de context.
Voor wie is dit boek? Recepteerkunde is een leerboek voor studenten farmacie en een naslagwerk voor iedereen die betrokken is bij de bereiding en aflevering van geneesmiddelen: openbare apothekers, ziekenhuisapothekers, industrieapothekers en apothekersassistenten. Voor wie zelf bereidt uit grondstoffen of handelspreparaten aanpast, is het boek onmisbaar, maar ook zij die bereidingen van anderen afleveren of preparaten voor toediening gereed maken vinden er veel bruikbare informatie. Productkennis is ook nodig voor het verkrijgen en ter hand stellen van handelspreparaten: om het juiste product te verkrijgen en dit op de juiste manier te bewaren en te laten toepassen, is kennis nodig van de regelgeving, de samenstelling (bij voorbeeld aanwezigheid van hulpstoffen of eiwitten) en van de eigenschappen (bij voorbeeld oplosbaarheid of vertraagde afgifte).
Wie zijn de schrijvers? De redacteuren van Recepteerkunde zijn apothekers uit de breedte van het vakgebied; ze werken of werkten bij het LNA, in de ziekenhuisapotheek, in de industrie, in de openbare apotheek en bij de apothekersopleidingen in Groningen en Utrecht. Yvonne Bouwman-Boer, Paul Le Brun en Christien
Oussoren hielden zich vooral bezig met de inhoud; Ria Tel en Herman Woerdenbag vormden de eindredactie. De afzonderlijke hoofdstukken zijn geschreven door deskundigen uit verschillende vakgebieden en organisaties die betrokken zijn bij de bereiding van geneesmiddelen. Veel van hen zijn apotheker, in het ziekenhuis, de industrie of de openbare farmacie. Farmaceutisch-technologen en docenten voegden hun deskundigheid toe. Hun namen, functies en specifieke deskundigheid staan achter in het boek vermeld.
Hoe verhoudt het boek zich tot andere bronnen? Recepteerkunde maakt deel uit van het documentatie- en informatiesysteem voor bereidingen van het LNA. Dit boek bevat wetenschap en haar toepassing, het wil de relatie leggen tussen enerzijds theorieen, modellen en resultaten van onderzoek en anderzijds het praktisch toepasbare bereidingsvoorschrift. Het leert de gebruiker om bereiding van geneesmiddelen te baseren op inzicht en overzicht en niet op een tamelijk willekeurige verzameling losse feiten zonder achtergrond. Het wil de relatie leggen tussen wat theoretisch mogelijk is en wat in de praktijk haalbaar en goed genoeg is. De ziekenhuisapotheker of de industrieapotheker die verantwoordelijk is voor productie of kwaliteitszorg, zal naast Recepteerkunde andere, meer specialistische literatuur willen raadplegen. In dit boek vindt u daarvoor voldoende verwijzingen.
In de praktijk We hopen en vertrouwen erop dat Recepteerkunde alle bereiders zal helpen een goed product af te leveren. Elke opmerking of aanvulling van u als gebruiker is welkom. Daarmee helpt u ons om deze uitgave voortdurend te verbeteren. Yvonne Bouwman-Boer Paul Le Brun Christien Oussoren Ria Tel Herman Woerdenbag
Leeswijzer
Hoe is het boek opgebouwd? Recepteerkunde bestaat uit vier delen; in elk deel wordt een aspect van de productzorg behandeld.
gen (wegen, meten en mengen), steriliseren en aseptisch werken. Anders dan in de vorige drukken is geen hoofdstuk over statistiek meer opgenomen; deze informatie vindt u verspreid in het boek, daar waar het relevant is.
Deel I, Bereiding en geneesmiddelenvoorziening Deel IV, Formulering en bereiding Dit deel gaat het over de plaats van de bereiding in het geheel van de geneesmiddelvoorziening en over zaken die we voor en na het bereiden moeten doen. Het behandelt organisatie en regelgeving en verder drie onderwerpen die voor iedere bereiding van belang zijn: het beoordelen van de aanvraag, het ter hand stellen aan de patie¨nt en het zoeken van informatie. Ook is in dit deel een hoofdstuk opgenomen over de invloed op het milieu. Deel II, Kwaliteit Dit deel behandelt de factoren die van belang zijn om een goede kwaliteit van het product te verkrijgen: personeel, arbeidsomstandigheden, ruimten en apparatuur, documentatie, productiekwaliteit, kwaliteitseisen en kwaliteitsbewaking, uitbesteden van werkzaamheden, klachtenbehandeling en toetsing. De volgorde is gebaseerd op de hoofdstukken van de GMP. Het hoofdstuk ontwerpkwaliteit vormt de verbinding met deel III.
Dit deel gaat over het samenstellen van een toedieningsvorm en de bereidingswijze. De hoofdstukindeling is gebaseerd op de toedieningsroute: oraal, luchtwegen, mond en keel, neus, oor, oog, rectaal en vaginaal, dermaal, parenteraal, spoel- en dialysevloeistoffen. Voor de samenstelling van een geneesmiddel moet de bereider eerst nadenken over de reden van bereiding en over alternatieven: de plaats in de therapie. Daarna ontwerpt hij de samenstelling, rekening houdend met biofarmacie, stabiliteit, gebruikersvriendelijkheid, onverenigbaarheden enzovoort. Ook de bereidingswijze moet in alle onderdelen bijdragen aan de verlangde kwaliteit. Alle hoofdstukken in dit deel hebben een opbouw die het ontwerpproces volgt. Na het laatste deel zijn nog enkele bijlagen opgenomen met informatie die veel bereiders graag bij de hand hebben.
Kaders Deel III, Farmaceutische technologie De basisprincipes van de formulering vormen het onderwerp van dit deel. Dit deel gaat over materialen en methoden. In de andere delen, vooral in deel IV, wordt hiernaar verwezen. Er is een hoofdstuk over biofarmacie en de invloed daarvan op de keuze van de toedieningsvorm. Uiterst belangrijk voor alle apothekers, bereidend of niet-bereidend, zijn het hoofdstuk over fysisch-chemische eigenschappen en het hoofdstuk over stabiliteit en houdbaarheid. Verder komen in dit deel aan de orde: grondstoffen, verpakkingen, basishandelin-
Alle informatie in Recepteerkunde is wetenswaard, maar sommige meer dan andere. De informatie in de lopende tekst is ‘need to know’ en informatie geplaatst in een kader is uitbreiding, verdieping of illustratie daarvan. De kaderteksten zijn ‘nice to know’. U kunt ze overslaan, apart lezen of later raadplegen zonder de essentie van een hoofdstuk te missen.
4
Recepteerkunde
LNA-procedures In Recepteerkunde wordt nergens verwezen naar specifieke LNA-procedures. Als de titel van een procedure verandert, zou de verwijzing immers niet meer kloppen. Als over het besproken onderwerp een LNA-procedure bestaat, geven we dit in de kantlijn aan met het teken P.
Voorschriften Voorschriften in de tekst hebben altijd een Nederlandse naam, voorzover van toepassing gevolgd door de aanduiding FNA of LNA, maar zonder jaartal. Hieruit volgt dat oude, vervallen FNAvoorschriften niet meer met FNA worden aangeduid.
Teksten in het Engels Enkele veelgebruikte bronnen van Recepteerkunde zijn alleen beschikbaar in de Engelse taal. We denken onder andere aan de Europese Farmacopee. Van de richtlijn voor Good Manufacturing Practice bestaat weliswaar een Nederlandse vertaling, maar
deze geeft soms een interpretatie die voor discussie vatbaar is. We hebben ervoor gekozen om bij aanhalingen uit dergelijke bronnen de originele Engelse tekst te gebruiken.
Hoe kan ik gericht op zoek naar informatie? De delen van dit boek beschrijven als het ware steeds kleinere cirkels om het eigenlijke bereidingsproces. De inhoudsopgave helpt om het overzicht van de inhoud en de opbouw van het boek te krijgen. Elk hoofdstuk heeft een korte inleiding en aan het einde een paragraaf met hoofdpunten. Verder is achter in het boek een uitgebreid trefwoordenregister opgenomen om bepaalde begrippen snel terug te kunnen vinden. Op de kennisbank van de KNMP (http:// kennisbank.knmp.nl) zijn extra ontsluitingsmogelijkheden opgenomen die regelmatig worden geactualiseerd. Er staat een P met > als er een procedure is over het onderwerp in de buitenste kolom. Er staat een P met >> als er een procedure is over het onderwerp in de binnenste kolom.
