PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen
The following full text is a publisher's version.
For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/150110
Please be advised that this information was generated on 2016-07-01 and may be subject to change.
Noten
i
Op deredactievergadering voor het
SimoneWell,WachtenopGod,Utrecht1997, 36;
Spelingnummer "Waarheid endekunst van
volgendecitaten:37en38.
hettwijfelen' (2007)isdatbeeldooitontstaan.
Spreekwoordelijk waar PETER NlSSEN
Ikheb hetuitgewerkt in debijdrage 'W£. arheid ismeer dan wedenken', in: Speling 59 (2007) nr. 1, 8-15.
ir zijn weinig thema's waarover zoveel spreekwoorden, zegswijzen en uitdrukkingen bestaan als dat van de waarheid. Spreekwoorden zelf warden zelfs geacht de waarheid uit te drukken. De hervormer Maarten Luther noemde de duivel de vijand van het spreekwoord ('Der Teufel ist dem Sprichwort feind'). De duivel staat immers aan de kant van de leugen, is er zelfs debron van, en het spreekwoord staat aandekant van dewaarheid. Enigerelativering iswel op zijn plaats. Spreekwoorden vormen de uitdrukking van watwel 'common sense'wordt genoemd, van een alledaagse redelijkheid, en die hoeft het niet altijd bij het juiste eind te hebben. ' Spreekwoorden vertolken doorgaans wat in een samenleving gedurende langere tijd voor verstandig en wijs werd gehouden: het ethos van de 'gewone mensen'. 2 Zij vormen een collectief archief van dat ethos. Op die manier kunnen spreukenverzamelingen uit oude culturen, zoals hetbijbelboek Spreuken, ookgelezen warden.3 Juist dat collectieve en het 'gewone' heeft spreekwoorden in het moderne Westen, vanaf de opkomst van de Verlichting, ook wel in diskrediet gebracht. Tegenover de collectieve volkswijsheid van het spreekwoord kwam de individuele spitsvondigheid van het aforisme te staan:een korte, bondigeformulering die eruitziet als een spreekwoord, maar die niet voortkomt uit de anonieme overlevering van eeuwen, maar die het resultaat is van het creatieve denkwerk van
een schrijver ofintellectueel, en die zich door dat laatste weer onderscheidtvandetegeltjeswijsheid. De Amerikaanse antropoloog Clifford Geertz beschouwt spreekwoorden als een uitdrukking van wat hij 'lokale kennis' noemt: het weten dat tot uitdrukking komt in de alledaagse culturele gedragin-
genbinnenkleinemenselijkegemeenschappen."Wijsheidkomtvoort uit een mierenhoop', zo luidt een Afrikaans spreekwoord dat Geertz zelf aanhaalt om zijn benadering te ondersteunen. 4 Dat lokale slaat vooral op het geworteld zijn in de alledaagse ervaring van de kennis diein spreekwoordentot uitdrukkingkomt. Hetbetekentniet datdie
kennis danookvan plaats tot plaats verschillend moet zijn. Wiespreekwoorden uit allerlei talen enculturen met elkaarvergelijkt (eris zelfs eenwetenschappelijke dis-
ciplinediedatdoet,deparemiologie,afgeleidvanhetGrieksewoord'paroimia',dat spreekwoordbetekent),zalontdekkendatervaakgemeenschappelijkeinzichtenin tot uitdrukkingkomen.Delokalekenniskanmondialeproporties aannemen.Dat blijkt ookalsweenkelespreekwoorden overwaarheidderevuelatenpasseren.5 Geduld en uithoudingsvermogen
Nogalwatspreekwoordenbrengentot uitdrukkingdatdewaarheidnieteenwerk van dekorte duuris. Dewaarheidheefttijd nodig.Zij komt niet snelaanhet licht, zij vraagt om geduld enuithoudingsvermogen. Dewaarheidgaatniet met haastge-
paard.Maaruiteindelijk,alshaartijdgegundwordt,zalzijgevondenwardenofaan het licht treden. 'Al is de leugen nog zo snel, de waarheid achterhaalt haarwel', zo luidteenbekendNederlandsspreekwoord,datalvanafdezeventiendeeeuwintekstenvoorkomt. Thougha lie beswift, the truth overtakesit', luidt deEngelsevariant:'hoeweleenleugensnelkanzijn, haaltdewaarheidhaarin'. Dewaarheidwint dus uiteindelijk: 'veritas vincit' luidt een Latijnse uitdrukking die onder meer door demiddeleeu\vse hervormerjanHus(ditjaarzeshonderdjaargeledenopdebrand-
stapelgestorven)werdgebruikt.Maarhetkanwelevenduren.'Detijdopenbaartde waarheid', zo zegt een Latijnse uitdrukking, die onder meer bij Senecate vinden is ('veritatem dies aperit'). Eenvariant op diegedachte is: 'dewaarheid is een dochter van detijd' ('veritas temporis filia'). De waarheid komt in de strijcl met de onwaarheid namelijk vaak maar moei-
zaam opgang.Deleugen isnueenmaal sneller. Virgilius meldt alindeAeneasdatde leugen het snelste kwaadis:'fama, malum quanon aliudvelocius alium' (erbestaat geen ander kwaad dat sneller is dan de leugen). Eenfraai Engels spreekwoord zegt datdewaarheidnogbezigishaarlaarzenaantetrekkenalsdeleugenaldehalvewereldrondis:'Alieishalfwayroundtheworldbeforethetruthhasgotitsbootson'. De waarheid kan het wel moeilijk hebben om aan het licht te komen, maar ze
kan uiteindelijk niet ongedaan gemaakt warden: 'dewaarheid lijdt wel nood, maar nooitdedood'.'Veritaspremitur,nonopprimitur',zegtdeLatijnsevariant:'dewaarheid kan
men wel
verdrukken,
maar niet
onderdrukken.
'
'Meqj kan de waarheidwel
buigen, maarnietbreken', is eenspreekwoord datalin eenmiddeleeuwse Italiaanse variant is aan te treffen. De waarheid kan warden tegengewerkt, verdrukt, verduis-
terd, belasterd. Maar uiteindelijk zal zij overwinnen. Zij zal 'uit de kast komen': 'truthwill out', zegteenEngelsspreekwoorddataltot deMiddeleeuwenteruggaat. Dewaarheidzalvoor dedagkomen. EenEngelsspreekwoordzegt:'Truth maybe blamed, but cannot be shamed', 'dewaarheidkan wel de schuld krijgen, maarkan niet beschaamd warden. ' In het Frans wordt gezegd: 'De waarheid is vaak verduisterd, maar nooit uitgedoofd' ('La verite est souvent eclipsee, mais jamais eteinte').
Voordeleugengeldtdatlaatstewel:diezaltenslottehetonderspitdelven:'waarheid bestaat, leugenvergaat', een spreekwoorddat ook in Ket Duitsbestaat:'Wahrheit besteht,Lugenvergeht.'
Acquoy-Nederland(JoostdeWert, 2008
Zoektocht en evidentie
Dathet tijd kost om dewaarheidte vinden,heeftte makenmet het feit dat zij niet (ofminstens niet altijd) evident is. Er moet gezocht warden naar de waarheid. Zij ligt nietaltijd voor dehand.Endezoektocht kanintensiefen langdurig zijn.Jemoet er diep voor gaan. Want 'truth lies at the bottom ofa well', zegt een Engels spreekwoord:dewaarheidligt op de bodem van eenbron. Het is een spreekwoordmet oude papieren: aan de Griekse filosoof Democritus, ook wel de lachende filosoof genoemd, wordt al de uitdrukking toegeschreven: 'we weten niets met zekerheid, wantdewaarheidligt in de diepte'. In het Latijnwerddit diepeverbondenmet de bodem van een bron of put: 'de waarheid is naar beneden gezonken in een put'
(Lactantius:'in puteo veritatem iaceredemersam').Vanafdezestiendeeeuwkomt hetspreekwoordinhetEngelsvoor,aanvankelijknogtoegeschrevenaan'deoudefilosofen',laterzonderdietoevoeging;zewasinmiddelstot de'commonknowledge' vangewone Engelsen gaanbchoren.
Andere spreekwoorden beklemtonen juist de evidentie van de waarheid: de waarheid spreekt voor zichzelf. Tatet omnibus veritas', zegt Seneca: de waarheid staatvooralienopen.Zijisookeenvoudigenheeftweinigwoordennodig.'Veritatis simplex oratio', zegt Seneca:het verhaalvan de waarheidis eenvoudig. Erasmus namditspreekwoordin dezestiendeeeuwookopinzijnverzamelingvanuitdrukkingen. 'Les paroles de la verite sont simples', zegt een Frans spreekwoord:ware woordenzijneenvoudig.Leugensdaarentegenvragenomveelwoordenengekun-
ofhet vermogen hebben om zich achter schijnbeelden ofdrogredenen te verschuilen. Daartoe behoren kinderen en dronkaards. Bij kinderen is het vermogen om de waarheid te verbergen nog niet aanwezig, bij dronkaards is het (tijdelijk) uitgeschakeld. Beiden kunnen ongeremd de waarheidspreken. Ook narren ofdwazenhebben diezelfde ongeremdheid. 'Deze drie zeggen de waarheid: dronkenlappen, gekken en kinderen', zegt een Latijns spreekwoord ('Hi vera dicunt: ebrii, fatui, pueri'). 'Kinder und Narren sagen die Wahrheit', 'children and fools cannot lie (of: tell the truth)', "kinderen en gekken zeggen de waarheid': het zijn allemaal varianten op dezelfde boodschap. Dewaarheid kan naarbuiten treden alszij nietwordt afgeremd of opgesloten. In een middeleeuwse Engelse variant van de uitdrukking warden ook vrouwentot degroepvanonbevangenpersonengerekend:'to knowthetruth about everything,listento drunkards,children,idiotsandwomen.' Koning alcohol kan een belangrijke rol spelen in het afleggen van de remmingen en in het bevrijden van de waarheid. 'In vino veritas', er is waarheid in de wijn, en 'dronkenmans mond spreekt 's harten grand', een Nederiands spreekwoord dat
al in deMiddeleeuwenin omloopwas,ookwelin devariant'denvollen mont seyt sharten grondt' (waarbij 'vollen' 'dronken' betekent). 'What soberness conceals,
drunkenness reveals', luidt de Engelsevariant: wat nuchterheidverbergt, onthult dronkenschap.Anderzijdswaarschuwenspreekwoordenons ookvoor hetfeit dat waarheidenwijsheidniet altijd samengaan:drankkanmensenerweltoebrengen de waarheid te zeggen, maar dat hoeft niet in alle gevallen wijs te zijn. Immers, 'als
stelde constructies: 'dewaarheidbehoeftniet veelwoorden, de leugen daarentegen
dewijnis in deman,isdewijsheidin dekan.' Wijsheidenwaarheidkunnenopge-
heefter nooitgenoeg',ofzoalsdeDuitsevariantzegt:'dieWahrheitbrauchtnicht
spannenvoetmetelkaarstaan.
vielWorte, dieLiigekannniegenughaben. ' Truth hasnoneedofrhetoric', zegteen Engels spreekwoord: de waarheid heeft geen welsprekendheid nodig, zij brengt haarboodschapeenvoudig,wantdieboodschapiszelfooksimpel.DeNederlandse uitdrukking 'eenwaarheidals een. koe'verwijst ooknaarde evidentie, devanzelfsprekendheidvandewaarheid:hetisvooriedereenduidelijkwatzij is,zoalsookie-
Dewaarheidvraagt om heelheiden integriteit. Eenhalve waarheidis geen waarheid.Datis eengedachtedie ookin verschillendespreekwoordentot uitdrukking
dereen een koe herkent.
EngelseenDuitsevariantzeggenhetnogkrachtiger:'halfthetruth is oftena great
Maarishetzoeenvoudig?Ishet zoduidelijkwaardewaarheidbegintendeonwaarheidophoudt? Eris eenNederlandsspreekwoorddat minstens het tegendeel suggereert: 'tussenwaarheidenleugenligt eenglibberig pad.' Ofverwjyst ditspreekwoordnaardeverleidingom vandewaarheidafte wijkenenvoor deonwaarheid tekiezen,eenverleidingdiegrootgeachtwordt?Isdeglibberigheidvanhetpaddus
lie' en 'die halbe Wahrheit ist die gefahrlichste Liige', een halve waarheid is niet zomaar een leugen, nee, zij is de gevaarlijkste leugen. Waarom? Omdat zij precies als
eerder van morele aard dan van cognitieve? Anders gezegd: we weten wel wat de waarheidis,maarwekiezener,omwelkeredenendanook, tochvoordewegvande leugeninteslaan.
deren dewaarheidte brengen, maar dat niet doen, ofminstens niet altijd. Vooral almanakkenenkrantenmoetenhet ontgelden:'dealmanakkenen dekrant zijnde
Onbevangenheid
Terwijl sommige spreekwoorden benadrukken dat het vinden van dewaarheid om eenlangdurigeendiepgravendezoektochtvraagt,beklemtonenanderezegswijzen
juist datvoorhetvindenvandewaarheideenzekereeenvoucTenonbevangenheid nodigis. Dewaarheidwordt in elk gevalgesprokendoorhendie niet debehoefte
Integriteit
komt. 'Dehalve waarheid is ook eenleugen', zegt eenNederland spreekwoord, en de
halvewaarheidonsverleidttedenkendatzij dehelewaarheidisenwij daaromnog eerdermisleidwardendandooreenevidenteleugen. Daarom wordt in spreekwoorden ook gewaarschuwd voor teksten die preten-
leugenzakken van het land', zegt een Nederlands spreekwoord. Bij de romantische
dichterStaringvindenwe al deuitdrukking'liegenals eenalmanak'.Enin Duitse spreekwoorden liggen de kranten onder vuur: 'Die Zeitungen Itigen', zegt het ene, en 'ZeitungenlieferngrosseLiigenfiir kleinesGeld'zegthet andere(krantenleveren groteleugensvoorweiniggeld). In deMiddeleeuwenwerddewaarheidookwel
tegen de filosofieuitgespeeld. "AmicusPlato, amicus Socrates,super omniaamica
veritas': Plato is eenvriend, Socrates is eenvriend, maarboven alles is dewaarheid een vriendin.
Nietaltijdwelkom
leugen.Wiedewaarheiddient,bestrijdt dushetkwaadendeduivel. Tell thetruth andshamethedevil',zegteenEngelsspreekwoord,datShakespearegebruiktinzijn toneelstukHenryIV (1596-1597):wiedewaarheidspreekt, zetde duivelvoor schut. Truth makes the devil blush' is er eenvariant op; de duivel gaatblozen van dewaarheid. Als dewaarheidniet aandekantvan de duivelstaat, danis hetnauwelijksmeer
Waarheden zijn vaak ongemakkelijk en daarom ook niet welkom. We hoorden eerder al dat er een glibberig padligt tussen waarheid en leugen. Dat kan slaan op de sterke verleiding dievan de onwaarheid uitgaat. Maar dewaarheid kan ook uit zelfbescherming warden achtergehouden. Zij is namelijk niet overal welkom . De waarheidvindt zeldeneenherberg',zegteenNederlandsspreekwoorddatookin
door de vijftiende-eeuwse Castiliaanse dichter markies tnigo Lopez de Mendoza, geeft daarhet antwoord op: 'Laverdad es fija deDios', dewaarheid is dedochter van
een Duitsevariant bestaat ('Die Wahrheitbekommt keine Herberge'). In een van
God.
eenvraagwaarzij wel staat. EenmiddeleeuwsSpaansspreekwoord,overgeleverd
deversiesvanhetmiddeleeuwseeposoverdevosReinaertkomenwehetaltegen in eeniets anderevorm: 'Want diealtoos (= altijd) diewaerheit sprake, enconde die
PeterNissen(1957)ishoogleraarSpiritualiteitsstudiesaandeRadboudUniversiteitNijmegen.Hij is
stratenerghentbouwen(=kondennergensaandestraateenhuisbouwen). ' 'Quidit
redactielidvanSpeling. (
[email protected])
laverite netrouve pas a seloger', luidt deFranse variant: wie dewaarheid spreekt,
vindt geenonderdak. Wantdewaarheidwordt nietgraaggezien:'truth hasa good face,but bad clothes' (dewaarheidheeft eengoedgezicht, maar heeft slechte kleren aan).EenDuits spreekwoord is nogbeeldender: 'WerdieWahrheitgeigt, dem
Noten
Clifford Geertz, 'Common senseasa cultural
ThePenguin dictionary ofproverbs,
schlagtmandieFiedelandenKopf,wiedewaarheidspeelt, slaatmenmetzijnviool
system', in:idem, Localknowledge. Further essays
Harmondsworth 1983; Lutz Rohrich, Das
opzijnhoofd. Daaromkanhettactvoller zijn dewaarheidniethardop uitte spreken. 'Dewaar-
ininterpretativeanthropology,NewYork1983,73-
grosseLexikondersprichwortlichen Reiensarten,
93.
Freiburg-Basel-Wien 1992; Hans de Groot e. a.,
heidwilnietaltijdgezegdzijn',zegteenNederlandsespreekw-oord, datdoordefor-
Wolfgang Mieder, Proverbs. A handbook, New
Idioomwoordenboei. Verklaringen herkomstvan
mulering suggereert dathet dewil van dewaarheid zelfis om niet altijd uitgesprokentewarden.Touteveriten'estpasbonnea dire',hetisnietverstandigelkewaarheid te zeggen, aldus een Frans spreekwoord (of in het Engels: 'AlT truths are not
York 2012.
uitdrukkingen engezegden, Utrecht-Amsterdam
BernhardLang,'KlugheitalsEthosund
1999;HubertusKudla(ed.),Lexikonderlatei-
Weisheitals Beruf, in: AleidaAssmann
nischen Zitate, Miinchen 1999; H. L. Cox e. a.,
to be told'), en eenvariant daarop luidt: 'Laverite ne gagnepas toujours a montrer
(red.),Weisheit.Archaologiederliterarischen
Spreekwoordenboek: Nederlands, Fries, Afrikaans,
sonvisage',dewaarheidwint ernietaltijdbij haargezichttelaten zien.Wantwaar zezichlaatzien,vindt zevijanden tegenover zich:'truth findsfoeswhereit makes none' (dewaarheid vindt vijanden waar zij er geen maakt). 'Veritas odium parit', luidt eenLatijns spreekwoord: dewaarheid baart haat. Endiehaatricht zichop de-
Kommunikation111,Mlinchen 1991, 177-192.
Engels,Duits,Fmns,Spaans,Latijn,Utrecht2000;
genediedewaarheidspreekt. 'WerdieWahrheitsagt,demwirdmangram',luidteen spreekwoorddatMaartenLutherineenvanzijntafelgesprekken aanhaalt.
gebruik gemaakt van devolgende verzamelin-
2001 (tiendedruk); Duden:Redewendungen.
gen ennaslagwerken: F.A. Stoett, Nederlandse
Worterbuch der deutschen Idiomatik, Mannheim
spreekwoorden engezegden, verklaard envergeleken
2002 (tweede druk); JohnSimpson enJennifer
schut zetten. The greater the truth, thegreater the libel', zegt eenEngels spreek-
metdieinhetFrans,DuitsenEngek,Zutphen1981
Speake (cds. ), TheOxfordDictionary ofProverbs,
woord dat alvanafde achttiende eeuwin omloop is, en 'libel' betekent hiersmaad:
(tiendedruk); RosalindFergusson,
Oxford2009.
Dewaarheidheeft namelijkiets onthullend. Ze kan de ander^treffenen voor hoegroter dewaarheid, hoegroter desmaad. Talrijk zijn danookdeuitdrukkingen waarmee wordt aangegeven dat dewaarheid wordt verdoezeld ofversluierd: wij 'sparen dewaarheid', 'hangen dewaarheid een manteltje om', 'ziehen dieWarhheit bei der Nase' of'schmucken dieWahrheit hinter der Tur'. DochtervanGod
Dewaarheidstaathaaksophetkwaad.Waarheidis,zomakenverschillendespreekwoorden duidelijk, verbonden met hetmoreel goede.Inretigieuzebeeldspraak: de waarheid staat tegenover de duivel. De laatste is immers de grootmeester van de
Geertz,Localknowledge,167.
SamuelSingere.a.,Thesaurusproverbiorummedii
Inhetnavolgendeisafgezienvaneengede-
aevi, Berlin-NewYork 2001; C. G. L.Apeldoorn
tailleerdebronvermelding.Erisondermeer
en R.van Riet, Spreekwoorden verklaard, Utrecht