Nederlands in de vroegere koloniën

Nederlands in de vroegere koloniën Nederlands is de moedertaal van ca. 22 miljoen mensen op de wereld. De meesten wonen in Nederland en België. Hier is Nederlands de officiële taal – maar niet alleen daar. In Suriname, op de Nederlandse Antillen en op Aruba is Nederlands ook een officiële, respectievelijk één van de officiële talen. M1: Historische achtergrond De expansie van Nederland als handelsmacht en koloniale macht (vgl. ook het hoofdstuk ‘Die Niederländische Kolonialzeit’) begon in de 17e eeuw, toen de VOC (Verenigde Oost-Indische Compagnie) en later de WIC (WestIndische Compagnie) handelsnederzettingen in het Oosten (NederlandsOost-Indië, Zuid-Afrika, Japan) en in het Westen (het Caribische gebied, Zuid- en Noord-Amerika en aan de kust van West-Afrika) opzette. De VOC respectievelijk de WIC hadden gedurende de 16e en 17e eeuw onder meer handelsposten in Noord-Amerika (Nieuw Amsterdam, het huidige New York), aan de rivier Berbice in Guyana, in Brazilië, aan het Kaap de Goede hoop, aan de Afrikaanse Westkust, in het huidige Sri Lanka, in Japan en op het Indonesische Archipel. Onder Nederlands bestuur stonden NederlandsOost-Indië, Suriname en een aantal Caribische eilanden. Nederlands-OostIndië was tot 1949 een Nederlandse kolonie, Suriname werd van 1645 tot 1976 door Nederland bestuurd. De Nederlandse Antillen (de Caribische eilanden Saba, St. Maarten, St. Eustatius, Bonaire en Curaçao) en het eiland Aruba zijn nog steeds deel van het Koninkrijk der Nederlanden. In sommige gebieden zijn tot heden sporen van het Nederlands te vinden. Bron: Matthias Hüning (Projektleitung): „Das Niederländische – Status und Verbreitung“, in: Nederlands online/neon (03.03.06)

Informatietekst : Taal in Suriname De Republiek Suriname; Sranan Tongo (Sranan; Engels: Suriname of Surinam) ligt in het noorden van Zuid-Amerika in de Atlantische Oceaan. Zij grenst in het Oosten aan Frans-Guyana, in het Zuiden aan Brazilië en in

het Westen aan Guyana. Sinds 25 november 1975 is Suriname onafhankelijk van Nederland; sindsdien zijn veel Surinamers naar Nederland geëmigreerd. De officiële taal Nederlands wordt als enige taal in het onderwijs en in het bestuur gebruikt. Volgens en enquête van de Nederlandse Taalunie (Taalpeil 2005) ziet 60 procent van de inwoners Nederlands als hun moedertaal. Vooral bij Paramaribo, waar bijna twee derde van de bevolking woont, wordt het Nederlands steeds meer gesproken. “In Suriname is Nederlands een levendige taal – een taal die men op straat hoort, samen met Sranan Tongo en nog een indrukwekkend aantal andere talen’, zegt Ewoud Sanders (Taalschrift 3/1998:27). Sinds 2004 is Suriname als enige staat naast Nederlands en België lid van de Nederlandse Taalunie. Naast het Nederlands worden vooral de Creoolse taal Sranan-Tongo (vroeger kleinerend Taki-Taki genoemd), die door de hele bevolking als eerste of tweede taal wordt gesproken, de moedertalen uit de verschillende bevolkingsgroepen en het Engels gesproken. Sranan Tongo, of kort ‚Sranan‘, was oorspronkelijk de taal van de Creolen, maar is vandaag ook de Lingua franca op straat. Informatietekst: Nederlandse Antillen en Aruba De Nederlandse Antillen zijn een eilandengroep in het Caribische gebied die bij het Koninkrijk der Nederlanden horen. Het zijn vijf eilanden met ca. 200.000 inwoners waarvan ca. 85% van Afrikaanse afkomst. Bij de Nederlandse Antillen horen Curaçao, Bonaire, Saba, Sint Eustatius en het zuidelijke gedeelte van Sint Maarten (het noordelijke gedeelte heet Saint-Martin. Het hoort bij het Franse overzeese departement Guadeloupe). Sinds 1954 zijn de Antillen in hun binnenlandse aangelegenheden volkomen autonoom. Voor de buitenlandse politiek en de verdediging ligt het bestuur bij Nederland. In een

referendum in 1993 sprak zich een duidelijke meerderheid uit voor een verder verblijf bij het Koninkrijk der Nederlanden. Op Curaçao bijvoorbeeld waren 74% voor, op de andere eilanden waren de resultaten vergelijkbaar. Tot 1986 hoorde het eiland Aruba ook bij het gebied van de Nederlandse Antillen. In dat jaar werd Aruba officieel van de eilandengroep gescheiden en werd een eigen ‘autonome staat’ binnen het Koninkrijk der Nederlanden. De Nederlandse staat had hieraan nog de voorwaarde gesteld dat het eiland binnen tien jaar onafhankelijk zou worden. De ontwikkeling naar volledige onafhankelijkheid is echter in 1990 op verzoek van Aruba bevroren. Sindsdien is Nederland alleen nog verantwoordelijk voor de beleidsterreinen defensie en buitenlandse politiek, net als op de Nederlandse Antillen. Een parlement met 21 leden, die elke vier jaar door algemene verkiezingen worden gekozen, is de wetgevende macht. De ministerraad onder voorzitterschap van de minister-president leidt de uitvoerende macht. Een gouverneur, die elke zes jaar door de koningin wordt benoemd, vertegenwoordigt de Kroon.

M2: De taalsituatie op de Antillen Hoewel elk van de eilanden een eigen karakter heeft, kunnen ze ten aanzien van de taalsituatie grofweg in twee taalgemeenschappen worden verdeeld: op de Bovenwindse eilanden Saba, St. Eustatius en St. Maarten wordt overwegend Engels gesproken, op de twee Benedenwindse eilanden Bonaire en Curaçao is Papiamentu de belangrijkste taal. Volgens de laatste volkstelling (1992) spreekt negentig procent van de bevolking op vrijwel eilanden van de Nederlandse Antillen Engels of Papiamentu. […] [Papiamentu en Engels] zijn de talen van de media, de kerk, de literatuur, van de gezondheidszorg en de maatschappelijke zorg. Het zijn de talen waarin de parlamentaire debatten worden gevoerd. Historisch is het Nederlands op de Nederlandse Antillen de bestuurstaal en de taal van de rechtspraak. Toch worden alle beraadslagingen op bestuurlijk niveau in de meerderheidstalen gehouden: op Bonnaire en Curaçao in het Papiamentu en op de Bovenwindse eilanden in het Engels. Ambtelijke stuk-

ken worden daarentgegen in het Nederlands opgesteld. Op de Bovenwinden kunnen rechtszittingen in het Engels worden gehouden, terwijl het vonnis wordt uitgesproken in het Nederlands. Bron: Goretti Narain (1995): „Het Nederlands op de Antillen en Aruba. De taalsituatie op de Antillen”, in Taalschrift 3/1995, blz. 22-23.

M3: De taalsituatie op Aruba Aruba heeft vier verschillende kolonisatoren gekend: Spanje, Nederland, Frankrijk en Engeland. De sporen hiervan zijn terug te vinden in de eigen taal: het Papiamento. Door de verschillende kolonisatoren zijn er op het eiland verschillende talen aanwezig. Ook het toerisme, dat in de jaren vijftig begon, heeft hierop zijn invloed gehad. Door zijn ligging heeft Aruba altijd contact met andere landen en eilanden gekend. De komst, in 1924, van de Amerikaanse olieraffinaderij Lago bracht een intensief handelsverkeer teweeg met de omringende landen. De uitbreiding van het toerisme in de jaren tachtig zorgde voor een grote immigratie van Peruanen, Colombianen, Venezolanen en Dominicanen. Daardoor is Spaans de tweede taal van Aruba geworden […] Nederlands is op Aruba de instructietaal in het onderwijs, behalve op de kleuterschool en in het speciaal onderwijs. Maar het Papiamento wordt door de onderwijzers hoe langer hoer meer als hulptaal gebruikt, om beter in contact te kunnen komen met de leerlingen. Een van de moeilijkste punten waarmee men op Aruba te kampen heeft, is namelijk dat het Nederlands buiten de schoolmuren en het gerechtsgebouw geen gangbare taal is. Niettemin zijn de ouders er over het algemeen tegen om het Papiamento als instructietaal te gebruiken, omdat men denkt dat de kinderen daardor niet verder zouden kunnen studeren. In 1988 heeft een ministeriële commissie een nota opgesteld, waarin wordt gepleit voor een tweetalig onderwijssystem. Pas dit jaar heeft de minister van Onderwijs stappen ondernomen om tot implementatie van dit systeem over te gaan. Quelle: Ramon Todd Dandaré (1995): „Het Nederlands op de Antillen en Aruba. De taalsituatie op Aruba“, in Taalschrift 3/1995, blz. 23-24.

M4: Omgangstaal van schoolkinderen op Aruba begin jaren 90

Papiamento Engels Spaans Nederlands Andere talen GEHEEL

1992 11.964 1.141 802 1.040 134 15.081

in % 79,3 7,6 5,3 6,9 0,9

1993 12.260 1.142 1.111 1.113 157 15.783

in % 77,7 7,2 7,0 7,1 1,0

1994 12.682 1.203 1.153 1.198 183 16.419

in % 77,2 7,3 7,0 7,3 1,1

Bron: Ramon Todd Dandaré (1995): „Het Nederlands op de Antillen en Aruba. De taalsituatie op Aruba“, in Taalschrift 3/1995, S. 24.

M5: Nederlands – een dode taal? […] net als in Suriname is op de Antillen en Aruba het Nederlands de bestuurstaal. Dat betekend dat wetten in het Nederlands worden uitgevaardigd , dat de rechtsspraak in het nederlands wordt voltrokken en dat alle overheidsstukken in het Nederlands worden opgesteld. Er is echter een belangrijk verschil tussen Suriname enerzijds en de Antillen en Aruba anderzijds. […] In Suriname is Nederlands een levende taal – een taal die je op straat hoort spreken, samen met het Sranan tongo en nog een indrukwekkend aantal andere talen. Maar op de Benedenwindse Eilanden is het Papiaments de omgangstaal en op de Bovenwindse Eilanden het Engels. Daarnaast hoor je er veel Spaans, ook uit de mond van de vele […] arbeidskrachten uit Haïti, de Dominicaanse Republiek en Colombia. Nederlands is volgens sommigen op de Antillen en Aruba een dode taal, net zo dood als het Latijn. Bijna alle Antillianen en Arubanen hebben wel enige kennis van het Nederlands, maar ze gebruiken die taal alleen bij bepaalde gelegenheden, bijvoorbeeld in contact met de overheid of als ze door Nederlandse of Vlaamse toeristen worden aangesproken. […]

De Antillianen en Arubanen spreken dus relatief veel talen, maar van alle kanten wordt opgemerkt dat het niveau veel te wensen overlaat. […] Het klinkt zo eenvoudig: ‚Nederlands is hier geen omgevingstaal’. De problemen die dit met zich meebrengt zijn echter groot. Vooral op het gebied van overheid, onderwijs en arbeidsmarkt – zeg maar de infrastructuur van het daglijks leven. Neem bijvoorbeeld een Antilliaan die in aanraking komt met criminaliteit. Hij zal hiervan aangifte doen in zijn moedertaal, het Papiaments. Het procesverbaal wordt echter opgesteld in de bestuurstaal, het Nederlands. Aleen: de agent die dit opschrijft, beheerst het Nederlands slecht. De kans dat hij van alles en nog wat samenvat en interpreteert is groot. Het slachtoffer tekent een verklaring die hij in het slechtste geval helemaal niet kan lezen. […] Ewoud Sanders (1998): „‚Nederlands is hier een vreemde maar zeer bruikbare taal‘”, in: Taalschrift 3/1998, S. 27.

Taalcontact op Aruba, de Nederlandse Antillen en in Suriname Papiamento is de belangrijkste omgangstaal op Aruba en gedeeltelijk ook op de Nederlandse Antillen. M6: Papiamento – Nederlandse vertaling Papiamento Nederlands dies tien binti twintig dia rason weensdag belasting belasting mei mei augustus augustus bezi bezig zijn maron bruin blou blauw shinishi grijs ros pink

bleek kachó para, parha mucha homber omo, tío Kon ta bay [bai]? malu, terible

bleek hond vogel jongen oom Hoe gaat het met U? slecht

In Suriname speelt naast het Sranan Tongo een belangrijke rol bij de communicatie. Sranan Tongo is een Creoolse taal die gebaseerd is op het Engels maar ook gebruik maakt van vele Nederlandse leenwoorden.

de staat de kolonie over. In de Tweede Wereldoorlog veroverde Japan Nederlands-Indië; na de onafhankelijkheidsverklaring van 17 augustus 1945 duurde het nog tot december 1949, totdat Nederland de onafhankelijkheid van de Republiek Indonesië (Republik Indonesia Serikat) erkende. Meer informatie, bijvoorbeeld over de ontwikkelingen en de achtergronden zijn in het hoofdstuk ‘dekolonisatie’ te vinden.

M8: De rol van het Nederlands in Indonesië M7: Vergelijk: Sranan Tongo – Nederlands Sranan Tongo Nederlands kamra kamer kantoro kantoor kasi kaas, kast kerki kerk klari klaar, gereed komki kom, kommetje kopki kopje kotoygi getuige kroypu kruipen kumakriki gemakkelijk

Duits Zimmer Büro Schrank Kirche fertig Schüssel Tasse Zeuge kriechen leicht

Bron: Max Sordam and Hein Eersel (1985): Sranan Tongo, Surinaamse taal. Een korte inleiding tot het Sranan Tongo, met uitgebreide woordenlijst. Baarn: Bosch & Beuning, zitiert nach http://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/langvar/overseasdutch/index_html/de/ (05.03.2006).

Informatietekst: Indonesië Met Nederlands-Indië was Indonesië begin van de 17e eeuw de eerste Nederlandse kolonie. Door hun rijkdom aan grondstoffen bereikte de koloniale macht grote welstand. Door het faillet van de VOC in 1799 nam

[…] In Indonesië is Indonesisch de officiële taal. Deze status is bij Grondwet vastgelegd. Door het koloniale verleden van Indonesië was tot aan de onafhankelijkheid het Nederlands de officiële taal. Sindsdien voert de overheid een actieve politiek ter ontwikkeling en bevordering van het Indonesisch. […] In het dagelijks leven speelt het Nederlands geen enkele rol meer. Indonesiërs jonger dan vijftig jaar zijn de taal niet meer machtig. Het Nederlands blijft daarentegen belangrijk voor de academische wereld. Op het gebied van rechtswetenschap, geschiedenis, archiefonderzoek, taal-, land- en volkskunde is de Nederlandse taal onontbeerlijk voor diepgaande onderzoeksprojecten. Aan de universiteit van Jarkarta bestaat een specifieke vierjarige opleiding in de Nederlandse Taal- en Letterkunde. De beste afgestudeerden krijgen de kans een aanvullend programma te volgen in Leiden. Het Nederlands met het accent op de taalverwerving wordt ook gegeven op enkele andere universiteiten. […] [Het] kan uit de tekst worden afgeleid dat niets erop wijst dat het Nederlands als voertaal ooit nog belangrijk zal worden in Indonesië. Hoogstens kan verwacht worden dat de uitbreiding van de handels- en culturele contacten

tussen Indonesië en Nederland de belangstelling voor het Nederlands zal aanwakkeren. In academische kringen zal het Nederlands belangrijk blijven als hulpwetenschap. […] Bron: Vlaamse Raad (uitg.) (1991): „Nederlands in de wereld. Een internationaal colloquium. Brussel, 11 en 12 oktober 1991. Het verslagboek. Brussel: Vlaamse Raad, S. 153.

Opdrachten 1. Vergelijk de status van de Nederlandse taal in Suriname, de Nederlandse Antillen en Aruba. Maak hierbij gebruik van de informatieteksten en het materiaal M2-4. Hoe beoordeel jij de toekomst van het Nederlands in deze drie gebieden? 2. Zoek in een atlas de genoemde gebieden op en kijk hoe groot deze zijn en hoe ver zij van Nederland vandaan liggen. Wat valt je op? 3. In Suriname is evenals op de Nederlandse Antillen Nederlands de officiële taal. a) Waarin ligt volgens Ewoud Sanders (M5) het verschil tussen de twee gebieden? b) Leg uit welke problemen de vastlegging op Nederlands als officiële taal op de Antillen en Aruba voor de inwoners met zich mee brengt. 4. In de tabel M6 staan woorden in Papiamento en in Duitse vertaling. Aan welke ta(a)l(en) doen deze jou denken? Verifieer jouw vermoeden aan de hand van woordenboeken. 5. Maak een tabel waarin jij in hoofdlijnen de belangrijkste gegevens over de rol van de Nederlandse taal op a) Aruba, b) op de Nederlandse Antillen, c) in Suriname en d) in Indonesië opschrijft. 6. a) Noem of zoek uit wat de vroegere koloniën van Duitsland, Frankrijk en Engeland waren. b) Zoek in de schoolbibliotheek en/of op Internet hoe de huidige taalsituatie in de koloniën van deze staten nu is. c) Vergelijk deze met de taalsituatie in de voormalige Nederlandse kolonies. d) Wat zijn de redenen voor verschillen. Wat vermoed jij!?