LESMAP ZWANGERSCHAP, VERLIEFDHEID EN HOLEBI
Inleiding Voorstelling Jong & Van Zin vzw Tips rond begeleidingshouding • Algemeen • Veiligheid • Richtlijnen gepast reageren • Echtheid en rolmodel Aan de slag in de klas • Korte uitgewerkte methodieken Ander educatief materiaal om mee aan de slag te gaan • Educatieve spelen & methodieken • Publicaties
INLEIDING Met het pakket ‘Verliefdheid, zwangerschap en holebi' laat je jongeren kennismaken met relaties en seksualiteit in hun dagelijkse leven. Relaties en seksualiteit zijn dynamische gebeurtenissen van en tussen mensen. Dit lespakket heeft vooral aandacht voor de prettige en verrijkende kant van seksualiteit. Zonder voorbij te gaan aan de mogelijke gevaren van seksueel gedrag. Genieten, respect en engagement zijn hierbij sleutelbegrippen. Dit lespakket wil op twee manieren de kracht van jongeren versterken. Door het zelfbeeld en de weerbaarheid van jongeren te vergroten. En door hen ‘instrumenten’ aan te bieden die ze op hun weg kunnen gebruiken. Instrumenten? Hiermee bedoelen we informatie (kennis), vaardigheden (kunde) en attitudes (zijn). Zo maken jongeren kans op een plezante én verantwoordelijke beleving van relaties en seksualiteit. Je vindt in dit lespakket een handleiding met een heleboel methodieken.
JONG & VAN ZIN vzw Jong & Van Zin vzw informeert kinderen, jongeren en hun begeleiders over: • • •
relaties en seksualiteit; zelfkennis, weerbaarheid en pesten; begeleidershouding.
Waarvoor kan je als leerkracht of schooldirectie bij Jong & Van Zin terecht? • Vormingen rond relaties en seksualiteit, zelfkennis en groepsrelaties. • Educatieve spelen en materialen om onze kernthema’s makkelijker met kinderen en jongeren te bespreken. • Begeleiding van je school en leerkrachtenteam rond onze kernthema’s. De visie van Jong & Van Zin: • Open en positieve houding tegenover jongeren Jongeren hebben hun eigen bekommernissen, meningen, gevoelens en verlangens. Jong & Van Zin vzw wil aansluiten bij hun leefwereld en beschouwt hen als volwaardige gesprekspartners. • Open en positieve houding tegenover seksualiteit De nadruk ligt op de prettige en verrijkende kant van seksualiteit. Zonder blind te zijn voor de gevaren en risico’s. Genieten, respect en engagement zijn hierin sleutelbegrippen.
TIPS ROND BEGELEIDERSHOUDING Algemeen - Het doel? Zonder taboes praten over relaties en seksualiteit. Er zijn dan ook geen juiste of foute antwoorden! - Het kan gebeuren dat de jongeren met specifieke vragen naar je toekomen. Als leerkracht is het niet nodig dat je op alle vragen een antwoord hebt. Communiceer duidelijk dat je geen antwoord hebt op alle vragen. Wat doe je als je zelf het antwoord op een vraag niet weet? Leg de jongere uit dat je tegen de volgende les het antwoord zal opzoeken. Of stel voor dat de jongere zijn vraag anoniem stelt aan een medewerker via de website van Jong & Van Zin. - Baken je grenzen af als begeleider. Begeleiders hebben soms schrik dat jongeren persoonlijke vragen zullen stellen. Maar niemand zegt dat je op deze vragen moet antwoorden. Bepaal zelf waar je wel of niet een antwoord op geeft. Geef duidelijk aan waar je grenzen liggen. En respecteer ook de grenzen van je leerlingen. - Maak aan het begin van de les afspraken voor de veiligheid. Je kan hiervoor de Pickasoll-regels gebruiken. Pickasoll? - Privacy: Wat hier verteld wordt, is vertrouwelijk en blijft binnen de groep. We vertellen niets door. - Ik-vorm: Je praat over jezelf, je eigen gevoelens en ervaringen, meningen. Wees open en eerlijk. - Cultuur: We hebben respect voor de verschillende culturele achtergronden. - Kies: Kies wat je vertelt en wat niet. Je hoeft niet iets te vertellen als je niet wil. - Actief: Wees actief in wat we gaan doen. Je hoeft niet af te wachten tot iemand anders iets doet. - Seksueel actief: Dit is niet enkel met iemand naar bed gaan, seks zit in je hoofd en in je gevoelens. We hebben het over alle vormen van seks en iedereen kan erover meepraten. - Oriëntatie: Mensen kunnen heteroseksueel, homoseksueel, lesbisch of biseksueel zijn. - Lachen/Luisteren: Lachen is belangrijk, uitlachen kan niet. Luisteren is ook belangrijk, niet alleen praten.
Veiligheid Een vormingsklimaat voor relationele en seksuele vorming in een open en ontspannen sfeer Toen ik mijn eerste en enige ’seksles’ kreeg, kwam de schooldokter plots op de proppen. Ik had die man nog maar twee keer gezien, telkens in het toenmalige PMS-centrum voor het bekende medische onderzoek. Hij kwam binnen in onze klas en begon droog zijn uitleg. Het woord ’penis’ valt en de klas proestte het uit van het lachen. Hij negeerde professioneel onze reactie en ging gewoon verder. Gestommel en gebabbel werden onmiddellijk in de kiem gesmoord en afgedaan als niet respectvol. “Vragen.” “Nee, meneer, wij weten alles al.” De les straalde een bepaalde gêne uit. En wat verwacht je dan als iedereen op het einde van de les een condoom mee naar huis krijgt? Dat we die behoedzaam zouden wegsteken en bewaren in ons nachtkastje? No way, opblazen, 23 exemplaren in een keer en heel de speelplaats lachen … Relationele en seksuele vorming (rsv): een lastige en zware onderneming waar je toch ernstig mee moet omgaan. Absoluut niet! Rsv kan ook synoniem zijn voor aangename gesprekken en leuke uitwisselingsmomenten, in een open en ontspannen sfeer waar er mag gelachen worden. Lachen dat niets te maken heeft met weglachen, uitlachen, misplaatste moppen of cynisme. Het gaat over ruimte creëren voor echte humor, luchtigheid en ontspannenheid. Hoe kan je als begeleider een open en ontspannen sfeer scheppen? Waar deelnemers zich op hun gemak voelen en kunnen vertellen wat ze willen? Of anders gezegd: hoe zorg je dat mensen zich veilig en betrokken genoeg voelen om mee deze sfeer te maken? Ons uitgangspunt: een positieve en open houding tegenover seksualiteit en tegenover jongeren. Een vormingsklimaat? Of de algemene sfeer waarin een vorming zich afspeelt. Het vormingsklimaat vergroot of verkleint de kans dat deelnemers iets leren. Kijk naar het voorbeeld hierboven. Er hangt een bepaalde sfeer. De deelnemers voelen zich niet op hun gemak. Misschien omdat ze nog nooit over seksualiteit praatten in de klas. Of omdat ze zich onwennig voelen bij de schoolarts die de vorming ‘geeft’. Deze begeleider weet duidelijk geen raad met de sfeer. Hij ‘bestraft’ gelach, vermijdt vragen en interactie en negeert de onwennigheid met condooms. Hij brengt enkel inhoud over. Er ontstaat een geforceerd vormingsklimaat.
Richtlijnen voor een ontspannen vormingsklimaat Het schema hieronder geeft weer hoe je als begeleider het vormingsklimaat ten goede kan beïnvloeden. 4 elementen bepalen het vormingsklimaat: de deelnemers, de begeleider, de inhoud en het proces dat zich tussen de vorige drie elementen afspeelt. Elke begeleider verhoudt zich op een welbepaalde manier tot deze vier elementen.
Relatie begeleider – deelnemers -
Schat de doelgroep in. Hou rekening met de groepssamenstelling. Creëer ruimte voor ervaringen en meningen. Bewaak en respecteer grenzen van deelnemers. Zorg voor fysische veiligheid.
Relatie begeleider – zichzelf -
Wees je bewust van je eigen visie t.o.v. seksualiteit. Maak je de werkvorm eigen. Neem een onbevangen, aanvaardende en onthechte houding aan. Wees authentiek. Vertrouw op je eigen effectiviteit.
Relatie begeleider – inhoud -
Introduceer het onderwerp goed. Wees zelf op de hoogte. Ga goed om met gelach. Wees soepel met voorbereiding.
Relatie begeleider – proces -
Zorg voor een logische opbouw. Belang van ijsbrekers en opwarmers Pas opwarmers aan eigen programma aan. Hou rekening met individuen. Van individu naar één groep Van subgroepjes naar één groep
De vier elementen die een begeleider moet onderhouden tijdens een vorming.
De uitdaging? Creëer veiligheid op elke as. Dat doe je in de eerste plaats in functie van de deelnemers: procesmatige veiligheid, psychische veiligheid en fysische veiligheid. Maar dat alleen is niet genoeg om een gevoel van ontspannenheid te krijgen. Het is ook belangrijk dat je als begeleider ontspannen bent. Dat kan alleen als je je op je gemak voelt bij de deelnemers. Maar ook bij jezelf, bij de inhoud en bij het proces. Uiteraard hangen deze vier elementen in grote mate samen. Je kan ze niet los van elkaar zien.
De relatie begeleider – deelnemers Jongeren die een vorming volgen over seksualiteit kunnen zich erg onwennig voelen. Ze zijn onzeker. Ze zijn bang dat ze zich belachelijk gaan maken. Of dat anderen hen belachelijk maken. Om deze spanning weg te nemen, hebben de deelnemers nood aan veiligheid. Je kan die veiligheid pas creëren als je aansluiting vindt bij de deelnemers. Hoe bevorder je je betrokkenheid? Enkele tips! Tip 1: schat je doelgroep in. Rsv gebeurt meestal in groep. Je stemt de vorming af op de groep als een soort eenheid – ook al bestaat een groep uit verschillende individuen. Daarom is het belangrijk dat je rekening houdt met de kenmerken van de specifieke groep. Wat bindt de deelnemers? Wat zijn de gezamenlijke kenmerken van de individuen in deze
groep? Leeftijd, sociale achtergrond, hobby’s en interesses, schoolse context, … Het kunnen bindende elementen zijn. Vanuit deze gemeenschappelijke kenmerken probeer je in te schatten wat de ‘gemiddelde’ verwachtingen, behoeften en gevoeligheden zijn van deze groep. Uiteraard kan je op voorhand alleen een algemene inschatting maken. Je moet die waarschijnlijk tijdens de vorming bijstellen. Voorbeelden? Kinderen van elf hebben andere behoeften dan jongeren van veertien. Jongeren die al 10 jaar samen lid zijn van de jeugdbeweging vragen een andere aanpak dan een nieuwe klasgroep. Jongens in een instelling hebben andere gemeenschappelijke kenmerken dan meisjes in een +13-groep. Tip 2: hou de groepssamenstelling voor ogen. Een groep heeft een zekere eenheid. Maar binnen elke groep bestaat er ook verscheidenheid. Mensen verschillen qua temperament en stijl. Ze hebben andere opvattingen en overtuigingen, andere wensen en motieven. Je moet ook rekening houden met verschillen in seksuele rijpheid, seksuele ervaring en seksuele voorkeur. Een deelnemer zal zich maar echt veilig voelen als je hem of haar ook als individu ziet. En niet als een ‘element’ van de groep. Tip 3: laat ruimte om ervaringen en meningen te delen. Ruimte voor de eigen invulling en inbreng van de deelnemers is belangrijk tijdens een vorming. Ervaringen en meningen zijn altijd in een bepaalde mate herkenbaar voor de luisteraars. Daarom is uitwisseling essentieel. Uitweiden over iets wat de deelnemers bezighoudt, maar niet voorzien was in je programma? Vaak geen verloren moeite. Concrete verhalen zeggen soms meer dan theoretische uiteenzettingen of vage begrippen. Zich herkennen in ervaringen van andere deelnemers bevordert de onderlinge betrokkenheid. Als je weet dat anderen ook onzeker zijn, ontspan je je meer. Daardoor kan je je gemakkelijker openstellen en zelf ervaringen delen. Als begeleider moet je een juist evenwicht zoeken tussen ruimte geven en grenzen bewaken. Ruimte en grenzen zijn allebei nodig. Deelnemers zullen niets persoonlijks vertellen als ze nog niet op hun gemak zijn. Er is ook geen veilige sfeer als ze niets zeggen. Wordt het gesprek te anekdotisch? Dan moet je het gesprek weer structureren en terugbrengen naar de leervraag - en de mogelijke antwoorden daarop. Tip 4: respecteer en bewaak de grenzen van deelnemers. Soms ontstaat er tijdens een vorming een bepaalde openheid om persoonlijke verhalen te vertellen. Dit is een gevolg van een goed klimaat. Dan mag er geen druk zijn om iets te moeten vertellen. Je moet deelnemers ervan weerhouden om dingen te vertellen waar ze later spijt van krijgen. Tip 5: heb aandacht voor de fysieke veiligheid. Lichamelijk comfort draagt bij tot meer ontspanning. De deelnemers zullen zich beter kunnen focussen als ze in een comfortabel lokaal zitten met voldoende (zit)plaats, lucht en licht. Vormingen met actieve onderdelen houden ook meer risico’s in. Het is aan jou om deze risico’s tot een minimum te herleiden.
De relatie begeleider – inhoud Beheers je de inhoud en ga je hier ontspannen mee om? Dit vergroot het gevoel van veiligheid bij de deelnemers. Een ‘bekwame begeleider’ boezemt vertrouwen in bij de deelnemers. Hoe ga je ontspannen en open met de inhoud om? Tip 1: introduceer het onderwerp goed. Hoe breng je een thema aan? Dat bepaalt dikwijls de participatiegraad van de deelnemers. Je kan nieuwsgierigheid opwekken en de deelnemers motiveren. Zet duidelijk uiteen wat volgt. Citeer enkele vragen waarop de deelnemers een antwoord zullen krijgen. Zo geef je hen het gevoel dat ze echt iets gaan leren. Deelnemers voelen zich ook veiliger wanneer ze goed weten wat er van hen verwacht wordt. Zeg dus niet alleen wàt er aan bod zal komen. Maar ook hoe er gewerkt zal worden. Als deelnemers duidelijk weten dat ze vragen mogen stellen of hun eigen mening mogen verwoorden, dan zullen ze dit ook sneller doen. Tip 2: wees zelf op de hoogte. Hoe meer je thuis bent in de materie, hoe meer ontspannen je met de inhoud kan omgaan. Je haalt gemakkelijker de kern uit een gesprek. Het is eenvoudiger om helder en klaar op vragen te antwoorden. Deelnemers verwachten niet dat je alles weet, maar wel dat je gemiddeld onderlegd bent. Laat je expertise blijken als het nodig is. Spreid je kennis niet ten toon in uitgebreide uiteenzettingen. Tip 3: ga om met gelach. In groep lachen mensen om verschillende redenen. Niet altijd omdat iets grappig is. Ook uit ongemak. Of uit sociale druk, omdat iedereen lacht. Of om hun zenuwachtigheid te verbergen. Omdat ze weerstand voelen. Of uit protest tegen iets wat ze niet leuk vinden. Lachen schept een bepaalde band of uit een gevoel: zo interageren mensen met elkaar. Tijdens een vorming is het belangrijk dat je als begeleider met gelach omgaat. Eerst en vooral moet je een sfeer scheppen waarin gelach een plaats kan krijgen. Het is niet verplicht om te lachen. Maar het kan. Blok het zeker niet af. Ga positief om met een grappige situatie of een spitsvondige opmerking. Ook belangrijk: achterhaal waar het lachen vandaan komt. Het lachen geeft signalen waarmee je als begeleider moet rekening houden. We geven het toe: over seksualiteit is het soms moeilijk om dit aan te voelen. Nemen de deelnemers het onderwerp niet serieus of lachen ze uit onwennigheid? Bedenk welke aanpak maximale betrokkenheid zal opleveren. Misschien zijn je vragen te direct. Of hebben de deelnemers nood aan een tragere opbouw. Bijvoorbeeld: komt er steevast gegiechel na een vraag? Ontwijkt men het antwoord? Verander dan even van onderwerp. Dat haalt wat druk van de ketel. Lachen werkt zowel fysiek als mentaal ontspannend en vermindert stress. Het geeft de deelnemers het gevoel een ‘leuke’ vorming te beleven – zonder dat het grappig hoeft te zijn.
Tip 4: ga soepel om met de inhoud. Het gesprek wijkt soms af van het vooropgestelde programma. Sta hiervoor open; het bevordert de betrokkenheid en de ontspannen sfeer. Tenminste, als de interesse vanuit de hele groep blijkt. Negeer je deze interesse? Dan kunnen de deelnemers afhaken. De relatie begeleider – zichzelf Je kan niet los van je eigen persoon een vorming begeleiden. Je bent zelf ook een speler op het vormingsveld. Je eigen visie en houding hebben invloed op de sfeer. Zo creëer je meer openheid en ontspannenheid: Tip 1: word je bewust van je eigen visie tegenover seksualiteit. Ontwikkel deze visie verder. Je eigen achtergrond en ervaringen bepalen hoe je tegen seksualiteit aankijkt. In gesprekken worden deze verschillen tussen mensen duidelijk. Als je je bewust bent van je eigen visie op seksualiteit en relaties, zal je je veiliger en meer zelfbewust voelen bij discussies of groepsgesprekken. Wat vind je belangrijk? Je begeleidt anderen gemakkelijker in deze zoektocht als je je eigen waarden en normen kent. Een eigen visie is trouwens geen statisch gegeven. Je visie wordt scherper gesteld doordat je met het thema bezig bent. Denken, praten en omgaan met seksualiteit is een dynamisch proces. Tip 2: kies de werkvorm waar je je zelf goed bij voelt. Het is belangrijk dat je als begeleider in je werkvormen gelooft en dat je ze haalbaar vindt. Zo zal je de werkvorm overtuigender voorstellen en de groep sneller enthousiasmeren. Tip 3: wees onbevangen, aanvaardend en onthecht. Probeer niet kost wat kost jongeren te veranderen of te bekeren. Zo zal je je rustiger en meer ontspannen voelen. Luister echt naar jongeren – ga niet uit van een of ander vooroordeel over hoe jongeren zijn of zouden moeten zijn. Wat jongeren te zeggen hebben is waardevol. Je moet het niet noodzakelijk corrigeren. Aanvaard hun waarden en normen. Beschouw hun leefwereld als boeiend, hoe ver die ook afstaat van je eigen belevingswereld. Je straalt rust uit wanneer je in het reine bent met je eigen overtuiging en je je niet bedreigt voelt door andere overtuigingen. Hoe laat je de drang of de plicht om de anderen te ‘verheffen’ los? Dat vraagt een zekere onthechting. Het ideaal? Creëer veel ruimte om te leren. Nodig uit tot betrokkenheid, zonder je te fixeren op een bepaald leerresultaat. Wat pikken jongeren nu mee uit een vorming? Dat weet je als begeleider nooit echt. Vertrouw erop dat wat er doorheen de vorming in beweging is gezet nog verder zal doorwerken. Ook al is dat op het moment zelf nog niet zichtbaar. Tip 4: wees authentiek. Doe jezelf niet anders voor dan je bent. Als begeleider neem je weliswaar een rol op. Maar die mag niet haaks staan op hoe je jezelf buiten die rol ervaart. Want dan krijg je het gevoel onecht te zijn. Als authentieke begeleider
voel je je comfortabel in je rol, vanuit een eigen, originele, eigengemaakte stijl. Wees gerust; een groep voelt het verrassend vlug aan als je een aantal werkvormen kopieert of als je je de werkvormen niet eigen hebt gemaakt. Neem een oprechte houding aan: wees echt akkoord met wat je doet. Weet volledig beredeneerd wat je doet en zegt. Aanvaard niet zomaar blind wat een ander in de plaats beslist. Als begeleider moet je je de inhoud eigen kunnen maken, het belang van de inhoud kunnen bepleiten. Je moet de inhoud kunnen ‘verkopen’. Daarom zal een vormingswerker die zelf zijn programma opstelt overtuigender overkomen dan iemand die is ingehuurd om een vooropgestelde inhoud te brengen. Tip 5: geloof in je eigen kunnen. Acht jezelf in staat om een vorming te geven. Geloof in je eigen kwaliteit. Vertrouw op je eigen kennis en kunde. Dat is allemaal belangrijk. Zo acht je jezelf ook in staat om eventuele spanningen in de groep te overwinnen. De groep voelt je zelfvertrouwen aan en krijgt zo meer vertrouwen in jou. ‘Ik ga het goed doen’. Geen garantie om het effectief goed te doen. Er spelen altijd externe factoren mee. Maar omgekeerd is het wel een voorwaarde voor een geslaagde sessie. De relatie begeleider – proces Een groepsproces kan je niet vatten in een aantal zinnen. Het is een uitgebreid gegeven dat heel divers kan zijn. Tip 1: kies voor een logische opbouw. Een vorming voelt goed en logisch aan als deelnemers erin lijken te rollen. Start dus het best niet met te spannende, te uitdagende of te ingewikkelde activiteiten. Laat gaandeweg meer uitdagingen in het programma toe. Hou rekening met wat de groep aankan of vraagt. Werk het thema uit in het middengedeelte van de vorming. Hier kan je nieuwe informatie geven - doe dit niet wanneer je een activiteit afrondt. Tip 2: gebruik ijsbrekers en opwarmers. IJsbrekers en opwarmers stellen mensen op hun gemak. Het verschil? Met een ijsbreker leg je een eerste contact, maak je kennis. Via een opwarmer introduceer je een thema. Speel bijvoorbeeld een kennismakingsspel. Of neem voldoende tijd om afspraken te maken of het programma te overlopen. Ook hierdoor verminder je de terughoudendheid van deelnemers. Het kan je echt geruststellen als je weet wat je te wachten staat. Sommige activiteiten vragen om een aanloop. Anders zijn ze te bedreigend of te spannend. Tip 3: pas de opwarmers aan het programma aan. Een serieus onderwerp en bijhorende werkvorm hebben meestal geen speelse opwarmer nodig. Een speelse vorming met veel uitwisseling heeft meer nood aan ludieke werkvormen – met gaandeweg meer inbreng van de deelnemers. Je kan deelnemers ‘verliezen’ als de stijl van de inleiding te erg verschilt van de eigenlijke vorming. Tip 4: bewaak je eigen programma. Hou het globale programma van een vorming in je achterhoofd. Zo weet je wanneer je bepaalde gesprekken of vragen moet afbreken om de rode draad te bewaren. Je gaat ook meer ontspannen om met de tijd.
Tip 5: hou rekening met de individuen in je groep. Je staat in relatie met elk van de deelnemers aan een vorming. En elke deelnemer staat op zijn beurt in relatie met elk ander lid van de groep. Het resultaat? Een immense kluwen van persoonlijke interactie en de bijhorende gevoelens. Besef dat een groep een verzameling individuen is. Elk van die individuen heeft een eigen mening en een persoonlijke invulling van de inhoud. Je moet de deelnemers het gevoel geven dat die persoonlijke beleving tijdens de vorming erkend wordt. Zorg ervoor dat elke deelnemer zijn idee kan verkondigen – zijn mening, visie of ervaring. Laat meningen en visies naast elkaar bestaan. Het zal uiteindelijk voor meer ontspannenheid zorgen. Want niemand heeft dan het gevoel zich te moeten verdedigen. Botsende meningen kunnen conflict veroorzaken. Hoe ga je hiermee om? Beoordeel meningen niet . Leg nuances die deelnemers niet zien. Zo schep je een sfeer waarin elke reactie oké is. Zoek een goed evenwicht tussen deelnemers ‘pushen’ om iets te zeggen en deelnemers anoniem laten blijven. Gebruik werkvormen die mensen stimuleren om hun mening te geven zonder dit te verplichten. Elk individu maakt tijdens een vorming een bepaald proces door, volgens een persoonlijke groeitijd. Tip 6: Van individu naar 1 groep Stimuleer alle individuen om betrokken te zijn bij het thema. Maar blijf niet te lang ‘individu-gericht’ werken. Spreek in de beginfase van een vorming individuen aan en geef zeer gericht een aantal mensen een opdracht. Jij zorgt in het begin voor de lijm tussen de deelnemers. Maar blijf niet de vorming op gang trekken. Een groep moet zelf ook een aantal verantwoordelijkheden krijgen. Zoals zelf een groepsgesprek vormgeven, inhoud leveren, kritisch staan ten opzichte van elkaar. Anders zal de groep zich niet verder ontwikkelen. Een groep zoekt naar samenhang. Op een bepaald niveau is de groep eraan toe om de inhoud van de deelnemers te confronteren met de groepsnorm. De deelnemers hebben elkaar nodig om verder te komen. Anders krijgen ze geen leerkansen en hebben ze het gevoel niets bij te leren. Dit helpt de betrokkenheid natuurlijk niet. Jouw uitdaging? Deelnemers laten groeien, bijleren en zichzelf overstijgen. Tip 7: van subgroepjes naar 1 groep Subgroepen hebben een grote invloed op het proces van een groep. Die ontstaan omdat mensen zich gemakkelijker goed voelen in een kleiner groepje. Ze zorgen voor ontspannenheid. Subgroepjes of kliekjes ontstaan spontaan. Een onderwerp kan zo delicaat zijn dat deelnemers eerst ‘compagnons’ willen vinden om een gezamenlijke visie naar voren te schuiven. Zo wijk je als individu niet af van de groepsnorm. Maar als deze kliekjes te lang blijven bestaan, ontstaat er een zeer gedwongen sfeer. Buitenstaanders kunnen niet voluit gaan. Het kan botsen met een ander subgroepje. Individuen zeggen hun mening niet meer omdat ze alleen staan tegen een subgroepje. Werk aan de groepssamenhang. Dit bevordert later de ontspannenheid. Vind een goede grens tussen de persoonlijke leefruimte en het samenzijn. Krijg zicht op het relatiepatroon in een groep en werk aan de verbetering ervan.
Algemeen besluit ‘Wie niet kan lachen met ernstige dingen, is geen serieus mens.’ (F. Auwera) Een vorming over relaties en seksualiteit moet je niet zwaarwichtiger aanpakken dan een andere vorming. Maar je moet ook niet extra grappig zijn. Creëer een ontspannen sfeer waarbinnen gelachen mag worden. Wanneer deelnemers zich hiervan bewust zijn, moét er niet meer gelachen worden. Wanneer weet je dat de deelnemers ontspannen zijn? Als de zenuwlach en protestlach plaats ruimen voor de pretlach. Dan laten mensen hun schroom vallen. En leren ze écht bij. Een ontspannen vorming begeleiden: geen onbegonnen werk. Wel een uitdagende opdracht!
AAN DE SLAG IN DE KLAS Korte methodieken voor in de les Hieronder vind je enkele methodieken per graad. Natuurlijk kan je sommige methodieken ook in andere graden gebruiken. Dit schat je het best zelf in, jij kent je leerlingen het beste. 1e graad Liefde en vriendschap Zintuigengedicht Maak met leerlingen een gedicht dat ze direct moeten invullen, zonder na te denken. Zeg de volgende zinnen vlug achter elkaar: Liefde voelt als … Liefde ruikt als … Liefde smaakt als … Liefde klinkt als … Liefde ziet er uit als … Varianten: vervang het woord liefde door vriendschap, verliefdheid, geliefde, seks, … Materiaalvariant: schilder op doek, laat mondeling aanvullen, … Uitbeelden Liefde is … Zoek prenten van de befaamde Liefde is … kalender. Laat leerlingen per 2 uitbeelden wat er op de tekening staat. De andere klasgenoten moeten zo snel mogelijk raden wat ze uitbeelden. Zwangerschap Taboe Maak kaartjes met daarop de te raden woorden en 5 taboewoorden. Verdeel de leerlingen in groepjes. Beurtelings mag iedere groep een persoon aanduiden die het woord omschrijft voor zijn groepsleden. De taboewoorden mogen daarbij niet gebruikt worden. De groep krijgt 2 minuten de tijd om het woord te raden. Als ze het woord niet raden, krijgen de andere groepen de kans. Voorbeeldkaartjes: Bevruchting Zwanger
taboewoorden: zaadcel, eicel, embryo, innesteling, vruchtbaar taboewoorden: maandstonden, bevallen, geboorte, baby, verwachten
De Bom Op tafel leg je allerlei voorbehoedmiddelen. Eén leerling gaat even naar buiten. De rest van de groep bepaalt welk voorbehoedmiddel de leerling die buiten staat zeker niet mag meenemen. Want dat is de bom. De leerling mag dan terug binnenkomen. Hij moet zoveel mogelijk voorbehoedmiddelen van tafel nemen zonder dat hij de bom neemt. Als hij een voorbehoedmiddel neemt, moet hij ook benoemen wat het is. Alleen als hij het juist benoemt, mag hij het voorbehoedmiddel bijhouden. Welke leerling verzamelt de meeste voorbehoedmiddelen? Holebi Wereldspel Geef de leerlingen een wereldkaart . Laat ze aanduiden in welke landen nog de doodstraf of levenslange gevangenisstraf geldt voor een holebi. Welke landen laten het homohuwelijk toe? De wereldkaart rond homoseksualiteit vind je op http://nl.wikipedia.org/wiki/homohuwelijk. Fotospel Zoek foto’s van bekende mensen. Leg ze ergens waar alle leerlingen ze kunnen zien. Laat ze dan zelf een foto kiezen. Daarna laat je ze uitleggen wat de reden is dat ze die foto gekozen hebben. Welke geaardheid zou deze figuur hebben? Vraag hen hoe het komt dat ze beslist hebben dat iemand holebi of hetero is. 2e graad Liefde en vriendschap Woordenketting De leerlingen zitten in een kring. Noem een beginwoord. Bijvoorbeeld liefde, zoenen, boezemvriend. De leerling rechts van jou noemt vervolgens een woord dat voor hem op de een of andere manier te maken heeft met het beginwoord. De andere leerlingen volgen. Noteer alle woorden. Hang ze daarna op. De woordenverzameling kan een basis vormen voor bijvoorbeeld een gedicht. Vriendschapsassociatie Leg een flap papier op tafel en schrijf in het groot het woord vriendschap. Doe drie keer een ronde. Elke leerling zegt om beurt een woord dat hier iets mee te maken heeft. Daarna kiest elke leerling een woord van de flap zonder dit te verklappen. Hij maakt hier een beeldje van in klei of plasticine. De beeldjes worden tentoongesteld. De leerlingen moeten raden welk woord geboetseerd is. Daarna kan je er een groepsgesprek over voeren.
Zwangerschap Zoek de fout Om niet zwanger te geraken, kan je je het best beschermen met voorbehoedsmiddelen. Hebben je leerlingen al wat uitleg gekregen over de verschillende voorbehoedsmiddelen? Dan kan je dit spel spelen. Verdeel de leerlingen in groepjes van 2 à 3 personen. Geef ze elk een uitleg van een voorbehoedsmiddel op papier. Ze moeten nu aan hun klasgenoten over het voorbehoedmiddel vertellen. Maar … ze moeten een fout in hun uitleg stoppen. De andere leerlingen moeten raden wat de fout is. Voorbeelden: vaginale ring moet je om de 6 weken vervangen, de pil beschermt je tegen soa’s, … Wat ben ik? Iedere leerling kiest een woord dat te maken heeft met zwangerschap. Dit woord komt op een post-it op het voorhoofd van de linkerbuur. De leerlingen moeten elkaar ja-nee-vragen stellen en zo snel mogelijk achterhalen wat er op hun post-it staat. Voorbeelden: noodpil, predictor, overtijd, baby, … Holebi Perspectiefwissel Zeg tegen de leerlingen dat binnen 5 minuten hun seksuele geaardheid zal veranderen. Wat zou er dan veranderen in hun leven? Voer een discussie met hen over de veranderingen. Maar heb ook oog voor vooroordelen en van waar ze komen. Muziekspel Zoek 10 liedjes en laat ze aan de deelnemers horen. Welke zangers/zangeressen zijn holebi en welke hetero? Als addertje onder het gras kan je er ook een transseksuele zanger(es) tussensteken. 3e graad Liefde en vriendschap Music was my first love Leg een flap centraal in het lokaal. De leerlingen gaan verspreid rond het papier zitten met penseel en verf binnen handbereik. Kondig het onderwerp liefde aan en laat vervolgens muziek spelen. Maak een compositie van muziek die verschillende sferen oproept (rustige, melancholische, agressieve, romantische, woedende muziek).
De leerlingen laten de muziek op zich afkomen en zoeken elk voor zich een antwoord op volgende vraag: ‘Welke gevoelens in verband met liefde roept deze muziek op?’ Zorg dat de verschillende muziekstukjes lang genoeg blijven duren zodat de sfeer kan doordringen. De leerlingen schilderen ondertussen de gewaarwordingen en gevoelens op het grote blad. Je kan er ook voor kiezen om elk een eigen blad te geven. IJs en vuur De leerlingen zitten in een kring. Elke deelnemer krijgt een kaartje met een woord. Bijvoorbeeld: aanmaken, baby, bedriegen, dansen, bloot, dromen, jaloersheid, eenzaam. Vervolgens geven ze een brandende kaars door in de kring. In tegenovergestelde richting geven de leerlingen ijsblokjes door. Ondertussen vertelt elke leerling over zijn woord een warm, lauw of koud gevoel oproept. Deze woorden worden in kolommen op een flap geschreven. Nadien kan er een groepsgesprek plaatsvinden over de woorden en de reden waarom ze koud, lauw of warm aanvoelen. Zijn er andere meningen? Zwangerschap Voorbehoedmiddelenquiz Zoek 10 stellingen rond zwangerschap en voorbehoedmiddelen waarop de leerlingen waar of niet waar moeten antwoorden. Graag inspiratie? Zo’n quiz vind je in onze publicatie Beddengoed. Vb. Een goede plaats om condooms te bewaren is je portefeuille. Niet waar: een portefeuille is te warm. Improvisatie Geef elke leerling een voorbehoedmiddel. Laat ze het benoemen en ook uitleggen hoe het middel werkt. Vervolgens moeten de leerlingen hun fantasie gebruiken en van het voorbehoedmiddel een totaal ander voorwerp maken. Een hormoonspiraal kan bijvoorbeeld een vislijn worden. Dit nieuwe voorwerp moeten ze gebruiken in een improvisatietoneelstuk. Holebi Gedwongen meningen Bij dit spel leren jongeren discussiëren en zich inleven in anderen. Lees een stelling rond holebi voor. Op de grond liggen antwoorden: akkoord, niet akkoord, twijfel, ... Hier moeten de leerlingen achter gaan staan. Leg exact even veel antwoorden als er leerlingen zijn. De leerlingen zullen dus vlug moeten lopen als ze achter hun eigen antwoord willen staan. Als hun mening niet meer vrij is, moeten ze achter een antwoord gaan staan dat misschien niet strookt met hun eigen mening. Toch moeten ze zich dan inleven en kunnen argumenteren. Situatie/rollenspel Schotel leerlingen volgende situaties voor. Of laat ze de situaties spelen in een rollenspel.
• •
Hoe zou jij reageren als je begeleider was bij kleuters en je vangt het volgende gesprek op tussen 2 kinderen? Het ene kind zegt: ‘Ik heb 2 mama’s.’ Het andere kind reageert: ’Dat kan niet, iedereen heeft altijd een mama en een papa.’ Hoe vertel je thuis of aan je vrienden dat je verliefd bent op iemand van hetzelfde geslacht?
ANDER EDUCATIEF MATERIAAL ROND RELATIES EN SEKSUALITEIT Educatieve spelen/methodieken Onze educatieve spelen zijn didactisch opgebouwd. Plezier en actief leren staan centraal. Bloosdoos Een spel waar je kleur van krijgt! Dankzij de Bloosdoos zet je met jongeren een gesprek op over verliefd zijn en alles wat daarmee te maken heeft. Jongeren leren hun mening en gevoelens verwoorden over relaties en seksualiteit. Doelgroep: vanaf 14 jaar Deelnemers: 3 tot 15 Bloot ‘Bloot’ is een korte documentaire van Elisa Kint over intimiteit en relaties. Hoe gaan jongeren intiem met elkaar om? 'Bloot' geeft je een mooi, uniek en realistisch beeld. Een aanrader om 'praten over seksualiteit' eens anders aan te pakken! Met het bijbehorende lesmateriaal laat je je klas nadenken over relaties en seksualiteit. Beslis samen met de jongeren op welk thema je dieper wil ingaan. Via elke werkvorm creëer je een voldoende veilige sfeer. Ook voor kritisch nadenken is er aandacht. Doelgroep: jongeren van 14 tot 18 jaar Deelnemers: 2 tot 25 Oké?! spel over seksueel grensoverschrijdend gedrag Via het spel ‘Oké?!’ bespreek je het thema seksueel grensoverschrijdend gedrag met jongeren. -
Bespreek aan de hand van zes criteria tekeningen van seksueel getinte situaties. Sta stil bij wat je erbij voelt en denkt. Wat is een gepaste reactie? Waar vind je steun? Ontdek verschillende weetjes. Vorm je mening over stellingen. Voer doe-opdrachten uit.
Doelgroep: 12 -16 jaar Deelnemers: 3 tot 20 (het best 10) Vrijspel Speelplezier met voorbehoedmiddelen
Met dit spelenboekje zet je een speels en gevarieerd aanbod op rond voorbehoedmiddelen, soa’s en zwangerschap. Doelgroep: jongeren vanaf 12 jaar en begeleiders van kinderen en jongeren Deelnemers: 3 tot 15 Sexofoon Proef actief van relaties en seksualiteit Op een actieve en speelse manier maak je kennis met allerlei aspecten van relaties en seksualiteit: verliefdheid, lichaamsbeeld, de eerste keer, veilig vrijen, lichaamscontact, holebiseksualiteit, … Je vindt een spelgedeelte en een gespreksgedeelte. Je kiest zelf waar je de nadruk op legt. Doelgroep: vanaf 14 jaar Deelnemers: 4 tot 15 Hou me vast, laat me los Een fotospel over vrijheid en geborgenheid Sta met jongeren stil bij de begrippen ‘vrijheid’ en ‘geborgenheid’. Voer een aangenaam gesprek over de spanning tussen ‘vrijheid’ en ‘geborgenheid’ in relaties en seksualiteit. Doelgroep: vanaf 15 jaar Deelnemers: 3 tot 15
IPuber Met IPuber maak je via speelse opdrachten kennis met vijf kernthema's binnen puberteit. Ontwikkel op een veilige en leuke manier kennis, vaardigheden en attitudes over: imago, weerbaarheid, je lichaam, communicatie in relaties, seksualiteit. Je gaat in groep op pad met een kartonnen smartphonespelbord. Verzamel zoveel mogelijk kartonnen applicaties door opdrachten te volbrengen. Met de applicaties pimp je je smartphone. Probeer zo het spel te winnen. Doelgroep: 11–14 jaar Deelnemers: 6 tot 25 Vrijstraat 16 Een spel rond vrijen voor zestienplussers In Vrijstraat 16 vind je alle aspecten van vrijen terug: kennis, informatie, communicatie, meningsvorming, … Je beweegt je doorheen verschillende kamers van een huis. Op deze weg vind je heel wat uitdagingen: creatieve, actieve, rustige opdrachten en zoekopdrachten, groepsgesprekken en weetjes. Een aanrader om kennis, vaardigheden en attitudes rond vrijen te introduceren bij zestienplussers. Doelgroep: vanaf 16 jaar
Deelnemers: van 3 tot 30 Speels met Homo Hetero Bi Een spel rond seksuele diversiteit Dit kwartetspel laat jongeren nadenken en een mening vormen over seksuele diversiteit. Speel het spel in grote of kleine groep. Het kwartet bevat stellingen waar jongeren hun mening over kunnen vertellen. Je kan het kwartet ook gebruiken als rode draad doorheen grotere spelen zoals een verfcatch, stadsspel of colorclash. Doelgroep: vanaf 16 jaar Deelnemers: van 3 tot 30
Publicaties Beddengoed Voorbehoedmiddelengids Informatiebrochure voor jongeren met uitleg over alle voorbehoedmiddelen: -
Bescherming tegen zwangerschap en/of soa’s Werking Hoe gebruik je het? Voor – en nadelen Waar koop je het? Duidelijke foto
Denk jij om de 7 seconden aan seks? Mythes en taboes over relaties en seksualiteit ‘Vrouwen masturberen niet’. ‘De penis van zwarte mannen is langer dan die van blanke mannen’. Wat is er nu waar en wat niet? Dit zakboekje geeft jongeren een antwoord. Het doorbreekt mythes en taboes rond relaties en seksualiteit. Je vindt spelletjes, cartoons, een flirttest, FAQ’s, … Gebruik het individueel of in groepsverband. Uit Elkaar Jongeren Een brochure met handige tips en informatie voor jongeren waarvan de ouders uit elkaar gaan. In samenwerking met Allianza. Uit Elkaar Onderwijs Brochure over kinderen en echtscheiding voor leerkrachten, directies en opvoeders.
Deze brochure wil een aanzet zijn tot een schoolbeleid dat recht doet aan de noden en behoeften van de leerlingen die met de scheiding van hun ouders geconfronteerd worden. Themadossiers Op www.jongenvanzin.be vind je een heleboel themadossiers rond relaties en seksualiteit. Download ze gratis!
