ipad

Monitoring gebruik Beeldzorg via de beeldtablet/iPad Deelverslag 1

Stunnenberg, lid kenniskring lectoraat Langdurige Zorg Marian Adriaansen, Lector Langdurige Zorg Hogeschool Arnhem en Nijmegen Februari 2013

1

Samenvatting Dit is het eerste tussentijdse onderzoeksverslag van het onderzoek naar de effecten van de inzet van de beeldtablet bij klanten van Sensire. In het onderzoek zijn vier verschillende betrokken categorieën ondervraagd: klanten, mantelzorgers, wijkverpleegkundigen en zorgcentralisten. Om de onderzoeksgegevens te verkrijgen is gebruik gemaakt van digitale vragenlijsten (bij alle groepen) en focusgroepinterviews (wijkverpleegkundigen). Alle betrokken partijen hebben een positief oordeel over de inzet van de beeldtablet. In een waardering uitgedrukt geven ze een ruime voldoende. Het project heeft een aantal aanloopproblemen gehad in voornamelijk de technische sfeer, die het oordeel negatief beïnvloed hebben. Voor sommige klanten was meer tijd nodig voor instructie dan van te voren ingeschat. De meeste klanten die in het bezit zijn van een beeldtablet gebruiken deze regelmatig. Zij zetten de tablet in voor het opzoeken van informatie, het contact met de (wijk)verpleegkundige en ook ten behoeve van hun eigen ontspanning via communicatie met familie, spelletjes en verbinding met Achterhoek Connect. Het merendeel van de klanten vindt het leven aangenamer geworden sinds zij gebruik maken van de beeldtablet. Van de mantelzorgers maakt een derde gebruik van de beeldtablet, zowel voor contact met de klant als voor contact met de zorgcentrale. Bijna de helft vindt dat hij zijn rol als mantelzorger beter kan invullen, maar slechts weinigen zijn van mening dat ze ook minder zorgen hebben of dat hun taak minder zwaar is geworden door gebruik van de beeldtablet. De inzet van de beeldtablet bij wijkverpleegkundigen verschilt per team. Zij zijn van mening dat de kwaliteit van zorg gelijk is gebleven en dat de klant er beter van wordt omdat deze autonomie heeft ten aanzien van de manier waarop de beeldtablet wordt ingezet . Wijkverpleegkundigen veronderstellen ook dat klanten minder eenzaam zijn en zich veiliger voelen. Zij zijn nog zoekende naar een meer gerichte inzet van de tablet ten behoeve van de zorg en steken veel tijd in klanten die moeite hebben met het gebruik van de tablet. Wijkverpleegkundigen vinden over het algemeen niet dat het gebruik van de beeldtablet hun taak verrijkt, in tegenstelling tot de zorgcentralisten. Beide categorieën zorgverleners gebruiken de beeldtablet voornamelijk voor het contact met de klant en veel minder ten behoeve van communicatie met elkaar. Er is een positieve basis gelegd voor de volgende fase van het project. In deze fase moet aandacht besteed worden aan extra instructie van specifieke categorieën klanten (bijvoorbeeld klanten met cognitieve beperkingen) en een gerichte inzet van de beeldtablet voor klanten met specifieke aandoeningen via e-health programma’s. Ook zal gericht moeten worden gekeken hoe de mantelzorg beter ondersteund kan worden. Het is belangrijk dat binnen de teams de inzet van de beeldtablet onderdeel wordt van de met hen af te spreken prestaties.

2

1.

Inleiding

Aanleiding Een belangrijke uitdaging in de zorg bestaat uit het tegemoet komen aan een toenemende zorgvraag met een afnemend aantal zorgprofessionals binnen de kaders van de financiële mogelijkheden. Een verklaring voor de toenemende zorgvraag is de vergrijzing van de bevolking, die met multimorbiditeit en kwetsbaarheid gepaard gaat. De overheidsbezuinigingen leiden tot schaarste in middelen en door de ontgroening van de bevolking dreigt, zeker in een krimpgebied als de Achterhoek, een tekort aan zorgprofessionals. Dit vereist een innovatieve benadering. Naast het anders inrichten van de werkprocessen in de zorg met een toenemende verantwoordelijkheid voor de klant, kan de inzet van zorgtechnologie bijdragen aan de oplossing voor de genoemde problematiek. Efficiënter werken door digitalisering en nieuwe technologie met optimalisering van kwaliteit van zorg en behoud van autonomie van de klant is daarbij het uitgangspunt. Zorg op afstand bij Sensire “Sensire was een van de eerste zorgorganisaties in Nederland die experimenteerde met beeldzorg: zorg door videocontact via een tablet. Na een aantal pilots werd beeldzorg mei 2012 structureel onderdeel van de zorgverlening. Sensire maakt hierbij gebruik van het Nieuwe PAL4: een combinatie van zorg- en welzijnsgerelateerde content en de mogelijkheid tot videocontact, die werkt via de Ipad van Apple. Met deze combinatie, ook wel PAL4-iPad genoemd, krijgen inmiddels ruim 700 ouderen en chronisch zieken in de Achterhoek Zorg en Begeleiding op Afstand.” (Digizine Sensire, 2012) Beeldzorg bij Sensire is een samenwerkingverband tussen de zorgorganisatie Sensire en de bedrijven Focus Cura en PAL4, dat Zorg op Afstand structureel inzet en doorontwikkelt`(van Rixtel en Dohmen, 2012). De beeldtablet wordt in bruikleen verstrekt aan klanten, van wie wordt verwacht dat zij baat kunnen hebben bij (een deel van) het aanbod van mogelijkheden op het terrein van zorg en welzijn. De tablet bevat een aantal functionaliteiten die gericht ingezet kunnen worden bij klanten die tot op heden uitsluitend zorg kregen aangeboden via face to face contacten. Deelnemers worden geselecteerd en aangemeld via hun wijkverpleegkundige. Bij nieuwe klanten wordt het aanbod van zorg via beeldschermcontact indien passend geïntegreerd aangeboden. Het aanbod biedt functionaliteiten gericht op de klant–hulpverlener relatie; vanaf het begin wordt de mantelzorg(er) als belangrijke partner beschouwd. Op termijn worden aan de beeldtablet functionaliteiten toegevoegd waarvan de verwachting is dat deze zinvol zijn voor een klantgerichte zorgverlening van hoge kwaliteit (Adriaansen, 2012). Beeldzorg is in de loop van de tijd aangevuld met het initiatief Achterhoek Connect, zodat klanten vanuit huis gebruik kunnen maken van de welzijnsvoorzieningen van de regio. Op verzoek kan er ontsluiting plaatsvinden van meerdere applicaties. Het is de bedoeling het aanbod verder uit te breiden met voorzieningen voor medewerkers, bijvoorbeeld multiprofessioneel overleg via de beeldtablet en voor klanten, bijvoorbeeld het gericht aanbieden van e-health programma’s voor bepaalde doelgroepen. Bij de implementatie van de beeldtablet is een aantal belanghebbenden te onderscheiden: de klant, de mantelzorg, de medewerker en de organisatie. De verwachtingen zijn dat inzet van de beeldtablet een belangrijke positieve bijdrage kan leveren aan de kwaliteit van zorg en leven (belanghebbende klant), ondersteuning van het sociale netwerk (belanghebbende mantelzorg), kwaliteit van arbeid (belanghebbende medewerker), demping van de zorgvraag en de efficiency van de werkprocessen (belanghebbende organisatie). Klanten zouden hierdoor langer thuis 3

kunnen blijven wonen en relatief minder afhankelijk worden van fysieke zorgmomenten en face to face contacten. Onderzoek Om de implementatie van de beeldtablet te kunnen monitoren wordt onderzocht door het lectoraat Langdurige Zorg van de HAN of de voorgenomen doelstellingen worden gehaald. Dit onderzoek inventariseert daartoe onder de klanten met een beeldtablet de wijze waarop de hulp met de beeldschermtablet voor de klant zelf en de mantelzorg is ingericht evenals de behaalde resultaten. Bij verpleegkundigen is het onderzoek gericht op de wijze waarop de beeldschermtablet in de zorgverlening wordt ingezet (Adriaansen, 2012: onderzoeksontwerp). De vraagstelling zoals die zich in de loop van het traject heeft ontwikkeld luidt: In hoeverre sluiten de resultaten van het onderzoek naar het beeldtabletgebruik aan bij de verwachtingen en de bij de implementatie geformuleerde doelstellingen, te weten: 1. 2. 3. 4. 5.

Een positieve bijdrage leveren aan de kwaliteit van zorg en leven Ondersteuning bieden van het sociale netwerk Verbeteren van kwaliteit van arbeid Het dempen van de zorgvraag Bijdragen aan de efficiency van de organisatie (meer klanten met minder tijd)

4

2.

Methode

Het ingezette traject is niet geschikt voor een gerandomiseerd design of een quasi experimentele voor/nameting met groepen gebruikers in een experimentele groep en vergelijkbare groepen niet-gebruikers in een controlegroep. Het betreft hier immers geen statische begin- en eindsituatie. Weliswaar is er een geplande begindatum, maar de verwachting is dat gaandeweg het proces het aantal cliënten toeneemt evenals de te gebruiken functionaliteiten, diensten en communicatiepartners (zowel binnen de organisatie als in multiprofessioneel verband buiten de organisatie). Het is van belang deze ontwikkelingen mee te nemen in het onderzoek. Fasering van het project beeldbellen: • Fase 1: verstrekking tablets aan wijkverpleegkundigen • Fase 2: eerste uitrol naar klanten: • Fase 3: uitbreiding functionaliteiten: • Bestendiging van eerste uitrol; verdere opschaling: • Evaluatie en aanbevelingen voor het vervolg:

februari/maart 2012 april – augustus 2012 sept. – december 2012 januari – juni 2013 juli – september 2013

Het onderzoek volgt de implementatiefasen en inventariseert daartoe onder de klanten (en de mantelzorg indien relevant) die een beeldtablet gebruiken het gebruik van de beeldtablet, de gevolgen voor de inzet van professionele hulp en mantelzorg, hun tevredenheid ten aanzien van regie en autonomie en hun welbevinden op een aantal gebieden. Bij de wijkverpleegkundigen wordt nagegaan of en hoe de zorgverlening zelf veranderd is sinds het gebruik van de tablet en of deze hun rol als professional heeft beïnvloed. Ook wordt bij de wijkverpleegkundigen onderzocht of de inzet van de beeldtablet heeft geleid tot veranderingen in werkprocessen. Een belangrijk aandachtsgebied daarbij zijn de door hen gehanteerde communicatieprocessen. Tevens worden de gevolgen van de inzet van de beeldtablet voor de zorg in de keten geïnventariseerd. Bij het onderzoek worden in eerste instantie de volgende categorieën deelnemers bij het project beeldschermzorg betrokken (primaire onderzoeksgroepen): 1. Klanten; 2. Mantelzorgers; 3. Wijkverpleegkundigen; 4. Verpleegkundigen werkzaam in de zorgcentrale; In tweede instantie (secundair) worden mogelijk ook de volgende groepen betrokkenen: 5. Verpleegkundigen werkzaam in het Medisch Technisch Team 6. Wijkteams (wijkverpleegkundigen en wijkziekenverzorgenden in bepaald werkgebied) 7. Multiprofessionele partners 8. Ketenpartners 9. Klanten uit specifieke doelgroepen (bijvoorbeeld COPD, licht cognitieve beperkingen) Het is van belang het proces te monitoren op zowel kwantitatieve resultaten (in aantallen) als op kwalitatieve aspecten. Deze laatste kunnen als nuancering of bevestiging dienen van de getalsmatige uitkomsten. Dit betekent dat er zowel kwantitatieve gegevens worden verzameld via digitale vragenlijsten als meer kwalitatieve gegevens via individuele semigestructureerde interviews met klanten, 5

mantelzorgers en multiprofessionele partners en focusgroepen met wijkverpleegkundigen en wijkteams. Deze kwalitatieve gegevens vormen weer input voor het verzamelen van nieuwe kwantitatieve gegevens.

Werkwijze Het onderzoek begint in fase 2 van het project, wanneer klanten bij het project betrokken zijn geraakt. Deze eerste fase van het onderzoek loopt in de periode van april 2012 tot oktober 2013. Deze rapportage heeft betrekking op deze fase. Nog niet alle onderzoeksvragen kunnen hier worden geadresseerd. Voor de uitvoering van het onderzoek is gewerkt binnen een projectopzet met een stuurgroep en een projectgroep. De projectgroep, bestaat uit André Hermsen (Sensire), Barry Teunissen (Sensire) Ellen Steenmeijer (Sensire) en Leo Stunnenberg (Han; Lectoraat Langdurige Zorg). In de projectgroep is de logistieke aanpak van de eerste onderzoeksfase geconcretiseerd en zijn voor de vier primaire onderzoeksgroepen vragenlijsten ontwikkeld. Deze zijn zowel in conceptvorm als in definitieve vorm ter informatie respectievelijk fiattering voorgelegd aan de stuurgroep, waarna de vragenlijsten via Formdesk zijn gedigitaliseerd. De op deze wijze verzamelde gegevens worden geanalyseerd en in een resultatenverslag vastgelegd. Naast deze gegevens is er een aantal basisgegevens gebruikt uit de interne databank van Sensire. De vragenlijsten zijn via interne communicatiekanalen van Sensire digitaal uitgezet, vergezeld van een toelichtende tekst, waarin het doel van het onderzoek wordt uitgelegd evenals de borging van privacybescherming. Tevens wordt toestemming met betrekking tot deelname gevraagd. De conclusies uit het eerste deelonderzoek zijn gepresenteerd in een interne bijeenkomst / studiedag die ten dienste stond van de implementatie van het beeldbellen binnen Sensire en in een bijeenkomst voor externen gericht op informatie over de stand van zaken. Tijdens de interne studiedag werden twee focusgroepen georganiseerd voor wijkverpleegkundigen aan de hand van onderwerpen die uit de resultaten van de vragenlijsten zijn voortgekomen. Deze focusgroepen dienden ter bevestiging en nuancering van de kwantitatieve resultaten.

6

3.

Resultaten

3.1 Resultaten van klanten Algemene gegevens Er zijn 323 bruikbare records ontvangen (53%, uitgaande van 611 deelnemers): 228 vrouwen en 92 mannen (3 onbekend). De gemiddelde leeftijd is 77 jaar met een maximum van 97 jaar. Ruim 32% heeft als hoogste opleiding de lagere school afgerond, voor ruim 43% is de hoogste opleiding LBO/MAVO en 15% heeft MBO, HAVO of VWO afgesloten. Ruim 7% is in het bezit van een HBO-diploma en 1% heeft een wetenschappelijke opleiding afgerond. De redenen voor het ontvangen van zorg staan weergegeven in tabel 1. Tabel 1.

Aanleiding van de ontvangen zorg bij deelnemers aan het project.

Aanleiding zorg Algehele kwetsbaarheid (ouderdom) COPD Hartfalen Diabetes mellitus Reuma / artrose Beroerte Depressiviteit Dementie Anders

aantal 193 65 94 84 90 29 23 8 140

% respondenten 60,0 20,1 29,1 26,0 27,9 9,0 7,1 2,5 43,3

Het aantal aandoeningen overschrijdt met 726 ruimschoots het aantal respondenten (n=321) wat wordt veroorzaakt doordat veel respondenten meerdere aandoeningen hebben. In 113 gevallen wordt er slechts één aandoening gerapporteerd (35%), bij 208 klanten (65%) is er sprake van multimorbiditeit waarvan 121 klanten (38%) 3 of meer aanleidingen melden (zie tabel 2). Deze groep respondenten is met deze kenmerken een representatieve afspiegeling van de in zorg zijnde personen in Nederland. Tabel 2.

Aantal gemelde aandoeningen per respondent.

Aantal aandoeningen 1 aandoening 2 aandoeningen 3 aandoeningen 4 aandoeningen 5 aandoeningen > 5 aandoeningen

aantal respondenten 113 87 75 35 10 1

% respondenten 35,2 27,1 23,4 10,9 3,1 0,0

Gebruik beeldtablet Ruim 43% van de responderende klanten gebruikt de beeldtablet dagelijks en bijna 10% doet dat ten minste 4 dagen in de week. Het aantal uren dat gemiddeld per week gebruik wordt gemaakt van de beeldtablet varieert tussen de 0 en 10 uur; ruim 11% geeft aan de beeldtablet gemiddeld meer dan 10 uur per week te gebruiken.

7

Tabel 3.

Reden of doel van gebruik beeldtablet door klanten.

Reden gebruik

aantal

Beeldbellen met de wijkverpleegkundige Beeldbellen met de zorgcentrale Beeldbellen met familie of vrienden Opzoeken van nieuws of informatie Het doen van spelletjes Gebruik van 'Achterhoek Connect’

Tabel 4.

180 99 121 234 158 152 aangesloten

% respondenten 58,4 32,3 39,7 74,8 50,5 50,8

Waardering klanten

Waardering beeldtablet

%

Eenvoudig in gebruik

64

Geluid goed te verstaan

90

Beeld duidelijk

93

Tevredenheid instructies

64

Ontevreden met instructies

21.5

Geen instructies ontvangen

5.5

Voldoende

92,8%

Algemene waardering

7,3

Klanten die contact onderhouden met de zorgcentrale De reacties wat betreft de effecten van beeldschermzorg op de klantsituatie van respondenten die contact onderhielden met de zorgcentrale staan in tabel 5 weergegeven. Tabel 5. N 294 301 296 303 300

Reacties van klanten die contact onderhouden met de zorgcentrale. Door het gebruik van beeldbellen……….. .......kan ik langer thuis blijven wonen .......voel ik me veiliger in mijn huis .......is mijn zelfstandigheid toegenomen .......voel ik me minder eenzaam …....is mijn leven aangenamer

eens 68,0% 64,5% 47,3% 51,5% 70,0%

8

Aanvullende opmerkingen Door de klanten is uitgebreid gebruik gemaakt van de mogelijkheid om opmerkingen te plaatsen en/of antwoorden schriftelijk nader toe te lichten. De geplaatste opmerkingen zijn gerubriceerd en mede gebruikt als aanleiding voor topics in de focusgroepen. Hieronder staan de rubrieken met enkele exemplarische voorbeelden. Algehele waardering: In de spontane reacties en opmerkingen overheersen de positieve en enthousiaste reacties over het project, ondanks de soms ervaren startproblemen (angst voor gebruik, technische aanloopproblemen) en een enkele kritische noot. Het enthousiasme wordt geïllustreerd door diverse verzoeken tot uitbreiding van de mogelijkheden (aanvullende Apps). Gebruiksdoel en -effect: Inherent aan de fase van implementatie (wennen aan en oefenen met Ipad) wordt de beeldtablet nog veel gebruikt ter ontspanning (spelletjes, foto’s kijken) en ten behoeve van welzijn (beeldbellen met kinderen). Klanten geven verder aan dat ze beter voorbereid zijn op de toekomst, het leven aangenamer vinden en een toegenomen gevoel van veiligheid hebben. Begeleiding bij gebruik: Door circa 40 respondenten werd opgemerkt dat zij behoefte hebben aan extra uitleg en instructies ten aanzien van het beeldbellen omdat zij het werken met de Ipad nog onvoldoende beheersen. Een deel van hen vindt een betere uitleg van beeldschermzorg en het gebruik van de tablet noodzakelijk. Gebruiksproblemen: 10% van de klanten (n=32) meldt technische problemen van diverse aard als (aanloop)problemen van dit project. De problemen zijn divers van aard, maar in veel gevallen betreft het ‘verbindingsproblemen’ en het niet kunnen krijgen van contact. Circa 25 personen maakte melding van bedieningsongemak (te dikke vinger, angst, te ingewikkeld, slechte/matige ooghandcoördinatie). Voor ongeveer een derde van deze groep was de Ipad niet te gebruiken vanwege cognitieve problemen (Alzheimer, Niet Aangeboren Hersenafwijkingen) en voor een derde door zintuiglijke problemen, vooral visusproblemen.

9

Resultaten mantelzorgers n=141 Van de mantelzorgers verstrekte 55,3 % al langer dan 5 jaar mantelzorg. Gebruik beeldbellen

%

Beeldbellen met tablet

30,9

Frequentie gebruik >4 dagen per week

41,9

Frequentie gebruik hoogstens 1 x per week

32,6

Beeldbellen eenvoudig

86,1

Tevreden over instructie

85,0

Tevreden over hulp bij problemen

80,5

Door het gebruik van beeldbellen

%

Wordt er meer aandacht besteed aan mij als mantelzorger

17,0

Zijn mijn mantelzorgtaken minder zwaar geworden

20,2

Zijn mijn zorgen over de zorgvrager minder geworden

26,9

Heb ik meer mogelijkheden om dingen voor mezelf te doen

27,3

Kan ik mijn rol als mantelzorger beter vervullen

40,8

Noot Sensire: Het onderzoek onder mantelzorgers dient verder te worden verdiept in de volgende onderzoeksronde, met de vraag: Hoe kunnen wij u via beeldzorg beter ondersteunen bij uw mantelzorgtaken?

10

Resultaten wijkverpleegkundigen n=55 Gebruik

%

Gebruik beeldtablet dagelijks

58,2

Tussen 2-10 uur per week

55,6

< 2 uur per week

31,5

> 10 uur per week

13,0

Beeldbellen met de klant

90,0

Beeldbellen met zorgcentrale

26,0

Beeldbellen met collega’s

42,6

Opzoeken van informatie

100

Overige activiteiten (werkgerelateerde)

52,7

Waardering wijkverpleegkundigen

%

Tevreden over gegeven instructies

64,0

Problemen bij gebruik

69,3

Tevreden over eigen bereikbaarheid

31,5

Tevreden met beeldtablet als hulpmiddel bij communicatie

65,0

Voldoende tijd voor instructie klant

66,0

Bekwaam om hulpvragen klant te beantwoorden

74,6

Noot Sensire: Ten tijde van het onderzoek waren de wijkverpleegkundigen nog niet zo lang bezig met beeldzorg en waren sommigen nog wat terughoudend. Inmiddels zien wij een kentering door de inzet van interne communicatie en het serieus oppakken van door hen gesignaleerde knelpunten (zie ook de samenvatting). Sceptisi van het eerste uur hebben zich ontpopt tot ambassadeurs.

11

4.

Conclusie en Aanbevelingen

Het merendeel van de klanten is tevreden. Ontevredenheid van klanten heeft vooral te maken met technische problemen en met het gevoel dat ze zich nog niet voldoende bekwaam vinden in het gebruik van de Ipad. Dat sluit aan bij de ervaring van verpleegkundigen die hebben gemerkt dat een aantal klanten meer instructie nodig heeft dan aanvankelijk gedacht. Mogelijk zijn dit klanten met zintuiglijke beperkingen en met (lichte) cognitieve problemen. Voor hen is dus extra instructie noodzakelijk wanneer zij optimaal gebruik willen kunnen maken van de beeldtablet. Op basis van de conclusies kan een aantal aanbevelingen worden gedaan. Voor een aantal klanten blijkt de gebruikelijke instructie van de beeldtablet door de wijkverpleegkundige niet voldoende. Indien besloten wordt bij deze klanten de inzet van de beeldtablet toch continueren is extra instructie door bijvoorbeeld scholieren (in het kader van hun maatschappelijke stage) of vrijwilligers noodzakelijk. Er is tot op heden niet ingezoomd op de specifieke inzet van de beeldtablet bij verschillende soorten klanten, zoals klanten met lichte cognitieve beperkingen, klanten met COPD, klanten met reuma etc. Vooral met betrekking tot e-health toepassingen liggen hier mogelijkheden die nader verkend moeten worden. De mantelzorg profiteert nog weinig van de beeldtablet. Er zou een project opgestart moeten worden om de mogelijkheden van de inzet van de beeldtablet bij mantelzorg nader te verkennen om hen te ontlasten en zich meer ondersteund te laten voelen.

Naschrift van Sensire Op dit moment worden instructiekaarten voor het gebruik van de iPad gemaakt in samenwerking met ergotherapeuten, speciaal gericht op mensen met cognitieve problemen. Daarnaast komt er medio april een instructiefilm op de iPad voor het gebruik van het beeldbelboek en beeldbellen. Er wordt nu nog gewerkt aan een instructiefilm voor meer gevorderd gebruik, om de vele mogelijkheden van een iPad voor iedereen binnen handbereik te maken. Inmiddels worden nu hulpmiddelen ingezet die mensen met een visuele beperking (een speciale loep voor op de iPad) of beperking van het bewegingsapparaat in staat stellen om optimaal de iPad te kunnen benutten. De problemen van technische aard liggen helaas buiten ons invloedgebied (slechte ontvangst), maar er wordt aan gewerkt om ook deze problemen op te lossen. Het vervolgonderzoek richt zich op hoe we beeldzorg voor dementerenden maximaal kunnen inzetten en hoe we mantelzorgers beter kunnen ondersteunen. Dit start medio april. Daarnaast wordt er hard gewerkt aan speciale programma’s voor mensen met specifieke aandoeningen zoals COPD, hartfalen, diabetes etc. Deze programma’s staat mensen in staat hun eigen ziekte beter te ‘managen’ en in een preventief stadium in te kunnen grijpen.

12