Innovatie In Twente. Voortgangsrapportage Verantwoording Innovatiefonds Regio Twente

Innovatie In Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 Verantwoording Innovatiefonds Regio Twente

Inhoudsopgave Samenvatting Bijdragen uit het Investeringsfonds Innovatieplatform Twente

4 8

Pioneering, vernieuwend ondernemen in de bouw De tien werkplaatsen Pioneering ISETI MAIN MEP Business Cases MAIN MEP Inkjet Technologie in Oost-Nederland Integraal Praktijkcentrum (IPC) Hart van Zuid, Hengelo Next Generation Assembly Platform (N-GAP) Field Lab for Client Centered Care Bio-energiepark Twente High Tech Factory Samenvatting deelprojecten High Tech Factory Fase 1 Innovatief Materialen Platform Twente (IMPT) VentureLab Twente ThermoPlastic composites Research Center (TPRC) Stil Veilig Wegverkeer Open Innovatiecentrum Texperium Center for Medical Imaging Twente Rapid Manufacturing Center Twente Meesters van de Toekomst in Twente

10 12 14 16 18 22 24 26 28 30 32 34 38 40 42 44 46 48 50 52

Lijst van betrokken bedrijven Innovatieplatform Twente Projectondersteuning

54 64

Innovatie In Twente Voortgangsrapportage 2010-2011 Verantwoording Innovatiefonds Regio Twente

Een voorbeeld van een project dat bijdraagt aan het verminderen van milieubelasting is het Texperium, een open innovatie omgeving waar bedrijven met elkaar onderzoek doen naar het hernieuwd en hoogwaardig inzetten van textiele vezels in producten. Daarmee kan bijvoorbeeld de inzet van katoen in zijn levenscyclus worden verlengd van 4 naar 40 jaar.

Samenvatting In 2005 heeft de provincie Overijssel in samenspraak met Regio Twente het Innovatieplatform Twente (IPT) opgericht, met de doelstelling een impuls te geven aan de ontwikkelingskansen en innovatiekracht van de Twentse economie. In samenwerking met het regionale bedrijfsleven en de kennisinstellingen is gewerkt aan het neerzetten van een herkenbare regionale structuur. Binnen deze structuur kunnen consortia tot ontwikkeling komen, kan financiering beschikbaar worden gesteld en kunnen kennisposities worden versterkt en uitgebouwd. Missie De missie van het IPT is het bestaande innovatieproces bij bedrijfsleven en onderwijs- en onderzoeksinstellingen te versnellen en zorg te dragen dat dit resulteert in nieuwe bedrijvigheid en werkgelegenheid. Het ontwikkelen van een strategische agenda en het bevorderen van samenwerking tussen de 4 O’s zijn de voornaamste taken van het IPT. Belangrijk bij deze taken is het creëren van ‘verrassende’ verbindingen (crossborder innovations) en clustervorming ten behoeve van nieuw economisch elan.

'Samen werken aan innovatie'. Het Innovatieplatform ondersteunt de ontwikkeling van creatieve samenwerkingsverbanden, clusters, consortia die gezamenlijk werken aan trajecten die een positieve invloed hebben op de economische structuur in de regio. De innovatieprojecten die in het domein van het Innovatieplatform Twente zijn ontstaan, hebben in dat kader de signatuur van open innovatie, samenwerking en herkenbare kennisposities. Ze hebben soms als neveneffect dat grote spelers plotseling Twente in het oog krijgen. Innovatieprojecten fungeren dan als vliegwiel voor investeringen van grote spelers. Zo besloot het Indische Apollo, eigenaar van Vredestein, de Europese innovatie-activiteiten in Twente te concentreren vanwege de innovatiedrive van Vredestein in projecten als Safe Tyres, Save Energy en Stil Veilig Wegver4

Innovatie in Twente

keer. Deze projecten gaan een veilige en energiezuinige band-wegdekcombinatie opleveren. Siemens werd partner in het nieuwe project Center for Medical Imaging (CMI) bij de Universiteit Twente en wil investeren in researchcapaciteit in Twente. Een bedrijf als Boeing werkt in Twente samen met partners aan composieten in het Thermoplastic Research Center (TPRC). Het zijn voorbeelden van hoe innovatieprojecten kunnen uitwaaieren en steeds grotere kringen in de Twentse vijver maken.

'Innovatieprojecten hebben soms als neveneffect dat grote internationale bedrijven Twente op hun netvlies krijgen'. Maatschappelijke trends als inspiratiebron Maatschappelijke ontwikkelingen vormen bij dit alles de belangrijkste inspiratiebron. Maatschappelijke trends zijn immers de richtingaanwijzers voor toekomstige markten. Juist als overheden, onderwijsinstellingen, onderzoekers en ondernemers samen die maatschappelijke trends analyseren en vertalen in strategische keuzes, schept dat regionale kansen. Belangrijke veranderingen zijn bijvoorbeeld de vergrijzing in de regio en duurzaamheid en zorg. Voor de invulling wordt intensief samengewerkt met Regio Twente en de provincie Overijssel. Regio Twente is in 2011 gestart met het opstellen van de duurzaamheidsagenda, waarin mobiliteit, energie en bouw centraal staan. Smart grids is daarbij als icoonproject gedefinieerd. De combinatie met innovatie ligt daarbij voor de hand, waarbij maatschappelijke uitdagingen als kans voor het bedrijfsleven kunnen worden geformuleerd. De provincie Overijssel zet ook fors in op duurzaamheid, onder andere op het gebied van (bio-) energie, met een energiefonds van 250 miljoen euro en het cofinancieren van projecten die tot een lagere CO2-emissie bijdragen.

De kracht van Twente Twente is sterk in Materials & Manufacturing en High Tech Systems. Binnen deze technologiegebieden vindt veel baanbrekende kennisontwikkeling plaats en worden de meeste groeikansen voorspeld voor het bedrijfsleven. Het IPT zet zwaar in op deze technologielijnen, maar doet dat niet vanuit een technology push, maar vanuit een directe relatie met markten (de toepassingen). Vooral van belang zijn de terreinen waarin Twente traditioneel sterk is, te weten voeding, gezondheid, veiligheid en bouw. Juist door hier clustering te organiseren kan een marktgedreven innovatievraag worden gerealiseerd (technologie-marktcombinaties), dat ruim baan geeft aan economische groei. Een programma als Pioneering, waarin meer dan 150 partijen samen werken aan vernieuwingen in de bouw, onderstreept dit. Maar ook projecten als het Rapid Manufacturing Center (RMC), gericht op het introduceren van nieuwe productietechnologieën bij de maakindustrie en het TPRC, dat onderzoek doet naar het gebruik van hoogwaardige composieten in de luchtvaart en auto-industrie, zijn voorbeelden hiervan. Een project als N-GAP, gericht op nieuwe hightech productietechnologieën, heeft daarnaast duidelijk gemaakt hoe een groep mkb’ers van elkaar kan leren en elkaar kan versterken. Ook na afloop van de projectperiode blijven de mkb-bedrijven elkaar nieuwe opdrachten toespelen. Hun businessmodel is gewijzigd en hun afzetmarkten zijn vergroot.

'Het project N-Gap leverde meerdere mkb-bedrijven schaalvoordelen op. Betere samenwerking, nieuwe businessmodellen en een veel grotere afzetmarkt'.

Human Capital De IPT-projecten die de veertien gemeenten van Regio Twente en provincie Overijssel meefinancieren werken aan toepassingen van geavanceerde technologie. Om die technologie een stap verder te brengen is veelal zeer specifieke kennis nodig. De projecten zoeken onderzoekers, bijvoorbeeld Aio’s, die in een zeer specialistisch vakgebied kunnen excelleren. En dat blijkt lastig. Projecten die hun projectorganisatie en onderzoeksagenda goed op de rit hebben, kunnen toch vertraging oplopen omdat ze onvoldoende gekwalificeerde onderzoekers kunnen vinden. Ondanks wervingsacties wereldwijd.

'Een dreigend tekort aan hoogopgeleid technisch personeel vraagt om een human capital agenda voor de innovatieve ambities van Twente'. De zorgen betreffen overigens niet alleen onderzoekers. In de toekomst is het beschikbaar hebben van voldoende hoogopgeleid technisch personeel een uitdaging om de innovatieve ambities van Twente waar te maken. Het wordt steeds duidelijker dat een human capital-agenda en de Voortgangsrapportage 2010-2011

5

Innovatieroute hand in hand gaan, reden waarom dit onderwerp nadrukkelijk op de agenda wordt geplaatst. Belangrijke focus daarbij is het werven van personeel in het buitenland. Het aanbieden van internationaal onderwijs en het inrichten van een expatcentrum voor buitenlands personeel in Twente zal goede diensten kunnen bewijzen bij het werven van nieuwe hoogopgeleide medewerkers voor de innovatieprojecten. Financiën Het totale projectvolume dat de Innovatieroute beslaat is tot en met 2011 ruim 226 miljoen Euro. Daaraan dragen de provincie Overijssel, Regio Twente, het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie/het Rijk, de Europese Unie en de deelnemende partijen bij. Hieronder vindt u een verdeling van de investeringen van de diverse partijen. Economisch potentieel Het aantonen van de effecten van innovatiemiddelen is een complex onderwerp. Economische groei is afhankelijk van veel factoren (conjunctuur, marktontwikkelingen, internationale politieke issues et cetera) en de effecten van interventiebeleid zijn vaak pas na jaren waarneembaar. Naast het volgen van de regionale ontwikkelingen ten aanzien van een aantal indicatoren via de Twente-index, is er voor de inschatting van het economisch potentieel van de ondersteunde projecten gebruik gemaakt van een door de Europese Commissie ontwikkelde methodiek (gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek) om effecten te voorspellen.

Dat laat een verwacht effect zien van een bruto-werkgelegenheid van circa 2500 banen (niet gecorrigeerd voor potentiële indirecte effecten, zoals effecten op de werkgelegenheid bij toeleveranciers en dienstverleners) en vervolginvesteringen van ca 45 miljoen om de R&D te vertalen in concrete prototypes. De investeringen die gedaan moeten worden om de producten uiteindelijk in de markt te krijgen zijn nog een veelvoud daarvan, maar daar bestaat geen referentiemateriaal over, omdat het afhangt van de investeringen in productiemiddelen en sales (marketing, ketenafstemming, retail en dergelijke. Dit zijn individuele afwegingen per bedrijf. Twente Index In de Twente index wordt geconstateerd dat de machine- en apparatenbouw bij uitstek een gebied is waarop Nederland internationaal excelleert. De kracht zit vooral in de sterk ontwikkelde logistieke keten met goede toeleveranciers, met een productiewaarde van 22 miljard en een groei van 60,5% in de laatste 10 jaar. De verwachting is dat deze groei door zal zetten met goede kansen voor de Nederlandse economie. De hoogste concentratie bedrijven zit in Eindhoven en Twente/Achterhoek. Weliswaar laat het cluster High tech systems & materials een lichte daling zien, maar dat is vooral te wijten aan de gevolgen van de crisis op de bedrijven die in de toeleverketen zitten en die geen innovatiedrive hebben. Het aantal innovatieve bedrijven in Twente ligt ruim boven het Nederlandse gemiddelde, waarbij de R&D-uitgaven per

Partner Regio* Provincie Rijk Europa Bijdragen aan 15.275.899 36.427.980 34.818.538 31.605.547 projecten * Een specificatie van de bijdrage van Regio Twente vindt u op pagina 8 en 9.

Privaat 98.108.074

Overige 9.908.801

Totaal 226.114.839

innovator beneden het gemiddelde liggen. Dat valt te verklaren uit het aantal kleine innovatieve bedrijven dat die indicator beïnvloedt. Het uitlokken van innovatie blijft echter een groot goed, gezien het gegeven dat de innovatie-uitgave per innovator relatief* laag is. In de afgelopen jaren is evenwel een stijgende lijn te zien, zowel qua werkgelegenheid als bij het aantal startende ondernemingen en innovatie-inspanningen. Rapportages en resultaten In de bijgevoegde projectrapportages vindt u een beschrijving van de innovatie-projecten die onder de Twentse Innovatieroute/Innovatieplatform Twente vallen. Ze geven een beeld van de innovaties die in Twente worden aangemoedigd. Daarbij krijgen de uitvoerders de ruimte en ondersteuning die nodig zijn om er ook echt een succes van te maken. De resultaten van innovatie worden immers pas op langere termijn zichtbaar: als de deelnemende bedrijven succes krijgen op (inter)nationale markten. Het is dat succes dat investeringsruimte en werkgelegenheid oplevert. Enkele concrete opbrengsten van de projecten tot nu toe: • Pioneering: 30 fte in R&D in de bouw, 20 innovatieve werkwijzen en bouwconcepten en een betrokkenheid van ca 120 deelnemers. (En 179 fte) • Main Mep: 16 van de 20 businesscases gevormd waarbij gewerkt wordt aan product- of marktinnovatie, met ca 30 mkb-bedrijven. • Field Lab: 5 business cases gevormd tussen zorgaanbieders en mkb voor concrete zorgvraagoplossingen, bemiddeling bij 3 SBIR-aanbestedingen die regionaal zijn geland. • Bio-Energiepark: haalbaarheidsstudie is afgerond en een vervolgtraject gestart, waarbij Twence een trekkende rol vervult in samenspraak met de Universiteit Twente en Saxion. • High Tech Factory: de eerste aanvraagronde voor het apparatuurfonds heeft tot veel aandacht uit den lande gezorgd, de eerste lease-overeenkomsten zijn gesloten. • VentureLab: al bijna 200 deelnemers aan VL business support. • Innovatief Materialen Platform: materialenlijst met circa 75 innovatieve materialen gepubliceerd, 25 geselecteerd die van belang zijn voor een brede groep bedrijven, ontwikkeling database. • Meesters van de Toekomst in Twente: met 150 ondernemers een intake, 38 ondernemers hebben een pitch gedaan met investeerders; drie bedrijven hebben financiering gevonden. * gerelateerd aan 1% van het Bruto regionaal Product. In het Lissabon verdrag werd gestreefd naar een percentage van 3% van het BNP.

6

Innovatie in Twente

Deze rapportage is opgesteld door: Programmabureau Innovatieplatform Twente: Pieter Dillingh - directeur ([email protected] 053 48 36 891) Kiki Haaswinkel - communicatie ([email protected] 053 48 36 891) Evelijne Ruijs - coördinator projectbureau AvT/IPT ([email protected] 053 487 6721) Bastiaan de Jonge - Adviseur cluster innovatie ([email protected] 038 499 75 26)

Tekstredactie: Bureau Elly Lammers - Deventer Opmaak en ontwerp: Axis Media-ontwerpers - Enschede

Voortgangsrapportage 2010-2011

7

Bijdragen uit het Investeringsfonds Innovatieplatform Twente ad € 50 miljoen. nr.

omschrijving toegekende subsidiebeschikkingen IPT

Totaal

1

Stichting Pioneering

1.838

2

Stichting Pioneering 2

2.566

2007

2008

2009

919

2010

Versie 10 november 2011 2011

2012

2013

856

855

855

2014

2015

2016

3

Stichting ISETI

1.500

70

4

Stichting PIM (MAIN MEP)

684

34

5

Inkjet Technologie TenCate

1.306

653

653

6

IPC exploitatie (STODT)

462

154

154

7

N-GAP

348

174

174

8

Field Lab Centered Care

48

24

24

9

Haalbaarheidsstudie BIO Energiepark

52

52

10

High Tech open Innovatie

11

Innovatief materialen platform Twente

1.430 298

352

6.757 voorbeschikt

154

2.000

800

800

296

197

99

400

Venture Lab 1

1.167

117

390

660

13

TPRC

1.025

171

395

130

129

200

14

Stil Veilig Wegverkeer (Apollo Vredestein)

600

60

138

138

138

126

15

Texperium

500

16

RMC

50

50

17

Venture Lab 2

300

135

18

CMI

244

24

91

70

10

0

49

19

Meesters van de Toekomst

289

116

116

57

3.955

4.337

1.249

336

0

49

15.275

relevante subtotalen toelichting 8.518 toegekende beschikkingen

12

Totaal toegekende beschikkingen IPT

2017

919

500

0

1.023

1.057

3.269

165

0

15.275

Overige kosten t.l.v. het investeringsfonds IPT bijdrage aan Solarteam Twente bijdrage Regiobranding bijdrage Domotica (clusterondersteuning Zorg & Technologie)

50

50

300

184

10

10

360

0

0

directiekosten IPT

287

157

130

kosten secretariaat IPT (in kind)

180

20

40

Totaal overige kosten

0

0

244

40

40

40

244 116 116

116 0

0

0

0

0

360

Uitvoeringskosten

kosten administratieve en beleidsondersteuning RT (in kind) Subsdiebijdrage in kosten programmabureau IPT Aandeel bijdrage in projectbureau IPT (Domein Leefomgeving)

2.112 toegekende beschikkingen

122

22

25

25

25

25

2.223

128

325

325

325

280

280

280

280

205

147

147

147

646

1.346 aanvragen verwacht toegekende beschikkingen

Totaal bijdragen in uitvoeringskosten

3.458

327

520

390

390

550

427

427

427

0

0

0

3.458

kosten secretariaat IPT (in kind)

19.093

327

1.543

1.447

3.659

4.749

4.880

1.676

763

0

49

0

19.093

327

1.543

1.447

3.659

3.898 0

49

Samenvatting totalen IPT naar fase: beschikt

10.874

voorbeschikt

786

4.337

1.249

336

aangevraagd

65

543

427

427

4.996

1.676

763

327

totalen

8

Innovatie in Twente

1.543

1.447

3.659

4.749

550

6.757 1.462

0

49

0

19.093


9

Project in het kort Pioneering werkt aan de ontwikkeling en toepassing van nieuwe technologie in de bouw, zoals klimaatneutraal gerenoveerde huizen, slimmere aanleg van wegen en de inzet van 3D-modellen. Doel: de Twentse bouw is koploper op het vlak van ondernemerschap, vernieuwing en innovatie.

Naam project: Pioneering, vernieuwend ondernemen in de bouw Projecttrekker: Bas van der Veen Communicatiecontactpersoon: Carmen Oude Wesselink Looptijd: Gestart eind 2008, looptijd tot oktober 2013

binnen mbo, hbo en wo. • Een set innovatieve toepassingen in smart technologies en GIS voor toepassing in de grond- weg en waterbouw. Wegen en riolering kunnen efficiënter met minder kosten en hinder worden aangelegd.

Budget e 22.244.310 e 4.404.709 e 4.564.708 e 13.274.893

'Met slimme technologie kunnen wegen en rioleringen goedkoper en met minder hinder worden aangelegd' Totaal Regio Twente Provincie Overijssel Privaat

Betrokken bedrijven/instellingen: Bestuur: Saxion Hogeschool Enschede, Universiteit Twente, ROC van Twente, Gemeente Hengelo, Trebbe Oost & Noord B.V., Loohuis Installatietechniek, Raab Kärcher Bouwstoffen Oost BV, IAA Architecten, Beheersmaatschappij Hegeman Nijverdal B.V., De Woonplaats. Voor een overzicht van alle deelnemende partijen zie pagina 57 en 58.

Twente wil koploper worden in moderne bouwtechnieken, processen en markten Pioneering, vernieuwend ondernemen in de bouw

www.pioneering.nl

Doel

Beoogde resultaten

‘Pioneering - vernieuwend ondernemen in de bouw’ wil de reputatie en concurrentiekracht van de Twentse bouwsector versterken. De stichting Pioneering heeft als doel: • versterken van de economische kracht van de bouwgerichte ondernemingen in Twente; • bevorderen van innovatie en vernieuwend ondernemen zodat de Twentse bouw zich ontwikkelt tot een vernieuwende, vooruitstrevende en dynamische sector; • het veiligstellen en bevorderen van de werkgelegenheid in de Twentse bouw.

Het programma wordt uitgevoerd in tien werkplaatsen, waarbinnen bedrijven, opdrachtgevers en kennisinstellingen samenwerken rondom specifieke thema’s als productontwikkeling, duurzaam flexibel bouwen en klimaatneutraal renoveren. Dat levert bijvoorbeeld de volgende resultaten op: • Industrieel vervaardigde concepten voor flexibele huisvesting voor bewoners met als bijzondere doelgroep ouderen en mensen die zorg behoeven. Flexibele gebouwen voor huisvesting van bedrijven. Zo wordt kostenbewust en flexibel ingespeeld op de vraag naar aanpasbare huisvesting. Hergebruik van materiaal en gebouwen en levensloopbestendige huisvesting. • Instrumenten voor de conversie van bestaande gebouwen, toegepast op een serie aansprekende locaties in Oost-Nederland. Bestaand vastgoed een andere functie geven vermindert kosten en de druk op de openbare ruimte. Architectuur blijft behouden. • Een duurzame kennisbasis voor vernieuwend vastgoedonderhoud, dat de kosten flink terugbrengt. Daardoor komt een hoger kwaliteitsniveau binnen bestaande budgetten in beeld. • Een Twents expertisecentrum op het gebied van Systems Engineering (SE). Een methode voor het integraal ontwikkelen en uitvoeren van bouwproducten. Aan het expertisecentrum nemen enkele tientallen bedrijven en opdrachtgevers deel. SE is een volwaardig onderdeel

Adoptie van nieuwe technologie De bouw is een belangrijke speler in de Twentse regionale economie en werkgelegenheid. In Pioneering werken overheden, bedrijven en kennisinstellingen samen aan innovaties, adoptie van nieuwe technologie en vernieuwende werkprocessen. Met als resultaat een duurzame, innovatieve bouw die vooroploopt in Nederland en internationale concurrentiekracht heeft.

'De Twentse bouw moet vooroplopen in Nederland en internationale concurrentiekracht hebben'. 10

Innovatie in Twente

Voortgang Stichting Pioneering, op 1 oktober 2008 gestart, heeft zich in de eerste fase vooral bezig gehouden met de werving van deelnemers, het opzetten van de projectorganisatie, het starten van de tien werkplaatsen, zoeken naar aanvullende financiën en het breed bekend maken van de activiteiten. Op 1 januari 2011 is de tweede fase van het vijfjarige programma ingegaan en anno nu leveren de werkplaatsen steeds meer duidelijke en concrete resultaten op. In de bijlage worden per werkplaats enkele projecten en resultaten genoemd. In Pioneering werken nu ruim 120 partijen samen aan concrete innovatieve producten. Meer dan 70 mensen zijn actief in de werkplaatsen. Kruisbestuiving en nieuwe projecten Steeds weer bloeien nieuwe initiatieven op die het mogelijk tot project gaan brengen. Zo is Pioneering in 2011 onder meer betrokken bij Bio-energiepark Twence, nieuwbouw Saxion, stadskantoor Hengelo, FBK-stadion, Medische Spectrum Twente, Hart van Overdinkel, Spoorzone en het Slingelandziekenhuis. De stichting organiseert maandelijks symposia en (netwerk) bijeenkomsten waar werkplaatsen hun resultaten tonen aan grote groepen belangstellenden. De bijeenkomsten zorgen voor kruisbestuiving en leveren telkens een nieuwe stroom aan projecten en ideeën op. De website wordt druk bezocht en de vier keer per jaar verschijnende nieuwsbrief heeft 1.100 abonnees.

Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn • De betrokkenheid van verschillende specialisaties is een goed vertrekpunt voor innovaties. Een belangrijke stap voor vernieuwing in de bouw is de integratie van functies en schakels in de keten. Dit staat centraal in het programma. • Er wordt gewerkt aan duurzame, efficiënte en flexibele producten en bouwmethodieken die duurzaamheid bevorderen. • Projecten om levensloopbestendig bouwen te beproeven sluiten aan bij een door de vergrijzing steeds grotere behoefte. • De projecten bieden ruimte voor onderzoeksopdrachten van studenten. Een vooroplopende bouw kan hoger opgeleiden behouden voor de regio.

'120 partijen werken samen aan concrete innovaties, meer dan 70 mensen zijn actief in de werkplaatsen'. Kenniscentrum vernieuwend ondernemen Pioneering bindt steeds meer nieuwe partijen en verbreedt aldus het programma. Zo is er intensief contact met Clean Tech in Twente, Kiemt (Kennis en Innovatie in Energie- en Milieutechnologie), Urgenda, Enschede Duurzaam, BIP (Bouw Innovatie Partnership) en vele gemeenten in de regio. Het Kenniscentrum vernieuwend ondernemen in de bouw van de Universiteit Twente, Saxion en ROC van Twente vormt een belangrijk aanspreekpunt voor vragen. Het verbindt partijen en helpt bedrijven met innovatievragen vooruit. Ook voert het centrum het secretariaat en het programmamanagement voor Pioneering.

'De stroom aan projecten en ideeën blijft maar doorgaan'. Indicatoren

Resultaat

Private R&D-investeringen

13.274.893

Publieke R&D-investeringen

8.969.417

Aantal ondersteunde bedrijven en kleine bedrijven < 5 jaar

-

Uitgelokte private vervolginvesteringen

3.937.243

Aantal ondersteunde mkb-bedrijven

-

Aantal (nieuwe) samenwerkingsverbanden tussen bedrijven en kennis-/researchinstellingen

2

Aantal bruto gecreëerde arbeidsplaatsen in fte’s (uitkomst)

221

Aantal innovaties

20

Aantal patenten

-

Aantal spin-offs

-


11

De tien werkplaatsen Pioneering samengebald in vier samenhangende lijnen Integraal Bouwen

Industrieel Bouwen & Productontwikkeling

Voorbeelden van projecten van de werkplaatsen Systems Engineering (SE) en Bouw Informatie Modellering (BIM).

Voorbeelden van projecten van de werkplaatsen Individeel Duurzaam Flexibel bouwen, Productontwikkeling, Master Industrieel Ontwerpen voor de Bouw.

SE is een methode om precies datgene te bouwen wat opdrachtgevers en andere partijen willen. Het gaat om een set geïntegreerde methodieken om projecten succesvol te ontwerpen, bouwen en beheren. • Het seniorencomplex aan de Rombout Verhulstlaan van corporatie Beter Wonen is het eerste woningbouwproject dat met Systems Engineering wordt uitgevoerd. De werkplaats heeft Beter Wonen hierbij ondersteund. Twee studenten van de UT hebben onderzoek verricht. De woningen worden in 2012 opgeleverd. Het project is een voorbeeld van innovatief opdrachtgeverschap. • De Woonplaats wil in de Enschedese wijk Tattersall een multifunctionele accommodatie (mfa) ontwikkelen met behulp van SE. Een kick-off heeft plaatsgevonden. • Bij het verleggen van de rijksweg N35 in Nijverdal wordt SE toegepast. • De Saxenburgh Groep wil een nieuw duurzaam ziekenhuis in Hardenberg bouwen. SE is gebruikt om duurzaamheid in het voorontwerp te verwerken. • Een expertisecentrum SE moet alle kennis uit de projecten gaan bundelen. De kennis wordt nu vastgelegd in een database. • Er is een doorlopende leerlijn opgezet op mbo-, hbo- en wo-niveau. Een commerciële cursus SE is in de maak.

De werkplaats IDF ontwikkelt nieuwe concepten voor flexibele en duurzame bouwmethoden. • Met corporatie De Woonplaats en Twinta is onderzoek gaande naar uitbreidingsmodules en woon-zorgcombinaties. • Er wordt gewerkt aan een modulaire badkamer, die tijdens zijn levensduur keuzemogelijkheid biedt voor bewoners.

BIM is een digitaal (3D) gebouwmodel waarin alle relevante informatie van alle partners in de keten tijdens een bouwproces gezamenlijk wordt gedeeld en opgeslagen. Daardoor werkt iedereen met precies dezelfde informatie en dat vermindert de kans op fouten. • De BIM-werkplaats, in januari 2011 als laatste opgericht, werkt aan procedureomschrijvingen en proceshandleidingen. • Tien Saxion-studenten hebben succesvol een minor in BIM doorlopen. • Voor het project Nieuwbouw Saxion Vastgoed Deventer worden problemen geanalyseerd en oplossingen aangedragen. • Er is een handleiding gemaakt over het bouwen van goede 3D-maquettes vanuit 3D-modellen. Doelstellingen en resultaten op lange termijn Een brede adoptie van SE/BIM binnen bouwbedrijven. Dat levert hoogwaardige werkgelegenheid op voor SE- en BIM-professionals in de Twentse bouw en zet Twente op de kaart als SE/BIM-regio.

12

Innovatie in Twente

De werkplaats productontwikkeling maakt bedrijven bewust van de kansen die productontwikkelingsprocessen bieden. • Productontwikkeling heeft een PVT-module ontwikkeld die zowel warmte als elektriciteit levert. • Er is onderzoek gedaan naar meer mogelijkheden van schuimbeton. • Er is een projectvoorstel gemaakt voor passive cubes, tijdelijke units die op temperatuur worden gehouden met gebruik van omgevingstemperatuur en zoninstraling. • Verschillende workshops gericht op kennisontwikkeling hebben plaatsgevonden. De werkplaats Master Industrieel Ontwerpen voor de Bouw wil via de integratie van industrieel ontwerpen komen tot futuristische bouwconcepten. Met daarin een plek voor zonne-energie, hoogwaardig hergebruik en nieuwe technieken. • Eerste concept voor een Experimenteel Groen Bouwlab dat herconfiguratie, hergebruik en recycling van gebouwmaterialen en -componenten mogelijk maakt. Er wordt gewerkt aan een nieuwe bouwmethode voor de 21ste eeuw. Een businesscase is ontwikkeld. Doelstellingen en resultaten op lange termijn Een kraamkamer worden voor industrieel bouwen en productontwikkeling. Nationale erkenning voor de Twentse systeembouw en productontwikkelaar. Unieke faciliteiten voor R&D van bedrijven en kennisinstellingen samen.

Verduurzamen bestaande bouw Voorbeelden van projecten van de werkplaatsen Resultaatgericht Vastgoed Onderhoud, Conversie & Hergebruik en Klimaatneutraal Renoveren in de sociale woningbouw.

• Het project mentorschap opdrachtgevers is opgezet. Potentiële opdrachtgevers kunnen zich laten begeleiden door een collega die ervaren is met resultaatgericht vastgoedonderhoud (rgvo). • Ontwikkeling van een softwaretool voor rgvo-projecten die zowel opdrachtgever als opdrachtnemer veel inzicht biedt. • De Twentse aanpak: een naslagwerk met ervaringen in meerdere proefprojecten. • Bijdrage in de maatschappelijke investeringsopgaven van de gemeente Enschede. Deze opgave bestaat uit het verduurzamen van 40.000 woningen van particulieren en huurwoningen in de komende 10 jaar. Pioneering participeert in de projectgroep bouw en de expertgroep, beoordeelt concepten, fungeert als kenniscentrum en is verantwoordelijk voor een goede kennisbank. Daartoe wordt het hele proces gemonitord en geëvalueerd. De werkplaats Conversie & Hergebruik stimuleert conversie en hergebruik van bestaande woningen, gebouwen en wijken. • Concept gemaakt voor een nieuwe collectieve woonvorm in bestaande gebouwen. • Haalbaarheidsanalyse voor de transformatie van een gymlokaal in een leslokaal voor het Technasium van het Bonhoeffer College. • Projectplan voor een vraag- en aanboddatabase om leegstand tegen te gaan. • Hulp bij het plan om van de Corridor in Enschede het meest duurzame gerenoveerde pand te maken. • Studentenprojecten: deelnemers van ROC en Saxion doen onderzoek naar de mogelijkheden van conversie van leegstaande gebouwen. • Ontwikkelen van kansrijke ideeën van herbestemming van gebouwen aan de Strip en ondernemers hierop attenderen. De werkplaats Klimaatneutraal werkt aan nieuwe technologieën, maatregelen en toepassingen om bestaande sociale huurwoningen klimaatneutraal te maken. • Onderzoek naar renovatie van de zogenaamde hobbykamerwoningen in Het Lang Noord, Enschede. • Onderzoek naar energetisch renoveren van woningen in Velve-Lindenhof, Enschede. • Haalbaarheidsonderzoek naar klimaatneutraal renoveren bij mutaties. • Ontwikkelen van concepten om klimaatmaatregelen in Vriezenveen mee te nemen in geluidssaneringsprojecten.

Innovatie in de grond-, weg & waterbouw Voorbeelden van projecten van de werkplaatsen Innovatieve Toepassingen in de GWW en Vernieuwend ondernemen in de Bouw. De werkgroep GWW streeft ernaar technologie te professionaliseren in de grond-, weg en waterbouw. • Onderzoekers van de Universiteit Twente werken samen met wegenbouwers aan een betere kwaliteit van asfaltverharding. Een belangrijke onderzoekslijn is het invoeren van SMART-technologieën om wegdekken slimmer te maken. • Inzet van SMART-technologieën om binnenstedelijke rioleringsprojecten te versnellen. Workshops over de inzet van 3D-technologie; observaties bij projecten. • Ontwikkeling van een composieten damwand, die geschikt is voor zout water. Er zijn proeven gedaan, heiproeven uitgevoerd en contacten gelegd met eventuele producenten. • In Hellendoorn voert een bouwteam een proefproject uit. Dit project wordt nauw gevolgd door onderzoekers om ervaringen te beschrijven en te delen. De werkplaats Vernieuwend Ondernemen in de Bouw is coördinator van alle werkplaatsen, ondersteunt, faciliteert en brengt resultaten naar buiten. Daarnaast zorgt de werkplaats voor integratie van het programma en draagt zorg voor de verspreiding van kennis. • Organisatie van bijeenkomsten, workshops, debatten en symposia. • Ontwikkelen van samenwerkingsovereenkomsten. • Informatie- en vraagbaakfunctie. Doelstellingen en resultaten op lange termijn Meer aanzien voor de Twentse asfaltwegenbouw; koppeling energie en afvalwater; bouw-juridische expertise door clustering; toepassing van hightech sensortechniek in de asfaltwegenbouw; professionaliseren van hightech, GIS en virtual reality in de infrasector; een besluitvormingstool voor wegafsluitingen.

Doelstellingen en resultaten op lange termijn De Twentse aanpak van bestaande bouw is klimaatneutraal, duurzaam, comfortabel en kosteneffectief; een beoordelingstool haalbaarheid transformatie; een database met vraag en aanbod; zeventig bedrijven die werken met resultaatgericht vastgoedonderhoud; efficiënte gebiedsontwikkeling en vermindering van leegstand.

De werkplaats Resultaatgericht Vastgoed Onderhoud werkt aan vastgoedonderhoud op basis van resultaten. Geen periodiek onderhoud, maar een methodiek die kijkt naar noodzakelijkheid en resultaat. Voortgangsrapportage 2010-2011

13

Project in het kort Innovatie en samenwerking in de veiligheidsketen bevorderen. Via serious gaming en simulatie veiligheidsproblemen ontleden. Een aanzet geven tot nieuwe technologische producten en diensten samen met het mkb en de veiligheidssector.

ISETI heeft een aantal concrete projecten uitgevoerd, zoals: • inzet van speciale bewakingssoftware tijdens voetbalfeesten;

Naam project : ISETI (International Security Experimentation and Transformation Institute) Projecttrekker: Frans Copini Looptijd: 2008 - eind 2011

Betrokken bedrijven/instellingen: Thales Nederland, Universiteit Twente, Veiligheidsregio’s Twente, Politieregio Twente, TKHGroup, Novay, Saxion Hogeschool, gemeenten in Twente, provincie Overijssel, Regio Twente, Axis Media-ontwerpers, BIZZdesign, T-Xchange

Budget € 12.842.451 Totaal (Van het beschikbare budget is ongeveer de helft gebruikt.) € 450.000 Provincie Overijssel € 1.492.863 Regio Twente € 1.492.863 Rijk € 2.985.275 Europa € 6.421.450 Privaat

Veiligheid naar een hoger plan via serious gaming ISETI

Doel

Beoogde resultaten

ISETI wil een internationaal veiligheidsinstituut in Twente realiseren. Het instituut verzamelt kennis over lastige vraagstukken op het terrein van openbare orde en veiligheid en ontleedt die. Complexe veiligheidsproblemen worden vervolgens aangepakt via simulaties en serious gaming. Het virtueel, via ‘echte spelsituaties’, oefenen en nabootsen van onveilige situaties kan leiden tot snellere besluitvorming en een slimmere benadering van veiligheidsvraagstukken en effectievere interventies.

ISETI wil in de projectperiode een eerste versie van de serious game S2TEP (Security and Safety Transformation and Experimentation Process) ontwikkelen. S2TEP is een virtuele omgeving, die complexe vraagstukken in de veiligheidsketen ontrafelt en daarvoor oplossingen aandraagt.

'In de veiligheidssector is er weinig focus op samen innoveren'. Achtergrond In de veiligheidssector is samen innoveren niet gebruikelijk. Politie, brandweer en ambulancezorg hebben weinig geld en er wordt nauwelijks gewerkt aan een gezamenlijke informatie- en communicatiestructuur. Ook op landelijk niveau is er weinig focus op gezamenlijk innoveren. Technologische innovaties worden daardoor nauwelijks doorontwikkeld in toepassingen op maat voor de veiligheidsketen. Deze kloof tussen technologie en praktische oplossingen voor de keten wil ISETI verkleinen.

14

Innovatie in Twente

'Kun je besluitvorming versnellen met simulatie en serious gaming'? In de markt wordt gezocht naar mogelijke toepassingen van het simulatiespel. Via aanvullende opdrachten wil het programma met mkb-bedrijven aan de slag met de nieuwe inzichten. Daarnaast wordt gewerkt aan het binnenhalen van opdrachten van partijen uit de veiligheidsketen.

FC Twente werd in mei 2011 tweede in de eredivisie. Extra camera’s volgden de vreugdefeesten, met daarin speciale software die menigtes ‘kan lezen’ en opstootjes kan waarnemen. Potentiële dreigingen werden direct doorgegeven aan politiemensen op straat. De handhaving werd daardoor zeer effectief. Enkele supporters klaagden achteraf ‘dat het op deze manier niet meer leuk was relletjes te trappen’. • workshops over een nieuwe inrichting van de gemeenschappelijke regionale meldkamer van de Veiligheidsregio Twente; • samen met NL-Alert ontwikkelen van een bibliotheek met alarmeringssms’jes. Hiervoor is gaming ingezet. NL-Alert is een nieuw gsm-alarmeringssysteem naast de sirene. Het wordt onder meer getest in Twente. Verkenningen Ook zijn er verkenningen gedaan naar potentiële toepassingen, zoals: • technologie inzetten om tijdig suïcidepogingen bij de Nederlandse Spoorwegen te detecteren; • onderzoek naar de mogelijkheid van virtueel oefenen met nucleaire veiligheid; • voorstellen voor innovaties rond de snelwegen A1 en A35, waar veel ladingdiefstallen plaatsvinden. Er is een probleemverkenning gemaakt; • ondersteuning bij de ontwikkeling van een Nationaal Platform Evenementenveiligheid. Deze verkenningen hebben beperkt succes gehad. Projectafronding Begin 2011 heeft de projectorganisatie in overleg met de subsidiënten besloten het project conform de oorspronkelijke einddatum te beëindigen. Er is niet gekozen voor aanvragen van verlenging van het huidige project, omdat verschillende doelstellingen niet konden worden gerealiseerd. Zo lukte het onvoldoende om mkb-bedrijven te interesseren in deelname aan het project. ISETI kon geen concreet aantrekkelijk product opleveren dat aansloot bij de behoefte van partijen in het openbare orde en veiligheidsdomein. Weliswaar is in het project nieuwe kennis ontwik-

Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn • Technologie kan de communicatie tussen hulpdiensten verbeteren en tijdverlies bij calamiteiten verminderen. De veiligheidssector kan efficiënter en effectiever werken. • Twente inrichten als experimenteerregio voor veiligheidsinnovaties kan technologische doorbraken opleveren, omdat regionale partijen samen aan demonstraties van technologie gaan werken. Dit kan innovaties versnellen en regionaal ondernemersschap versterken. • De game S2TEP biedt kansen forse stappen vooruit te zetten in de preventie van calamiteiten. Dit verhoogt het veiligheidsgevoel en daarmee het welzijn van mensen.

keld die ook kwalificeert voor gebruik (denk aan crowdmanagement tijdens openbare evenementen), maar het overbruggen van het gat tussen vraag en aanbod blijkt complexer dan aanvankelijk werd aangenomen. Bij een eventueel vervolg verdient het aanbeveling doelstellingen concreter en in nauwe samenspraak tussen OOV-diensten en technologieleveranciers te formuleren. Mét afspraken over welke producten en diensten het project wil opleveren voor welke partijen. ISETI was een stichting en dus een private partij. Een publiek-privaat samenwerkingsverband is wellicht beter in staat partijen in het veld te binden en te faciliteren. Van de begroting van 12 miljoen euro is ongeveer de helft uitgegeven. Vanuit EFRO, het rijk en de Regio Twente was krap 6 miljoen euro subsidie toegezegd. Daarvan valt de helft (3 miljoen euro) vrij en kan opnieuw worden ingezet. ISETI heeft het programma overgedragen aan het Regionaal Platform Criminaliteitsbeheersing Twente (RPCT) en zichzelf in juli 2011 opgeheven.

Indicatoren

Resultaat


6.421.450


6.421.001

Voortgang


25

De eerste versie van S2TEP wordt in 2011 overgedragen aan het kenniscentrum voor serious gaming T-Xchange. De game is nog niet klaar voor de markt en heeft zeker nog vijf jaar ontwikkeltijd nodig. Een serious game maken is duur: de kosten bedragen snel een half tot één miljoen euro. Investeerders staan niet te trappelen, omdat serious gaming bij complexe problemen nog nauwelijks wordt toegepast. Er is geen bewezen effectiviteit.


2.293.193


15


1


104

Aantal innovaties

1

Aantal patenten

-

Aantal spin-offs

-


15

Project in het kort Bedrijven in de maakindustrie werken in MAIN MEP samen aan nieuwe innovatieve producten. Zoals een volautomatische vleeswarensnijmachine, een nieuwe coatingtechniek voor lenzen, nieuwe pompen en kip- en visspecialiteiten die Halal zijn.

Naam project: MAIN MEP (Manufacturing and Innovation Network, Manufacturing Excellence Project) Projecttrekker: Joost Kuiper Communicatiecontactpersoon: Kelly Franke Looptijd: Januari 2008 - juni 2012

Samen met het Innovatieplatform Twente zijn in 2011 korte filmpjes gemaakt over de businesscases.

Budget e 12.897.966 e 1.463.940 e 683.941 e 5.102.085 e 5.648.000

Totaal Provincie Overijssel Regio Twente Europa Privaat

Betrokken bedrijven/instellingen: De betrokken bedrijven worden apart genoemd in de voortgang van de 16 businesscases

Samen werken aan innovaties in de maakindustrie MAIN MEP

www.main-network.nl

Doel

Beoogde resultaten

Veel bedrijven in de maakindustrie zien mogelijkheden om nieuwe producten te ontwikkelen of nieuwe markten te veroveren, maar kunnen dat vanwege hoge kosten niet alleen. Om vernieuwingen wel te kunnen realiseren en risicovolle businesscases te ondersteunen, is het project MAIN MEP opgesteld.

Economische effecten zijn er vooral te zien op het terrein van werkgelegenheid, het bevorderen van de productiviteit en het ontwikkelen en vermarkten van nieuwe producten in bestaande en nieuwe markten. Door de verschillende projecten wordt hoogwaardig werk behouden en nieuw hoogwaardig werk aangetrokken. Daardoor krijgt de werkgelegenheid een impuls.

MAIN (Manufacturing And Innovation Network) bundelt de krachten van industriële ondernemers en hun brancheorganisaties in de maakindustrie en werkt aan behoud en versterking van de internationale concurrentiepositie van die industrie in Oost-Nederland. De maakindustrie is van grote economische waarde voor de regio en biedt veel werkgelegenheid. Maar onder invloed van de globalisering is de sector onder druk komen te staan. Krachtenbundeling is het antwoord dat de maakindustrie daarop heeft geformuleerd. Slim, multidisciplinair samenwerken aan kennis, kunde en vakmanschap in nichemarkten.

'De maakindustrie is van grote economische waarde voor de regio Twente en biedt veel werkgelegenheid'.

16

Innovatie in Twente

Voortgang Bij MAIN zijn in korte tijd een aantal businesscases ingebracht, door mkb’ers en bedrijvenclusters uit de maakindustrie in Oost-Nederland. In de businesscases gaan bedrijven risicovolle samenwerkingen aan, internationaliseren, schuiven op in de keten, verhogen hun productiecapaciteit, bannen verspilling uit, verhogen de toegevoegde waarde en produceren ‘lowest cost’. Ze innoveren hun producten en markten. De bedrijvenclusters krijgen onder meer ondersteuning in de loonkosten, materiaalkosten, het inhuren van experts, moderatoren, het doen (of laten uitvoeren) van onderzoek en extra personeel. Einde 2011 is circa de helft van de projecten klaar. Eén is voortijdig gestopt en de andere lopen nog door tot 1 juni 2012. Door de crisis is de doorloopsnelheid van veel projecten vertraagd. Daarom heeft MAIN MEP een jaar verlenging aangevraagd en gekregen.

Opmerkingen over de koepelsubsidie In het programma zijn 16 deelprojecten ondergebracht waarvoor gezamenlijk subsidie is aangevraagd bij het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO). Naderhand bleek dat deze koepelsubsidie bepalingen kende die voor oponthoud in de projecten zorgde. Zo is binnen EFRO bepaald dat opbrengsten van een project in mindering worden gebracht op de subsidie. Natuurlijk een logische regel, maar bij 16 tegelijkertijd lopende projecten ontstaat daardoor wel het risico dat één geld genererend project alle andere projecten van hun subsidie afsnijdt. Ook bleek het juridisch niet mogelijk cases die klaar waren voorlopig af te rekenen. Deelnemers moeten wachten tot de totale einddatum, alvorens de totale projectafrekening kan worden opgemaakt. Dit betekent dat deelnemers soms meer dan een jaar moeten voorfinancieren. Voor de kleinere bedrijven is dit een flinke financiële last. Een derde hobbel vormt de overlap tussen de WBSO-regeling (vermindering afdracht loonheffing voor speur- en ontwikkelingswerk) en het MAIN MEP-project. Verleende WBSO-loonkostenaftrek moet bij sommige bedrijven verrekend worden met de EFRO-subsidie. Dit geeft veel extra administratieve lasten.

Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn • Product- of marktinnovatie leidt tot onder meer een betere bezettingsgraad van machines. Door verdere automatisering wordt 24/7-productie mogelijk. Nieuwe producten en diensten vinden hun weg naar bestaande en nieuwe markten. • De innovaties helpen de maakindustrie in Twente een goede (internationale) concurrentiepositie te behouden en leiden tot werkgelegenheid. • Hogeschool Saxion, Hogeschool Arnhem-Nijmegen (HAN), TSM en Universiteit Twente zetten de in MAIN MEP opgedane kennis over innovatieprocessen om in lesstof. • Energievriendelijkheid en minder milieubelasting wegen mee bij het ontwikkelen van nieuwe producten.

Wellicht verdient het in de toekomst aanbeveling bij koepelsubsidies dieper in te gaan op hoe de randvoorwaarden voor het geheel inwerken op individuele deelprojecten. Een beschikking op programmaniveau geeft minder administratieve lasten dan een beschikking op multiprojectniveau.

'Met de nieuwe vleeswarensnijautomaat kan een consument in de supermarkt zelf zijn vleeswaren snijden in de dikte en hoeveelheid die hij wenst'.

Indicatoren

Resultaat


5.648.000


7.249.966


3


2.282.940


35


-


114

Aantal innovaties

16

Aantal patenten

-

Aantal spin-offs

-


17

Business Cases MAIN MEP Quality Slice

Productielijn statische coolers

Gezamenlijke ontwikkeling en productie van een volautomatische vleeswarensnijautomaat. De Quality Slice is bestemd voor de supermarkt. De consument kan zelf via een scherm aangeven welk vlees hij wil, de hoeveelheid plakken en de dikte ervan. Ook is het mogelijk een prijs in te voeren. De machine snijdt dan precies voor dit bedrag vlees, pakt het in en plakt er een gewicht- en prijsetiket op.

Statiq Cooling (Rijssen) en Tebrutech (Nijverdal) werken samen aan het ontwikkelen van een assemblagemachine en de bouw van een prototypemachine. Die worden geïntegreerd tot een complete productielijn voor de productie van unieke koelunitinterieurs voor een nieuwe generatie koelsystemen van gebouwen. Het project is gericht op de automatische eindassemblage van deze koelunitinterieurs. Via deze lijn kunnen er koelsystemen op de markt komen die maar 15 procent energie gebruiken vergeleken met conventionele aircosystemen.

Een prototype van deze machine is klaar en in volle glorie te zien bij Fa. Braakhuis in Borne. De laatste onderdelen worden gemonteerd. De doorontwikkeling tot een protoserie is in volle gang. Partners TCPM ingenieurs en adviseurs, Hengelo De Koningh, Arnhem Braakhuis, Borne

Partners Sumipro submicron lathing bv, Almelo Solmates B.V., Enschede Dineo B.V., Losser

18

Innovatie in Twente

CNC-Netlink

Het project is medio 2010 afgerond, waarbij wegens een foutief opgestelde begroting het ontwikkelwerk binnen MAIN MEP beperkt is en meer te herontwerpen modules buiten het MAIN MEP-project om zijn gefinancierd.

Kleinserie fabricages en afnemende repeat-orders komen steeds vaker voor en lijden in machinefabrieken tot hoge omstelkosten en veel extra werk. Partners in het CNC Netlink-project onderzoeken of dit anders kan. CNC Netlink ontwikkelt, levert en implementeert maatwerksysteemoplossingen (software) voor de aansturing en monitoring van flexibele 24/7 productieomgevingen en productiecellen. Doel van CNC Netlink is het reduceren van de werkvoorbereidingstijd met circa 50 procent bij verspanende bedrijven. In het project ligt de nadruk op de post-processing monitoring van productie- en orderresultaten en de koppeling aan managementinformatie- en plansystemen. De software-ontwikkeling is afgerond tot en met de bêta-versie.

Partners Statiq Cooling, Rijssen Tebrutech, Nijverdal

Partners CNC-Netlink BV, Nunspeet Vosteq Innovations, Almelo

Optical Precision Scanner

Liquid Separator

Niet alleen kleine, maar ook grote onderdelen van machines en installaties moeten vaak met grote precisie worden gemaakt. De firma Boessenkool maakt grote onderdelen voor onder meer baggerschepen en compressoren. De onderdelen worden gemaakt op grote draaibanken en freesmachines. Boessenkool wil de onderdelen over een bereik van twee meter kunnen meten met een nauwkeurigheid van vijf micrometer (1 micrometer is een duizendste millimeter). Dat lukt niet met de bestaande meetmethoden. Samen met de firma Sumipro wordt gewerkt aan een optische meetoplossing, die deze nauwkeurigheid waarborgt.

Door het gebruiken van nieuwe materialen (PUR) bij het scheiden van vloeistoffen is het mogelijk nieuwe markten te openen en kan een aanzienlijke reductie op fabricagekosten en proceskosten worden bereikt. Deze samenwerking zal een prototype opleveren dat uniek is in de wereld. Het geeft een voorsprong waardoor werkgelegenheid ontstaat. Door research en kennis houden we deze voorsprong op lange termijn.

Kunststof coaten

De technische ontwikkeling is in de laatste fase beland. Diverse coatingtoepassingen voor meerdere industriële eindmarkten worden nu getest.

Zoutstrooier

De machines zijn na de proeftesten aangepast om meerdere formaten te kunnen fabriceren. Begin 2012 wordt naar verwachting het CE-certificaat verkregen.

Het project is eind 2011 gereed. In de laatste fase wordt het werkende prototype herontworpen tot demonstrator. Kunststof- en keramische lenzen worden tegenwoordig op grote schaal gebruikt. De consument kent ze onder meer in de vorm van contactlenzen. Ook in de industrie worden ze veel toegepast in optische systemen, onder meer voor inspecties. Om deze optische systemen te beschermen zijn coatings nodig. De bedrijven Solmates, Sumipro en Dineo hebben een unieke coatingtechniek ontwikkeld die het mogelijk maakt om kunststof en keramische lenzen tegen lage kosten te beschermen met iedere gewenste coating.

Partners Auto-Cell, Almelo MTS Europe, Almelo

Partners Boessenkool, Almelo Sumipro, Almelo

Wegens een geëscaleerd conflict tussen de businesscasedeelnemers is dit project voortijdig afgebroken. Zonder instemming van alle betrokken bedrijven is het project niet door 2 van de 3 bedrijven voort te zetten. Partners CINC Solutions, Doetinchem Herikon, Almelo Machinefabriek Bouman, Almelo

Met innovatieve verbeteringen aan zoutstrooiers de kosten verlagen en daardoor marktaandeel verhogen.

Partners Modulen & Engineering Menzing Haaksbergen Nido Universal Machines, Holten

GAP Pomp Watson-Marlow Bredel uit Delden is al jarenlang toonaangevend in de markt voor pompen. Samen met Steven idé Partners uit Enschede worden nieuwe concepten en concrete oplossingen ontwikkeld met als focus het beter adresseren van de verschillende marktbehoeften. De samenwerking en de aanwezige kennis heeft geresulteerd in een tweetal nieuwe pompontwerpen en daarnaast een drietal testapparaten waarmee de werking van de pomp op detailniveau bestudeerd kan worden, zodat vervolgontwikkelingen nog effectiever door te voeren zijn. Drijfveren voor de pompontwikkeling zijn kostenreductie en optimalisatie van levensduur en efficiency. Binnen dit project ontstaan verschillende deelresultaten: nieuwe productrange aan pompontwerpen, materiaalkundige innovaties en een volledig vernieuwde testmethodiek. Diverse deelresultaten worden geoctrooieerd.

Auto-Cell Verspanen is een industriële vormgevingstechniek die in veel bedrijven wordt gebruikt. Met behulp van boor, frees, beitel of schaaf wordt het materiaal zolang bewerkt totdat gewenste vorm of dikte is ontstaan. In dit project worden nieuwe flexibele geautomatiseerde productie-installaties ontwikkeld voor kleine series van 5 tot 500 stuks. Daardoor kan drastisch worden bespaard op machines en mensen. Er zijn drie basisconcepten: voor 5-assig frezen, voor een draai-freescombinatie en voor meerdere gekoppelde machines.

Partners Bredel Hose Pumps, Delden Stevens Ide Partners, Enschede

Deze businesscase heeft zwaar geleden onder de verslechterde economische omstandigheden. De technische ontwikkeling is afgerond en de focus ligt op het verwerven van proeftoepassingen bij enkele bedrijven in Duitsland en Nederland. Voortgangsrapportage 2010-2011

19

Zichtsystemen in de Maritieme sector

Rail Safe

Omschrijving Doel van het project is het ontwikkelen van nieuwe zichtinstallaties voor de maritieme sector. Het is vooral de bedoeling om het zicht van de bemanning vanuit de stuurhut van schepen en werkplatforms te verbeteren. Door deze innovatie worden werkomstandigheden, ergonomie en veiligheid positief beïnvloed.

Veel ongelukken met spoorwerkers ontstaan omdat ze de komst van een trein te laat opmerken. Binnen het project Trein Alarm Systeem (TAS) werkt Hortec samen met Hollandspoorveiligheid aan een nieuw systeem wat veiliger en flexibeler is. Samen hebben zij een mobiel systeem ontwikkeld dat spoorwegwerkers kunnen installeren langs het baanvak waar zij aan het werk gaan. Het systeem waarschuwt alle werkers bij naderend gevaar en maakt op die manier een einde aan onveilige werksituaties. Het draadloze systeem garandeert tijdige waarschuwing bij werkzaamheden aan rail infra. Dat is uniek.

Het technisch prototype is al enige tijd gereed. Het project concentreert zich nu op het verlagen van de kostprijs door value-engineering en het verkennen van meer marktsegmenten binnen de scheepsbouw. Partners Theunissen Tech. Trading, Malden Stevens Ide Partners, Enschede

Het prototype is gereed. Momenteel vinden testen plaats bij diverse railbouwaannemers en wordt gewerkt aan de certificering voor de Nederlandse markt. Partners Holland Spoorveiligheid, Westervoort Hortec, Oldenzaal

De installatie is ontwikkeld en geïnstalleerd op de locatie van Plasticon. Inmiddels is begonnen met de praktijkproeven. Deze lopen nog door tot juni 2012. De installatie functioneert conform verwachting. Partners Procedé Products B.V., Enschede Euro Plastics Holding B.V., Enschede Plasticon the Netherlands B.V., Oldenzaal StyrEx, Oldenzaal

Malloos lassen Innovatieve samenwerking tussen Machinefabriek Almi BV uit Vriezenveen en ontwerpbureau People Creating Value (voorheen: First) uit Enschede met als doelstelling het creëren van eigen producten met een gezonde toegevoegde waarde, het verbeteren van de concurrentiepositie van beide bedrijven door manufacturing en ontwerpen naadloos te laten aansluiten en vanaf het begin het ontwikkelproces af te stemmen op het productieproces van Almi. Product 1: ‘innovatieve buitenreclame’.

Halal Kip KPH Kip-specialiteiten heeft gevarieerde kip- en visspecialiteiten ontwikkeld, die voldoen aan de Halal-regels terwijl Decon Food Equipment hiervoor de speciale apparatuur ontwikkelt. Er is een nieuwe productiemethode ontwikkeld. In een RVS-mengmachine zijn speciale mengarmen geplaatst, die de structuur van de producten in stand houdt. De kip en vis wordt in diepbevroren staven geproduceerd. Daarvan worden plakjes gesneden ten behoeve van maaltijdbereiding. Het project is bijna gereed. Er is nog een gedeelte technische ontwikkeling nodig rondom het snijproces en het markten distributiekanaalonderzoek loopt nog. Einde project in juni 2012. Partners KPH Kipspecialiteiten, Ommen Decon Food Equipment, Wierden

Het oorspronkelijke productidee, de buitenreclamezuil, is vervangen door een bestaand product van Almi, een steenknipper. Die is zodanig herontworpen met toepassing van nieuwe productieconcepten dat de prestatie/prijsverhouding substantieel is veranderd en er een veel grotere variëteit van producten kan worden gemaakt. Momenteel wordt een nieuwe productietestomgeving ingericht, waarna diverse prototypes worden gemaakt en getest. Het project loopt door tot juni 2012. Partners First B.V., Enschede Almi Machinefabriek, Vriezenveen

Xigo De ontwikkeling van een handheld terminal voor ambulante medewerkers in de zorg, inclusief back- en frontoffice software. Gekozen is voor een geheel geïntegreerde communicatie- en beheersomgeving van apparatuur en een internetportaal.

Spuitautomatisering Het proces van ‘het reinigen en lakken met twee componentenlak van centrifugeproducten’ zodanig inrichten dat het lean, manarm, milieuvriendelijk en innovatief is. Het betreft het gehele proces van na het verspanen, dus reiniging, ontvetten, drogen, lakken tot aan het verpakken.

Het apparaat en het omliggende communicatie- en beheerssysteem is gereed en draait in een langdurende test op twee proeflocaties. Partners Mic-O-Data, Hengelo 2-GO-Mobile, Deventer

Filteren Styreen Het ontwerp en de realisatie van een prototype spuit-lakinstallatie is afgerond. Met de apparatuur kunnen hoogwaardige onderdelen worden gereinigd en gelakt. Het innovatietraject leidt tot een voor productie geschikte installatie. Partners: Aeronamic Almelo, Almelo Emotech Enschede, Enschede

20

Innovatie in Twente

Er is een machine ontwikkeld die lucht zuivert waarin styreen aanwezig is. Styreen is een oplosmiddel dat wordt gebruikt bij polyesterverwerking. Het middel is noodzakelijk voor het proces, maar schadelijk voor de mensen die er mee werken. De nieuwe machine filtert de lucht, het styreen wordt opgevangen in vaten en de schone lucht kan zonder warmteverlies terug de fabriek in. Er worden in het project uitgebreide testen gedaan met een nieuw te ontwikkelen installatie. Voortgangsrapportage 2010-2011

21

Project in het kort Het project richt zich op het doen van industrieel onderzoek naar een nieuw en niet eerder aangetoond en gepatenteerd radicaal nieuw printconcept. Het concept is gebaseerd op een continue XY-printproces, waarbij het substraat en de printkoppen continu bewegen. Digitale inkjettechnologie zal in de toekomst bijdragen aan de ontwikkeling en productie van nieuwe slimme materialen zoals ‘smart textiles’.

Naam project: Inkjet Technologie in Oost-Nederland. Collectieve ontwikkeling van een nieuw rol tot rol print platform Projecttrekker: Gerrit Koele Communicatiecontactpersoon: Kasper Nossent

Voortgang

Budget: e 5.222.500 e 1.305.625 e 1.305.625 e 2.611.250

Totaal Provincie Overijssel Regio Twente Privaat

Looptijd: Januari 2009 - december 2010.

Het geheim zit in de interactie tussen de inkten, de printkoppen, het substraat, de software en het ‘motion system’

Betrokken bedrijven/instellingen: TenCate, Xennia Technology, Reden, Reggiani Macchine S.p.A

Met digitale printtechnologie op weg naar revolutionaire textielproductieprocessen Inkjet Technologie in Oost-Nederland

Doel Het ontwikkelen, industrieel onderzoeken, testen en het valideren van een volledig, technologisch ‘proof of concept’ voor het nieuwe ‘continious printing concept’ dat de basis vormt voor toekomstige textielveredeling met behulp van digitale inkjettechnologie. Het concept zal worden aangetoond op industriële schaalgrootte, waarbij de individuele componenten van het concept alsook het geheel worden gevalideerd op industriële toepasbaarheid en betrouwbaarheid.

'Industriële toepassing van inkjettechnologie opent de weg naar innovatieve textiele materialen met nieuwe, bijzondere eigenschappen' Momenteel wordt inkjettechnologie voornamelijk ingezet voor het printen van grafische toepassingen. Met de huidige ontwikkelingen in de nanotechnologie en de inkjettechnologie vindt digitaal printen ook zijn weg in geavanceerde materiaaldepositie en in digitale productieprocessen. TenCate wil digitale inkjettechnologie toepasselijk maken voor het finishen van textiele materialen en deze technologie op termijn kunnen inzetten in industriële productieprocessen. Industriële toepassing van inkjettechnologie opent de weg naar innovatieve textiele materialen met nieuwe, bijzondere eigenschappen. Digitale inkjettechnologie maakt bovendien de productie milieubewuster en economischer. Door het 22

Innovatie in Twente

In de eerste fase hebben het onderzoek en de validatie van het project zich gericht op de afzonderlijke onderdelen van het continu printconcept, namelijk de printkopmodules, de software, de mechanica en de inktcontrollers. De ontwikkeling van industriële toepassingen voor digitale inkjettechnologie is complex en vereist een multidisciplinaire aanpak op het gebied van software, mechanica, chemie, natuurkunde en mechatronica. Het geheim zit in de interactie tussen de inkten, de printkoppen, het substraat, de software en het ‘motion system’. Alle elementen samen, plus de pre en post treatments vormen het digitale printproces.

gebruik van digitale printtechnologie en de daarmee gepaard gaande precieze dosering van vloeistoffen (zoals inkten) wordt het mogelijk in de toekomst significant minder grondstoffen, water en energie te gebruiken. Vergeleken met de huidige analoge productieprocessen biedt digitaal printen ook flexibelere productieprocessen, ‘on demand delivery’, lagere productiekosten, kortere productieruns, minder tot geen noodzaak voor voorraden en biedt het de mogelijkheid sneller in te springen op veranderingen in producten. Daarnaast is het een ‘enabling technology’ voor ‘mass customization’. Ook flexibeler (on demand) en vraaggericht (mass customized) produceren komt hiermee in zicht.

De tweede fase van het project heeft zich gericht op het valideren van het concept op industriële grootte en op een breedte van 1.80 meter. Hierbij is het continu printconcept succesvol aangetoond op verschillende snelheden en met verschillende procesinstellingen. Met het aantonen van het continu printconcept op industriële grootte is de weg vrijgemaakt voor implementatie in verschillende digitale industriële printtoepassingen, waaronder textielverdelingsprocessen, maar ook in toepassingen buiten de textielindustrie. De positieve uitkomsten van dit industriële onderzoeksprogramma hebben er toe geleid dat TenCate een eerste prototype in de loop van 2012 verwacht te bouwen op basis van het radicaal nieuwe print concept. TenCate is hiermee de eerste industriële speler die dit digitale printconcept invoert in zijn industriële productieprocessen. TenCate maakt hiermee de weg vrij voor een bredere industriële implementatie in de textielindustrie, maar ook daarbuiten. TenCate treft nu voorbereidingen om de nieuwe digitale technologie te integreren in zijn businessmodel en in bestaande industriële procestechnieken. Het bedrijf gaat met de digitale textielveredeling eerst de productie van bestaande producten verbeteren en efficiënter maken. Later wordt de productie van technisch textiel met nieuwe eigenschappen beoogd, zoals actief zelfreinigend weefsel en weefsel voorzien van

Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn • TenCate zal in de nabije toekomst met de nieuwe digitale inkjettechnologie een nog sterkere positie op de markt kunnen innemen en kan in de toekomst met nieuwe producten nieuwe markten ontsluiten. De technologie heeft een groot omzetpotentieel. • Het consortium verwacht opdrachten voor R&Dprojecten van derden om de inkjettechnologie om te zetten naar industriële prototypes, printsystemen en applicaties. Twente kan daardoor uitgroeien tot een van de meest innovatieve regio’s in inkjettechnologie. • Productie met digitale inkjettechnologie is duurzaam en levert grote besparingen op aan water, energie en natte chemicaliën (zoals inkten). • De productie kan meer vraaggestuurd worden ingericht. De huidige textielindustrie kent hoge voorraden. On demand-productie kan dat vraagstuk fors verkleinen.

elektronica. Of de assemblage van de technologie ook naar Twente komt, is op dit moment nog onduidelijk. Inkjettechnologie kan veel vernieuwing voortbrengen en gecombineerd met het in het project ontwikkelde unieke print concept zal het toepassingen vinden in de veredeling van textiel, maar ook in toepassingen buiten de textielindustrie. TenCate zet de nieuwe technologie in voor de markt van technisch textiel, maar zegt andere toepassingen en initiatieven buiten de textielindustrie te verwelkomen. Kennispositie Twente in inkjet Twente kan met inkjet een kennispositie opbouwen als veel meer regionale bedrijven gezamenlijk gaan werken aan nieuwe toepassingen. Die olievlekwerking heeft zich momenteel nog niet voorgedaan. Er zijn nog geen regionale bedrijven aangehaakt. Dat heeft te maken met de nieuwheid en complexiteit van de technologie, die voor veel toepassingen nog in de kinderschoenen staat. Het economische rendement voor de regio Twente wordt op termijn pas duidelijk, maar zal voor de nabije en verre toekomst veelbelovend zijn.

Indicatoren

Resultaat

Beoogde resultaten


2.611.250

Het project maakt onderdeel uit van de visie en strategie van TenCate om digitaal finishen van textiele materialen te realiseren teneinde de eigenschappen van materialen te kunnen veranderen. Daarbij staan productieflexibiliteit, kwaliteit, duurzaamheid, ‘on-demand delivery’, ‘mass customization’ en een hoge automatiseringsgraad voorop. Het in het project ontwikkelde nieuwe printconcept moet de basis vormen voor de toekomstige digitale productieprocessen binnen TenCate, maar zal ook toepassingen vinden buiten de textielindustrie. Onderstaande illustratie schetst een mogelijke opzet van een textiel verdelingsproces, gebaseerd op digitaal printen.


2.611.250


-


924.383


-


-


43

Aantal innovaties

1

Aantal patenten

-

Aantal spin-offs

-


23

Project in het kort Een Integraal Praktijkcentrum oprichten dat lbo’ers, mbo’ers en mbo+’ers opleidt in de metaal en elektrotechniek. Met gebruik van de nieuwste technologie en fabricagemethoden het technisch beroepsonderwijs op een hoger plan brengen en innovaties in de Twentse maakindustrie aanjagen.

Integraal Praktijkcentrum Hart van Zuid is nu volop in bedrijf en actief mensen aan het trainen. Het centrum sluit goed aan bij de behoeften van mkb-bedrijven in de maakindustrie. Door de economische crisis viel de vraag naar opleidingen weliswaar tegen, toch zijn de perspectieven goed te noemen.

Naam project: Integraal Praktijkcentrum (IPC) Hart van Zuid, Hengelo Projecttrekker: Joost Kuijper

Hart van Zuid traint niet alleen mensen, maar biedt mkb-bedrijven ook de kans ervaring op te doen met nieuwe technologie en fabricagemethoden alvorens te beslissen over investeringen in het eigen bedrijf. Dit leidt tot minder onzekerheid bij investeringen en vergemakkelijkt vernieuwing van een productiepark.

Budget e 11.878.399 e 460.973 e 460.973 e 3.204.262 e 860.973 e 6.891.218

Looptijd: 2009-2012 (met 1 jaar verlengd) Betrokken bedrijven/instellingen: opleider Stodt, kennis- en adviescentrum Kenteq, ROC Twente, ondersteund door Saxion Hogescholen en Technocentrum Twente.

Totaal Provincie Overijssel Regio Twente Europa Rijk Privaat

Opleidingscentrum biedt werknemers maakindustrie de nieuwste technologie Integraal Praktijkcentrum (IPC) Hart van Zuid, Hengelo

Beoogde resultaten

Een Integraal Praktijkcentrum oprichten dat laagdrempelige scholing in de metaal en elektrotechniek bundelt voor studerenden en werkenden. Het IPT moet als hét centrum voor technische opleidingen gaan functioneren met inzet van nieuwe technologie en de modernste machines. Het IPC wil tevens: • functioneren als adviesloket voor bedrijfsspecifieke scholing van werkenden; • opleiden vanuit moderne competentiegerichte didactische uitgangspunten; • vooroplopen in technologische vernieuwingen in de maakindustrie; • bovenregionaal technische mbo- en hbo-opleidingen ondersteunen; • ondernemerschap stimuleren voor starters en doorstarters; • regionaal industriebeleid ontwikkelen; • nieuwe technologieën delen en innovatieprojecten stimuleren.

Het project wil in de subsidieperiode 2009 - 2011 de volgende concrete resultaten opleveren: • ontwikkelen, opstarten en inrichten van één loket; • aankopen en inrichten van een pand voor het centrum; • aankopen van apparaten en machines; • ontwikkelen van gespecialiseerde vakopleidingen en adviesproducten voor de industrie. • het Integraal Praktijkcentrum in 2012 zelfstandig exploitabel hebben;

24

Innovatie in Twente

'Bedrijven kunnen geavanceerde machines eerst uitgebreid testen alvorens ze een investeringsbeslissing nemen'.

• Nieuwe geavanceerde machinerie gebruikt veelal minder energie en materiaal dan bestaande. Dat levert een productie op met minder verspilling die bijdraagt aan minder CO2-uitstoot. • Moderne fabricagemethoden zijn voor de bedieners weliswaar uitdagender, maar ergonomisch veelal beter ingericht. En dragen zo bij aan de gezondheid en het welzijn van werknemers. • Werknemers kunnen door scholing met hoogwaardige apparatuur hun positie op de arbeidsmarkt verbeteren en doorgroeien naar nieuwe functies. • Startende ondernemers en doorstarters kunnen excelleren op een hoogwaardiger technologisch niveau en dat kan nieuwe markten openen. • Bedrijven krijgen bij Hart van Zuid de ruimte om te vernieuwen. Nieuwe technologie draagt bij aan innovaties en kan die versnellen. Het centrum jaagt dit aan. Niet alleen via technologie, maar ook via ontmoeting. In het centrum leggen bedrijven nieuwe contacten die de weg openen naar innovatieve samenwerkingen.

www.integraalpraktijkcentrum.nl

Doel

De partners in het project ontwikkelen elk een eigen opleidingsaanbod dat elkaar aanvult en niet concurreert. Alle opleidingen vinden in principe plaats in het praktijkcentrum.

Soms loont het voor bedrijven niet zelf machines aan te schaffen. Daarom zijn de faciliteiten tevens beschikbaar voor ondernemers die kleine series willen maken. Dat bespaart ondernemers kosten.

Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn

'Het centrum werkt aan versterking van de internationale concurrentiepositie van de Twentse maakindustrie'.

Voortgang Het centrum heeft zich het najaar van 2009 gevestigd in de voormalige gieterij van Stork in Hengelo. Dit historische pand is onderdeel van de Hengelose nieuwbouw van het ROC Twente. In 2010 en 2011 zijn machines aangeschaft en leergangen ontwikkeld voor training en onderwijs.

'Het Integraal Praktijkcentrum geeft lager geschoold personeel de kans hun positie op de arbeidsmarkt te verbeteren'.

Indicatoren

Resultaat


6.891.218


4.987.181


10


2.566.808


181


2


96

Aantal innovaties

2

Aantal patenten

-

Aantal spin-offs

-


25

Project in het kort Een hightechmachine ontwikkelen die snel, nauwkeurig en flexibel microsystemen zoals luidsprekers voor mobieltjes kan produceren. Een machine met een unieke modulaire opbouw die aansluit bij de steeds grotere mondiale vraag naar snelle en flexibele productieplatforms voor microsystemen.

Naam project: Next Generation Assembly Platform (N-GAP) Projecttrekker: Nol Brouwers Communicatiecontactpersoon: Martin Langkamp Looptijd: 2008-2010 Betrokken bedrijven/instellingen: IMS, Tumakon, Proftech, Masevon, Universiteit Twente, Mechatronica Valley


'De steeds kortere levenscyclus van consumentenelektronica vraagt om snellere, flexibele productiemachines'. Budgettaire ruimte e 4.180.049 Totaal e 348.337 Provincie Overijssel e 348.338 Regio Twente e 348.337 Rijk e 1.045.012 Europa e 2.090.025 Privaat

De partners in het project gaan het productieplatform verder ontwikkelen om te bezien of er een afzetmarkt is naast die van de consumentenelektronica. Zo zou de geavanceerde machinerie mogelijk ook miniatuurproducten kunnen produceren voor de medische markt.

Hightechmachine levert doorbraak op in snelle productie micro-onderdelen Next Generation Assembly Platform (N-GAP)

steeds kortere levenscyclus. Daarom zijn snelle productietijden vereist van machines die zich tevens flexibel en snel laten aanpassen. De ProFast4G sluit aan bij deze eisen en heeft naar verwachting daarom uitstekende marktkansen.

• De samenwerking heeft het innovatieproces versneld, waardoor de bedrijven hun concurrentiepositie hebben verbeterd. • De nieuwe businessmodellen gericht op samenwerking houden een belofte in voor toekomstige innovaties. • De ontwikkeling van de ProFast4G brengt een groei van hoogwaardige werkgelegenheid in de regio met zich mee. Bij de toeleverketens blijft de werkgelegenheid op peil of ontstaan er nieuwe banen voor veelal lager geschoold personeel.

www.ims-nl.com/solutions

Doel

Beoogde resultaten

Doel is nieuwe kennis op te doen over een flexibelere en snellere productie van micro-onderdelen voor consumentenelektronica, zoals luidsprekers voor mobieltjes en onderdelen voor pc’s. Met de kennis wordt een nieuw generiek productieplatform ontwikkeld dat op hoge snelheid een grote variëteit aan producten kan produceren. Het productieplatform is modulair en dus flexibel aan te passen voor de productie van een groot aantal eindproducten bij verschillende producenten.

Een next generation, hightech assembly platform. Het R&D-traject dat voor deze nieuwe geavanceerde machine wordt doorlopen, omvat drie typen activiteiten: 1. Technologieontwikkeling. 2. Integratie en testen van de ontwikkelde technologie. 3. Applicatieontwikkeling. De ontwikkeling omvat een basisplatform en 13 verschillende modules. Daarnaast is het opzetten van een samenwerkingsverband en een nieuw businessmodel een belangrijk uitgangspunt.

Een project met een vliegwieleffect De vier projectbedrijven zijn zeer positief over de samenwerking, die grote toegevoegde waarde heeft gehad. Door het samenbrengen van competenties hebben de bedrijven de technologie een stap verder kunnen brengen: er is een technologiesprong gemaakt. Ook zijn er nieuwe businessmodellen uitgewerkt die voor alle vier bedrijven nieuwe markten hebben ontsloten. Met als gevolg een toename in de orderportefeuille. Rond het consortium is een schil van dertig toeleverende bedrijven ontstaan, die actief hebben deelgenomen in het project. Ook voor deze ondernemers had het project een vliegwieleffect in het openen van nieuwe markten en het anticiperen in nieuwe businessmodellen.

Gezamenlijk hebben de bedrijven een technologiesprong kunnen maken en zijn er nieuwe markten ontsloten.

Voortgang

'De geavanceerde machine kan micro-onderdelen voor consumentenelektronica snel, nauwkeurig en flexibel produceren'.

Het modulaire systeem en het productieplatform zijn ontwikkeld en opgeleverd. Het Next Generation Assembly Platform (de ProFast4G) wordt in de komende jaren geproduceerd en klaargemaakt voor de internationale markt. De partners verwachten dat er in Azië en in het bijzonder in China een grote afzetmarkt is voor de geavanceerde machinerie. Vraag naar microproducten neemt toe De vraag naar microproductonderdelen voor consumentenelektronica zal de komende jaren blijven groeien. Microsysteemtechnologie zal een steeds hogere vlucht nemen. Productonderdelen worden steeds complexer en kleiner en moeten met een zeer hoge nauwkeurigheid worden gefabriceerd. Consumentenelektronica kent daarnaast een

26

Innovatie in Twente

Indicatoren

Resultaat


2.090.025


2.090.024


-


739.868


4


1


34

Aantal innovaties

1

Aantal patenten

-

Aantal spin-offs

-


27

Project in het kort Field lab werkt aan het sneller vermarkten van nieuwe zorgproducten en -diensten. Het project richt zich op innovaties die aansluiten bij de behoeften van de patiënt. Dat helpt zorginnovaties sneller op de markt te krijgen.

Naam project: Field Lab for Client Centered Care Projecttrekker: Herma van Kranenburg Communicatiecontactpersoon: Herma van Kranenburg Looptijd: Juli 2009 - oktober 2011. Aan vervolgfinanciering wordt gewerkt.

'Veel innovaties halen de markt niet vanwege het ingewikkelde financieringsmodel in de gezondheidszorg'

Budget e 190.000 e 47.500 e 47.500 e 95.000


Betrokken bedrijven/instellingen: Oost NV, Medisch Spectrum Twente, Livio, Carint Reggeland Groep, Roessingh Research and Development, Saxion, Universiteit Twente, Novay, Health Valley, TÜV Rheinland Quality BV, Indes, Medimate B.V., Axis Media-ontwerpers BV, Farol, NieuweWeme Groep, JOYinCARE, Kennispark Twente, TMSI.

Field lab maakt zorginnovaties versneld klaar voor de markt Field Lab for Client Centered Care

www.fieldlab.eu

Doel

Voortgang

Veel zorginnovaties halen de markt niet, omdat ze niet verankerd zijn in het financieringsstelsel van de zorg. Ook sluiten ze vaak niet aan bij de zorgpraktijk of stuiten op weerstand bij professionals en patiënten. Field Lab for Client Centered Care maakt zich sterk voor het marktrijp maken van innovatieve zorgproducten en -diensten. Field lab vermarkt en versnelt innovaties door gestructureerd te werken aan businesscases. Met eindgebruikers wordt getest of een innovatie werkt. Field lab mobiliseert hele zorgketens en betrekt ze bij productontwikkeling. Het programma verenigt de infrastructuur (‘veldlaboratoria’) en kennis en methodieken van deelnemende partijen.

1. Consortiumontwikkeling en uitbreiden van het aantal partners Het afgelopen jaar hebben de gemeente Enschede en ZiekenhuisGroep Twente zich aangesloten.

Beoogde resultaten 1. Consortiumontwikkeling en uitbreiden van het aantal partners 2. Verbinden van (boven)regionale testen labfaciliteiten 3. Projectscouting, -ontwikkeling en -begeleiding 4. Testen en valideren van innovaties 5. Begeleiden van marktinvoering 6. PR en communicatie

28

Innovatie in Twente

2. Verbinden van (boven)regionale testen labfaciliteiten De eerstelijns geneeskunde van het UMC St. Radboud in Nijmegen en de gehandicaptenzorg van Siza/TTC (Grow huis Arnhem) zijn gekoppeld aan het Twentse field lab, met een focus op care. Het gaat hier om de inzet van technologie om ouderen en chronisch zieken langer thuis te kunnen laten wonen. De partijen gaan zich tevens inzetten voor een Field lab voor heel Oost-Nederland, onder de vlag van Stichting Health Valley en samen met Innovatieplatform Twente. Er zijn vergaande besprekingen met de regio’s Zwolle, Achterhoek en Oost-Veluwe om zich aan te sluiten. 3. Projectscouting, -ontwikkeling en -begeleiding • Voor drie projecten is een aanvraag en programma opgesteld voor de tweede ronde van de experimenteercall van het ZIP/Agentschap, een regeling voor de introductie van nieuwe diensten of producten. Het gaat om maximaal 500.000 euro per project. De projecten ZZT/ WithHelp en Levolab hebben de opdrachten voor de tweede ronde gekregen. SOFIE/Erwin heeft Pidon-subsidie ontvangen.

Het project WITH HELP ontwikkelt nieuwe hulpmiddelen, zodat mensen zelfstandig kunnen blijven voortbewegen in en om het huis • Bij Fonds Nuts Ohra is subsidie aangevraagd voor een gereedschapsset waarmee patiënten met een chronische longaandoening (COPD) thuis hun ziekte kunnen managen. • De subsidieaanvraag van Field lab Oost-Nederland is positief beoordeeld door de EFRO-agendacommissie. Er wordt een volledige aanvraag opgesteld. 4. Testen en valideren van innovaties De projectpartners nemen dit zelf ter hand, met assistentie van Field lab. Zo heeft Field lab Levolab, SOFIE/WithHelp en ZZT/Erwin geholpen met marktonderzoek, financiering en het zoeken van partners. Met de gemeente Enschede zijn twee validatietrajecten in voorbereiding: de wheeldrive en de scootmobielsimulator. SOFIE ontwikkelt evenwichtsrijwielen voor mensen die een gewone fiets niet meer aandurven, maar nog te gezond zijn voor een driewieler of scootmobiel. 5. Begeleiden van marktinvoering Er ligt een heldere uitleg van de Field lab-methode, met een gestructureerde werkwijze en vaste indicatoren waarop businessevidence getoetst wordt. Voor deelindicatoren, zoals structurele bekostiging, zijn sparring partners gezocht en toetsingsvragen opgesteld die partners helpen financiering te borgen. Op alle relevante zorgfinancieringsonderdelen zijn sparring partners gevonden: zorgverzekeraar (Zorgverzekeringswet, Achmea Zorgverzekeringen), AWBZ-zorgkantoor (Menzis) en Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo, gemeente Enschede). Voor diverse innovaties zijn er proefklanten, zoals Enschede, ZGT, Trivium Meulenbelt en Zorggroep Apeldoorn.

Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn • De samenwerking in het sneller naar de markt brengen van zorginnovaties verbetert de concurrentiepositie van de deelnemende bedrijven. • Het delen van testen labfaciliteiten door doelmatige projectteams versnelt innovatieprocessen en bevordert productontwikkeling en bedrijfsgroei. • Field lab stelt de vraag centraal en richt zich op prototypes die na een laatste test en validatie klaar zijn voor de markt. Dit is tegelijkertijd de meest risicovolle fase: veel ondernemers zien hun nieuwe concept juist dan sneuvelen vanwege gebrek aan kapitaal of interesse van eerste klanten. Field lab helpt die kloof tussen prototype en marktintroductie (ook wel de Vallei des Doods genoemd) te verkleinen.

6. PR en communicatie In november 2010 verscheen de eerste tweemaandelijkse digitale nieuwsbrief. Daarnaast wordt er twee keer per jaar een nieuwsbrief gedrukt. Er zijn een flyer en een nieuwe brochure gemaakt, gericht op het actief werven van nieuwe leden. Field lab kreeg verschillende keren aandacht in de media. Field lab boekt voldoende vooruitgang, maar loopt ook tegen problemen aan. Zorgverzekeraars en andere financiers van zorg geven weinig prioriteit aan basiszorg, een terrein waar Field lab zich juist op richt. Financiering vinden blijft daardoor lastig. Daarnaast ontbreekt het zorgaanbieders vaak aan tijd en daardoor inzet om samen met mkb-bedrijven nieuwe innovaties door te ontwikkelen. Enkele organisaties willen zich niet aansluiten bij Field lab, zoals Mobihealth en TKH/Isoelectra.

'Field lab wil het gat tussen vraag en aanbod in de zorgsector dichten'

Indicatoren

Resultaat


95.000


95.000


-


38.570


9


1


15

Aantal innovaties

1

Aantal patenten

-

Aantal spin-offs

-


29

Project in het kort Het Bio-energiepark helpt technieken voor energie en groene grondstoffen van de toekomst een stap verder. Op het park kunnen bedrijven in proefinstallaties nieuwe technologie testen voor de verwerking van biomassa. Technologie kan zich zo in de praktijk bewijzen.

Naam project : Bio-energiepark Twente Projecttrekker: André Oosting Communicatiecontactpersoon: Inge Geerdink Looptijd: Januari 2009 - december 2009 (afgerond). Het Innovatieplatform heeft het project ook in de jaren daarna gesteund. Over vervolgfinanciering is nog niet beslist.

Budget e 179.126 e 52.063 e 52.063 e 75.000


Betrokken bedrijven/instellingen: Saxion, Twence BV, Universiteit Twente: verenigd in de Stichting Bio-energiepark Twente. Stork Thermeq, TNO.

Bio-energiepark: ‘kraamkamer’ voor nieuwe energie en groene grondstoffen Bio-energiepark Twente

www.bioenergiepark.nl

Doel

Resultaten

Bij het opschalen van innovatieve duurzame technieken ervaren ontwikkelaars drempels bij het vinden van een geschikte locatie voor hun testinstallatie. Het gaat om nieuwe innovatieve technieken die nog niet commercieel zijn toegepast in Nederland: • Energieproductie uit afval en/of biomassa of conversie naar groene grondstoffen • Deeltechnieken of ondersteunende technieken Het Bio-energiepark wil drempels in de verdere ontwikkeling van de technieken wegnemen met het bieden van fysieke ruimte aan bedrijven of consortia die een proefopstelling willen realiseren. De technologie kan zo opschalen naar demo- en commerciële toepassing. Vooral de spin-off van techniekontwikkeling naar de maakindustrie zal nieuwe werkgelegenheid kunnen creëren. Tevens wordt de samenwerking tussen kennisinstellingen, overheid en bedrijfsleven gestimuleerd.

Van januari 2009 tot december 2009 heeft de stichting een haalbaarheidsonderzoek uitgevoerd naar de mogelijkheden van een bio-energiepark. Dit heeft geresulteerd in een businessplan met daarin een verkenning van de ruimtelijke, milieutechnisch, organisatorische en financiële haalbaarheid. De gemeenten Enschede en Hengelo, de provincie Overijssel en het waterschap Regge & Dinkel hebben het onderzoek ondersteund.

'Het Bio-energiepark helpt duurzame technologie vooruit, zodat nieuwe energie en groene grondstoffen sneller toepasbaar zijn op commerciële schaal'. 30

Innovatie in Twente

terrein op Boeldershoek-West in beeld. Het beoogde terrein is eigendom van en ligt naast de inrichting van Twence. Het biedt daarmee goede mogelijkheden om koppelingen te leggen tussen het Bio-energiepark en de ondersteunende en infrastructurele voorzieningen van Twence. Met de gemeenten wordt gesproken over de gewenste bestemmingsplanwijziging. Dit blijkt nog niet zo eenvoudig, aangezien de betrokken gemeenten zich hebben verbonden aan de visie bedrijventerreinen Netwerkstad Twente, waarin de locatie Boeldershoek-West niet voor bedrijventerreinontwikkeling in aanmerking komt. De stichting vraagt de gemeenten de ontwikkeling van de ‘kraamkamerlocatie’ Bio-energiepark op Boeldershoek-West toch mogelijk te maken. Omgevingsvergunning en infrastructuur Naast een bestemmingsplanwijziging zal een omgevingsvergunning moeten worden verkregen. Een flexibele vergunning die straks geldt voor alle bedrijven op het park. De stichting heeft een kwartiermaker aangetrokken. Die houdt zich bezig met de vergunning, maar ook met het vinden van risicodragende deelnemers. Voor de exploitatie van het park is vooralsnog aanvullende overheidssteun nodig.

Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn • Een park waar nieuwe technologie zich in de praktijk kan bewijzen biedt Twente kansen zich te profileren als voorloper in bio-energie en duurzaamheid. • De proefinstallaties, het duurzaamheidcentrum en de onderzoeksfaciliteiten vormen een smeltkroes waarin innovatiesprongen mogelijk worden. • De concentratie van kennis op één plek en de samenwerking van bedrijven en kennisinstellingen bevordert regionale kennisuitwisseling, waar andere ondernemers en overheden van kunnen profiteren. • Het park richt zich op bio-energie en biomassaconversie en vormt daardoor een aanvulling op de Twentse duurzaamheidsagenda van Regio Twente.

Proefinstallaties en duurzaamheidcentrum Op het park is straks ruimte voor diverse proefinstallaties van verschillende grootte. Daarnaast zal een ‘duurzaamheidcentrum’ er zijn plek krijgen, dat voorlichting geeft over nieuwe energietechnologie en de parkgebruikers gezamenlijke faciliteiten aanbiedt. Saxion en de Universiteit Twente onderzoeken tevens de mogelijkheid om op het park een Open Innovatie- en Kenniscentrum Biomassa met onderzoeksfaciliteiten in te richten.

Op het park kunnen bedrijven aan potentiële investeerders laten zien dat hun technologie in de praktijk functioneert.

Voortgang Enthousiasme Tijdens het haalbaarheidsonderzoek naar het bio-energiepark bleek dat zowel bedrijven als overheden enthousiast zijn over het idee. Het onderzoek toont aan dat het Bio-energiepark organisatorisch en financieel haalbaar is en dat de interesse voor een dergelijke ‘inplug’-locatie groot is. Eind 2009 zijn de bevindingen voorgelegd aan het bestuur van de Stichting Bio-energiepark Twente, een consortium van Saxion, afval- en energiebedrijf Twence en de Universiteit Twente. Het bestuur heeft besloten de ontwikkeling van het park verder ter hand te nemen. Er is een businessplan opgesteld, waarmee potentiële (financiële) partners worden benaderd. Beoogde locatie nabij Twence Als locatie voor het Bio-energiepark heeft de stichting een

Indicatoren

Resultaat


75.000


104.126


-


31.705


-


-


1

Aantal innovaties

1

Aantal patenten

-

Aantal spin-offs

-


31

Project in het kort High Tech Factory bouwt op de campus van de Universiteit Twente aan een productiefaciliteit met cleanrooms, laboratoria en kantoren waar jonge bedrijven in nano- en microtechnologie hun producten in hoge volumes kunnen produceren.

Naam project : High Tech Factory - fase 1, 2 en 3 Projecttrekker: Miriam Luizink, directeur Communicatiecontactpersoon: Monique Snippers, projectmanager Looptijd: Fase 1 november 2007 - december 2010 Fase 2 en 3 januari 2010 - december 2012

Voortgang In High Tech Factory hebben 18 partners in tien projecten kennis opgedaan over de inrichting van hun productieprocessen. Het gaat onder meer om een haalbaarheidsstudie naar een volautomatische productielijn, de realisatie van een productieplatform voor lab-on-a-chip gebaseerde producten, een ontwerp voor een proefinstallatie voor de productie van functionele micro- en nanodeeltjes voor de life science-markten en een productiewaardig coatsysteem. Budget e 19.872.391 e 4.198.310 e 2.000.000 e 9.798.310 e 3.875.771

Totaal Provincie Overijssel Regio Twente Rijk Privaat

Betrokken bedrijven/instellingen: Bronkhorst high-tech, Ruurlo; Demcon, Oldenzaal; EnablingM3, Dordrecht; Encapson, Nijmegen; IMS, Almelo; LioniX, Enschede; Medimate, Enschede; Medspray, Enschede; Micronit, Enschede; Nanomi, Oldenzaal; Ostendum, Enschede; PhoeniX Software, Enschede; SmartTip, Enschede; SolMates, Enschede; TSST, Enschede; U-Needle, Enschede; UT International Ventures, Enschede

Een fabriek die ruim baan geeft aan starters in nano- en microtechnologie High Tech Factory

Doel High Tech Factory biedt een productiefaciliteit en -organisatie gericht op productie in hoge volumes voor beginnende bedrijven die met micro- en nanotechnologie werken.

Beoogde resultaten High Tech Factory, verbonden aan MESA+, het instituut voor nanotechnologie op de campus van de Universiteit Twente, is de productiefaciliteit voor bedrijven in micro- en nanotechnologie. Het aantal (productie)bedrijven in de nano- en microtechnologie neemt snel toe. Zij hebben behoefte aan specifieke faciliteiten om massa te kunnen maken voor de commerciele markt. Het is voor individuele mkb’ers vrijwel onmogelijk zelfstandig de dure geavanceerde machines te kopen om deze producten te maken. Een gedeelde productiefaciliteit geeft startende bedrijven de kans te gaan produceren voor de markt en te groeien. High Tech Factory kan die kostbare infrastructuur bieden met een hoogwaardige cleanroom, laboratoria met alle noodzakelijke voorzieningen, kantoorruimtes en een apparatuurfonds, High Tech Fund.

32

Innovatie in Twente

www.hightechfactory.com

Leasefonds investeert in apparatuur Tevens is er financiering voor apparatuur gerealiseerd voor de startende bedrijven die High Tech Factory gaan bevolken. Dit leasefonds, het High Tech Fund, kan op aanvraag van de bedrijven investeren in productie-apparatuur die de bedrijven vervolgens leasen. Bedrijven die aan het begin van hun carrière staan hebben door het bijspringen van het fonds geen enorme financieringslasten op dag 1. De labruimten van het voormalige nanolab van Mesa+ zijn in 2010 vernieuwd. Dit jaar wordt de cleanroom grondig verbouwd. In 2012 is de productiefaciliteit klaar en geheel aangepast aan de huidige hoge standaarden.

Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn • High Tech Factory geeft een impuls aan de groei van hightech spin-offs en mkb-bedrijven. Daardoor zullen meer innovatieproducten in Twente worden opgeleverd. De productiefacilitet kan tevens als broedplaats gaan fungeren, waar kennis wordt uitgewisseld en mkb’ers samen tot nieuwe innovaties komen. • In de faciliteit wordt verder gebouwd aan de internationaal al sterke positie van Twente in de nanotechnologie. De commercialisatie van onderzoeksresultaten kan zo een nog hogere vlucht krijgen. • High Tech Factory draagt bij aan de werkgelegenheid voor hoger en lager opgeleiden in de nano- en microsysteemtechnologie, de elektronica, assemblage, distributie en marketing. Ook stimuleert de faciliteit het aantrekken van kennisintensieve starters in de voedingsmiddelensector en de gezondheidszorg. High Tech Factory schept ruimte voor hoogwaardige, kennisintensieve bedrijven op het gebied van technologie.

'Het is binnenkort mogelijk een wegwerpchip te produceren die maximaal enkele euro’s kost'.

Bijkomend voordeel is dat bedrijven in de nano- en microtechnologie in elkaars nabijheid zitten en productiefaciliteiten kunnen delen. Bovendien bevindt High Tech Factory zich op een steenworp afstand van het NanoLab van MESA+, waar, naast hoogwaardig onderzoek, prototypes worden ontwikkeld en kleine serieproducties mogelijk zijn. Projecten draaien om de fabriek goed in te richten Het project wordt ontwikkeld in drie fases. In fase 1 ontwikkelen bedrijven processen gericht op het in hoog volume produceren van hun producten. Dit leert ook welke kenmerken de fabriek moet hebben, wat de bedrijven nodig hebben voor het inrichten van hun productieproces en welke apparatuur er dan dient te staan. In fase 2 en 3 wordt er gewerkt aan het opzetten van een apparatuurfonds en het daadwerkelijk bouwen van de productiefaciliteit.

'De hoge kosten van productiemachinerie vormt een van de belangrijkste bottlenecks voor commercialisatie van microsysteemproducten'.

Indicatoren

Resultaat


3.875.771


15.996.620


-


3.517.413


-


-


163

Aantal innovaties

10

Aantal patenten

-

Aantal spin-offs

-


33

Samenvatting deelprojecten High Tech Factory Fase 1

Ontwikkeling van testing, packaging & assembly capabilities Deelproject 1: Naar een productieplatform voor lab-on-a-chip Trekker: Micronit Het doel van het project ‘Naar een lab-on-a-chip-productieplatform’ is het opdoen van nieuwe kennis en vaardigheden die ingezet kunnen worden voor het realiseren van een productieplatform voor lab-on-a-chip gebaseerde producten. Lab-on-a-chip-producten maken het in de toekomst mogelijk het laboratorium naar de mens te brengen in plaats van de mens naar het laboratorium. Resultaat Begin 2010 is dit onderzoek afgerond en het chipdesign aangepast. Er wordt nog steeds gezamenlijk werk verricht om tot een verdere verbetering van chip en fabricage te komen. Het is relatief onbekend welke effecten mechanische scribingtechnieken hebben op diverse chipstructuren in glas, zoals metaalsporen en gaten. En dat blijkt een knelpunt. Sinds begin 2010 is er tevens een nieuwe samenwerking op inspectiegebied gestart. Daarbij wordt gekeken of hetzelfde apparaat de inspectie van onder meer chips en nozzles kan uitvoeren. Naar aanleiding van dit project zijn twee artikelen en een persbericht verschenen: • Nanonow 4 - Special Netherlands, 2008. • Safe (Robeco magazine) - De cleanroom revolutie, 2008. • Persbericht ‘Belangrijke subsidie voor Micronit Microfluidics’, Nederlands en Engels, April 2008.

Deelproject 2: Haalbaarheidsstudie en voorbereiding naar een automatische productielijn voor de wegwerp-lab-on-achip

Resultaat De productielijn van Medimate bestond bij aanvang van het project uit een laboratoriumopzet, waarmee op zeer

Inmiddels is dit systeem onderzocht en geoptimaliseerd. De chip bleek (met de productiekwaliteitsdetector) gecontroleerd seriematig gecoat te kunnen worden. Bovendien bleek de chip (nagenoeg) oneindig herbruikbaar, mits hij grondig wordt gereinigd met een zeer sterk zuur. Het ontwerp van deze chip en het pre-coatingmechanisme bieden waarde-

volle input om een wegwerpchip te kunnen ontwerpen die een kostprijs van maximaal enkele euro’s zal hebben. De High Tech Factory kan die op termijn gaan produceren. De technologie blijkt in staat zeer geringe hoeveelheden micro-organismen of biomarkers (zoals eiwitten) te kunnen detecteren in een grote verscheidenheid van monsters.

beperkte schaal labchips geproduceerd konden worden. De processen waarmee de labchips worden gemaakt waren beperkt beschreven. Van veel processen was ook niet duidelijk waarom deze precies werkten en wat de grenzen waren van de procesparameters waarbinnen het proces werkte. Het project heeft Medimate de gelegenheid gegeven om diepgaand te onderzoeken wat de procesparameters zijn. Er is brede kennis opgedaan over de productieprocessen én over de noodzakelijke specificaties van de labchip zelf. Met als resultaat heldere specificaties en concepten voor gecontroleerd opvoeren naar een geautomatiseerde productie van hoge volumes.

Deelproject 4: Spraynozzle assemblage

Het project heeft twee publicaties en een octrooiaanvraag opgeleverd.

Resultaat Het project heeft tot verschillende (deels ook onverwachte) effecten geleid: Redesign van een spraychip zonder glaslaag. De spraychip bestond oorspronkelijk uit een siliciumlaag en een glaslaag. De verschillen in thermische geleiding zorgden voor een onevenwichtige insmelting van de kunststofverpakking en een lange cyclustijd. De dunne siliciumchip bleek in de kunststofverpakking stevig genoeg, ook zonder glaslaag. Het ontwerp van de spraychip is aangepast en het basisprincipe van deze spraychip is gepatenteerd. Het visualiseren van en het nadenken over de detectiechipcarrier, inclusief alle vloeistofstromen, heeft geleid tot een andere aanpak van de detector zelf. Er is een concept neergezet, waarbij de voorbereiding van de chipcarrier (aanbrengen van detectievloeistoffen) en de detectie worden gescheiden in twee aparte werkstations.

Deelproject 3: Detectie van micro-organismen met Young Interferentiechip Trekker: Ostendum Doel is het opdoen van kennis waarmee in de toekomst een goedkope Young Interferentiechip kan worden ontwikkeld. Daartoe moet het siliciumdeel van de chip (met de zogenaamde sensing windows) tot een absoluut minimum worden teruggedrongen. Bovendien moet het deel dat nu Innovatie in Twente

De microkanalen van dit micro-fluïdische circuit moeten dan letterlijk haarfijn aansluiten op de sensing windows. Daarnaast moeten de chips op hun werking getest kunnen worden. In het project wordt kennis opgedaan over hoe je deze werking (om zo de kwaliteit van de chips in de toekomst te kunnen monitoren en waarborgen) semi-automatisch kan testen.

Resultaat Trekker: Medimate Doel is het ontwikkelen van kennis en kunde voor de overgang van een halfautomatische naar een volautomatische flexibele productielijn met 100 procent kwaliteitscontrole voor microsysteemproducten voor lifescience-toepassingen. Medimate heeft gebrek aan ervaring met het opschalen naar een volautomatische productielijn. Het deelproject wordt uitgevoerd door Medimate, Micronit en EnablingM3.

• A prefilled, ready-to-use, electrophoresis-based lab-on-aChip device for monitoring ions in blood and urine, in: 14th International Conference on Miniaturized Systems for Chemistry and Life Sciences, µTAS 2010, 3-7 October 2010, Groningen, the Netherlands. • A prefilled, ready-to-use electrophoresis based Lab-on-aChip device for monitoring lithium in blood, in Lab on a chip, 10 (14). pp. 1799-1806. ISSN 1473-0197. • Octrooiaanvraag: PCT/EP2009/051874.

34

uit glas bestaat en het micro-fluïdisch circuit in zich draagt vervangen worden door een goedkoop kunststofmateriaal.

Dit octrooi is nu succesvol door de PCT-fase heen en wordt doorgezet in de VS en Europa. • Medspray heeft in april 2009 een octrooi aangevraagd op de vernieuwde spraychip zonder glaslaag. Het nieuwheidonderzoek is binnen. Met het patent kan een goede beschermingsomvang worden gerealiseerd.

Deelproject 5: Procesinstallatie voor functionele micro- en nanosferen voor de life sciencesmarkt Trekker: Nanomi Doel is te komen tot een methode waarmee op grote schaal en geautomatiseerd monodisperse, functionele micro- en nanosferen en -capsules kunnen worden geproduceerd. Daarnaast wordt onderzocht of het mogelijk is de polymeeren capsuletechnologie van Encapson succesvol te combineren met de membraantechnologie van Nanomi. Resultaat Het project heeft geresulteerd in een procesinstallatieontwerp voor het vervaardigen van injecteerbare bioafbreekbare microdeeltjes voor de langdurige afgifte van medicijnen. En in een nieuwe procestechnologie voor het maken van microdeeltjes: spraychip sproeidrogen. Tot slot heeft het project een nieuwe ELIZA-microcapsule voor diagnostische toepassingen opgeleverd.

Trekker: Medspray Medspray heeft in dit project twee onderzoeken uitgevoerd: 1. Onderzoek naar industriële assemblage van spraynozzles met behulp van demonstratiemachines die door IMS te Almelo worden ontwikkeld. 2. Onderzoek naar de haalbaarheid van het toepassen van Medsprays gepatenteerde assemblagemethode voor het packagen van andere micronanochips dan de eigen spraynozzles, samen met de bedrijven Micronit, Nanomi en Ostendum.

Dit leidde tot twee octrooiaanvragen: • Medspray heeft medio 2007 octrooi aangevraagd op het insmelten van de nozzlechip in een kunststofonderdeel. Voortgangsrapportage 2010-2011

35

Deelproject 6: Procesontwikkeling spraycoating voor MST-applicaties Trekker: MESA+ Het doel van dit project is te komen tot een generiek beschikbare spraycoating-technologie met bijbehorende procedures en software tools die onderzoek aan en ontwikkeling van devices met geavanceerde 3D-functionaliteit in de microsysteemtechnologie mogelijk maakt. Het innovatieve aspect hierin is de koppeling van de processen aan softwaresimulatietools, waarmee de gebruikelijke ‘trial-and-error’-methodiek vervangen wordt door rationeel ontwerpen. Omdat structuren met geavanceerde 3D-functionaliteit belangrijk zijn voor een groot deel van de MST-toepassingen - in het bijzonder bij MESA+-gebruikers (inclusief spin-offs) - draagt het project op indirecte wijze bij aan de economische ontwikkeling van de spin-offs. Zonder deze technologie zal MESA+ op termijn moeilijk kunnen concurreren met faciliteiten elders. Resultaat Het experiment is goed en statistisch relevant uitgevoerd en de procesdatabasesoftware is geoptimaliseerd. De projectpartners MESA+, Lionix en PhoeniX hebben de juiste parameters voor het Design Of Experiments bepaald. De procesdatabase is toegankelijk voor alle leden van de projectgroep en is gebruikt om alle experimenten te administreren. Dit maakt het eenvoudig om de parameterextractie uit te voeren en daarmee de effecten van processettingwijzigingen op de resultaten te bepalen en om te zetten in een model. Uit de resultaten is naar voren gekomen welke factoren invloed hebben (primair, dan wel gezamenlijk) op de gedefinieerde resultaten. Contacten met Philips MiPlaza en VTT Finland over een identieke AltaSpray-coater hebben ertoe geleid dat beide instituten processen hebben laten uitvoeren in de MESA+cleanroom. Beide instellingen hebben een identiek apparaat aangeschaft. Suss Microtec heeft als leverancier van spraycoaters en als deelnemer in dit project een uitgebreide presentatie gegeven over spraycoaten aan alle potentiële gebruikers.

Deelproject 7: Studie naar de ontwikkeling van een universele probetester Trekker: SmartTip Doel: studie doen naar de mogelijkheden een universele probetester (UPT) te ontwikkelen. Deze tester vormt een belangrijk onderdeel van de voor de productie van SmartTip-probes benodigde productie-infrastructuur. Zo’n tester is productspecifiek en niet commercieel verkrijgbaar. Resultaat Binnen dit project hebben SmartTip en de onderzoeksgroep TST van de Universiteit Twente (UT) zeer nauw samengewerkt. Tevens is een UT-technicus een groot deel van de 36

Innovatie in Twente

projecttijd aanwezig geweest bij SmartTip voor maximale interactie. Er is een demo/prototype UTP gerealiseerd, die deels over de functionaliteit beschikt die SmartTip nodig heeft om in het bedrijf grote aantallen probes te kunnen testen. De demo is nog niet volledig universeel. Er is voor gekozen om een tester voor CIPT-probes te bouwen. De ontwikkeling van de UPT heeft veel kennis opgeleverd over de meetprincipes waarvoor de probes gebruikt worden. SmartTip heeft zich verdiept in de mogelijkheden tot commerciële uitbating van de opgedane kennis in de vorm van CIPT-meetapparatuur. Dit is gelukt en er wordt nu gewerkt aan de productie van commerciële CIPT-meetapparatuur. Hoewel het werk aan geïntegreerde x/y stage- en probedesigns nog niet is afgerond heeft het al veel algemene proceskennis opgeleverd die zinvol kan zijn bij de ontwikkeling van nieuwe probedesigns en -concepten. Zo zullen de processen voor het creëren van scherpe probes en het horizontale design verder worden bestudeerd en mogelijk geïntegreerd in nieuwe innovatieve probeproducten.

Deelproject 8: Medisol - Solutions for medical coatings Trekker: SolMateS Doel is het vertalen van (wetenschappelijke) kennis in een productiewaardig coatsysteem. Zowel SolMateS als TSST, beide spin-off van de IMS groep, hebben ruime ervaring op het gebied van coatings, in het bijzonder coatings gemaakt door PLD. Opzet is de eerste producten binnen een half jaar te coaten en het resultaat te analyseren. Er zullen demonstrators naar belangrijke spelers op de medische markt worden verstuurd om de nieuwe mogelijkheden op het gebied van coaten zichtbaar te maken. Daarna zullen er dedicated demonstrators voor eindgebruikers worden gemaakt. Resultaat Zowel projectpartner TSST als SolMateS zijn gehuisvest op de campus van de Universiteit Twente. Daardoor is de kennisoverdracht vanuit het MESA+ Instituut voor Nanotechnologie, onderzoeksgroep IMS, optimaal geweest. TSST en Solmates hebben samen een PLD-systeem ontwikkeld op basis van een eigen ontwerp. TSST heeft zich onder andere gericht op het vacuümsysteem, targetselectiesysteem, de procesgastoevoer en computeraansturing. SolMateS heeft zich onder meer gebogen over een laserbundelsysteem en verwarmingselement. Deze aanpak is succesvol gebleken en het depositiesysteem is in gebruik genomen. Naast biocompatibele coatings (goud en hydroxyapatite) zijn ook coatings gedeponeerd voor de realisatie van piëzo-sensoren voor toepassing in onder andere mammografie, in samenwerking met het biomedisch technologisch instituut MIRA van de UT. Marktintroducties zullen met mogelijke afnemers worden gerealiseerd.

Deelproject 9: Onderzoek naar fabricage micro-coriolis flow sensor

Deelproject 10: Fiber-chip coupling assemblage

Trekker: Demcon Bronkhorst, marktleider in massa flowmeters en flowcontrollers, ziet een toenemende vraag naar hoge resolutie massa flowmeters. Doel van het project is een studie naar de mogelijkheden van fabricage en commercialisatie van een op MEMS-gebaseerde micro-coriolissensor in de productielijn binnen de MESA+/MTF-faciliteiten. Het niet of alleen tegen hoge kosten kunnen integreren van een sensorsysteem vormt hierbij het grootste risico. Om dit risico tot een minimum te beperken zullen twee meetprincipes parallel onderzocht worden: optisch en capacitief. Bij succes van het project hebben Bronkhorst en Demcon voldoende achtergrondkennis en -expertise opgebouwd om te komen tot de daadwerkelijke ontwikkeling, productie en commercialisatie van een op MEMS-gebaseerde micro-coriolissensor.

Trekker: IMS Doel is tot een prototype-opstelling te komen, waarmee de haalbaarheid van een (daarna te ontwikkelen) massavolume assemblagelijn voor ‘fiber-chip coupling’ onderzocht wordt. Het project zal zich toespitsen op de specifieke eisen die toepassing van TriPleX stelt en de producten die daarmee gerealiseerd worden. TriPleX is een zeer breed toepasbare planaire golfgeleidertechnologie, ontwikkeld en gepatenteerd door LioniX. Het doel is deze technologie toe te passen in markten met massavolumes, zoals breedbandinternet. Een belangrijke schakel is het assemblageproces dat bij ‘optische chips’ zeer kritisch is, zowel wat betreft performance/toleranties als de koste. Voor zover bekend zijn er nog geen (volledig) geautomatiseerde assemblagemachines voor dergelijke producten.

Resultaat Het onderzoek heeft, naast een werkend demonstratiesysteem, geresulteerd in verschillende patenten en publicaties. Half november 2008 is een patentaanvraag over optische sensing ingediend. Hierop is in september 2009 nog een aantal aanvullingen gedaan. Deze aanvraag is anno september 2011 nog in onderzoek. Eerder (eind 2007) was al een patentaanvraag voor onder andere capacitieve sensing ingediend, onder de vlag van MicroNed. Die is inmiddels verleend.

Resultaat De samenwerking tussen de projectpartners IMS en LioniX aan de ene kant en Xio Photonics (de eindgebruiker) is uitstekend verlopen. Als zich een nieuwe applicatie zou voordoen dan hebben de uitkomsten van dit project voldoende richtlijnen en ontwerpprincipes opgeleverd. Producten kunnen dan zodanig worden ontworpen dat de montage en uitlijning van de fibers optimaal en snel kan met apparatuur die dit automatisch kan doen.

Er zijn twee internationale presentatiemomenten geweest en is een overzichtsartikel gepubliceerd: • De ontwikkelingen op het gebied van buisontwerp plus capacitieve sensing door de TST onderzoeksgroep van de Universiteit Twente (UT-TST) - presentatie begin februari 2009 op de conferentie MEMS2009. • De stand van het onderzoek van de optische sensing - presentatie in juni op Euspen 2009. • In september 2010 is een overzichtsartikel gepubliceerd in de Journal of Micromechanics and Microengineering.

Daarnaast is de volgende output gerealiseerd: van fibers aan de chip • ontwerprichtlijnen ont om de montage mon automatisch aut te laten doen doe met inachtneming van de montagesnelheid en de uitlijnkwaliteit; • een tool en een werkmethode om de fibers onder de juiste jui hoek te kunnen nen polijsten; ijsten • een lijmsoort die enerzijds rzi relatief rel snel uithardt dt om het assemblageproces snel ass sne te kunnen kun uitvoeren en anderzijds and compatibel com is met de fabricage age van de optische golfgeleiders; der demonstre• een testopstelling om de uitlijnprocedure te dem ren en te optimaliseren; • verbreding van de wederzijdse wed ijdse kennis om in de toekomst bij een applicatie adequaat adequa te kunnen reageren en een goede goe en snelle oplossing oss te kunnen leveren die productiegereed tie is.


37

Project in het kort Het Innovatief Materialen Platform Twente verzamelt kennis over innovatieve materialen, vertaalt die in praktische toepassingen en maakt die toegankelijk voor mkb-bedrijven.

Naam project : Innovatief Materialen Platform Twente (IMPT) Projecttrekker: Mieke Allersma

Voortgang Na het afvallen van Materia, dat vertrok uit Enter, is het project ondergebracht bij het Saxion Kenniscentrum Design en Technologie, lectoraat Industrial Design. De denktank van het platform bestaat uit materiaaldeskundigen uit heel Nederland.

Budget e 1.828.961 e 614.480 e 296.000 e 918.480

Looptijd: Maart 2010 - maart 2013


Betrokken bedrijven/instellingen: Het Kenniscentrum Design en Technologie van Saxion Hogescholen, het Industrial Design Centre, BiomimicryNL, en het regionale bedrijfsleven.

Innovatieve materialen sneller naar het mkb brengen Innovatief Materialen Platform Twente (IMPT)

Er wordt gewerkt volgens een drietrapsraket: 1. Ontsluiten van nieuwe materiaalgerelateerde kennis en technologie - scouting & screening. 2. Inzet van nieuwe materiaalconcepten in producten en toepassingen - transformatie. 3. Actief beschikbaar stellen van deze kennis en concepten aan het regionale mkb - disseminatie. Het platform heeft een materialenlijst met circa 75 innovatieve materialen gepubliceerd. Daarvan zijn er 25 geselecteerd (gescout en gescreend) die van belang kunnen zijn voor een brede groep bedrijven. Enkele voorbeelden: doorzichtig beton, polystyreen hardschuim, glasvezelbeton, aardappelzetmeelpolymeren, 100% UV-werend glas en polymere piëzo-composieten. De bekende functionaliteiten en eigenschappen van deze 25 materialen worden vastgelegd in een database. Wat kan het materiaal? Welke eigenschappen heeft het? Hoe gedraagt het zich in verschillende omstandigheden? Ook wordt van elk materiaal een product- of factsheet gemaakt met daarop de specifieke eigenschappen.

www.saxion.nl/impt Polymelkzuren zijn biologisch afbreekbare kunststoffen. Ze zijn lichaamsvriendelijk en lossen op in het lichaam: geschikt voor hechtdraad.

Doel

Beoogde resultaten

Het verzamelen van praktische kennis over nieuwe innovatieve materialen, die kennis actief verspreiden in de regio en ten goede laten komen aan regionale mkb-bedrijven, zodat innovaties ontstaan. Materiaalinnovaties blijven vaak op de plank liggen bij kennisinstellingen. Praktische toepassingen waarmee ondernemers uit de voeten kunnen ontbreken. Het IMPT wil de voor mkb’ers verborgen materiaalkennis actief verspreiden onder regionale bedrijven door het identificeren van echt interessante innovaties en het beschrijven van eigenschappen van materialen. Voorbeelden zijn constructielijmen, piëzomaterialen, biopolymeren, inkjettechnologie, slimme materialen en functionele materialen. Het IMPT biedt bedrijven tevens ondersteuning bij het ontwikkelen van nieuwe producten met die nieuwe materialen.

Eindresultaat na drie jaar: • identificatie van vijf à tien materialen met een breed innovatiepotentieel; • tien tot twintig materiaal-marktcombinaties, voorzien van onderzoeksresultaten; • vijf tot tien ontwerpcases waarin bedrijven praktisch onderzoek doen samen met ontwerpbureaus en Saxion; • verschillende publicaties, artikelen, boekjes, productsheets en ondersteunende video als dit verduidelijkend is; • een website die inzicht geeft in genoemde thema’s, businesscases en publicaties; • een netwerk van minimaal 75 actief betrokken mkb’ers. George’s Wood is een kunststofcomposiet dat energie absorbeert en naderende projectielen kan opvangen: geschikt voor politieschilden en kogelwerende vesten.

'Materialen vormen de bouwstenen van producten en staan daarmee aan de basis van veel innovatietrajecten'.

38

Innovatie in Twente

Als volgende stap worden enkele materialen van direct praktisch toepasbare voorbeelden voorzien om voor te leggen aan mkb-bedrijven. Het platform gaat minimaal twee cases uitwerken van materiaal-marktcombinaties, waarin samen met mkb-bedrijven deskresearch en toepassingsonderzoek wordt uitgevoerd. Op de lange termijn wil het IMPT twintig materiaal-marktcombinaties onderzoeken. Het IMPT gaat de resultaten van het onderzoek presenteren aan regionale mkb-bedrijven en inzetten voor discussie met die bedrijven. De organisatie werkt actief aan een groot netwerk in de regio.

Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn • Het beschikbaar stellen van nieuwe materiaalconcepten aan het Twentse mkb kan leiden tot nieuwe productontwikkeling, waarmee mkb-bedrijven hun concurrentiepositie verbeteren. • In het platform is veel kennis over de praktische toepassing van nieuwe materialen samengebald. Het platform kan samen met bedrijven een cluster gaan vormen, dat kennisuitwisseling vergemakkelijkt en drempels voor nieuwe innovaties beslecht. • Innovatieve materialen scoren veelal hoger op duurzaamheid dan traditionele materialen. Gebruik van deze materialen levert duurzame en vaak beter recyclebare producten op. Het platform kijkt nadrukkelijk naar duurzaamheid, omdat daar de meeste marktkansen liggen. • De nieuwe materialen zullen onder meer hun weg vinden in producten voor de zorgen bouwsector. Ze kunnen bijdragen aan een betere klimaatbeheersing in huizen en patiëntvriendelijkere zorgproducten.

Biomimicry vormt een van de inspiratiebronnen van het platform. De natuur kan ons nog veel leren over materialen: over de vezels die spinnen maken, de energie-efficiëntie van termietenheuvels en de kleefstof van gekko’s.

'Bedrijven kunnen hun producten vernieuwen en verbeteren met nieuwe duurzame materialen'.

Indicatoren

Resultaat


918.480


910.480


-


348.567


-


-


18

Aantal innovaties

1

Aantal patenten

-

Aantal spin-offs

-


39

Project in het kort VentureLab Twente is een business supportprogramma voor hightechgroeibedrijven. Het biedt ondernemers een jaarprogramma met trainingen in ondernemersvaardigheden aan.

Voortgang VentureLab heeft in de eerste 18 maanden van het programma ruim 120 deelnemers opgeleid. Ongeveer 80 mensen van deze groep participeerden vanuit de wens hun bedrijf flink te laten groeien. Daarnaast werden er als gevolg van het programma 34 nieuwe bedrijven geregistreerd bij de Kamer van Koophandel. In 2011 en 2012 verwacht VLT 100 deelnemers te begeleiden bij de start of groei van hun bedrijf.

Naam project : VentureLab Twente Projecttrekker: Rob van Lambalgen Communicatiecontactpersoon: Annemarie Ridder Looptijd: 2009 - 2010, met vervolgsubsidie voor de jaren 2011 en 2012 Betrokken bedrijven/instellingen: UT-Nikos, Saxion-SKIO, 193 deelnemende bedrijven (oktober 2011), 35 coaches (vaak [ex-]ondernemers), 75 business panelleden, 35 docenten/trainers van UT of bedrijfsleven, netwerken van financiers en vele samenwerkingsverbanden

Budget Project is aangevraagd voor 5 jaar, maar door IPT in 2 delen geknipt. e 6.363.780 Totaal e 360.000 Provincie Overijssel e 1.466.667 Regio Twente e 1.766.667 Europa e 1.166.667 Rijk e 1.603.779 Privaat

Hightechondernemers trainen in het maken van een groeispurt VentureLab Twente

www.venturelab.nl

Doel

Beoogde resultaten

VentureLab Twente (VLT) bevordert de groei van hightechbedrijven en draagt zo bij aan duurzame economische structuurversterking en werkgelegenheidsgroei in OostNederland. VLT is opgericht nadat uit onderzoek bleek dat de meeste spin-offbedrijven van de Universiteit Twente nauwelijks doorgroeien. Hoewel de bedrijven het goed doen, blijven ze relatief klein.

VLT wil in 5 jaar 360 deelnemers ondersteunen. Dit moet leiden tot 200 nieuwe bedrijven, waarvan 30 de potentie hebben uit te groeien tot bedrijven met meer dan 100 medewerkers. Vijf jaar na afloop van het project moeten 2.850 nieuwe hightechbanen en ruim 6.000 indirecte banen zijn ontstaan. In de eerste projectperiode van twee jaar stond Overijssel en dan vooral Twente centraal. In 2011 en 2012 ondersteunt de organisatie ook bedrijven in Gelderland. Begin 2013 dient de organisatie op eigen benen te staan.

Internationale focus VLT ondersteunt starters bij hun bedrijfsontwikkeling en gevestigde bedrijven bij groeiversnelling. Deelnemers krijgen een jaar lang voor 3.000 euro een business development-programma aangeboden, uitgevoerd door de Universiteit Twente (NIKOS) en Saxion (SKIO). Het programma bestaat uit intensieve trainingen op het gebied van ondernemerschap, een persoonlijke business coach en toegang tot relevante netwerken, zoals financiers en onderzoekers. Verder staat een gratis werkplek ter beschikking in het bedrijfsverzamelgebouw The Corridor. Het programma richt zich op hightech ondernemers en business developers met groeiambitie en een internationale focus.

40

Innovatie in Twente

'Hightechbedrijven met betere ondernemersvaardigheden kunnen gemakkelijker een flinke groeispurt maken'.

Enkele concrete voorbeelden van successen van VLT: • De oprichting van de Stichting Rapid Manufacturing Center (RMC) in Twente. • Er zijn verschillende bedrijven in de bouw opgericht die innovatieve producten voor isolatie, beveiliging, logistiek en constructie leveren. • VLT heeft 7 ‘soft landers’ aangetrokken: een bedrijf uit India dat een productiefaciliteit wil opzetten voor anti-oxidanten; een bedrijf uit Rusland dat hier activiteiten start op het gebied van social media; een bedrijf uit China dat handelsactiviteiten wil opzetten. • VLT heeft de ‘Soft Landingsstatus’ ontvangen van de National Business Incubation Association. Deze prestigieuze status positioneert de regio Twente als één van de beste plaatsen voor buitenlandse vestigingen. VLT is daarmee de tweede locatie in Europa (na Montpellier in Frankrijk) en de enige in Nederland. Inmiddels is verlenging van de soft landing status aangevraagd voor een nieuwe periode van twee jaar. • 35 bedrijven maken gebruik van de TOP-regeling als startfinanciering. Ongeveer 25 andere bedrijven hebben mede dankzij VLT andere financieringen opgehaald: subsidies, bancaire leningen en/of geld van business angels. Dit verhoogt het geïnvesteerd kapitaal in de regio. • VLT kreeg de ondersteuningsprijs voor ondernemerschap van VNO-NCW voor het concept (ruim 23.000 euro). Vier VLT-deelnemers hebben van dit geld een bijdrage in de reiskosten ontvangen voor zakenreizen naar de VS en Canada.

Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn • VLT steunt met het business support-programma de groei van hightechbedrijven. Dit verbetert hun concurrentiepositie en versterkt de regionale werkgelegenheid. Daarbij zal ook lager geschoold werk ontstaan. • In het programma worden deelnemers gecoacht en getraind. De multidisciplinaire teamsamenstelling kan leiden tot extra groeiversnelling, nieuwe innovaties en bedrijvigheid. • Het programma is opgezet volgens een door NIKOS, het expertcentrum voor hightech ondernemerschap van de Universiteit Twente, ontwikkeld procesmodel, dat alle facetten van ondernemerschap omvat. Het model staat garant voor ambitie en teamwerk. • VLT neemt ‘duurzame bedrijvigheid’ met voorrang mee in de jaartrainingen.

'VentureLab heeft verschillende bedrijven uit het buitenland naar de regio getrokken'.

Indicatoren

Resultaat


1.603.779


4.760.001


240


1.242.023


-


1


195

Aantal innovaties

1

Aantal patenten

-

Aantal spin-offs

-


41

Project in het kort Het open innovatiecentrum TPRC doet onderzoek naar thermoplastische composieten, kunststoffen die vele malen lichter zijn dan bestaande materialen. Het onderzoek kan leiden tot het versneld toepassen van composieten in bijvoorbeeld vliegtuigen, auto’s en windmolens.

Naam project : ThermoPlastic composites Research Center (TPRC) Projecttrekker: Harald Heerink, TPRC Remko Akkerman, Universiteit Twente Communicatiecontactpersoon: Pia Snijder Looptijd: Eind 2009-2014 Betrokken bedrijven/instellingen: Boeing, Stork-Fokker, TenCate, Universiteit van Twente

Voortgang

Budget e 8.177.000 e 600.000 e 1.025.000 e 1.009.273 e 1.442.727 e 4.100.000

Totaal Provincie Overijssel Regio Twente Rijk Europa Privaat

TPRC werkt aan doorbraak van thermoplastische composieten in de industrie ThermoPlastic composites Research Center (TPRC)

www.tprc.nl

Doel

Beoogde resultaten

Gezamenlijk onderzoek doen naar de technologie van thermoplastische composieten. Dit onderzoek onderbrengen in een open innovatiecentrum, het ThermoPlastic composites Research Center.

Het TPRC is de wetenschappelijke onafhankelijke leidende technologische autoriteit op dit gebied. TPRC staat open voor en vertegenwoordigt zoveel mogelijk waardeketens, zoals windenergie, olie- en gaswinning, luchtvaart, de autowereld, de medische keten, de machine-industrie, infrastructuur, scheepvaart en sport. Het centrum gaat een katalyserende rol voor innovaties spelen en versnelt wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen voor nieuwe toepassingen van thermoplastische composieten.

Thermoplastische composieten zijn met vezel versterkte kunststoffen die wel vier tot zes keer lichter zijn dan bestaande materialen. Bovendien hebben thermoplasten een korte productietijd, roesten niet en zijn recyclebaar. Ze zijn toepasbaar in vliegtuigen, auto’s, wieken van windmolens, constructiematerialen en nog veel meer. Het materiaal van de toekomst? Steeds meer vraag naar lichte materialen Vanuit markten als de lucht- en ruimtevaart, jachtbouw en windenergie is er een toenemende vraag naar lichte en hoogwaardige constructiematerialen. De industrie is voortdurend op zoek naar innovaties die de ontwikkeling van thermoplastische composieten versnellen en een snelle productie mogelijk maken. Het onderzoek van het TPRC richt zich op het ontwikkelen van die thermoplastische producten. Het verspreiden van de binnen het centrum ontwikkelde kennis en expertise speelt een grote rol.

42

Innovatie in Twente

Het TPRC is afgetrapt met het ontwerpen van een roadmap en het vastleggen van een onderzoeksagenda: de TPRC Technology Roadmap. Daarnaast is er gewerkt aan het in kaart brengen van de belangrijkste waardeketens voor thermoplastische composieten: de toekomstige TPRC-community. Het technologische plan werkt volgens een typische bottom-up benadering. Het centrum start met onderzoek naar de materialen en verbindingstechnieken. De hieruit verkregen inzichten worden gebruikt om verder te bouwen aan componenten van steeds grotere complexiteit. Die ondergeschikte structuren moeten uiteindelijk transformeren in kritische primaire gewichtdragende composieten. Een brede vertegenwoordiging Het open innovatiecentrum heeft zich in september gevestigd op het Kennispark Twente, vlak naast de universiteit Twente. Er is een nieuwe directeur benoemd die de ontwikkeling en uitbreiding van het innovatiecentrum ter hand neemt. Ook is er een aantal medewerkers aangetrokken. Bij de universiteit lopen er inmiddels verschillende onderzoeken naar thermoplastische composieten. Een van de uitdagingen voor het TPRC is het vinden van voldoende excellente onderzoekers in het vakgebied. Het centrum wil tien onderzoekers (Aio's) aantrekken en werft daarvoor nu wereldwijd. Ondanks deze grootschalige wervingsacties blijft het lastig mensen te vinden met voldoende expertise op het vakgebied van thermoplastische composieten.

Het TPRC werkt tevens aan een bredere vertegenwoordiging en positionering. Er zijn met een aantal leidende industrieën in Europa intensieve contacten over toetreding en enkele partijen treden al toe (of zijn al toegetreden) in 2011. Daarnaast heeft het open innovatiecentrum zijn oog gericht op de participatie van regionale hightechbedrijven. De verwachting is dat zich in 2012 steeds meer partijen zullen aansluiten bij het TPRC. Het groeiperspectief is goed te noemen.

Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn • Het TPRC zal de innovatie en de ontwikkeling van thermoplastische composieten flink versnellen voor verschillende markten. De resultaten van het onderzoek kunnen worden overgezet naar de industriële partners, die composieten in de producten verwerken. • De in het open innovatiecentrum samenwerkende leidende industrieën als Boeing, Stork-Fokker en TenCate trekken andere grote Nederlandse en internationale partners aan. Het TPRC kan het aldus brengen tot een internationale autoriteit op het gebied van composieten. Dit versterkt niet alleen het imago van de regio Twente, maar levert op termijn ook regionale werkgelegenheid op. • Thermoplastische composieten zijn duurzaam en leveren milieuvoordelen op. Composieten toegepast in vliegtuigen maken die lichter, waardoor ze minder kerosine gebruiken. Datzelfde kan gelden voor auto’s.

De organisatie concentreert zich nu allereerst op het neerzetten van de faciliteit. In een later stadium worden ook interessante proposities voor regionale mkb-bedrijven uitgewerkt.

'Excellente onderzoekers vinden met expertise op het gebied van thermoplastische composieten is een hele uitdaging'.

Indicatoren

Resultaat


4.100.000


4.077.000


-


1.751.328


-


1


155

Aantal innovaties

1

Aantal patenten

-

Aantal spin-offs

-


43

Project in het kort Stil veilig wegverkeer werkt aan stille en veilige banden en wegdekken. De interactie tussen band en wegdek staat daarbij centraal. In die unieke aanpak worden band en asfalt samen stil en veilig gemaakt.

Naam project : Stil Veilig Wegverkeer Projecttrekker: Hans van Benthem Looptijd: September 2010 - november 2015

Betrokken bedrijven/instellingen: Apollo Vredestein, Universiteit Twente (Tire-Road Consortium), Reef Infra, Iris Vision Measurement & Inspection, provincie Gelderland, Elastomer Research Testing.

Voortgang

Budget e 3.933.291 e 300.000 e 600.000 e 600.000 e 586.088 e 1.847.203

Totaal Europa Regio Twente Provincie Overijssel Overig Privaat

Het consortium is gestart met het uitwerken van de onderzoeksvragen en het opzetten van de projectstructuur.


Inmiddels zijn er verschillende onderzoekers (Aio’s) aangesteld, wordt er meetapparatuur ontwikkeld en zijn er eerste asfaltmetingen verricht. Het project is operationeel, ondanks dat het lastig was goede onderzoekers te vinden (twee Aio’s starten in najaar 2011).

• Het project levert een unieke samenwerking op tussen bandenontwikkelaar Apollo Vredestein, een asfalteerder REEF infra, Iris Vision Measurement & Inspection en de Universiteit Twente. Het onderzoek naar de wederzijdse beïnvloeding van band en wegdek is uniek. Daardoor wordt een bijzondere kennispositie opgebouwd op het terrein van band-wegdekinteractie, die een internationale uitstraling zal hebben. • Apollo Vredestein kan zich positioneren als kenniscentrum. Dat verkleint het risico dat de activiteiten van het voormalige Vredestein, tegenwoordig als Apollo Vredestein onderdeel van het Indiase bedrijf Apollo, zich zullen verplaatsen naar India. Apollo Vredestein kan met dit project zijn concurrentiepositie verbeteren en zijn marktaandeel vergroten. Met behoud en wellicht groei van werkgelegenheid als resultaat. • Stillere banden en wegdekken dragen bij aan de leefbaarheid en verhogen de veiligheid.

Stil Veilig Wegverkeer is ondergebracht in het Tire-Road Consortium, dat bestaat uit vijf onderzoeksgroepen van de Universiteit Twente. Het consortium werkt nauw samen met de bandenindustrie en wegenbouwers in Oost-Nederland.

Stil Veilig Wegverkeer maakt band en wegdek samen stil en veilig Stil Veilig Wegverkeer

www.tire-roadconsorium.nl

Doel

Beoogde resultaten

Stillere en veiligere wegen en banden ontwikkelen, dat is het doel van Stil Veilig Wegverkeer. Het project kiest daarbij voor een unieke aanpak: de interactie tussen band en wegdek, waarbij geluid en grip centraal staan. De hoeveelheid geluid en de slijtage van band en wegdek hangen in hoge mate af van de band-wegdekinteractie die optreedt in het contactvlak. Stil Veilig Wegverkeer pakt de samenhang tussen beide op en ontwikkelt een prototype van een ‘stille en veilige band-wegdekcombinatie’. Band en weg worden samen stil en veilig gemaakt. De integrale ontwikkeling van een prototype ‘stille en veilige band-wegdekcombinatie’ is uniek en nog niet eerder uitgevoerd.

Het consortium ontwikkelt fundamentele inzichten in bandwegdekinteractie (kennisontwikkeling) en ontwikkelt innovatieve, stille en veilige banden en wegen. Stil Veilig Wegverkeer verricht onder meer de volgende activiteiten: • ontwikkeling, ontwerp en bouw van een nieuw meetinstrument voor 3D-scanning van asfalt op mm-schaal bij hoge snelheid; • ontwikkeling, ontwerp en bouw en een 2D-temperatuursensor, die het temperatuurverloop van wegdek en band bij hoge snelheid simultaan meet; • berekening van veilige band-wegdekcombinaties en berekening van stille band-wegdekcombinaties; • een geïntegreerde band-wegdekmeettrailer en simulatietools voor band en band-wegdekinteractie; • prototypes van band, wegdek en band-wegdekcombinaties.

'Stil Veilig Wegverkeer ontwikkelt een uniek prototype van een ‘stille en veilige band-wegdekcombinatie’.

44

Innovatie in Twente

'Stillere en veiligere banden en wegdekken dragen bij aan de leefbaarheid en verhogen de veiligheid'.

Indicatoren

Resultaat


1.847.203


2.086.088


-


708.000


1


1


47

Aantal innovaties

1

Aantal patenten

-

Aantal spin-offs

-


45

Project in het kort Het open innovatiecentrum Texperium geeft een impuls aan textielrecycling. Oud textiel, dat nu in 90 procent van de gevallen op de stort of in de afvaloven eindigt, wordt met nieuwe technologie omgezet in vezelmateriaal dat geschikt is voor toepassing in hoogwaardige producten.

Naam project : Open Innovatiecentrum Texperium Projecttrekker: Peter Bos Communicatiecontactpersoon: Janine Karelse Looptijd: 2011 en 2012

Voortgang Texperium heeft een vliegende start gemaakt, mede dankzij een eerste project met KLM. Ongeveer 90.000 kilogram aan oude KLM-uniformen werd gerecycled en doet nu dienst in badslippers, kofferriemen en laptoptassen. De recycling bespaarde 4.700 ton aan CO2.

Budget e 2.386.500 e 502.875 e 502.875 e 1.380.750


Betrokken bedrijven/instellingen: Frankenhuis, Alcon Advies (initiatiefnemers), Saxion, Klieverik Tapijtindustrie, Modint, Van Gansewinkel, Sodexo, KLM, DuraVermeer, Laroche, Twence en Verosol. Relaties met Fachhochschule Reutlingen, Dirksen, BKN, VTS politie Nederland, ABN AMRO, Carlo Lamperti, OAD, Arjowiggins, TNT, ING, Auping, de RAI, Staatsbosbeheer, Universiteit Twente en verschillende buitenlandse kennis- en onderzoeksinstellingen.

www.texperium.eu

Doel

Beoogde resultaten

Het open innovatiecentrum Texperium streeft naar duurzaam hergebruik van textiel. Afgedankt en overtollig textiel wordt momenteel slecht benut. Ongeveer 90 procent wordt na gebruik verbrand of verdwijnt bij het vuilnis. De traditionele reclycling beperkt zich tot industrieel textiel en is veelal laagwaardig: vezels belanden in isolatiemateriaal, als drukverdelers in matrassen en zitmeubels en in deurpanelen.

Texperium wil hoogwaardig hergebruik realiseren door: • het stimuleren en faciliteren van research & development voor hergebruik van textiele grondstoffen in een pre-commercieel stadium; • een platform te zijn voor duurzame toepassingen met herwonnen (textiele) grondstoffen; • het initiëren van technologie- en productontwikkeling; • het uitvoeren van haalbaarheidsstudies, proefprojecten en langere onderzoekstrajecten naar het verder verbeteren van mogelijkheden van hergebruik; • het testen en invoeren van nieuwe technologieën als Rapid Testing en Fast Prototyping; • verworven kennis uit te dragen en te verbreden via symposia, lezingen en publicaties. De verwachting is dat tot 2015 jaarlijks drie tot vier grote projecten worden uitgevoerd binnen het open innovatiecentrum.

Texperium wil recycling stimuleren en richt zich daarbij vooral op hoogwaardig hergebruik van textielafval van zowel de industrie als consumenten. Geen reclycling, maar upcycling. Door upcycling kunnen meer herwonnen textielvezels gebruikt worden als grondstof. Vezels krijgen een langere levensduur en er kunnen duurzame reclyclingen upcyclingsystemen ontstaan.

'Texperium verwerkte oude KLM-uniformen tot badslippers, kofferriemen en laptoptassen. Oude plisséjaloezieën krijgen een tweede leven als rolgordijn'.

46

Innovatie in Twente

'Komend jaar zullen veel nieuwe bedrijven aansluiting zoeken bij Texperium'. Met veel andere partijen zijn oriënterende gesprekken gaande. De verwachting is dat komend jaar veel nieuwe bedrijven aansluiting zullen zoeken en vinden bij Texperium. Texperium zal op termijn zelfstandig gaan draaien.

Afgedankt textiel krijgt een hoogwaardig tweede leven Open Innovatiecentrum Texperium

Er draaien momenteel verschillende projecten bij Texperium. Zo wordt met Desso en KLM gewerkt aan de recycling van vliegtuigtapijt en met Verosol aan een nieuwe toekomst voor snijafval dat overblijft bij de productie van zonwering.

Ketenbenadering staat voorop Het open innovatiecentrum bouwt aan onderzoeksfaciliteiten om bedrijven en instellingen te ondersteunen bij het werken aan innovaties. De experimenteerfaciliteiten kunnen de kloof tussen onderzoek en toepassing dichten, omdat productie op semi-industriële schaal mogelijk wordt. Een ketengerichte benadering staat voorop. Bij alle projecten worden allereerst ketens van bedrijven gevormd: ontdoeners, ontwikkelaars en producenten werken samen in vraaggerichte consortia. Hoogwaardige recycling van textiel is complex en vraagt veel expertise. Vrijwel geen enkel bedrijf heeft alle expertise zelf in huis. Daarom staat samenwerking in een ketenbenadering voorop, met Texperium als bindende factor. Zo wordt tevens de al aanwezige kennis bij deelnemers maximaal gebruikt. Beter sorteren Texperium is opgezet om ontdoeners van textiel te verbinden met potentiële gebruikers van herwonnen vezels. Herwonnen vezels zijn vaak van dusdanig goede kwaliteit dat er heel mooie producten van kunnen worden gemaakt. Toch gebeurt dat veelal niet, omdat de vezels een mengelmoes vormen. Daarom werkt Texperium aan een methode

Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn • Texperium bevordert kennisuitwisseling tussen Saxion, Universiteit Twente, Fachhochschule Reutlingen, Kennis instituut Chemnits STFI en mkb-bedrijven en versnelt daardoor gewenste innovaties in textielrecycling. • Gerecyclede vezels zijn zeer duurzame vezels. De vraag naar duurzame artikelen zal de komende jaren stijgen, terwijl grondstoffen steeds duurder worden. Hoogwaardige textielrecycling kan dus uitgroeien tot een zeer kansrijke bedrijfstak. • Meer dan 300 miljoen kilo Nederlands textiel verdwijnt jaarlijks op de stort of in de afvaloven. Recycling levert aanzienlijke milieuwinst op. Per 4.000 ton vermeden nieuwe vezels is de milieuwinst 56.000 ton CO2, 8,8 miljoen kubieke meter water en 7,5 ton chemicaliën. • Het open innovatiecentrum levert naar verwachtingen werkgelegenheid op bij alle deelnemende bedrijven.

om textielafval beter te sorteren op kleur en textielsoort. Een aantal deelnemers is betrokken bij een project om sortering volledig automatisch te kunnen uitvoeren. Het Haaksbergse innovatiecentrum ontwikkelt een gecertificeerd systeem om uniformen, bedrijfskleding, onverkochte merkkleding en inbeslaggenomen goederen te kunnen herverwerken. Het gaat hier om producten die nu worden verbrand, omdat ze beslist niet meer in omloop mogen komen. De certificering staat garant voor vernietiging van de producten in een gesloten systeem mét herwinnen van de vezels. Texperium heeft volop de publiciteit gehaald, met 28 publicaties in verschillende media.

'Kleding met een risicoprofiel wordt ingenomen, versnipperd en omgetoverd in andere producten, zoals tapijten en composieten'.

Indicatoren

Resultaat


1.380.750


1.005.750


-


515.484


9


-


19

Aantal innovaties

1

Aantal patenten

1

Aantal spin-offs

5


47

Project in het kort Het Center for Medical Imaging ontwikkelt nieuwe technieken voor medische beeldvorming om mensen intern te onderzoeken. Medische beeldvorming - het virtueel weergeven van de interne mens - kan helpen ziektes sneller op te sporen en maakt opereren gemakkelijker.

Naam project : Center for Medical Imaging Twente Projecttrekker: Martijn Kuit Looptijd: Juni 2011 - januari 2016

Betrokken bedrijven/instellingen: Siemens Nederland, Euro-Diagnostica, Delft Imaging Systems, Future Diagnostics, TMSi, ANT, DEMCON, Universiteit Twente (MIRA-instituut voor biomedische technologie en technische geneeskunde), Universiteit Groningen, Universitair Medisch Centrum Groningen, UMC St. Radboud.

Voortgang Het innovatiecluster is in ontwikkeling. Eind 2012 wordt het centrum op de UT-campus officieel geopend in het nieuwe pand The Gallery.

Budget e 3.017.500 e 730.750 e 243.583 e 243.584 e 243.583 e 1.556.000

Totaal Europa Rijk Provincie Overijssel Regio Twente Privaat

Met medische beeldvorming naar een betaalbare en veilige zorg Center for Medical Imaging Twente

Doel Het Center for Medical Imaging Twente is een open innovatiecluster dat bedrijven en zorgspecialisten koppelt aan de wetenschap. Doelen: • creëren van een platform voor kennisdeling en draagvlak voor nieuwe innovaties; • realiseren van innovaties rond beeldvormingstechnieken; • creëren van een etalage voor het tonen van deze innovaties; • vergroten van het inzicht van het regionale bedrijfsleven in (klinische) behoeften. Kanker virtueel weergeven Het open innovatiecluster, onder leiding van het MIRAinstituut voor biomedische technologie en technische geneeskunde van de Universiteit Twente, maakt deel uit van het Center for Medical Imaging North Eastern Netherlands (CMINEN) dat een leidende positie in de wereld nastreeft op het gebied van medische beeldvorming. Het centrum richt zich op het ontwikkelen van apparatuur die kanker, en dan vooral long- borst en prostaatkanker, harten vaatziekten en neuro)musculaire) ziekten virtueel kan weergeven. Het CMINEN is een van de acht door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) erkende Centres of Research Excellence binnen het Innovative Medical Devices Initiative NL (IMDI). IMDI wil 48

Innovatie in Twente

www.cmi-nen.nl

MIRA, met ‘Top Technology for Patients’ als motto, heeft in Siemens Nederland een grote mondiaal opererende partner gevonden om het centrum mede op te zetten. Siemens zal een deel van zijn onderzoek in Twente situeren en stelt apparatuur beschikbaar die in het Center for Medical Imaging wordt doorontwikkeld.

Nieuwe hoogwaardige zorgoplossingen verhogen de kwaliteit van leven voor patiënten. Na opening van het centrum zullen zowel onderzoekers in technische geneeskunde van de UT als onderzoekers van Siemens en de academische ziekenhuizen van Nijmegen en Groningen hun plek vinden in het Center for Medical Imaging. Samen met partners uit het bedrijfsleven zullen ze werken aan nieuwe hoogwaardige zorgoplossingen. Daardoor wordt The Gallery een prominent onderdeel van de UT-campus.

'Nieuwe technologieën kunnen bijdragen aan een gezondheidszorg die bemensbaar blijft ondanks de vergrijzing'.

Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn • Het centrum verbindt de in Oost-Nederland sterke kennisgebieden technologie en gezondheid en koppelt de Nijmeegse medische kennis aan de medische technologie van Twente. Daardoor krijgt de Red Medtech Highway langs de as NijmegenEnschede concreet gestalte. • Het centrum verbindt tevens de Universiteit Twente met Siemens Nederland en het regionale bedrijfsleven. Siemens vestigt zich op de campus en zal specialisten uit de hele wereld naar het centrum trekken. Dit versterkt het internationale aanzien van Twente. Een grote speler als Siemens heeft bovendien het vermogen regionale bedrijven mee te trekken in toepassingen van innovaties die het centrum gaat opleveren. • Het cluster stimuleert onderzoek op het terrein van medische beeldvorming waardoor ziektes sneller worden ontdekt en steeds verfijnder opereren mogelijk wordt. Dit verhoogt de kwaliteit van leven voor patiënten en draagt positief bij aan het werk van professionals in de zorg. • Door efficiënt samenwerken in het nieuwe centrum zullen onderzoekers minder hoeven te reizen voor onderzoek of het doen van experimenten. Resultaat: minder energieverbruik. Ook het vervangen van schadelijke (radioactieve) stoffen door nieuw te ontwikkelen biomarkers is goed voor het milieu.

met nieuwe technologieën bijdragen aan een bemensbare, betaalbare en veilige gezondheidszorg.

Beoogde resultaten Een hoogwaardig cluster waarin bedrijven en kennisinstellingen samen projectgroepen vormen en daarbij toegang hebben tot de geavanceerde faciliteiten en apparatuur die nodig zijn om innovaties te ontwikkelen. Er wordt biomedisch technologisch onderzoek verricht dat werkelijk tot nieuwe producten zal gaan leiden. Het centrum gaat tevens patiënten behandelen met de nieuwe beeldtechnieken en zal uiteindelijk 150 medewerkers tellen, onder wie 70 jonge wetenschappers.

Het onderzoek levert patenteerbare technologie op dieregionale bedrijven kunnen vermarkten. Het regionale bedrijfsleven krijgt de kans samen met Siemens en de UT te werken met zeer geavanceerde apparatuur en experimentele instrumenten. Het onderzoek levert patenteerbare technologie op, die regionale bedrijven kunnen vermarkten.

Indicatoren

Resultaat


1.556.000


1.461.500


10


651.780


20


1


97

Aantal innovaties

-

Aantal patenten

-

Aantal spin-offs

-


49

Project in het kort Rapid manufacturing wordt wel gezien als de productiemethode van de toekomst. Het Rapid Manufacturing Center Twente wil deze nieuwe technologie naar de maakindustrie brengen en lanceert projecten om ermee te experimenteren en kennis te delen.

Naam project : Rapid Manufacturing Center Twente Projecttrekker: René Groothedde

Voortgang

Budget e 210.000 e 50.000 e 50.000 e 5.000 e 105.000

Looptijd: 2011

Totaal Provincie Overijssel Regio Twente Overig Privaat

Betrokken bedrijven/instellingen: Verenigde Maakindustrie Oost (VMO), VentureLab Twente, 3d ModelFactory, 3D Worknet, Universiteit Twente, Saxion Hogeschool, STODT Toekomsttechniek.

Rapid manufacturing als wenkend perspectief voor de maakindustrie Rapid Manufacturing Center Twente

www.rmcenter.nl

Doel

Beoogde resultaten

Rapid Manufacturing is een nieuwe technologie die wel wordt gezien als de productiemethode van de toekomst. Het Rapid Manufacturing Center Twente wil de technologie onder de aandacht brengen bij de maakindustrie. Het centrum wil ervaringen verzamelen en uitwisselen, het initiatief nemen tot onderzoeksprojecten en opleidingsprogramma’s, faciliteiten delen, de technologie tonen en samenwerking stimuleren tussen bedrijven en kennisinstellingen.

Het RMCenter Twente is hét podium voor business, kennis en innovatie op het gebied van rapid manufacturing. Het heeft toegevoegde waarde door kennis en inhoud, een uitstekend netwerk en groot vertrouwen van de maakindustrie. In het centrum zijn partijen actief als ontwerpers, metaalbedrijven, de medische sector, toolleveranciers, machinebouwers, kunststofbedrijven en matrijzenbouwers.

Rapid manufacturing is een verzamelnaam van technieken waarmee producten laag voor laag worden opgebouwd. Er wordt geen materiaal verwijderd zoals bij verspanen. Een digitaal ontwerp wordt direct, bijvoorbeeld met een 3D-printer, omgezet in een product. Voordelen: produceren kan snel, in kleine series of op maat. De activiteiten van RMC rusten op drie pijlers: een businessnetwerk, het delen van kennis en een podium bieden voor innovaties. Het centrum werft momenteel deelnemers zodat het op termijn gaat fungeren als een open samenwerkingsverband voor kennisinstellingen, organisaties en bedrijven.

50

Innovatie in Twente

Er wordt gewerkt aan de fundamenten van het RMCenter Twente. De trekkers werven nieuwe leden en geven het aanbod vorm. Daarnaast wordt een verdienmodel voor het samenwerkingsverband uitgewerkt. Het RMCenter denkt aan partnerschappen of een lidmaatschapsstructuur. Businessactiviteiten kunnen voor aanvullende inkomsten zorgen, met RMCenter als makelaar die partijen tegen een honorarium bijeenbrengt. Het centrum heeft verschillende bijeenkomsten georganiseerd, zowel voor groepen als voor individuele bedrijven.

'Heupimplantaten zijn met rapid manufacturing snel te produceren. Na een scan kan direct een exacte kopie van het heupbot worden gemaakt'. Heupimplantaten Het centrum heeft daarnaast een start gemaakt met het ontwikkelen van projecten. Zo is er samen met Philips gekeken of sommige elementen van scheerapparaten te produceren zijn met rapid manufacturing. Met medische partijen zijn er gesprekken gevoerd over rapid manufacturing van bijvoorbeeld heupimplantaten. Na een scan van een heupbot van een patiënt zou zeer snel, voordat aan de operatie wordt begonnen, een exacte kopie kunnen worden geproduceerd, mogelijk later zelfs ter plekke.

Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn • Met rapid manufacturing worden ontwikkelcycli verkort en innovatieprocessen versneld, met snellere markintroductie als resultaat. RM-techniek maakt ideeën tastbaar tegen relatief lage kosten. De productie van kleine series wordt economisch haalbaar. Dit kan leiden tot nieuwe bedrijvigheid, groei van bestaande bedrijven en werkgelegenheid. • Het RMCenter bevordert de samenwerking van bedrijven en kennisinstellingen, stimuleert zo innovatie en dat vergroot de concurrentiekracht. • Het RMCenter steunt starters en doorgroeiende bedrijven en werkt daarbij intensief samen met andere netwerken. • Rapid manufacturing kan zich ontwikkelen tot een duurzaam productieproces. Er is geen restmateriaal en RM leent zich bij uitstek voor lokaal produceren. • Rapid manufacturing kan bijdragen aan het behoud van industriële werkgelegenheid in Twente en Nederland.

Wenkend perspectief Rapid manufacturing is een technologie die ondanks het wenkend perspectief nog niet aan het begin staat van een grootschalige opmars. Een snelle incorporatie van de productiemethode door de maakindustrie in Oost-Nederland is daarom met onzekerheden omgeven.

Indicatoren

Resultaat


105.000


105.000


-


45.360


-


-


21

Aantal innovaties

-

Aantal patenten

-

Aantal spin-offs

-


51

Project in het kort Meesters van de Toekomst in Twente is een netwerkorganisatie die de toegankelijkheid tot en transparantie op de risicokapitaalmarkt vergroot. Dit ten behoeve van innovatieve starters en doorgroeibedrijven die op zoek zijn naar risicokapitaal afkomstig van particuliere investeerders. Het netwerk geeft voorlichting, verzorgt trainingen en matcht ondernemers met investeerders.

Naam project : Meesters van de Toekomst in Twente Projecttrekker: Radboud Dood

werkzaamheden en is bereid daarvoor commitment af te geven. Het netwerk heeft voldoende schaalgrootte om de dienstverlening op peil te houden. Streven na vier jaar: • 90 aangesloten (aspirant) informele investeerders; • 120 ondernemers hebben deelgenomen aan voorlichtingsbijeenkomsten; • intake van 320 proposities, 8 matchingsbijeenkomsten, 25 directe doorverwijzingen naar een informal; • Verschillende bedrijven hebben financiering gevonden. Budget e 577.524 Totaal e 288.762 Provincie Overijssel e 288.762 Regio Twente

Looptijd: April 2010 - april 2014

Betrokken bedrijven/instellingen: Kennispark Twente, Oost NV, intermediaire organisaties, (innovatieve) start-ups en doorgroeibedrijven in de regio Twente.

Voortgang Meesters van de Toekomst in Twente heeft in het eerste anderhalf jaar boven verwachting gepresteerd. Er is met 150 ondernemers een intake gehouden (planning was 50). Er zijn 130 adviesgesprekken gevoerd. Van die groep hebben er 38 een pitch gedaan met investeerders; 25 eerste matches krijgen mogelijk een vervolg. Drie bedrijven hebben financiering gevonden. Inmiddels zijn er 35 informal investors geworven en hebben zich 15 intermediaire organisaties aangesloten bij het netwerk.

Project helpt startende ondernemer aan particuliere investeerder

Er is in de markt duidelijk behoefte aan het type dienstverlening van Meesters van de Toekomst. Zeker in een hoog innovatieve omgeving als die van Kennispark Twente is de behoefte aan een volledig financieringsnetwerk en dus een goed instrument voor zogenaamde vroege-fase financiering duidelijk en evident.

Meesters van de Toekomst in Twente

Het project, de eerste twee jaar gefinancierd door de provincie Overijssel, heeft onlangs voor twee jaar vervolgfinanciering van de Regio Twente. Meesters van de Toekomst in Twente krijgt daardoor de kans het netwerk in vier jaar tijd op een voldoende niveau te brengen. De komende jaren wordt onder meer gewerkt aan een verdere professionalisering van de dienstverlening.

Doel ‘Meesters van de Toekomst in Twente’ bevordert het beschikbaar stellen en benutten van informeel kapitaal in Twente door: • ondernemers en particuliere investeerders te matchen zodat ze investeringstrajecten realiseren; • vergroten van de naamsbekendheid, toegankelijkheid van en kennis over de voor- en nadelen van informal capital voor ondernemers; • ondernemers en (aspirant-) particuliere investeerders beter te equiperen om ofwel de financiële markt op te gaan ofwel als informal investor op te treden; • netwerkontwikkeling en realisatie van een groep investeerders die interesse hebben in potentiële Twentse proposities, ook naar type activiteiten.

www.meestersvandetoekomst.nl

en innovatieve bouwtoelevering en nanotechnologie. Maar ook bedrijven in de life sciences (milieutechnologie, biotechnologie, gezondheids- en medische technologie), ICT en maakindustrie behoren tot de doelgroep. Informal investors onontbeerlijk Informal investment speelt een wezenlijke en specifieke rol in financiering van jonge innovatieve ondernemingen. Informal investors brengen kapitaal, kennis en kunde in en zijn onontbeerlijk voor een goed financieringsklimaat voor starters. Om die reden is Meesters van de Toekomst in Twente een van de strategische projecten van Stichting Kennispark Twente. Informal investment moet een krachtig en vanzelfsprekend onderdeel worden van de ondernemende regio Twente.

Beoogde resultaten Het project steunt de innovatieve en perspectiefvolle bedrijven: bedrijven met een zekere uniciteit die ‘voorloper in de markt’ zijn en die een beperkt risicodragend vermogen hebben. Naast investeringskapitaal hebben de ondernemingen behoefte aan ondersteuning door een particuliere investeerder. Het gaat om de behoefte aan en toevoeging van Kapitaal - Kunde - Kennis(sen) ‘Meesters van de Toekomst in Twente’ richt de aandacht vooral op bedrijven in de sectoren Materialen & Hightechsystemen, Veiligheid & Technologie 52

Innovatie in Twente

Meesters van de Toekomst is een bekend netwerk in de regio Twente. Ondernemers op zoek naar risicokapitaal weten het platform te vinden. De markt waardeert de

'Meesters van de Toekomst in Twente steunt voorlopers in de markt, de innovatieve bedrijven'.

Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn • Informal investors helpen innovatieve bedrijven aan kapitaal dat ze elders niet kunnen krijgen. Ook de inbreng van kennis, netwerk en ervaring door informals is evident en cruciaal. Meesters van de Toekomst in Twente vergroot voor ondernemers de toegang tot de risicokapitaalmarkt. Dit draagt bij aan een positief ondernemersklimaat in Twente. Er starten meer bedrijven, de werkgelegenheid groeit. • Door voorlichting betreden ondernemers beter geëquipeerd de markt van het risicokapitaal. • Informal investors bieden jonge en groeiende ondernemers niet alleen kapitaal, maar brengen ook managementvaardigheden in en kunnen aldus bedrijven helpen sneller markten te veroveren en te groeien.

'In het eerste jaar zijn er 35 informal investors toegetreden en hebben drie bedrijven financiering gevonden'.

Indicatoren

Resultaat


-


577.524


33


4.950.000


-


-


99

Aantal innovaties

-

Aantal patenten

-

Aantal spin-offs

-


53

Lijst van betrokken bedrijven Innovatieplatform Twente Active Assistive Devices Indes Oost NV Innotronic, elektronische systemen Use-Lab GmbH Handicare Active Therapeutic Devices Roessingh Research& Development JoyinCare Universiteit Twente Demcon advanced mechatronics TIC Medizintechnik BETON TenCate Geosynthetics. Water & Environment Van Dam's kwastenfabriek Kees Rolsma Lijnolieverven SES Creative De Woonplaats Universiteit Twente Saxion Radboud Universiteit Wageningen Universiteit en Research Centrum Applied Polymer Innovations TwinX Innovatie en Marketing Dino Antworks Engineering Software Van Weezenbeek Specialties Gebr. Van der Geest Schilderen vastgoedonderhoud

Enschede Enschede Gronau-Epe Steinfurt Nesbru

Enschede Assen Enschede Oldenzaal Dorsten

Nijverdal Culemborg Hengelo Enschede Enschede Enschede Enschede Nijmegen Wageningen Emmen

Hengelo Heerhugowaard Enschede

Bio-energie Park Twence BV Universiteit Twente Stork Thermeq TNO Saxion Hogescholen

Hengelo Enschede Hengelo Landelijk Enschede

Businesscluster semiconductors Oost NV Universiteit Twente

Arnhem Enschede

Center for Medical Imaging (CMI) Universiteit Twente Eurodiagnostica Lead Pharma Holding BV DEMCON Siemens Nederland 54

Innovatie in Twente

Enschede Nijmegen Nijmegen Oldenzaal Den Haag

Universiteit Groningen UMC St. Radboud UMCG Advanced Neuro Technology B.V TMS International B.V. Future Diagnostics Delft Imaging Systems

Groningen Nijmegen Groningen Enschede Enschede Wijchen Veenendaal

3D Weven TenCate Systems BV TenCate N.V. Norit X-Flow BV GreenFields B.V. Holland Scherm B.V. Sekisui Alveo B.V. Proteq Armour Group B.V. Reden B.V. Poly-Knowledge B.V. Universiteit Twente TNO Defensie en Veiligheid Teijin Aramid B.V.

Nijverdal Almelo Enschede Genemuiden Rotterdam Culemborg Oldenzaal Hengelo Wierden Enschede Delft Emmen

FieldLab Oost NV Indes TüV Rheinland Quality B.V. Roessingh Research & Development Saxion Hogescholen Medimate Livio Carint Reggeland Groep Medisch Spectrum Twente Axismedia-ontwerpers bv Farol Communication Solutions Novay TMSI Universiteit Twente Health Valley Oost NV JOYinCARE Kennispark Twente NieuweWeme Groep

Enschede Enschede Apeldoorn Enschede Enschede Enschede Enschede Hengelo Enschede Enschede Nijverdal Enschede Enschede Enschede Nijmegen Arnhem Assen Enschede Oldenzaal

Fusion Roesingh Research & Development Xsens TU Delft Grootklimmendaal Sintmaartenskliniek

Enschede Enschede Delft Arnhem Nijmegen

HiPrins TenCate Itex bv Thales Nederland B.V. TNO Universiteit Twente Universiteit Delft Universiteit Eindhoven Holst Centre Oce-Technologies B.V. OTB Group B.V. NTS-Group Thales Nederland B.V. Demcon

Nijverdal Hengelo Eindhoven Enschede Delft Eindhoven Eindhoven Den Bosch Eindhoven Eindhoven Hengelo Oldenzaal

High Tech Factory Bronkhorst High-Tech BV Delta Mask V.O.F. Demcon Twente B.V. EnablingM3 Encapson High Tech Factory IMS Lionix Medimate Medspray XMEMS BV Micronit Microfluidics BV Nanomi BV Nanophytics Ostendum R&D Phoenix Software SmartTip BV SolMateS Twente Solid State Technology UT International Ventures U-Needle B.V.

Ruurlo Enschede Oldenzaal Dordrecht Nijmegen Enschede Almelo Enschede Enschede Enschede Enschede Oldenzaal Enschede Enschede Enschede Enschede Enschede Enschede Enschede Enschede

Hydrogene Peroxide Breath Analyser Relitech B.V. LioniX B.V. Universiteit Twente Indes Innoteq UMCG UMC Radboud SenzAir BV i.o.

Nijkerk Enschede Enschede Enschede Eindhoven Groningen Nijmegen Enschede

Hydrogene Ammonia Breath Analyzer Relitech B.V. LioniX B.V. Universiteit Twente Indes Innoteq UMCG UMC Radboud SenzAir BV i.o.

Nijkerk Enschede Enschede Enschede Eindhoven Groningen Nijmegen Enschede

IMPT Saxion Hogescholen Materia Inspiration Centre IDC Biomimicry

Enschede Amsterdam Enschede Enschede

Innovatiefonds PPM Oost Oost NV Saxion Hogescholen

Enschede Enschede

Inkjet technology als regionale kans TenCate Itex bv Reggiani Macchine S.p.A. Reden Xennia Technology Ltd

Nijverdal Grassobio Emmen Nijverdal

IPC Hart van Zuid STODT ROC Twente Kenteq

Hengelo Hengelo Hilversum

ISETI Thales Nederland B.V. Universiteit Twente Politie- en veiligheidsregio Twente TKH-Group Novay Saxion Hogescholen BIZZdesign TX-Change Axis Media-ontwerpers bv

Hengelo Enschede Enschede Haaksbergen Enschede Enschede Enschede Enschede Enschede

Kiemprojecten TenCate Thiolon BV TenCate N.V. Koninklijke Grolsch B.V. Universiteit Twente Poly Knowledge Reden B.V. First B.V.

Nijverdal Almelo Enschede Enschede Nijverdal Hengelo Enschede

Laser based surface modification in medical technology Roessingh Research & Development Enschede Use-Lab Munster LFM at FH Münster Münster Impex Barneveld BV Barneveld Use-Lab GmbH Steinfurt Jüke Systemtechnik Altenberge Meko Assen NBF Someren ILT Industriële Laser Toepassingen BV Enschede Indes Enschede Demcon advanced mechatronics Oldenzaal FeboTec Munster Mesa+ Enschede LEO Robotica-center LEO Robotica Center Oost NV Demcon Twente B.V.

Enschede Enschede Oldenzaal


55

LOPES Demcon Twente B.V. Roessingh Research & Development Maartenskliniek Moog Universiteit Twente, MIRA

Oldenzaal Enschede Nijmegen Nieuw-Vennep Enschede

MAIN MEP STODT

Hengelo

MAIN MEP Partners Alarmsysteem TAS PKM Adviseurs Nieuwegein Hollandspoor veiligheid Westervoort Hortec Oldenzaal

MAIN MEP Partners Quality Slice Rolego Rijssen BV TCPM Braakhuis

Rijssen Hengelo Borne

MAIN MEP Partners Uniforme ontwerpregels Syntens Enschede People creating value Enschede Almi Machinefabriek Vriezenveen

MAIN MEP Partners Kunststof coaten Oost NV Sumipro submicron lathing bv Solmates BV Dineo BV

Enschede Almelo Enschede Losser

MAIN MEP Partners productielijn statische coolers Vosteq Innovations Nunspeet Statiq Cooling Rijssen Tebrutech Nijverdal MAIN MEP Partners Optical Precision Scanner Boessenkool Almelo Sumipro submicron lathing bv Almelo MAIN MEP Partners Auto-Cell STODT Autocell MTS Europe MAIN MEP Partners CNC-Netlink STODT CNC-Netlink BV Vosteq Innovations

Hengelo Almelo Almelo

Hengelo Almelo Nunspeet

MAIN MEP Partners Liquid Separator Vosteq Innovations CINC Solutions Herikon Machinefabriek Bouman

Nunspeet Doetinchem Almelo Almelo

MAIN MEP Partners Zoutstrooier STODT Modulen & Engineering Menzing Aebi Schmidt Nederland

Hengelo Haaksbergen Holten

MAIN MEP Partners GAP Pomp BPN bedrijfsadviseurs Watson Marlow Bredel Stevens Ide Partners

Hengelo Delden Enschede

MAIN MEP Partners Zichtsystemen in de Maritieme sector BPN bedrijfsadviseurs Hengelo Theunissen Technical Trading BV Malden Stevens Ide Partners Enschede 56

Innovatie in Twente

MAIN MEP Partners Reiniging Lakproces STODT Hengelo Aeronamic Holding B.V. Almelo Emo-tech Enschede Enschede

MAIN MEP Partners Xigo BPN bedrijfsadviseurs Mic-O-Data 2-GO-Mobile

Hengelo Hengelo Deventer

MAIN MEP Partners Filteren Styreen STODT Procede Products Euro Plastics Holding B.V. Plasticon Netherlands StyrEx

Hengelo Enschede Enschede Oldenzaal Oldenzaal

MAIN MEP Partners Halal kip IDC KPH Kipspecialiteiten Decon Food Equipment

Enschede Ommen Wierden

Meesters van de Toekomst PPM Oost Kennispark Consento Corporate Finance Ernst & Young ING-Bank Regio Arnhem-Nijmegen Ten Kate & Huizinga Stolwijk Kelderman Timmerman Koch & Fabriek Rabobank Enschede-Haaksbergen

Enschede Enschede Utrecht Landelijk Arnhem Enschede Doetinchem Nijmegen Enschede

MIAS (medical devices in an aging society) Fachhochschule Munster Indes Enschede Innotronic, elektronische systemen Gronau Use-lab Munster Handicare Heerhugowaard Joyincare Assen Roessingh RD Enschede Oost NV Enschede Tic Medizintechnik Dorsten TIMP Enschede Demcon Oldenzaal Euregio Enschede

MYOPRO Roessingh RD Demcon Twente BV Oost nv Technology Trail Centre Universiteit Twente TMSI IMS Re-Lion Advanced Neuro Technology B.V

Enschede Oldenzaal Enschede Arnhem Enschede Oldenzaal Almelo Enschede Enschede

Netwerk GMA Handelswerkskammer Handelswerkskammer Syntens VMO STODT

Munster Gronau Enschede Enschede Hengelo

N-Gap World Wide Innovations IMS Masevon ProfTech Tumakon Universiteit Twente Mechatronica Valley

Almelo Almelo Hardenberg Hengelo Hengevelde Enschede Oldenzaal

Nieuwe generatie heupbeschermers BAAT Engineering Oost NV Universiteit Twente Universiteit Wageningen

Hengelo Enschede Enschede Wageningen

Nirion Medimate Micronit Medisch Spectrum Twente Universiteit Twente, BIOS, BMTI, MESA+

Enschede Enschede Enschede Enschede

OICAM Koninklijke TenCate Saxion Stodt Pentair Oost NV

Nijverdal Enschede Hengelo Enschede Enschede

Perfectos Universiteit Twente EMCM B.V. Percuros BV

Enschede Nijmegen Enschede

Pioneering Aannemersbedrijf W.J. Haafkes & Zonen B.V. Admikeur Altena Infra-Materialen Aqua + Sprinklersystemen B.V. AWS Beter Wonen Balance & Result Organisatie Adviseurs Ballast-Nedam Infra Noord-Oost Ballast-Nedam Infra Noord-Oost BAM Wegen b.v., Regio Oost Bartels Ingenieursbureau B.V. BDC Architecten Beheersmaatschappij Hegeman Nijverdal B.V. Betoncentrale Twenthe B.V. Boll Dakgroep b.v. Bouwbedrijf Schothans Bouwbedrijf Stokkers B.V. Bouwfonds Ontwikkeling B.V. Bouwradius Training & Advies bv Brusche Elektrotechniek ClimaRad B.V. Croon Elektratechniek BV [email protected] Damsté advocaten - notarissen De Groot Vroomshoop Groep De Witte-Van der Heijden Architecten De Woonplaats Deloitte Dura Vermeer Bouw Hengelo B.V. Dura Vermeer Infrastructuur BV Oost Dusseldorp Infra, Sloop en Milieutechniek B.V. Falco BV Farwick Groenspecial Feenstra Verwarming Gebroeders Van der Geest Gemeente Almelo Gemeente Almelo, Afdeling Bouwkunde Gemeente Enschede Gemeente Hellendoorn Gemeente Hengelo Gemeente Losser Hegeman Projectrealisatie BV Heijmans Wegenbouw Hemink Groep Heymans Infra Hodes Bouwsystemen B.V. IAA Architecten Installatie Techniek Masseling B.V. Itannex J.W. Fransen KienhuisHoving N.V. Klein Poelhuis Beheer B.V. Kloos2 Koopmans Bouw B.V. Kooy Isolatiewerken B.V.

Goor Almelo t Harde Goor Almelo Deventer Nijverdal Nijverdal Apeldoorn Apeldoorn Rijssen Nijverdal Hengelo Enschede Nijverdal Boekelo Zwolle Zoetermeer Almelo Oldenzaal Enschede Enschede Enschede Vroomshoop Enschede Enschede Enschede Hengelo Enter Lichtenvoorde Vriezenveen Enschede Enschede Enschede Almelo Almelo Enschede Nijverdal Hengelo Losser Nijverdal Hoogeveen Borne Hengelo Enschede Almelo Hengelo Almelo Westerhaar Enschede Winterswijk Ambt Delden Enschede Enschede


57

KWS Infra B.V. KWS Infra B.V. Landmark projecten Leferink Office Works B.V. Lenferink beheer Lennips Groep Loke Dakmanagement Loohuis Installatiegroep B.V. Loohuis Installatietechnieken B.V. Loohuis Installatietechnieken B.V. Lycens Mijande Wonen Morsink Architecten Mulder Schilders Twente B.V. Nibag B.V. Nijhoff Architecten Nijhuis Bouw B.V. Nijl B.V. NTP Infra B.V. Oranjewoud Pilkington Plegt-Vos Bouwgroep B.V. Provincie Overijssel Qlima BV [email protected] Raab Karcher Bouwstoffen Oost B.V. Reef Infra B.V. Remeha ROC van Twente, MBO College voor Bouw, Infra en Interieur Roelofs Advies en Ontwerp B.V. Roosdom Tijhuis Roosdom Tijhuis Almelo Rosico BV Royal Haskoning Infrastructuur & Transport Salca B.V. Sanger IBCT bv SBM Bouwmanagement Almelo B.V. Sikkens Verkoop BV Stedelijk Wonen SW B.V. Sylvabouw B.V. Tauw bv Te Pas Bouw Temmink Groep B.V. Ten Hag Makelaarsgroep Enschede TKH Group Tonzon BV Trebbe Bouw Oost & Noord B.V. Trebbe Bouw Oost & Noord B.V. Trimetal Bouwverven Trivium Meulenbeltzorg Twee R Recyclinggroep Twentse Weg- en Waterbouw B.V. Twinta Unica Installatietechniek B.V. Unifloor B.V. Van Dam groep Van Dijk Groep 58

Innovatie in Twente

Vianen Ut Zwolle Hengelo Haaksbergen Lemelerveld Almelo Enschede Tubbergen Fleringen Heeten Oldenzaal Weerselo Ootmarsum Almelo Oldenzaal Wierden Rijssen Lemelerveld Enschede Deventer Enschede Hengelo Zwolle Oldenzaal Enschede Vriezenveen Oldenzaal Apeldoorn Hengelo Den Ham Rijssen Almelo Hengelo Enschede Ootmarsum Almelo Almelo Enschede Enschede Almelo Enschede Deventer Enschede Oldenzaal Enschede Haaksbergen Enschede Zwolle Enschede Groot Ammers Borne Hengelo Oldenzaal Hengelo Hengelo Deventer Rijssen Borger

Van Heteren Aannemingsbedrijf B.V. Van Losser Installatiegroep Van Wijnen Eibergen B.V. Vastbouw Oost B.V. Arnhem Veccins 3D BV VIBES, Virtual Building Engineers B.V. Viverion WAM & Van Duren Waterschap Regge en Dinkel WBC Aannemingsbedrijf B.V. WBO Wonen Weijers Eikhout Welbions Wijzonol Bouwverven B.V. Wolterinck B.V. Woningcorporatie Domijn Woningstichting De Goede Woning Zelziuz B.V.

Wierden Rijssen Eibergen Arnhem Wezep Deventer Lochem Winterswijk Almelo Winterswijk Oldenzaal Groesbeek Hengelo Zwolle Beltrum Hengelo Rijssen Denekamp

RMCenter VMO Venturelab Twente Amitek Model Factory 3D Worknet Universiteit Twente Saxion Hogescholen STODT

Enschede Enschede Enschede Enschede Enschede Enschede Hengelo

RNCI Universiteit Twente Agi Van de Steeg Almi Eaton Indes Interwand Messner IMS Norma MPM Norma UPS Norma IMS Safan SBT Tumacon TenCate Thiolon TKF United Springs Vredestein Weverij Gaudium

Enschede Enschede Vriezenveen Hengelo Enschede Eibergen Hengelo GLD Hengelo Hengelo Drachten Lochem Hengelo Hengevelde Nijverdal Haaksbergen Hengelo Enschede Winterswijk

Save tires & energy saving Apollo Vredestein B.V. Universiteit Twente

Enschede Enschede

Senior Roessingh Research & Development Centric Tsolve B.V. Technology Trial Centre Ambient Systems B.V. Indes Inertia Technology Universiteit Twente/CTIT

Enschede Hengelo Arnhem Enschede Enschede Enschede Enschede

Slimme ondersteunende fiets (SOFIE) Indes Van Raam Aalten BV Universiteit Twente, OPM en BW Roessingh R&D Technology Trail Centrer Flexaim

Enschede Varsseveld Enschede Enschede Arnhem Hengelo

Stil, veilig wegverkeer Universiteit Twente Apollo Vredestein B.V. Provincie Overijssel Provincie Gelderland Iris Vision M&I B.V Reef Infra Elastomer Research Testing

Enschede Enschede Zwolle Arnhem Zutphen Oldenzaal Deventer

Surfixit Universiteit Wageningen SmarTip Microdish LioniX B.V.

Wageningen Zutphen Houten Enschede

Teleflex Demcon Twente B.V. Medisch Spectrum Twente Universiteit Twente

Oldenzaal Enschede Enschede

Texperium TNO Frankenhuis & Zn. B.V.

Delft Haaksbergen

Tire Road Consortium Vredestein Reef Universiteit Twente

Enschede Oldenzaal Enschede

TPRC Boeing Aerospace OEM TenCate Advanced Composites Aerostructures Stork Fokker AESP Universiteit Twente

Amsterdam Amsterdam Nijverdal Amsterdam Amsterdam Enschede

Transcraniale magnetische stimulatie Roessingh Research & Development

Enschede

TX-Change Thales U-Needle B.V. Universiteit Leiden Universiteit Twente Universiteit Groningen IMS ism Medspray Xmems BV SHL Group (Stockholm) Nederlands Vaccin Instituut Bilthoven

Hengelo Enschede Leiden Enschede Groningen Enschede Stockholm Bilthoven

U-Needle U-Needle B.V. Universiteit Leiden Universiteit Twente Universiteit Groningen UMC Radboud IMS ism Medspray Xmems BV INN-Lab B.V. SHL Group (Stockholm) Nederlands Vaccin Instituut Bilthoven

Enschede Leiden Enschede Groningen Nijmegen Enschede Almelo Stockholm Bilthoven

Vacuum-micro golf drogen van membranen Pentair Enschede Agrotechnology& Food Sciences Group Wageningen Universiteit Twente, European Membrane Institute Enschede Püschner Gmbh SchwanewedeBremen Vitens Zwolle Plas bedrijfsadvies Wapenveld Retech AG Enschede VIP-Brain network Ùniversiteit Twente UMC Nijmegen Siemens Nederland NV TMSI F.C. Donders Centre for Cognitive Neuroimaging Advanced Neuro Technology BV VentureLab Twente Nikos Deelnemers Ben Capelle Jan Dijkstra Dennis Doubovski Elisa Gielen Wijnand Grooten Paul Jenkins Jos Koenders Martin Koster Bert Leever Paul Meester Bert Oosting Frans Paalman Artak Wardanian Toine Wassing Doeko Welp Rob Wermenbol Bernardo Zijlstra Harold Heerink Arjan de Jong Pramod Agrawal Dirk Binnekamp Menno Both Frank Brouwer Rob Egberink Wim Faassen Sabih Gerez

Enschede Nijmegen Den Haag Enschede Nijmegen Enschede

Enschede Groningen Hengelo Enschede De Krim Enschede Apeldoorn Enschede

Enschede Borne Enschede Enschede Hengelo Hengelo


59

Sonia Heemstra de Groot Henk Hoekstra Bert Koopman Jan Lammers Pieter Lerou Maria Lijding Koen Mioulet Pravin Pawar Lars Penning Wim Speijk Roy Wantia Wiljan van Werkhoven Hans van Wijk Jaap Witte Pierre Wolters Micha van der Zee Wim Albersen Lodewijk Bergmans Johannes Bethke Johannes Burger Rahul Dahule Bernhard Klaassen Peter Lulof Sergey Mitko Helga Nakken (e.v. Steffens) Elena oudalova Sangramsinh Rane Hrishikesh Robert Reinink Jaap de Rijk Harry Roewen Christiaan Rossenaar Rene Steffens Gea Vellinga Carl Voorhaar Tom Hassink Samir Bendida Joska Broekmaat Max Groenendijk André Hoefs Mirjam ten Hove Frans Jonkman Patrick Koehorst Abe Kornelis Henny Leferink Hendrik van der Lied Maurice Markslag Geert Nijhoff Suzanne Pen Marc Peters Jan Schipper Loes Schulting Simon Thijs Michel Verhoeven Robert Esschendal Godelieve Wijffels Joost van Benthem Rob ter Brugge Gerben Derks Gert van Dijk Aad Glasbergen 60

Innovatie in Twente

Enschede Strijen Hengelo Enschede Enschede

Silvolde

Almelo Almelo Delden Enschede Enschede Nijmegen Arnhem Borne Enschede Enschede Enschede Enschede Oldenzaal Enschede Almelo Hengelo Enschede Hengelo Nijmegen Enschede Enschede Hall Oldenzaal Haaksbergen Ruurlo Oldenzaal Borne Nijverdal Enschede Almelo Hengelo Enschede Hengelo Bathmen Hellendoorn Klarenbeek Ugchelen Enschede

Henk Hemink Jan Hemink René Heuven Rob Hogeweg Erik-Jan de Hoon Shubhangi Jadhav Ajay Kapoor Dennis van Limbeek Bert Otter Jos Porskamp Richard Rensen Mark Roza Wouter Schotborgh Marloes Tuk Hugo Vergeer Mark de Vries Gert van den Brink Ellen Grünefeld André Haverkort Gerrit Hillebrand Carel Rouweler Jos Stuyver Ton Vervoort Rob Boogmans Wim van Dijk Wim Geul Peter Giesselink Jack Heijer Harold Lever Hans te Maarssen Rob van den Nieuwboer Ronald Cleef Peter Donker Dino Basalo Mauk den Boer Robert Cobben Filip van Dijk Andre Feenstra Ton Franken Susan Gengler Rogier Gigengack Harry ter Halle Patrick Jansen Cor Lubach Jeroen Luttikholt Seppe Meinders Mark Nieuwenhuis Henk-Jan Pool Rene Ratering Liesbeth Schmitz Frank Rekers Robert Vehof Klaus Furtmueller Ellen Altena Greald Henstra Joe Walsh Jan-Jaap Bats Klaus Bethke Beate ten Bokum Mirjam Bruggink

Enschede Deventer Luttenberg Enschede Nijmegen Denekamp Enschede Groenlo Enschede Enschede Enschede

Hengelo Apeldoorn Enschede Harderwijk Haaksbergen Fleringen Enschede Grave Lochem Borne Oldenzaal Raalte Diepenveen Groenlo Boekelo Enschede Enschede Rozendaal Vroomshoop Ede Enschede Enschede Nijmegen Enschede Glane Enschede Rijssen Hengelo Oldenzaal Enschede Haaksbergen Enschede nvt Enschede Markelo

Johan Hol Egbert-Jan Holleman Rob Ijland Martin de Jonge Ton Koenders Carl Latka Erik Lausberg Han Leonhart Erwin Liemburg Hermien Lubbers-Jurrien Clemens Mensink Marijn van Os Sara Serna Daan Slütter Mirko Uitslag Neil van der Veer Jan Harmen Wiebenga Henrie Wolters Bert Reijmerink Nico Höfte Camiel Brands Pieter Donders Joyce Nuys Ronald Booij Arduin Eybergen Ewald Tenhagen Linda van Ingen Matthijs Houwing Piet Kroon Dick Spreeuwers Rob Weeber Evert-Jan Temmink Rob Heurman Jorg Dahlhaus Leo Salazar Mathieu Wolfs Nico Dam Paul Schrijver Marcel Evertzen Dirk Jan Vorgers Jan Buijvoets Ariën Huisken Jan-Frens van Giessel Erik Jansen Frans Oosterbaan Tanno Zuidema Richard ten Cate Bas Kerkdijk Marjolein Kruidhof Frans Mol Annabel Venekamp Piet de Jong Geesje Kuit Ankoné Norbert Beltman

Enschede Denekamp Vroomshoop Zeddam Oldenzaal Almelo Almelo Almelo Apeldoorn Enschede Enschede Enschede Oldenzaal Enschede

Veterinaire diagnostiek@the point of animal care Universiteit Twente, Mesa+ Enschede Actinum Utrecht De Graafschap Dierenartsen Innovatie Vorden Stichting Dienst Landbouwkundig Onderzoek Lelystad Quant Consultancy Electronics BV Alkmaar WUR Animals Science Group Wageningen BIOS Enschede DGDIN BV Blue4Green Enschede Zelfreinigende verpakking Lightmotif B.V. Veriplast Holland B.V. Huuskes Versproducten B.V. Universiteit Twente

Enschede Apeldoorn Enschede Enschede

Borne Harderwijk Oldenzaal

Enschede Losser Losser Voortgangsrapportage 2010-2011

61

In het nieuws…

62

Innovatie in Twente

Deze projecten worden onder andere ondersteund door:


63

Innovatie In Twente. Voortgangsrapportage Verantwoording Innovatiefonds Regio Twente

Recommend Documents