Hart voor kunst 1-64:Hart voor kunst :23 Pagina 1. Hart voor kunst Een pleidooi tegen de culturele kaalslag

Hart voor kunst 1-64:Hart voor kunst 1-64

09-11-2010

Hart voor kunst Een pleidooi tegen de culturele kaalslag

15:23

Pagina 1


09-11-2010

15:23

Pagina 2


09-11-2010

Johan Fretz

Hart voor kunst Een pleidooi tegen de culturele kaalslag

Lebowski Publishers, Amsterdam 2010

15:23

Pagina 3


09-11-2010

© Johan Fretz, 2010 © Lebowski Publishers, Amsterdam 2010 Omslagontwerp: Dog and Pony, Amsterdam Typografie: ZetSpiegel, Best Foto auteur: © Jonas Sacks ISBN NUR

978 90 488 0875 5 232

www.achievers.nl www.lebowskipublishers.nl www.degebroedersfretz.nl Lebowski Publishers is een imprint van Dutch Media Uitgevers bv

+)*+"&**"*)''

15:23

Pagina 4


09-11-2010

Proloog

Toen er vanuit de progressieve politiek kritiek klonk op het regeerakkoord, liet Mark Rutte via een woordvoerder weten dat de druiven in de Linkse Kerk blijkbaar erg zuur zijn. Nu kunst inmiddels is gedegradeerd tot een linkse hobby, vond ik het tijd me in al deze termen te verdiepen. Ik vraag me bijvoorbeeld af hoe de Linkse Kerk er eigenlijk uitziet. Ik stel me een knalrood gebouw voor in de Amsterdamse grachtengordel, een architectonisch gedrocht dat het straatbeeld van De Gewone Man, wie dat ook mag zijn, bevuilt. Die Gewone Man vraagt zich af waarom het er staat en waarom hij eraan heeft meebetaald. Er hangt een zekere mystiek omheen, een bepaalde ontoegankelijkheid. De Gewone Man vermoedt dat hij er als buitenstaander niet welkom is. Door de muren vangt hij vagelijk elitaire klanken op: violen en zo. Het gebouw heeft wel wat weg van een reusachtige tomaat. Ik zie voor me hoe de bezoekers binnendruppelen en onderweg naar de ingang nog even aan de tand worden gevoeld door Rutger Castricum van PowNews. De vraag luidt: ‘Wat vindt u er nou van dat de Linkse Kerk gesubsidieerd wordt, maar niet winstgevend is?’ De bezoekers vinden het zonder uitzondering dood5

15:23

Pagina 5


09-11-2010

normaal; de Linkse Kerk dient tenslotte een hoger doel dan het overeind houden van ’s lands economie. Aan de poort worden kunsthaters, boze burgers, liberalen, Gewone Mannen, rechts-populisten, christendemocraten en conservatieven geweerd door uitsmijter Wim Kok. Tegen een flinke fooi wil Wim echter wel het een en ander door de vingers zien en zo glipt er nog wel eens een verdwaalde VVD’er naar binnen, die de culturele verschraling in zijn eigen gemeenschap niet meer aan kan. Wat bij binnenkomst meteen opvalt is dat de banken tot de nok zijn gevuld met gegoede burgers, muzikanten, beeldend kunstenaars, acteurs, regisseurs, bekende gezichten uit heden en verleden. En allochtonen. Lekker veel allochtonen. Zelden zoveel moslims in een kerk gezien. Er wordt gepraat, gelachen en roken wordt gedoogd, net als Ab Klink, die blijkbaar ook door de controle is gekomen. Het is vol, maar vol is in de Linkse Kerk nooit vol genoeg, dus blijven er mensen binnenstromen. De hoge ramen, die staan voor meer transparantie, zijn beschilderd met onbegrijpelijke beeltenissen. Linkse God, verpersoonlijkt door Maarten van Rossum, mag weten wat die abstracte creaties betekenen. Linkse God draagt een gewaad met een wolkenpatroon en zit op zijn troon achter het altaar. Hij drinkt rode wijn uit een gouden kelk, laat soms een boer, vaak gevolgd door een sarcastisch uitgesproken ‘mea culpa.’ Helemaal vooraan zien we hoe Prem Radhakishun een overweldigend gospelkoor aanvoert, waarbij voor6

15:23

Pagina 6


09-11-2010

al de aanwezigheid van Adelheid Roosen opvalt, door de onnavolgbare wijze waarop ze het nummer ‘Welterusten, Meneer de President’ (een swingende bewerking van de klassieker van Boudewijn de Groot) volledig naar haar hand zet. Hierdoor lijken andere koorleden als Noraly Beyer, Agnes Kant (zichtbaar opgeknapt) en Paul de Leeuw te worden overschaduwd, maar hun bijdrage mag niet worden onderschat. Luidkeels brengt het multiculturele gezelschap liederen als ‘Don’t Let it Bring You Down’ van Neil Young en ‘Come Together’ van The Beatles ten gehore, in vernieuwde arrangementen. De mensen gaan staan en klappen enthousiast mee, conform de Nederlandse traditie volledig uit de maat. Wouter Bos zit breed grijnzend met een grote zonnebril op zijn hoofd achter het orgel en gaat volledig uit zijn dak, terwijl hij na ieder nummer roept: ‘U vraagt, ik draai.’ Daar moet vooral Ab Klink hard om lachen. Men maakt zich op voor de mis. Job Cohen heeft bij wijze van grap een liberaal blauw keppeltje opgezet en deelt programmaboekjes uit. ‘Had ik ze moeten binden?’ In de biechtkamer houdt zuster Clairy Polak diepteinterviews met socialisten die zich aan het kapitalisme hebben vergrepen. Femke Halsema houdt als altijd de kaken halfstijf op elkaar en zegent de nieuwkomers met gezuiverd water, deelt barmhartig hosties uit, als waren het uitkeringen. Matthijs van Nieuwkerk praat in het voorprogramma van de mis fragmenten met hilarische uitspraken van rechtse politici aan elkaar en krijgt daarmee de lachers op zijn hand. Voor iedereen die een leuke anekdote heeft ingestuurd, ligt er een 7

15:23

Pagina 7


09-11-2010

blits cameraatje op het altaar. In een hoekje notuleert Nico Dijkshoorn gniffelend alles wat er wordt gezegd. Dan komt de hoofdspreker op. In een bordeauxrode jurk stapt Freek de Jonge achter het spreekgestoelte en begint te preken. Hij windt zich dermate op over het groeiende populisme, over de vervlakking en de verruwing van de samenleving, dat ik me als kersverse bezoeker afvraag of ik tijdens een latere verkiezingscampagne ooit problemen zou kunnen krijgen met het feit dat ik een kerk heb bezocht waar zulke kritische geluiden klonken. Maar ik laat me graag inspireren. Aan de muur achter Freek hangt een beeldhouwwerk van een gekruisigde Arend Jan Boekestijn. Niet precies in het midden van het kruis, maar net iets meer naar rechts (rechts, vanaf de zaal bekeken). Daaronder staat in grote gotische letters ‘Alles van waarde is weerloos’ gekalkt. Emile Roemer is verkleed als Robin Hood. Hij gaat rond met de groene pet, waarin iedereen al zijn declaratiebonnen mag smijten, met op de achterkant zijn rekeningnummer geschreven. Hanneke Groenteman loopt rond met dienbladen vol gezonde snacks, terwijl er een golf van opwinding door het publiek gaat, omdat Ahmed Aboutaleb en Nebahat Albayrak hun Nederlandse paspoorten tussen de brandende kaarsen op het altaar, feestelijk in vuur en vlam zetten. Het publiek raakt steeds meer opgezweept en reageert met massaal gejuich op de vurige punchlines die Freek op de zaal afvuurt. Ondertussen 8

15:23

Pagina 8


09-11-2010

staat Linkse God in een hoek heel teder te zoenen met Erica Terpstra, die hier helemaal niet hoort, maar altijd wel in is voor een feestje. De sfeer zit er zo goed in dat zelfs Agnes Kant moet lachen. Er klinken luide blije kreten als ‘Potverteren kun je leren’, ‘Kunst voor de Kunst en alleen voor de Kunst’, ‘Solidariteit kent geen Tijd’, ‘Iedereen Telt Mee, maar met Rechts gaan we nooit in zee’ en ‘Schuif de Schuld door, ver naar voor.’ Onherkenbaar vermomd staat Hare Majesteit aan de zijlijn stil te genieten en mee te deinen op de kakofonie van woorden en gejuich. Linkse God knipoogt naar haar en in dat heimelijke moment ligt hun beider verlangen naar een intellectuele revolutie verscholen. Dan is het grote moment van de avond aangebroken en iedereen weet het. Het geschreeuw verstomt, tot er enkel nog een zacht geroezemoes in de Linkse Kerk rondzingt. Het geklikklak van hoge hakken klinkt over de marmeren vloer. Femke, nu plots gehuld in een groene jurk, haar prachtige krullen los over haar schouders betreedt het podium. Ze neemt een laatste haal van haar sigaret en blaast de rook door haar knalrode lippen de zaal in. Nu er absolute stilte heerst en de spanning voelbaar is, drukt ze met haar linkerschoen de sigaret uit en kijkt ze streng maar zwoel de zaal in met haar priemende donkere kijkers. Iedereen houdt de adem in. Ze richt zich tot Wouter, die een subtiel knikje geeft vanachter het orgel. Hij gaat rechtop zitten, kijkt nog even opzij naar de gospeldames die in opperste staat van paraatheid klaar staan voor de 9

15:23

Pagina 9


09-11-2010

big bang. Dan sluit hij zijn ogen en legt zijn handen op de toetsen.. ‘One, two... one, two, three, four...’ Dan zet Wouter feilloos het intro in van Stevie Wonder’s ‘Signed, Sealed, Delivered.’ Er wordt weer geademd. Femke deint met zichtbaar gemak ritmisch, dan weer zwevend, over het podium. Prem’s koor legt een deken van zwoele vocalen neer en dan, dan komen de violen, de cello’s, de blazers en de jankende gitaren tevoorschijn en zwelt het geluid zo aan dat de blije hysterie compleet losbarst. Portier Wim is nog net op tijd naar binnen gekomen om te zien en horen hoe Femke de leadvocal inzet als een zojuist gekroonde koningin van de soul. ‘Like a fool I went and stayed too long... Oh Yeah!’ Uit haar mond klinken hartstochtelijke klanken, uithalen van vreugde en vuur die we nog niet eerder hoorden. Het publiek gaat op de banken staan, tranen van geluk rollen over ieders wangen, glazen klinken, wijn vloeit. Linkse God komt dansend het podium op in zijn wapperende wolkengewaad, stoïcijns als een rapper/schepper op leeftijd, Job Cohen strooit rode rozenblaadjes uit over de menigte, Emile Roemer zet de polonaise in, terwijl Hare Majesteit Beatrix de schroom en vermomming van zich afwerpt en een rock-’n-rollende Ab Klink in de armen valt. De dames verdringen zich rondom Matthijs van Nieuwkerk, maar de keizer danst door-r-r-r en ziet in zijn ooghoeken nog net hoe 10

15:23

Pagina 10


09-11-2010

Jan Mulder, Nico Dijkshoorn en Prem Radhakishun op Afrikaanse trommels te keer gaan. Wouter funkt als nooit tevoren en als Femke ook nog begint te freestylen, raakt de menigte zo begeesterd en bezield dat de hoop en blijdschap tot ver buiten de zaal schalt. Het is feest in de Linkse Kerk en telkens als het zich eindeloos herhalende refrein nabij is, zingt iedereen uit volle borst mee. Here I am baby Oh, you’ve got the future in your hand Signed, sealed delivered, I’m y– Plots: knipperende lampen, klappende boxen, barstende ruiten, vliegende scherven. De versterker begeeft het, het licht dooft, een schokgolf dendert door de zaal. Femke houdt abrupt op met zingen. Iedereen verstijft en draait zich om naar de poort. De bezoekers houden de handen voor hun ogen, om ze te beschermen tegen het felle licht dat door de ingang naar binnen schijnt. Wim Kok kijkt met lede ogen schuldbewust toe. In het midden van de verblindende lichtvlek ontwaart men het silhouet van een wat corpulente man. Hij doet een stap naar voren, waardoor het licht, dat door de gebroken ramen naar binnen schijnt, op de helft van zijn getekende gezicht valt. Het is ijzig stil, maar als je heel goed luistert, hoor je het angstige gesnotter van Ella Vogelaar, die de rest van de avond nog zo onopgemerkt in de menigte was opgegaan. Er waait een gure wind door de zaal, pupillen groeien, nu iedereen ziet wie de man is die voor ze staat. Het is de on11

15:23

Pagina 11


09-11-2010

verzettelijke hoeder van de veiligheid en rechtvaardigheid, de meester van de orde, een baken van gezag, een icoon van het moderne liberalisme... Het is onderkoning Ivo Opstelten, met een stekker in zijn hand. Hij snuift een paar keer grondig de lucht naar binnen en opent dan zijn massieve muil. ‘Ik... ruik... hier... linkse rakkers...,’ bromt hij zacht om vervolgens het volume van zijn donkere stemgeluid in rap tempo op te voeren. ‘Ik ruik hier bloed, zweet en tranen en ik ben het... zat! Ik zeg driewerf bah. Bah, bah, bah! Dames en heren profiteurs en proleten, heeft u enig besef van hoe de wereld er hier buiten uitziet? Linkse God steekt zijn vinger nog op: ‘Nou ik denk dat...’ maar IJzeren Ivo duldt geen tegenspraak. ‘NOU, IK DENK HET NIET!’ En de stem trilt na, als die van een woest brullend nijlpaard. ‘En nu bieden jullie allemaal je excuses aan. Aan het volk. Aan mij. Ik tel tot drie en dan wil ik een overtuigend Sorry meneer Opstelten horen. Een... twee...’ Hij buigt zijn hoofd voorover, kijkt onder zijn gefronste wenkbrauwen door en gromt. ‘Drie!’ En de zaal roept in koor: ‘Sorry meneer Opstelten.’ Opstelten knikt, recht zijn rug en vouwt zijn handen in elkaar. ‘En nu: hup, allemaal naar huis! Het feest is afgelopen! De mensen... willen slapen.’ 12

15:23

Pagina 12


09-11-2010

Hoofdstuk 1 Ministry of Optimism Op 29 oktober 2006 fietste ik vanaf het Leidseplein de Overtoom op en zag daar tot mijn verbazing Mark Rutte lopen. Ik remde, sprong van mijn fiets en stapte op de liberale lijsttrekker af. Er was geen beveiliger te bekennen. Rutte was gekleed in een spijkerbroek en een nonchalant blauw jasje. Nu is het bekend dat VVD’ers graag meer blauw op straat willen, maar het verbaasde me toch om een politicus zo low profile door de hoofdstad te zien lopen. Ik mocht van geluk spreken dat ik hem überhaupt had herkend. ‘Dag meneer Rutte,’ zei ik vriendelijk. ‘Ah, jongeman. Dag! Wij hebben elkaar vorige week ontmoet, geloof ik. Jij bent die jongen van de sigaren toch?’ antwoordde hij. De sigaren? Ja, van de sigaren. Het was verkiezingstijd en ik had bedacht dat het leuk zou zijn om Mark Rutte, na zijn interne machtsstrijd met Rita Verdonk, met een camera te volgen tijdens zijn campagne. Diverse telefoontjes met het partijbureau van de VVD daarover waren echter op niets uitgelopen en dus was ik een week voor deze ontmoeting op de Overtoom met een doos goede sigaren en een weldoordachte brief naar het Nederlands Film Festival gegaan. Het festival had namelijk een speciaal programma 13

15:23

Pagina 13


09-11-2010

georganiseerd waarbij lijsttrekkers van de grote politieke partijen hun favoriete Nederlandse film mochten vertonen. Die avond was Rutte aan de beurt en hij had gekozen voor Cloaca van wijlen Willem van de Sande Bakhuyzen. In een volgepakt Rembrandtheater keken tweehonderd mensen in zijn bijzijn naar de veelgeprezen film over vier jeugdvrienden van middelbare leeftijd die op de een of andere manier allemaal iets van het vuur zijn kwijtgeraakt dat ze vroeger als vanzelfsprekend in zich droegen. Toen Rutte na de aftiteling werd gevraagd wat hij zo bijzonder vond aan deze film, volgde een oprecht en kwetsbaar betoog. Rutte vertelde het publiek dat Cloaca hem op het belang van vriendschap wees, op de worstelingen waarmee je in een mensenleven te maken krijgt. Het verhaal ontroerde hem, wees hem op het verdriet, de pijn en het onvermogen van de mens. Na afloop was ik op hem afgestapt, ik had me tussen alle fotografen en journalisten doorgewrongen en hem persoonlijk een brief overhandigd met mijn verzoek hem tijdens de verkiezingen te volgen, en de doos sigaren. Het was me toen al duidelijk dat vooral de sigaren in goede aarde vielen. Koud een week later had ik nog steeds niks op de brief gehoord en onze toevallige ontmoeting op de Overtoom was dan ook een uitgelezen kans er nog eens naar te vragen. ‘Heeft u nog nagedacht over mijn verzoek?’ vroeg ik zo nonchalant mogelijk. ‘Dat gaat toch lastig worden, vrees ik. Zo’n cam14

15:23

Pagina 14


09-11-2010

pagne is nu al een heel eind onderweg en we moeten daar wel een beetje het hoofd bijhouden. Dat begrijp je hopelijk wel.’ Ja, ik begreep het wel. Het was ook niet dat mijn leven van deze documentaire afhing en nu we hier toch een stuk opliepen, konden we het beter over andere dingen hebben. Ik vroeg hem waar hij vandaan kwam. ‘Paradiso. John Leerdam van de PvdA regisseert daar elk jaar een toneelstuk met politici en ik doe dit jaar mee. Buitengewoon leuk en interessant.’ Na ongeveer tweehonderd meter kwam ons opgewekte gesprek ten einde. We hadden Rutte’s bescheiden Saab bereikt. ‘Johan, oprecht bedankt voor de sigaren. Mocht je na de verkiezingen nog eens met een camera mee willen lopen, dan kun je altijd even bellen met het partijbureau.’ Terwijl ik hem zag wegrijden en hij bij wijze van groet nog op de claxon drukte, dacht ik: even bellen met het partijbureau mijn hol, na de campagne hoeft het natuurlijk niet meer, maar toch wel een aardige vent, die Rutte. Duidelijk iemand met hart voor de publieke zaak, een echte sociaalliberaal, een man met wie ik het op veel vlakken oneens was en zou blijven, maar die ik moeilijk kon betrappen op opportunisme. Vier jaar later is deze man de baas van ons land geworden. En al heeft hij zich nadrukkelijker op de rechterflank gepositioneerd en al werkt hij samen met respectievelijk de grootste opportunist en de grootste 15

15:23

Pagina 15


09-11-2010

schreeuwlelijk uit de vaderlandse politieke geschiedenis: het is nog altijd een aimabele, authentieke vent met een goed gevoel voor humor. Iemand die, wanneer PowNews hem vraagt of hij nog geneukt heeft, goedlachs reageert: ‘Ha ha, joh Rutger, daar ga ik het met jou helemaal niet over hebben.’ Een politicus die, zelfs nu hij premier is, twee uur per week les blijft geven op een Haagse vmbo-school, kun je moeilijk betichten van weinig betrokkenheid met de samenleving. Misschien hebben we het allemaal verkeerd begrepen, is de culturele kaalslag gewoon een grote drukfout in het regeerakkoord. ‘Culturele kaalslag’ is ironisch genoeg een weinig creatieve naam die de kunstwereld zelf heeft bedacht voor de aangekondigde bezuinigingen in de sector. Die heb ik zelf voor het gemak ook maar overgenomen, zodat iedereen weet waar het over gaat. Het is namelijk wel de beste beschrijving van wat er staat te gebeuren. Niet zozeer door het feit dat er bezuinigd gaat worden op kunst, dat lijkt me in tijden van crisis niet meer dan logisch. Het gaat vooral om de disproportionele omvang van de bezuinigingen, het gebrek aan visie dat eraan ten grondslag ligt en vooral om de neerbuigende toon waarmee er over de creatieve sector wordt gesproken. Ik kan er met mijn hoofd nog steeds niet bij dat deze plannen uit de koker komen van Mark Rutte, ’s lands nieuwe pleitbezorger van het optimisme en de ondernemingszin, die een geïnspireerde maatschappij voor 16

15:23

Pagina 16


09-11-2010

ogen heeft, die juichte op de dag dat Obama won met een boodschap van hoop en vooruitgang, de man die ik hartstochtelijk zag vertellen over zijn favoriete Nederlandse film, die ik ooit in een blauw jasje op de Overtoom zag lopen na een toneelrepetitie. Die man kan toch onmogelijk de intentie hebben het kunstlandschap om zeep te helpen? Wij moeten ons allemaal vreselijk vergissen. Rutte was gek op Cloaca. Heeft deze film een miljoenenpubliek bereikt? Nee! Heeft deze film winst gemaakt? Nee. Heeft deze film mensen geraakt en bewogen. Ja! Zonder al die films, beeltenissen, voorstellingen, concerten zal onze opgewekte, vooruitstrevende premier snel veranderen in een sombere, kleurloze man, die inspiratieloos en afgestompt de Tweede Kamer betreedt. Een minister-president in ademnood die herinnerd zal worden aan zijn uitspraak dat de grote omvang van de kunstbezuinigingen alleen gerechtvaardigd is als ze niet zorgt voor verschraling van het aanbod. Maar dan is het natuurlijk te laat, want het opbouwen van wat nu vernietigd wordt duurt veel langer dan het afbreken ervan. Zover zal de baas van ons land het hopelijk niet laten komen.

17

15:23

Pagina 17


09-11-2010

Hoofdstuk 2 It’s not the economy, Stupid Subsidie (van het latijnse subsidium: ondersteuning, hulp, bijstand) is een tijdelijke bijdrage van de overheid of een non-commerciële organisatie ten behoeve van het starten, dan wel een permanente bijdrage voor het uitvoeren van een activiteit waarvan het economische belang niet direct voor de hand ligt. 23 oktober 2010. Ik betreed De Rode Hoed, een conferentiezaal aan de Keizersgracht. Overal lopen cameramensen rond met portofoons, redacteuren met papieren. Het is een halfuur voor de aanvang van het discussieprogramma Rondom 10. Ik ben uitgenodigd om mee te debatteren over de kunstbezuinigingen van kabinet Rutte-I. Het onderwerp domineert al wekenlang het publieke debat en ik volg het allemaal braaf. Vaak met een flinke dosis ergernis. De artikelen worden met de dag saaier en voorspelbaarder. Meestal gaat het over geld en als het niet over geld gaat, dan gaat het wel over andere cijfers. De voorstanders van de subsidies schreeuwen dat de elite recht heeft op kunst, de tegenstanders schreeuwen dat de kunstenaars van het subsidie-infuus afmoeten. Er lijkt weinig behoefte te bestaan aan toenadering tot elkaar of anders gezegd: weinig behoefte aan een oplossing. 18

15:23

Pagina 18


09-11-2010

Toch ben ik hoopvol gestemd over deze avond. Niet alleen vanwege de strategisch gekozen paarse trui die ik heb aangetrokken, maar vooral omdat ik vermoed dat ik met mijn verhaal mensen van beide kampen aan kan spreken. Aan de ene kant ben ik weliswaar woest over de manier waarop alle kunst op een hoop wordt gestort en als een overbodige luxe wordt afgeserveerd, aan de andere kant ben ik ook voorstander van duurzame hervormingen, van bezuinigingen met visie. Ik kom hier dus niet als een slachtoffer vertellen dat de overheid van mijn centjes af moet blijven. Aan die mensen erger ik me namelijk ook dood. Waarom niet pro-actief te werk gaan? Met goede moed neem ik plaats op mijn stoel. Gespreksleidster en presentatrice Ghislaine Plag opent de uitzending met een introductie in de camera: ‘Een discussie tussen kliederaars en beknibbelaars,’ zegt ze zonder ironie in de lens. De openingstune begint. Kliederaars? Beknibbelaars? Wat zijn dit voor nonsens? Een uur later kom ik gedesillusioneerd de studioruimte uit. Het was een kippenhok. Natuurlijk mag je als je vijfentwintig bent wel een beetje stevig zo’n debat in gaan, maar binnen de kortste keren zaten we allemaal door elkaar heen te schreeuwen. Het was een gênante vertoning: ook van mij. Ik heb me vooral laten opfokken door een lokale politicus met een oranje stropdas, die maar bleef roepen dat kunst onzin is en subsidies overbodig. Ik wil19

15:23

Pagina 19


09-11-2010

de graag met hem van gedachten wisselen, maar hij bleef zijn destructieve oneliners maar op de camera afvuren: ‘Kunst is voor een kleine groep, subsidie maakt lui!’ Op een gegeven moment kookte ik zo van woede, dat ik hem het liefst een stomp op zijn Armani-bril had gegeven. Maar dan was er helemaal weinig van mijn hoopvolle boodschap overeind gebleven. Ik sta in de hal bier te drinken om dit te vergeten. Veel bier om dit heel snel te vergeten. De collega van de oranje stropdas, ook een oranje stropdas, komt op me af. Zijn collega-raadslid uit de Haarlemmermeer bedoelde het allemaal niet zo, zegt de man. ‘Kijk, in de raad is het ook zo. Hij heeft de oneliners, ik het verhaal. Er ligt natuurlijk wel een nuance achter. Natuurlijk is kunst hartstikke belangrijk, dat vinden wij ook.’ Ik geloof mijn oren niet. Drie uur en vijf whisky’s later dringt tot me door: ik ben in de val getrapt van de oranje maffia. Schreeuwend ben ik ten onder gegaan. En schreeuwen voor nuance is als schieten voor vrede: het schiet zijn doel jammerlijk voorbij. Ik reconstrueer het gesprek de dagen erna keer op keer in mijn hoofd en besef hoe vaak kunstenaars, kunstliefhebbers en andere medestanders zich laten verleiden tot een economisch debat. Stom, want de waarde van kunst is volgens mij vooral immaterieel. Je kunt je stuk bijten op de kosten en baten, maar waarom zou je? Feit is dat wanneer je kunst zou overleveren aan het marktmechanisme, je alleen nog behoudend en voor20

15:23

Pagina 20


09-11-2010

spelbaar vermaak over zou houden. En hoe willen we dan dat kunst ons ooit nog verrast? Dat wil niet zeggen dat kunst geen economische waarde heeft. Ze zou alleen niet leidend moeten zijn. Wel is de creatieve industrie een hele grote sector in onze samenleving die bestaat uit duizenden vaklieden, veelal mensen die gestudeerd hebben voor het vak van kunstenaar. Zoals een bakker leert goed brood te bakken, zo specialiseren kunstenaars zich in een beroep dat als doel heeft mensen in de maatschappij te verrijken met films, toneel, cabaret, muziek, dans, mode, beeldende kunst of literatuur. Het is goed die niet op een hoop te gooien. Grote delen van de kunstsector maken helemaal geen gebruik van subsidie en nog eens een aanzienlijke groep slechts gedeeltelijk of alleen indirect. Uitgeverijen financieren de boeken die ze publiceren volledig zelf, muzikanten en beeldende kunstenaars hebben vaak andere banen om de kosten van hun creatieve werk op te hoesten. Ook cabaretiers, musicalproducenten, popmuzikanten en vrije toneelproducenten ontvangen geen fondsengeld voor het produceren van hun kunsten. Ze staan alleen wél vaak in gesubsidieerde theaters, dat mag niet worden vergeten. Toch zou de vraag kunnen rijzen: als een deel het zonder subsidie kan, moet dan iedereen dat niet kunnen? Survival of the fittest? Dat is kort door de bocht. Vooral ook vanwege het feit dat de kunstinstellingen die afhankelijk zijn van 21

15:23

Pagina 21


09-11-2010

subsidie dat vaak niet zozeer zijn omdat er weinig mensen naar hun werk komen kijken, maar doordat wat ze produceren een hoog kostenplaatje heeft. Niet voor niets is de dreiging voor podiumkunsten nu het grootst, omdat een orkest of toneelgezelschap nou eenmaal uit een groot team van mensen bestaat. In die zin is het heel goed uit te leggen waarom een orkest van tachtig man subsidie nodig heeft en Theo Maassen, die met slechts twee technici het land doorreist, niet. Je kunt niet de helft van een orkest of toneelgroep wegsturen en hetzelfde niveau verwachten. Het hele team is nodig om de gewenste kwaliteit te leveren. Ik vind dat we die kwaliteit moeten koesteren. Mooi voorbeeld vind ik de onlangs door Orkater geproduceerde muziektheatervoorstelling Richard III, met Gijs Scholten van Aschat in de hoofdrol. Een uiterst dure productie, met ruim dertig muzikanten en acteurs. Het gezelschap besloot daarom de prijzen van de kaarten te verhogen naarmate er meer kaarten verkocht werden. En de bezoekers bleken massaal bereid die hogere prijs te betalen. Wekenlang was de productie uitverkocht. En toch heeft de voorstelling verlies gedraaid. In dit geval heeft subsidie het mogelijk gemaakt om een vernieuwende, aansprekende voorstelling neer te zetten voor een breed publiek, ook al levert het geen geld op. En natuurlijk zijn de bezoekersaantallen nog altijd niet te vergelijken met die van grote vrije producties als Joop van den Ende’s Petticoat. Maar ook dat is logisch. Petticoat is puur entertainment, bedoeld voor een groot publiek. Als we de hele 22

15:23

Pagina 22


09-11-2010

sector zouden overlaten aan het marktmechanisme en de smaak van de massa, dan zouden er dus alleen nog maar Van Den Ende-musicals en blockbusters gemaakt worden. Dat is geen waardeoordeel: ik vind die musicals en blockbusters ook heel leuk, ze zijn vaak bijzonder goed gemaakt, maar ze hebben als voornaamste functie ons te vermaken. Het is alleen te eenvoudig kunst te vergelijken met puur entertainment. Kunst is vaak wel entertainment, maar entertainment is lang niet altijd kunst. In Rondom 10 vergeleek een consument de korting op het kunstbudget met het volgende: ‘Als de hoofdkostwinner in een gezin zijn baan verliest en hij zijn zoon altijd zakgeld gaf, zal hij als eerste daarop gaan bezuinigen. Bij mij ook, als ik weinig te besteden heb, is het eerste wat er bij mij uit ligt: entertainment.’ Maar wat koopt een kind van zijn zakgeld? Snoep, een videospelletje, bier, een nieuwe broek, drugs, condooms, of een kaartje voor bioscoop, concert of film inderdaad. De zoon met zakgeld is in die zin goed te vergelijken met de consument, maar niet met de kunstenaar. Waar het consumeren van kunst voor de bezoeker entertainment kan zijn waarop hij bezuinigt, is dat het niet voor de kunstenaar. En dat mag ook nooit zo zijn. De subsidies op kunst zijn geen zakgeld. We geven geen cheque aan kunstenaars, zodat ze vervolgens op hun luie reet mogen gaan zitten en zich kunnen gaan bezatten. Als we vinden dat dat te veel en te vaak gebeurt, moeten we dat onderzoeken, in kaart brengen en zorgen dat de kunstenaars die er met de pet 23

15:23

Pagina 23


09-11-2010

naar gooien, die niet bewust bezig zijn met het bereiken van hun publiek, geen geld meer krijgen. Maar niet de hele kunstsector daarvoor bestraffen. Kunstsubsidies zijn investeringen. We investeren als samenleving in een sector die als taak heeft om ons niet alleen vermaak te bieden, maar vernieuwende creaties. Om onze ogen telkens opnieuw te openen, de samenleving wakker te houden, het maatschappelijk debat te prikkelen en onze blik te verbreden, ons geestelijk welzijn te bevorderen. Ik geloof er heilig in dat wij van al het moois dat we zien betere mensen worden. Dat er daardoor bloed door onze levendige samenleving blijft stromen. Dat is goed voor een land. Zie de ouwe Sovjetstaat of de biblebelt in de Verenigde Staten; kunstloos en daardoor kleurloos, deprimerend haast. Ik zou het daarom doodzonde vinden als er naast het pure vermaak geen aanbod bestaat dat meer vernieuwing en diepgang genereert. Bij uitstek een rechtse regering, die wil dat de burger economisch onafhankelijker wordt, zou het volgens mij als zijn taak moeten zien die burger toegang te bieden tot inspiratie, tot ontroerend goed. En ook zou ze moeten begrijpen dat het pure entertainment niet kan bestaan zonder een tegenhanger. De vrije producenten en musicalbazen zijn daar al achter: zij weten dat ze ook zullen lijden onder de bezuinigingen, omdat de verschraling van het aanbod, het algehele niveau van de sector en iedereen die erin werkzaam is naar beneden trekt. 24

15:23

Pagina 24


09-11-2010

Wat zijn nu eigenlijk de gevolgen van de culturele bezuinigingen? Erwin van Lambaart, algemeen directeur van Joop van den Ende Theaterproducties, zei niet voor niets dat de maatregelen ook zijn bedrijf zullen gaan treffen. Je kunt niet een orgaan uit een lijf rukken en denken dat de rest van het lichaam zichzelf wel in leven blijft houden. Alles staat met elkaar in verbinding, het is een infrastructuur die naast elkaar, maar niet los van elkaar beweegt. Dat maakt van een kunstsector een gezond organisme, waarin hoge en lage kunsten naast elkaar bestaan en ieder orgaan zijn eigen taak vervult. Als het hart daarvan stopt te kloppen, valt het dood neer. En dat wat nog spartelt, kan bekeken en betaald worden door degene die in tijden van crisis toch al minder te besteden heeft: de consument zelf. Want of je straks nou naar Youp gaat of naar het Nationaal Ballet, met de nieuwe kabinetsplannen tel je binnenkort bij elk bezoek aan theater of concert flink wat extra neer. De btw op alle kaarten wordt namelijk flink verhoogd. En als straks al die kunstenaars op straat staan, waar moeten ze dan heen? Ze zijn immers opgeleid voor het vak dat ze beoefenen. Moeten ze een uitkering aanvragen, omgeschoold worden? Kost dat soms geen geld? En heeft geen van de drie intelligente mannen Rutte, Wilders en Verhagen – want het zijn drie slimme mannen – tijdens de formatie bedacht dat er straks niet alleen banen op de podia verloren gaan, maar ook in de verwante sectoren? Onder de medewerkers van schouwburgen, van galeries, de schoonmakers van de 25

15:23

Pagina 25


09-11-2010

theaters, de caissières, portiers, de decorbouwers, de verhuurbedrijven, de cateraars, de horecagelegenheden? Ik hoor zoveel mensen zeggen: ‘En dat allemaal van onze belastingcenten.’ Terwijl het eigenlijk zou moeten zijn: ‘Dat en nog onnoembaar veel meer van onze belastingcenten.’ Het mooie van belasting betalen, behalve dat het nooit echt leuk zal worden, is dat we er allemaal ongelooflijk veel aan hebben. Het zorgt ervoor dat we recht op een minimum inkomen hebben, toegang tot goed onderwijs en goede zorg. Dat is de basis die ervoor zorgt dat we in dit land allemaal gelijke kansen hebben. En het creëren van een vangnet voor gelijke kansen is geen vijand van de zelfredzaamheid en eigen verantwoordelijkheid, het is een visie op basis waarvan je zegt: iedereen moet toegang hebben tot de basisvoorzieningen, om vervolgens, zoals Rutte dat onlangs in de regeringsverklaring zo mooi verwoordde, zelf op de trampoline te springen en de sprong naar succes te maken! Waar belasting nog meer voor zorgt? Voor een fatsoenlijk wegennet, voor politieagenten die de veiligheid en orde bewaken, voor schone straten, behoud van natuur, lantaarnpalen, openbaar vervoer, voor prachtige gebouwen en... voor het feit dat we een rijk en divers cultureel aanbod hebben dat voor iedereen betaalbaar blijft. We maken niet allemaal evenveel gebruik van alle dingen die van ons belastinggeld betaald worden. Het idee is dat je niet alleen maar betaalt voor de dingen die je zelf gebruikt, maar dat we allemaal naar draag26

15:26

Pagina 26


09-11-2010

kracht betalen en er vervolgens zowel voor zich op onze eigen manier van profiteren. Ik zeg daarbij: we mogen wel wat vaker benadrukken dat solidariteit een prijs kent. Dat we van hardwerkende ondernemers in de hoogste belastingschaal een aanzienlijk offer vragen. Maar ik weet zeker dat als we daar wat eerlijker over zijn, niet zouden doen alsof zij gierige egoïsten zijn, maar juist laten weten dat we het op prijs stellen dat ze zo’n grote bijdrage leveren aan de staatskas, het al heel anders overkomt. Laten we vooral niet de illusie in stand houden dat de arbeider die op de SP stemt, altruïstischer is dan de ondernemer die voor de VVD kiest. We kijken immers met onze eigen ogen, dus altijd vanuit ons eigen perspectief. De belastingbetaler moet wel weten dat er maar heel klein gedeelte van de rijksbegroting naar kunst gaat. Dus zelfs als het waar zou zijn dat kunst voor een relatief klein deel van de bevolking is, dan zou het naar verhouding nog een laag bedrag zijn: een koopje. Het goede nieuws is dat er veel meer mensen gebruik maken van de kunsten dan een select gezelschap dat de elite heet. Als kunst alleen voor een eliteclubje was, dan waren een hoop instellingen al lang in schoonheid gestorven. Theatervoorstellingen, concerten en festivals verwelkomen jaarlijks circa 15 miljoen bezoekers. Van die 15 miljoen bezoeken bestaat natuurlijk ook een aanzienlijk deel uit bezoeken aan musicals, cabaretvoorstellingen en vrije producties – kort gezegd aan voor27

15:23

Pagina 27


09-11-2010

stellingen die geen subsidie ontvangen – maar die staan dan vaak wel in theaters of zalen die gesubsidieerd worden van het belastinggeld. Ik heb het dan nog niet eens over de enorme aantallen bezoekers van Nederlandse films of musea, over mensen die boeken en muziek kopen. We hebben het dus over een aanzienlijk deel van de Nederlandse bevolking. Socialisten, democraten, liberalen, conservatieven, christenen, joden, moslims, kinderen, jongeren, Maxime Verhagen, bejaarden, hetero’s, homo’s, bankiers, advocaten, leraren, chauffeurs, hoger opgeleiden, lager opgeleiden. Natuurlijk zijn er ook mensen die nooit naar een voorstelling, film of tentoonstelling gaan en ik vind dat heel erg: ik vind daarom dat we als kunstenaars altijd ons best moeten blijven doen om nog meer mensen in contact te laten komen met kunst, maar het is uiteindelijk wel de individuele keuze van iedere burger zelf. Ik vermoed alleen dat een hoop mensen die bijvoorbeeld naar Alles is Liefde gaan geen idee hebben dat ze op dat moment ook consument zijn van een product dat gefinancierd is met overheidsgeld. Kunstenaars moeten daarom echt duidelijker maken dat de subsidies niet alleen maar naar obscure artieste gaan, maar zeker ook naar projecten die voor een breed publiek bestemd zijn. Een veel gehoord argument in de economische discussie is dat kunstinstellingen maar wat meer hun best moeten doen om op andere manieren aan geld te komen, op zoek moeten gaan naar sponsors, de kaartjes duurder moeten maken. Feit is dat dit de afgelopen 28

15:23

Pagina 28


09-11-2010

jaren al ontzettend veel gebeurt, omdat de kunstsector in de loop der jaren al vaker heeft moeten bezuinigen. Er wordt actief gezocht naar sponsoren, bedrijven steken geld in producties en theaters. Mooi voorbeeld is De Rabozaal in de Amsterdamse Stadsschouwburg. Nota bene Rutte gaf over dit onderwerp vorig jaar een lezing. De strekking daarvan was: we zouden, net als in Amerika, een grotere geefcultuur moeten stimuleren. Hierdoor wordt het voor bedrijven fiscaal aantrekkelijker om in kunst te investeren. Op die manier kunnen investeringen een zinvolle aanvulling worden op het kunstbudget en gedeeltelijk de rol van subsidies overnemen. Maar, zei Rutte er ook meteen bij, het zal nooit ofte nimmer de rol van kunstsubsidies over kunnen nemen. Het gaat om een aanvulling. Dat waren wederom wijze woorden van de liberaal. Grappig hieraan vind ik dat fiscaal voordeel uiteindelijk ook een vorm van subsidie is. Geld dat normaal gesproken in de staatskas komt en dan naar de kunsten zou gaan, komt bij fiscaal voordeel eerst bij de kunsten terecht en dus niet in de staatskas. De eindsom voor de staatskas zou in sommige gevallen gelijk kunnen zijn. Het zou vooral een symbolische keuze zijn, vanuit het liberalisme ook heel goed te begrijpen, omdat die stroming nastreeft dat de overheid zich zo min mogelijk met private zaken bemoeit. Wat ik daar verder ook van vind: het zou een keuze kunnen zijn. Er zou in ieder geval een visie aan ten grondslag liggen. Rutte moet in dat geval wel beseffen dat wij een heel ander belastingstelsel hebben dan de 29

15:23

Pagina 29


09-11-2010

Amerikanen, dus dat het stimuleren van een geefcultuur ten aanzien van kunst gepaard gaat met bredere hervormingen. Het is hoe dan ook iets wat je alleen op de lange termijn kunt bewerkstelligen. Er zou een behoorlijke, realistische overgangsperiode moeten zijn. Daar zou Rutte werk van kunnen maken, door om te beginnen minder disproportioneel te bezuinigen en een aantal voordelige constructies te introduceren. Eind jaren negentig hadden we bijvoorbeeld de CVconstructie, waardoor het voor particuliere investeerders aantrekkelijk werd om in Nederlandse films te investeren. Die regeling liep uiteindelijk in de soep omdat steeds meer buitenlandse producenten hun kans schoon zagen en internationale projecten in Nederland opnamen, om geld uit te sparen. Daardoor profiteerden de verkeerde mensen van de constructie. Maar er kwam ook een aantal succesvolle Nederlandse producties uit voort en met een goed team van deskundigen moeten er toch initiatieven te bedenken zijn die een wezenlijke stimulans kunnen geven aan het particuliere investeringsklimaat. We moeten wel in acht nemen dat het in deze tijd moeilijk is om particuliere investeerders te vinden. De overheid weet dondersgoed dat bedrijven in tijden van crisis geen prioriteit maken van prestigeprojecten, zoals het investeren in kunst. Die taak ligt dus juist nu meer bij de overheid. Taaie materie, maar beleid maken is ook moeilijk, het vergt verdieping en tijd. Het zou dan ook goed zijn erover met elkaar van gedachten te wisselen, in plaats van ergens met een rode pen doorheen te krassen, de 30

15:23

Pagina 30


09-11-2010

boel daarmee laten imploderen en dan gaan roepen: ‘Iedereen moet op zijn eigen benen kunnen staan en wel nu!’ In die zin moet de vergelijking met de Amerikaanse kunstwereld, waar nauwelijks of geen subsidie bestaat, ook ophouden. Het is niet voor niets dat een stad als New York graag Nederlandse kunstenaars met hun werk verwelkomt. We worden gezien als een vooruitstrevend land als het om theater, film en beeldende kunst gaat. Dat komt doordat we de moed tonen er als samenleving in te investeren. Dat loont. In de afgelopen twintig jaar won Nederland drie Oscars voor Beste Buitenlandse Film. Carice van Houten duikt op in Hollywoodfilms, Paul Verhoeven is een van de meest roemruchte regisseurs van de afgelopen decennia. We leveren wereldberoemde kunstenaars als Jan de Bont en Anton Corbijn. Toneelgroep Amsterdam speelt de globe rond. Wie van New York tot Berlijn tot Parijs van barokmuziek houdt, weet dat Anner Bijlsma op dat gebied altijd de meester van de cello zal blijven. Vanuit de hele wereld komen mensen naar Amsterdam om ons rijke kunstaanbod te bewonderen. Het overlijden van een groot schrijver als Harry Mulisch is tot ver buiten onze landsgrenzen nieuws. Dat komt niet uit de lucht vallen. Dat is het resultaat van langdurige investeringen in experiment en verdieping. En daar mogen we trots op zijn! Als we in Nederland iets van eigen bodem goed vinden, zeggen we bijvoorbeeld altijd: ‘Dit was echt On-Nederlands goed!’ Wat een onzin. Een Fransman of Engelsman zou zoiets nooit zeggen, die 31

15:23

Pagina 31


09-11-2010

is er trots op dat er iets moois in zijn land wordt gemaakt. Het is ironisch dat een land dat momenteel zo in de ban is van het beschermen van de Nederlandse cultuur ten opzichte van andere culturen het kloppend hart van de eigen cultuur systematisch onderwaardeert en klakkeloos laat wegbezuinigen.

32

15:23

Pagina 32


09-11-2010

Hoofdstuk 3 Abre Los Ojos Als kind riep ik in een theaterzaal gewoon schaamteloos hardop: ‘Wat een rare dikke man met die snor!’ Ik had de vanzelfsprekende fantasie om te verzinnen dat mijn kamer een ruimteschip was en dat zelf ook compleet te geloven, als ik Pluk van de Petteflet las, dan was ik Pluk. Als iemand mij een doos kleurpotloden gaf, tekende ik moeiteloos en vol trots mijn ouders, onze flat en een zon met een stompzinnige glimlach. Het zag er niet uit en dat is ook een van de redenen dat ik nooit naar een academie voor beeldende kunst ben gegaan, maar daar ging het niet om. Ik had het vermogen om overal in op te gaan, zonder er verder over na te denken. Nu hoef ik hier verder niet heel weemoedig over te doen op mijn vijfentwintigste. Want al ben ik dan wat dweperig en melancholisch aangelegd, ik ben blij dat die kindertijd niet eeuwig heeft geduurd. Ik heb leren praten, lezen, schrijven, denken, de pijn en vreugde van de liefde ontdekt, de angst voor de dood, ik ben onderdeel geworden van een maatschappij die me allemaal fantastische mogelijkheden biedt, ik moet en mag keuzes maken, heb verantwoordelijkheden naar mezelf en naar anderen en dat alles levert een hoop moois op. Maar wat we in de loop van de tijd vaak verliezen is onze natuurlijke nieuwsgierigheid, het vanzelfspreken33

15:23

Pagina 33


09-11-2010

de vermogen om verwonderd te raken over alles wat aan ons voorbij trekt. In het hectische bestaan van de volwassen mens, met al die verplichtingen, vluchtigheid en al die vragen over wie we zijn en hoe we ons geluk vinden, is het daarom toch heerlijk zo nu en dan geprikkeld te worden op een andere manier naar iets te kijken? Om dingen weer op een nieuwe manier te kunnen zien? Om een spiegel voorgezet te krijgen die ons verhalen vertelt over ons leven, dat van anderen en over de wereld om ons heen? De beste kunst laat ons weer even helemaal opgaan in de kracht van de verbeelding. Het biedt ons hoop en troost, voedt onze geest, het is de zuurstof voor de ziel. Als we naar een theater, bioscoop of concertzaal gaan en het zaallicht dooft, leggen we onze persoonlijke sores even naast ons neer en laten we ons door de hofnarren van onze samenleving graag een mooi, geestig of ontroerend verhaal voorschotelen. We lachen, we huilen, we voelen angst, spanning, en als we de zaal verlaten drinken we nog een biertje en praten met elkaar na. We hebben een fijne avond gehad en op weg naar huis heeft dat wat we hebben aanschouwd ons soms tot nadenken gestemd. We betrekken het op ons eigen bestaan en zodoende heeft kunst invloed op ons leven. Kunst, in alle soorten en maten, beweegt ons. Dat is haar essentiële waarde. Ik ben ervan overtuigd dat zelfs mensen die nu voor de bezuinigingen op de culturele sector zijn, die waarde herkennen. Dat kan niet anders, we zijn allemaal mensen met verlangens, ang34

15:23

Pagina 34


09-11-2010

sten, twijfels en overpeinzingen, we kennen allemaal de euforie van de verliefdheid, het verdriet van het verlies. We dansen, we spelen piano, gitaar, saxofoon, we zingen onder de douche dat ene nummer dat we maar niet uit ons hoofd krijgen. We hebben allemaal een favoriete plaat, een lievelingsfilm, een boek dat we drie keer achter elkaar hebben gelezen omdat het zo waanzinnig mooi, spannend of grappig was en dat alles zou niet kunnen bestaan als er geen beroepsgroep was die de taak op zich nam om al die creaties tot stand te brengen. Als je moeder overlijdt heb je meer aan een mooi concert, dan aan de lantaarnpaal op straat. Kunst is een van de weinige dingen die werkelijk verbindt, wat misschien ook wel verklaart waarom mensen als Wilders er zo hard tegen te keer gaan. Je kunt een Peruaan treffen die geen woord Nederlands spreekt, als je allebei een gitaar hebt en ieder begint te zingen in je eigen taal, is elke barrière verdwenen. Ik kan niet bewijzen dat we gelukkiger worden van kunst, maar ik geloof er heilig in. Zelfs als je nooit naar het Concertgebouw, de schouwburg of het museum gaat, profiteer je ervan dat je in een samenleving woont met mensen die dat wel doen. Van kunst gaat namelijk ook een trechterfunctie uit. Wanneer een bepaald deel van de bevolking zich door kunst laat inspireren, vloeit dat als door een omgekeerde trechter door naar de levens van de mensen om hen heen. Kunst is niet alleen de bloem voor de persoon die het aanschouwt, het is ook het zaadje dat ge35

15:23

Pagina 35


09-11-2010

plant wordt in de maatschappij, waarin diegene leeft. Want wie zich laat inspireren, wie zijn blik verbreedt, komt vaak tot nieuwe ideeën, kan opeens weer een frisse kijk hebben op een bestaand maatschappelijk thema. Dat levert de broodnodige input op voor het publieke debat, openbaar bestuur en draagt op die manier bij aan de zoektocht naar creatieve oplossingen voor problemen in ons land. Zelfs al gaat niemand uit de Amsterdamse wijk De Baarsjes ooit naar Toneelgroep Amsterdam of het Concertgebouworkest, als de stadsdeelvoorzitter en de architect van het Mercatorplein dat wel doen, is dat goed voor allen. Als zij de ochtend na een fenomenaal pianoconcert geïnspireerd naar hun werk gaan, zal de buurt met meer creativiteit en ruimdenkendheid bestuurd worden. Het plein wordt dan ontworpen met meer gevoel voor wat de bewoners nodig hebben. Zo kunnen mensen die alleen af en toe naar de bioscoop gaan voor een goede Amerikaanse actiefilm, indirect toch nog profiteren van de hoge kunsten. Daarom is het ook niet erg dat sommige kunstvormen zogezegd elitair zijn, minder toegankelijk. Goed, ik vind wel dat je altijd moet nastreven je kunstwerk met zoveel mogelijk mensen te delen, maar ‘zoveel mogelijk’ is helaas niet altijd iedereen. Je kunt de trechterfunctie ook minder abstract benaderen: vaak consumeren de makers van toegankelijkere kunst, zelf wel hogere kunsten. De bagage die zij daarbij opdoen, klinkt in meer of mindere mate altijd door in hun werk. Zelfs als hun werk een horrorfilm is over een moordlustige Sinterklaas. Grote kans dat die 36

15:23

Pagina 36


09-11-2010

ene grote musicalster uit de stal van Van Den Ende veel van de klassieke muziekgeschiedenis tot zich heeft genomen. En wat te denken van kunsteducatie. De allerbeste kunstenaars komen voort uit een samenleving die kunst omarmt en stimuleert. Die kunstenaars geven hun wijsheid uiteindelijk weer door aan jongere generaties. Hoeveel jonge mensen leren niet een instrument te bespelen, vormen een bandje, spelen toneel, zitten op dansles, zingen, rappen, schrijven? Het is, denk ik, altijd goed creativiteit bij jonge mensen aan te wakkeren. Of ze nou uiteindelijk toneelspeler of bankier worden doet er niet eens toe. Het gaat erom dat je hun fantasie aanspreekt, hun nieuwsgierigheid blijft aanwakkeren, hun levenslust aanboort. Daar krijg je bevlogen burgers van die, zoals Rutte dat ook zo graag wil, met passie en daadkracht aan het werk gaan. Hijzelf is nog het beste voorbeeld. De man die ooit concertpianist wilde worden is ongetwijfeld geïnspireerd gebleven door de droom die hij ooit had. Creativiteit bevordert op den duur het humeur van het land en dat hebben we nodig. Maar ondanks mijn stellige overtuiging dat kunst een onmisbare waarde heeft, vind ik ook dat we kritisch naar de kunstwereld moeten kijken. Vooral door ons kunstenaars zelf. Alleen dan kunnen we samen met andersdenkenden tot oplossingen komen in dit debat. Alleen dan komen we vooruit. Dat er bijvoorbeeld bij grote groepen mensen het idee leeft dat kunst hen niet dient, moeten we incasse37

15:23

Pagina 37


09-11-2010

ren. Het is verstandig om tot ons door te laten dringen dat er ook uit veel hoeken kritiek is op de kunstsector. We moeten ons afvragen waarom de bevolking niet massaal de straat op gaat om tegen de bezuinigingen op kunst te schreeuwen en wij zelf de actie Nederland Schreeuwt om Cultuur moeten organiseren. Wij, kunstenaars, zullen enerzijds moeten duiden waarom het een onjuiste aanname is dat kunst alleen voor een eliteclubje is, anderzijds zullen we ook moeten bedenken hoe we er voor kunnen zorgen dat meer mensen zich betrokken voelen bij kunst. Nu we in de sector zelf allemaal op scherp staan, moeten we de kans aangrijpen om te herijken, zoals Freek de Jonge zo mooi formuleerde. Een nieuw nulpunt creëren en van daaruit verder bouwen. We zullen soms nog bewuster uit onze elitaire cocon moeten stappen en een bredere taal durven spreken dan die van ons als zelfbewuste kunstenaars onder elkaar. Kunst moet communiceren, dus moeten juist wij in staat zijn helder te communiceren over kunst, niet alleen met kunst. We moeten de kunst zelf ook niet heilig verklaren en inzien dat er ook veel in zichzelf gekeerde troep wordt gemaakt. Toen ik mijn kapster laatst vroeg wat ze van kunst vond, zei ze dat ze er niet echt interesse voor had. Toen ik vroeg of ze wel eens naar het theater ging, naar een tentoonstelling of naar de film, antwoordde ze: ‘Ja, maar dat is toch geen kunst?’ Bij kunst denkt men aan polaroidfoto’s van speeltuinen in de nacht, aan een langharige idioot in een tutu 38

15:23

Pagina 38


09-11-2010

die voor een projectiescherm met lichtvlekken, de woorden War, Bottle, Daycream, Peace, Eggs, Dries Roelvink, Coca Cola declameert en pirouetten maakt met een sterretje in zijn reet, terwijl er vijf dwazen voor klappen. Met alle respect, maar dat zijn niet de beste voorbeelden in een discussie waarin we duidelijk moeten maken wat kunst waard is in de breedte van de samenleving. Er is zoveel meer. Kunst, het woord waarmee we worden doodgegooid en mee doodgooien: wat mij betreft schrijf je het alleen met de hoofdletter K aan het begin van de zin en anders niet. Ik vind het ook belachelijk als er in een wijk waar de stront op de grond ligt, dagelijks bejaarden worden beroofd, scholen worden beklad en de helft van de bewoners geen Nederlands spreekt, een of andere lelijke artistieke kubus wordt neergezet om het gevoel van saamhorigheid te bevorderen. Daarmee zeg ik niet dat een artistieke kubus in geen enkel geval gesubsidieerd mag worden. Ik haal alleen een belachelijk voorbeeld aan van gesubsidieerde kunst, waar we volgens mij allemaal van kunnen zeggen: dat is een mislukte actie, wat een zinloze kubus. Dat maakt me niet links of rechts, of een kunsthater, maar gewoon een mens dat zijn gezond verstand gebruikt. Het is van groot belang dat er, willen we dat kunst haar functie behoudt als voer voor de geest, ruimte blijft voor experiment. Om meesterwerken te kweken, zal er ook ruimte voor mislukking nodig zijn. Iedereen 39

15:23

Pagina 39


09-11-2010

die ooit werkelijk wat bereikt heeft, heeft ook de moed gehad om volledig te mislukken. Dit betekent echter niet dat we mislukkingen moeten aanmoedigen. Commissieleden van fondsen moeten met beide benen in de samenleving staan en de kloten hebben om risico’s te nemen met spannende, vernieuwende ideeën. Ze moeten ook kunnen zien dat een hoop plannen volkomen ongeïnspireerd zijn, niet maatschappelijk relevant of communicatief. Kijk maar naar een hoop Nederlandse televisiefilms, die met dank aan het Nederlands Fonds voor de Film, een paar machtige omroepbazen bij de publieke omroep en een aantal hippe productiehuizen, altijd weer moeten gaan over het ‘gewone leven’, terwijl ze bijna altijd alleen maar gaan over het gewone leven gezien door de bril van mensen die geen idee hebben hoe het gewone leven er buiten de muren van gegoed Amsterdam uitziet. De ‘rauwe personages’ worden dan negen van de tien keer gespeeld door keurige jongens en meisjes uit Amsterdam Oud-Zuid, wiens rauwheid nog het meest te vergelijken is met die van een ongeraspte winterpeen. Om de truttigheid compleet te maken, wordt het geheel in een afgebakend jasje van Hollands realisme gegoten. Tot slot wordt het eindresultaat op een volslagen verlaten tijdstip uitgezonden, om in anonimiteit te sterven. Ik herinner me nog goed dat ik op de Nederlandse Film en Televisie Academie, waar ik een jaar studeerde, een college kreeg van een grote filmproducent die zei: ‘Wij moeten ook maar gewoon een beetje maken wat 40

15:23

Pagina 40


09-11-2010

het fonds wil zien, want anders houd ik het als bedrijf niet vol!’ Bullshit! Hoe kan het dat een systeem zo in elkaar steekt? Hoe kan het dat filmmakers die hun sporen verdiend hebben met prachtige producties, in dit land altijd achteraan in de rij moeten aansluiten (Paul Verhoeven vluchtte naar Amerika in de jaren tachtig), dat jonge makers met passie en vernieuwende ideeën geen voet aan de grond krijgen wegens gebrek aan ervaring, terwijl de sufheidsfabriek zichzelf op volle toeren in stand kan houden? In Nederlandse films heten kinderen Ploing, Liv of Starre. En dat is leuk hoor, maar zo heten kinderen niet! Niet in Spangen of de Schilderswijk, nee, ook niet Almere-Muziekwijk, waar mensen te maken hebben met jongens op scooters die de boel staan te vergallen, drugs dealen, hun dochters uitschelden voor kankerhoer. Het wordt tijd dat er wat meer gemaakt wordt dat werkelijk uit de levens is gegrepen van mensen uit dit controversiële land. We hebben de afgelopen tien jaar twee politieke moorden meegemaakt, ongekende politieke aardverschuivingen, oplopende spanningen tussen bevolkingsgroepen, we hebben een land dat even liberaal als conservatief is maar met al die tegenstellingen gebeurt nauwelijks iets. Het wordt ofwel gladgestreken ofwel onder de aandacht gebracht door mensen die blijkbaar drukker bezig zijn met het in stand houden van hun filmproductiebedrijf, dan het verrijken van de vaderlandse cinema. 41

15:23

Pagina 41


09-11-2010

Het is een typisch voorbeeld van een systeem dat in winterslaap verkeert, waartegen je wilt zeggen: laat het geld rollen naar de kant, waar het hart bonst van verlangen om baanbrekende kunst te maken, die ons versteld doet staan, door elkaar schudt en omver blaast! Dat is de kunst waar ik voor sta, niet voor die volkstuintjesfilmerij. En het geldt niet alleen voor de filmwereld. Hoe is het mogelijk dat een groot regisseur als Theu Boermans, die juist eigentijdse, toegankelijke en intelligente bewerkingen ensceneerde van klassieke stukken, zijn subsidie volledig kwijtraakt, om vervolgens na twee jaar procederen te horen dat de commissie ernaast zat? Wat is dat voor amateurisme? Het engagement en het bewustzijn van de tijdsgeest mag wel wat meer worden aangemoedigd en beloond. Ik bedoel niet dat je per se kunst moet maken over de actualiteit. Ik zag laatst een documentaire over de jonge violiste Rosanne Phillippens, die vergezeld door een orkest, met de vreugde en het vuur van iemand van haar generatie, ongekend virtuoos stond te soleren in Het Concertgebouw: dat is ook relevant en eigentijds, terwijl de composities al eeuwen bestaan. Ze maakt het zich eigen, het is onlosmakelijk verbonden met deze tijd, door wie ze is en wat ze in haar werk legt. Nog beter: doordat zij in haar werk legt wie ze is. Ik vind dat je geen spiegel kunt zijn van de samenleving, als je wel heel goed je klassiekers kent, maar niet bovengemiddeld geworteld bent in die samenleving van nu. Dan wordt het een troebel spiegeltje en herkent niemand zich er meer in. Ik wil docenten op 42

15:23

Pagina 42


09-11-2010

kunstacademies, toneelregisseurs en andere gearriveerde artiesten daarom ook nooit meer horen klagen dat de jonge generatie zo weinig van de geschiedenis weet, terwijl ze zelf nog nooit een cd van Michael Jackson hebben opgezet, een film van Christopher Nolan of een voorstelling van Hans Teeuwen hebben gezien. Het heden, het nu, deze tijdsgeest, is ondervertegenwoordigd of te weinig herkenbaar terug te zien in het huidige kunstlandschap. Dat kan beter! Als de bevolking de kunstensector iets kwalijk neemt, dan is het wel dat we te veel voor lief nemen dat we met overheidsgeld onze creaties tot stand mogen brengen en soms meer bezig lijken met het behagen van onszelf en elkaar, dan dat we de verantwoordelijkheid nemen om van alles waar we aan beginnen minstens een meesterwerk te willen maken. Dat kunst niet alleen maar entertainment is, neemt niet weg dat het natuurlijk wel gezond is als er een zekere mate van vermaak van kunst uitgaat. Je kunt ook wel vijf en een half uur doodstil met een lamp op het podium gaan zitten huilen, maar ik vraag me af of iemand daar gelukkiger van wordt. Ik ben ervan overtuigd dat goede kunst altijd op een bepaalde manier vermaakt, ook als het schuurt, kraakt, irriteert of domweg wat meer intellect vereist en dus minder toegankelijk is. Dat is iets anders dan commercie: daarbij kijk je eerst naar wat de mensen willen en ga je dat vervolgens produceren. Als er immers niet genoeg publiek komt om iets winstgevend te maken, overleef je het niet. Nu we hopelijk toch kun43

15:23

Pagina 43


09-11-2010

nen stellen dat er ook een andere en belangrijkere functie van kunst uitgaat, moet winst niet het uitgangspunt zijn. Maar het ontslaat je als kunstenaar niet van de plicht bewust bezig te zijn met het bereiken van een publiek. Je hoeft geen concessies te doen aan dat wat je wilt maken, maar je moet wel weten dat je het nooit alleen voor jezelf mag doen. Het heeft pas waarde wanneer het met anderen gedeeld wordt. Sommige kunstwerken zijn voor een groter publiek interessanter dan andere. Dat is niet erg, dat kan ook niet anders, anders zou je inderdaad alleen pure commercie krijgen. Wat wel erg is, is dat het sommige kunstenaars niet eens lukt om het publiek voor wie hun werk bedoeld is in de zaal te krijgen. Dan doe je iets fout. Hartstikke leuk dat een film als Joy van Mijke de Jong het Gouden Kalf voor Beste Film wint, dat zal ook best een heel goede film zijn, maar het feit dat er maar duizend mensen naar toe zijn gegaan, moet toch wel vragen oproepen. Ik heb het idee dat men in de kunstwereld marketing een vies woord vindt of er vaak geen verstand van heeft. Misschien een beetje een eenvoudig voorbeeld, maar de posters van Het Concertgebouw of het gemiddelde gesubsidieerde toneelstuk zien er echt niet uit. Ze zijn vaak grauw, arty-farty, weinig sprankelend of ronduit saai. Ze trekken de aandacht niet. Dat kan beter, kijk maar naar het artwork van vrije producties: sommigen zouden dat commerciëler kunnen noemen, ik noem het aansprekender. Verpak iets mooi, dat doet niks af aan de inhoud. Ik heb ook meer sjans in een goede spijker44

15:23

Pagina 44


09-11-2010

broek en met een mooi shirt, dan wanneer ik me in vodden hul, die ik meestal bij elkaar raap. Ik heb niet langer de illusie dat het vrouwen in de kroeg niks uitmaakt of ik een beetje aandacht aan mijn uiterlijk besteed heb. Ik bedoel: het is dan wel kwalijk als je het kunstwerk overlevert aan de commercie, maar je mag nadat je dat werk in alle creatieve vrijheid hebt voltooid, wel op een meer commerciële manier nadenken over het bereiken van je publiek. Ik ben van de generatie die dingen ‘vet’ noemt. Een poster moet vet zijn, een trailer moet vet zijn. Een viral (een geheimzinnige digitale reclame) moet ervoor zorgen dat je zin krijgt naar het eigenlijke product te gaan kijken. Het is denk ik slim om als kunstenaar mensen aan je te binden die daar gevoel voor hebben. Voor stijl, voor vormgeving, voor marketing. Laat de zakenwereld de kunsten niet overnemen, maar zorg wel dat je met haar samenwerkt als het gaat om het verkopen van je product. Voor jou is het een creatie waar je ziel en zaligheid in zit, maar het is ook een product dat zijn weg moet vinden naar een publiek. Er zijn nog totaal onontgonnen gebieden van nieuwe sociale media, die weliswaar wel door veel instellingen gebruikt worden, maar door maar weinig instellingen op een creatieve vernieuwende manier. Gezelschappen hebben een Facebook- of Twitterpagina, maar ja: wie niet? Zorg dat je opvalt! Bevriende studenten van mij, mensen die niet in de kunsten werkzaam zijn maar wel van kunst houden, zijn vaak nauwelijks te vinden in de 45

15:23

Pagina 45


09-11-2010

schouwburg, terwijl ze er best zouden willen komen: hoe komt dat? Doordat ze niet voldoende worden aangesproken. We zouden een meer actieve benadering van publiekswerving moeten eisen van de kunstenaar die subsidie ontvangt. Nogmaals: het gaat er niet om dat je een groot publiek bereikt, het gaat erom dat je jouw publiek bereikt en daar alles voor in werking zet. Maar stel: je maakt al drie jaar enorm mooie performances of doeken, maar niemand die ernaar om kijkt! In dat geval is het niet zo gek, dat je subsidie ophoudt. Het is goed in de ontwikkeling van kunstenaars te investeren, maar als iets zich vervolgens niet ontwikkelt tot een communicatief goed, dan wordt het een bodemloze put. Daar mag de kunstenaar anders over denken, maar dan zal hij gewoon zijn geld moeten verdienen op andere manieren, om zodoende zijn kunst te financieren. Je kunt niet eeuwig aanspraak blijven maken op ontwikkelingssubsidie als je niet vooruit blijkt te kunnen komen. Ik vind het daarom ook naïef als kunstenaars vooral voor hun eigen kunstwerk preken, zo van: ‘wat ik maak, is hier en hier goed voor.’ Het zou moeten gaan om de bredere waarde van kunst. Nu lijkt het vaak alsof het over werkverschaffing gaat of klinkt er een bepaalde arrogantie in door: ik maak dit gewoon, wie het leuk vindt mag komen en anders maakt het me niet uit. Maar dan ben je geen haar beter dan degene die zegt: ‘Ik ga hier nooit heen, dus het maakt me niks uit.’ De luiheid waar de kunstenaar van wordt beticht, het elitarisme, komt vooral voort uit het idee dat nie46

15:23

Pagina 46


09-11-2010

mand in de sector werkelijk zijn best doet om nieuwe groepen mensen naar de zalen te krijgen. Dat is lang niet altijd waar, er zijn ook een heleboel mensen, veelal jonge makers, die daar wel heel bewust mee bezig zijn, maar ik denk dat we op dat gebied als sector een slag in kunnen slaan. Ook moeten we kijken hoeveel geld er verloren gaat aan het behandelen en beoordelen van subsidieaanvragen en de bureaucratie die ermee gepaard gaat. Die moet worden ingeperkt. Het is wel belangrijk om in het licht van mijn eerdergenoemde kritiek op fondsencommissies, goede en ruimdenkende mensen aan te stellen bij fondsen. Dat kost natuurlijk ook aardig wat geld, maar het mag geen disproportioneel bedrag van het kunstbudget zijn. Het geld moet uiteindelijk toch vooral worden besteed aan het produceren van de kunst zelf. Afslanking van de bureaucratie gaat trouwens lang niet altijd gepaard met bezuinigingen. Over ontwikkelingssamenwerking zeggen sommige politici nu bijvoorbeeld: ‘We gaan korten, want het komt lang niet altijd goed terecht.’ Terwijl het mij dan veel logischer lijkt dat je het bedrag gelijk houdt, zodat je vervolgens een deel ervan besteedt aan zinnige hervorming van de geldverdeling en de controle die erop uitgevoerd dient te worden, zodat er een positieve verandering optreedt. Desalniettemin: bureaucratie inperken is altijd goed en ik ben ervan overtuigd dat we daar geld mee kunnen besparen. Sommige kunstinstellingen hebben soms wel erg veel bij-afdelingen, terwijl het beter is om als kunst47

15:23

Pagina 47


09-11-2010

instelling heldere keuzes te maken. Het moet gaan om kwaliteit, niet om kwantiteit of het verlangen multidisciplinair actief te zijn. Specialisme is een groot goed. Wat een goede ontwikkeling is, is dat gesubsidieerde toneelgezelschappen steeds meer gekoppeld worden aan een stad. Ze reizen niet meer door het hele land, maar blijven op een plek en verbinden zich daar ook echt aan, waardoor de bevolking van die stad een band krijgt met het gezelschap. Dit levert een grotere vaste toestroom van bezoekers op. Als iets een echte hit is, kun je er altijd nog een tour aan vastplakken. De werkwijze van Toneelgroep Amsterdam is hier een goed voorbeeld van, zeker ook omdat het hen gelukt is de afgelopen jaren veel nieuwe mensen naar het theater te krijgen. Het kan soms simpel zijn: Halina Reijn haalt bijvoorbeeld via Twitter allemaal mensen naar de Stadsschouwburg, die er anders nooit zouden komen. Het is een klein voorbeeld, van iets dat met meer bewustzijn, op een zoveel grotere schaal een bijdrage zou kunnen leveren aan het veroveren van nieuw publiek. In Duitsland is het al zo dat de theaters met voorstellingen van stadsgezelschappen elke avond uitverkocht zijn, omdat de hele stad weet dat er gespeeld wordt en er graag heen gaat. De zalen zijn gevuld met een gevarieerd publiek. Niet alleen met Antoinne en Marie-Claire, maar zeker ook met Günther en Ulla, zeg maar de Henk en Ingrid van onze oosterburen. Dat is hier ook haalbaar, met de juiste investeringen en keuzes. Maar meer nog dan over al die andere dingen gaat 48

15:23

Pagina 48


09-11-2010

het over mentaliteit. De kunstenaar moet een oneindig doorzettingsvermogen hebben, moet de durf tonen zijn eigenheid te volgen en zodoende zijn plek binnen het kunstlandschap te veroveren. Want uiteindelijk, met of zonder subsidie, zul je als kunstenaar namelijk altijd je eigen bestaansrecht moeten bewijzen. Dat is een goede zaak. En ook al heb je je sporen verdiend, dat ontslaat je niet van de plicht in beweging te blijven.

49

15:23

Pagina 49


09-11-2010

Hoofdstuk 4 Voorwaarts Zoals er de bevlogen woorden zijn voor de kunst, zo is er dus ook de nodige harde kritiek op de kunstwereld zelf. Dat is ook niet zo vreemd. We zijn allemaal vaten vol tegenstrijdigheden. Dat is onze natuur. We willen vrij zijn, maar verlangen er tegelijkertijd naar ons aan iemand te binden. We koesteren geborgenheid en vertrouwdheid, maar zijn doodsbang vast te raken in oude patronen. Maar dat sommige van onze eigen standpunten of verlangens haaks op elkaar staan, hoeft ons niet tot een keuze tussen een van beide te dwingen, hoogstens tot het vinden van een evenwicht. Juist kunstenaars doen er goed aan standpunten vanuit verschillende perspectieven te omarmen. Bij uitstek in de recente discussie over kunstsubsidies, lijkt het steeds te gaan om een tweestrijd tussen de hardwerkende, ondernemende burger op rechts enerzijds, en de linkse elitaire navelstaarder anderzijds. Dat is natuurlijk flauwekul. We zijn geen holbewoners, we zijn beschaafde wezens met een bewustzijn, voortdurend in beweging, net als de wereld waarin we leven. Het mooie daarvan is dat we telkens opnieuw tot inzichten kunnen komen, om vervolgens andere keuzes te maken dan voorheen en dus kunnen we er nu, op dit bepalende moment, voor kiezen om de onzinnige pola50

15:23

Pagina 50


09-11-2010

risatie achter ons te laten. Laten we ons in relatie tot kwesties van belang niet langer neerleggen bij het klassieke links-rechtsdenken. Laten we ophouden zonder enige zelfspot en ironie onszelf en elkaar met allerlei oude dogma’s op te zadelen. Dat is nergens voor nodig. Tot nieuwe inzichten komen klinkt mij als iets goeds in de oren. In de politiek heet dat echter sinds 2006, toen Balkenende met succes Wouter Bos kapot maakte, ‘draaien’ (een term geïntroduceerd door CDA-campagnestrateeg Jack de Vries). Als je in de politiek iemand beschuldigt van ‘draaien’ bedoel je: jij vond eerst dit en nu vind je iets anders. En dat mag natuurlijk niet. Waarom dat niet mag? Ik heb echt geen flauw idee. In een liefdesrelatie zijn we blij als de ander ons aanvoelt, rekening met ons houdt, dingen van ons aan kan nemen, soms kan toegeven ongelijk te hebben gehad, kortom: flexibel is, in beweging blijft. Dat eisen we als het goed is ook van onszelf. Het lijkt mij dan ook heel zinnig om een politicus niet te bestraffen voor het feit dat hij openstaat voor nieuwe ideeën, het vermogen toont om tot voortschrijdend inzicht te komen, wanneer de situatie dat vraagt. Ik geloof dat we altijd moeten zoeken naar gemeenschappelijke belangen, die we delen met andersdenkenden. Het heet niet voor niets een samenleving, het heet geen alleenleving of zoek-het-allemaal-maar-zelfuitleving. Het valt mij op dat er naast de geijkte moralistische, populistische en polariserende praatjes, weinig bevlogenheid en humor van het Binnenhof afstraalt. In 51

15:23

Pagina 51


09-11-2010

plaats daarvan krijgen we in simpele hapklare brokken, constateringen van problemen en oplossingen voorgeschoteld, terwijl we allemaal weten dat de werkelijkheid vele malen complexer in elkaar steekt. Ik zeg niet dat het eenvoudig is om problemen te constateren, dat vergt groot vermogen tot observatie en inleving. Het is ook buitengewoon knap die constateringen helder en treffend te verwoorden voor grote groepen mensen, maar problemen oplossen is wel heel andere koek. Beleid maken is, zoals eerder gezegd, taai: het vergt verdieping en echte vooruitgang is dan ook niet op korte termijn te boeken. Ik heb immens veel respect voor ons parlement, voor mensen die hun leven in dienst stellen van de publieke zaak. Maar de werkelijke lefgozer of durfdame in de politiek zoekt wel naar duurzame oplossingen die verder reiken dan de eigen resultaatgerichte regeerperiode en probeert ons daarnaast ook mee te nemen in een inspirerend verhaal over de toekomst en hoe we er komen. Wij leven kennelijk in een land waar de hele politiek met bittere ernst twee weken kan ouwehoeren over een of andere half-Zweedse dame die staatssecretaris is geworden, maar twee paspoorten heeft. De oppositiepartijen vinden dat raar, want Rutte en Wilders maakten er vier jaar geleden nog een punt van dat Ahmed Aboutaleb en Nebahat Albayrak in de regering zaten met een dubbele nationaliteit. Daar was de oppositie toen heel boos over. Nu de heren er vier jaar later geen probleem van maken... is de oppositie ook boos. 52

15:23

Pagina 52


09-11-2010

Eigenlijk is de oppositie altijd boos. Ik vraag me af hoeveel je nog in contact staat met de maatschappij als je denkt dat het ons ook maar ene hol kan schelen wat voor paspoort welke staatssecretaris dan ook heeft. Maak je druk over belangrijke zaken. Cry me a river, and grow up! Kunst is een belangrijk onderdeel van onze cultuur, maar de culturele kaalslag waar ik me tegen verzet manifesteert zich veel breder. Het meest nadrukkelijk in de verloedering van het publieke debat is de toon waarop we over dingen praten. Het hebben van een mening is belangrijker geworden dan het hebben van goede argumenten die die mening ondersteunen. ‘Ik mag dat toch gewoon vinden, of ben ik soms minder waard dan jij?’ Een mooi antwoord daarop zou kunnen zijn: ‘Nee, jij bent zeker niet minder waard. Je bent een individu, net als ik, maar als je mening nergens op is gebaseerd, neemt de waarde daarvan wel drastisch af. Dus, lees een boek of een krant, verdiep je ergens in en zit anders niet zo te klagen!’ Maar ja, dan ben je neerbuigend. Terwijl je, om maar met Wilders te spreken: ‘niet discrimineert, geen mensen buiten sluit, maar gewoon de waarheid spreekt.’ We zijn doorgeslagen in de gedachte dat de politiek dichter bij de mensen moet komen. De politiek moet helemaal niet nog dichter naar de mensen komen. De mensen moeten, als ze daar zin in hebben, dichter naar de politiek komen en anders niet zo verontwaardigd zijn dat er niks verandert. 53

15:23

Pagina 53


09-11-2010

Iedereen heeft het steeds over die 1,5 miljoen kiezers van Wilders, alsof dat opeens de absolute meerderheid van ons land is. Wilders komt voor hun belangen op, dat doet hij op zijn manier heel verdienstelijk. Er zijn ook mensen met andere ideeën, ik geloof dat we betere oplossingen hebben voor de problemen in ons land, ook die van de boze burgers. Die moeten we absoluut een stuk helderder, krachtiger en hoopvoller overbrengen, maar we hoeven niet naar hun pijpen te dansen. Met ‘we’ bedoel ik in dit geval de progressieve mensen. De weerzin tegen intellectualisme en diepgang, tegen nadenken, tegen nuance en fatsoen heeft het hart van onze politiek bereikt. Daarom is het belangrijk om te kijken naar de bredere maatschappelijke context waarbinnen de felle tweestrijd rondom het kunstbeleid zich afspeelt. Omdat het geen losstaand incident is, maar een direct product van de tijdsgeest. Het is een geluk bij een ongeluk dat de discussie rond kunsten zo heftig losbarst. Omdat uitgerekend kunst de verantwoordelijke taak heeft mensen te inspireren, begeesteren, wakker te schudden en te houden hoop, troost en verlichting te bieden, lijkt het me goed dat we dit debat ook op een bevlogen manier gaan voeren, opdat het niet enkel een woest geluid is dat aanzwelt nu onze eigen sector onder vuur ligt, maar een stevige roep voor het gezonde verstand in het algemeen, voor meer inspiratie en nuance in de politiek. Want als wij dat als kunstenaars kunnen bewerkstelligen, tonen we meer dan ooit ons bestaansrecht. 54

15:23

Pagina 54


09-11-2010

Er zijn voor zover ik kan overzien talloze kunstenaars die welwillend in de situatie staan: bereid tot introspectie, hervorming, het nemen van verantwoordelijkheid, nota bene een term uit het regeringsmotto ‘vrijheid en verantwoordelijkheid.’ Vervolgens worden we helaas geconfronteerd met een ideologische afrekening en die is maar uit één ding geboren: populisme. En daar moet altijd tegen gestreden worden. Het is hol, cynisch en destructief. We staan voor een keuze. We kunnen domweg tegenover elkaar gaan staan: het ene kamp voor de korting van 200 miljoen op het kunstbudget, het andere kamp fel tegen. We kunnen elkaar doodgooien met cijfers, met economische voor- en nadelen, we kunnen doen alsof kunst alleen maar bestaat voor de elite, of juist beweren dat de halve Bijlmer elke week naar de Bachsuites komt kijken in Het Concertgebouw, we kunnen strooien met boze leuzen en holle frasen, we kunnen elkaar afmaken met spotprenten, ingezonden brieven, afgevlakte media-items, we kunnen eeuwig blijven leunen op een gevoel van moreel gelijk en superioriteit. Maar de kans is groot dat er dan weinig verandert. Maar we kunnen ook een andere keuze maken. Het beste uit jezelf halen begint bij een ander dat ook te gunnen. Het begint bij de durf het wantrouwen jegens de medemens niet langer het uitgangspunt van politieke ideologie te laten zijn. Ieder mens is uiteindelijk bereid om onderdeel uit te maken van iets dat groter is dan hij zelf, zolang zijn persoonlijke belangen en 55

15:23

Pagina 55


09-11-2010

belevingswereld maar erkend worden. Dat is niet naïef, dat is een hoopvolle gedachte, een vooruitstrevende klank, die juist nu zo hard nodig is. Hierbij staat één ding voorop: wij, kunstenaars, zijn geen slachtoffers. Zo mogen we ons nooit opstellen. We zijn op ons best als we uit hartstocht spreken en een inspirerend verhaal hebben. Maar evenmin zijn wij de paria’s van de Nederlandse samenleving, we hoeven ons niet machteloos te laten wegzetten als een beroepsgroep die geen geld oplevert en dus zinloos is. Met de Eerste Kamerverkiezingen van volgend jaar voor de boeg, moeten we beseffen hoe belangrijk het is om optimisme in de politiek terug te brengen. De hoop, de energie, de lol, de adrenaline die loskomt wanneer je besluit dat je je niet hoeft neer te leggen bij teleurstellingen van eerdere generaties, maar nog altijd naar een betere wereld kunt streven. Ik zeg daarover wel eens dat wij niet de generatie zijn die massaal de straat opgaat, omdat we maar al te vaak gezien hebben hoe onze ouders Love & Peace predikten, maar uiteindelijk zelf ook luie salonsocialisten en neo-conservatieven zijn geworden. Daarmee doe ik die generatie absoluut te kort, maar het feit is wel dat zij zelf nu ook de straat niet meer opgaan. Het is dus niet zo vreemd dat mensen van mijn leeftijd het idee hebben dat het verbeteren van de wereld een onhaalbaar ideaal is, omdat de generatie van onze ouders daar zo hoog op heeft ingezet en er bedrogen van thuis is gekomen. Maar we moeten ons niet neerleggen bij stilstand. En onze ouders ook niet. 56

15:23

Pagina 56


09-11-2010

Laten we nu beginnen vanuit de kunstsector, laten we ons met alles wat we in ons hebben verzetten tegen deze onevenredige bezuinigingen zonder visie op iets van onmisbare waarde, maar wel hervormingsgezind en bereid tot oplossingen. Laat de creativiteit z’n werk doen. Mobiliseer de troepen in het besef dat ieder willekeurig moment bepalend kan worden in de geschiedenis, als er mensen opstaan en er unaniem voor kiezen een andere richting op te willen. Durf moedig te zijn, inspireer elkaar, daag jezelf uit om je te verdiepen in zaken van belang, word nooit zelfgenoegzaam, want wie twijfel toelaat, krijgt rijkdom in wijsheid terug. In een land waar we massaal in actie komen tegen de klantenservices van telecombedrijven is het goed toeven. Als je je over dergelijke zaken druk kunt maken, leef je in een welvarende beschaving. Ik denk niet dat een Ethiopiër eraan toekomt zich op te vreten over de lange wachttijden bij T-Mobile, hoogstens vreet hij zichzelf op omdat hij niks anders te vreten heeft. Dat wij ons dit kunnen permitteren, betekent ook dat we het aan onszelf verplicht zijn om ons over wezenlijke zaken druk te maken. Dat we niet kunnen laten gebeuren dat het universele gevoel dat kunst kan losmaken gedegradeerd wordt tot een overbodige luxe. Want of je nou uit de zo vaak vervloekte grachtengordel komt en geïnspireerd raakt door Rachmaninov’s Piano Concerto No. 1, je tentamenweek uitluidt met Van Hove’s Opening Night in de Stadsschouwburg, je in tranen de bioscoopzaal verlaat na het zien van Komt een vrouw bij de dokter, je, wanneer je een dierbare 57

15:23

Pagina 57


09-11-2010

verliest, kracht put uit de beelden van Mendes’ American Beauty, of je jonge gebroken hart weer voelt kloppen bij het horen van Crosby’s ‘Guinnevere’: we kennen allemaal het rijke scala aan gevoelens dat klanken, beelden en woorden bij ons los kunnen maken. Laat niemand ons wijsmaken dat ze geen betekenis hebben. Daar moeten we voor gaan staan! Om met Youp te spreken: we zijn begonnen!

58

15:23

Pagina 58


09-11-2010

Epiloog

Het is vrijdagnacht drie uur wanneer ik het café uit loop. Terwijl ik door de Leidsestraat richting mijn fiets sjok, kijk ik om me heen. Ik hoor een kakofonie van jonge mensen die door elkaar staan te krijsen, ik zie vadsige jongens met vieze klonten gel in hun haar diagonaaltjes trekken uit de Febo-muur, meisjes met veel te korte rokjes voor deze tijd van het jaar leunen katjelam tegen de ramen van de McDonald’s, met stukjes cheeseburger om hun dichtgepoederde mondhoeken. Groepjes vrienden drinken gierend van het lachen blikjes bier halfleeg en smijten ze dan tussen de bergen troep in deze straat. Hier en daar probeert een verdwaalde fietser tussen de dronken zielen door te scheuren, zonder met een wiel vast te komen zitten in de tramrails. Ik heb in vijftig meter al drie plasjes kots zien liggen, overal roepen mensen elkaars naam met schelle, snerpende stemmen, versleten door drank en sigaretten. Hier zijn jonge zielen op zoek naar lust, wansmaak en nachtelijk geweld. Ik mag graag met een biertje naar de avonturen van acht hagenezen in Oh Oh Cherso kijken, maar volgens mij zou ik hier eens wat vaker moeten rondlopen. Wanneer ik het Leidseplein bereik, valt mijn oog op de Stadsschouwburg, die te midden van dit apocalyp59

15:23

Pagina 59


09-11-2010

tische tafereel een baken van onverzettelijkheid vormt. Van rust, van schoonheid. Over een jaar of vijf is dat gebouw misschien wel The Bacardi Theatre Company geworden, waar Hans Kesting en Karina Smulders avond aan avond in de huid kruipen van Jokertje en Barbie. Het Concertgebouw hier even verderop heet dan vast Het TROS Muziekcafé en dit vrijdagnachtschouwspel zal tot de orde van de dag behoren. Ik haal mijn fiets van het slot, er waait een verkreukelde, vertrapte krant tegenaan. Een Metro met een foto van Barack Obama. Hij kijkt ongelukkig na zijn verkiezingsnederlaag. Blijkbaar was de enige change die de Amerikanen wilden kleingeld. Ik doe mijn oordopjes in en zet mijn iPod aan. A Hazy Shade Of Winter van Simon & Garfunkel. Time, time, time, see what’s become of me While I looked around For my possibilities I was so hard to please Ik herinner me de nacht dat Obama won in 2008 nog goed. Ik had in de dependance van de Toneelschool op de Lindengracht een groot verkiezingsfeest georganiseerd. De hele school was gekomen, zelfs mensen die in de buurt woonden stroomden binnen. Er hing een zeldzame magie in de lucht, we dansten, we dronken, je voelde de onverwoestbare energie van jonge mensen bij elkaar, in de kracht van hun leven, de sterke lijven, de hongerige geesten en harten, al hun verlan60

15:23

Pagina 60


09-11-2010

gens naar grootsheid, liefde en avontuur. Je kunt als generatie geen generatie willen zijn, maar je bent het wel en soms voel je heel even dat er iets in de wereld gebeurt, dat bepalend zal zijn voor de tijd waarin je leeft. Op het grote scherm gleden de uitslagen voorbij en bij elke staat die de nieuwe messias won, juichten we, dronken we. We vierden niet alleen dat hij won, maar het feit dat hij kon winnen. Dat er wonderlijke dingen konden gebeuren, ook in onze tijd, waarin realiteitszin heilig lijkt. Ik was nog maar met een handjevol mensen over, toen diep in de nacht het hoge woord eruit was. ‘Obama is elected president of The United States of America!’ We zaten op de grond in de puinhoop en keken naar de beelden. Ik zag tot tranen geroerd hoe hij de uitzinnige menigte toesprak. Het wonder was geschied. Door je stem te verheffen en een hoopvol geluid te laten horen, bleek je wel degelijk iets teweeg te kunnen brengen. Het was het perfecte evenwicht tussen kunst en politiek, twee dingen die elkaars vrienden kunnen en zouden moeten zijn. Die elkaar niet zouden mogen verafschuwen, relativeren, die elkaar nodig hebben zoals ieder mens ze ook beide nodig heeft, en er onderdeel van uitmaakt. Ik rij weg van het plein, van de waanzin, passeer de Stadsschouwburg, de fonteinen van het Americain hotel en na twee bochten fiets ik de Overtoom op. Het is 29 oktober 2010. Precies vier jaar eerder trapte ik hier op mijn rem, toen ik Mark Rutte zag lopen. Hij 61

15:23

Pagina 61


09-11-2010

droeg een spijkerbroek, een blauw jasje en we liepen een stukje op. We spraken niet over politiek, het was geen historisch gesprek, het was een toevallige ontmoeting tussen een politicus en een jonge kunststudent. Een leuk gesprek tussen twee andersdenkenden, meer niet. Nu waait er een hazy shade of winter door de straat en is hij nergens meer te bekennen. Hang on to your hopes, my friend That’s an easy thing to say, but if your hope should pass away It’s simply pretend That you can build them again Look around, the grass is high The fields are ripe, it’s the springtime of my life

62

15:23

Pagina 62


09-11-2010

‘Come Together, Right Now!’ The Beatles Op 8 oktober 2010 stapte ik op een veredelde zeepkist op het Malieveld in Den Haag bij een protest tegen de kunstbezuinigingen. Ik schreef de nacht ervoor mijn toespraak ‘Vechtlust en Verantwoordelijkheid’ die ik tijdens de demonstratie voordroeg. Er waren vijfentwintighonderd mensen, medestanders, de meesten ongeveer zo oud als ik. Ik heb geen printer dus ik las de toespraak voor vanaf mijn iPhone. In het begin nog wat onwennig, maar algauw begonnen de woorden te stromen. Toen ik elf minuten later de zeepkist afstapte, barste er voor mij een periode van waanzin los. Mensen wilden mijn telefoonnummer en e-mailadres en bovenal dat ik mijn tekst zo gauw mogelijk zou publiceren. Twee dagen later had ik honderden nieuwe Facebookvrienden, was mijn speech een paar duizend keer op YouTube bekeken en zat ik bij Uitgeverij Lebowski op kantoor om te praten over het schrijven van een pamflet... Ik wil graag bedanken: Virginia Brouwn & Jan Fretz, Rick Stout & Mandy Eggerding, Marcel Harteveld, 63

15:23

Pagina 63


09-11-2010

Lykele Muus, Pepijn Schoneveld, Kay de Jong, Ruut Weissman, Frances Sanders, Marc van Bree, Jaïr Stranders, Savannah Koolen, Willem Bosch, Sanne Vogel en alle anderen die mij via Facebook, telefoon en per e-mail hun waardevolle reacties hebben toegestuurd. Mijn speciale dank gaat uit naar Oscar van Gelderen & Willemijn Tillmans die mij dit platform boden en de liefdevolle steun en wijsheid meegaven om in zo’n korte tijd dit pamflet samen met hen tot stand te brengen. En tot slot wil ik René Jansen bedanken, die jarenlang mijn mentor was en mijn politieke bewustzijn en vuur aanwakkerde, die dit niet meer kan lezen, maar bijzonder trots zou zijn geweest.

64

15:23

Pagina 64

Hart voor kunst 1-64:Hart voor kunst :23 Pagina 1. Hart voor kunst Een pleidooi tegen de culturele kaalslag

Recommend Documents