tested
Yin en Yang, hét eeuwenoude Chinese symbool voor harmonie en de twee tegengestelde en elkaar aanvullende elementen van het universum. Het zijn geen absolute tegenpolen zoals goed en kwaad, maar beide begrippen staan vooral in relatie tot elkaar. Tijdens de eerste Studio Alkmaar Show in het AZ stadion in 2009, maakte ik onverwacht kennis met een nieuw opzienbarend product dat vanaf het allereerste moment de nodige indruk op mij wist te maken, de gloednieuwe VA 880 geïntegreerde versterker van KR Audio Electronics. Om te kijken hoe het met het klankmatig evenwicht bij dit Tsjechische merk staat, laat ik in de slotfase een absolute vuurproef op deze prijsgunstige nieuweling los en vergelijk hem direct met de machtige en alleen al visueel bijzonder indrukwekkende KR Kronzilla DX mono eindversterkers.
77
Harmonische KR AUDIO ELECTRONICS VA 880 GEÏNTEGREERDE VERSTERKER VERSUS KR KRONZILLA DX MONOʼS
kunstenaars NEXT
tested 78
Wie KR Audio Electronics zegt, zegt eigenlijk Dr. Ricardo Kron. Deze helaas in oktober 2002 te vroeg overleden ontwerper, is lange tijd de geestelijk vader van alle KR ontwerpen geweest. Tegenwoordig is het zijn rechterhand, de jonge Tsjechische ingenieur Marek Gencev die als hoofdontwerper samen met weduwe Eunice Kron, het KR erfgoed vooruitstrevend weet voort te zetten. Toch is de naam en faam van Dr. Kron niet alleen verbonden met de vele single ended versterkerontwerpen, maar vooral door zijn levenswerk om de beste voor audio geschikte buizen ter wereld te ontwerpen! Samen met het toenmalige werkeloze team buizenspecialisten van de failliete Tesla fabrieken begon in 1992 in de oude Tesla fabriek zelf, de enorme uitdaging om de bestaande elektronenbuis verder te verbeteren. Hierbij werd technologisch gezien werkelijk alles uit de kast gehaald om dit doel te bereiken en werd geen middel geschuwd. Zo werd al vanaf het beginstadium hard gewerkt aan een nieuwe power triode buis met een hoog vacuüm. Het eerste resultaat was de VV-30B met 32 kathodes, een uitgangsvermogen van 18 Watt met stroompieken van twee ampère. Mooi vond Kron, maar nog lang niet goed genoeg. Na de nodige noeste arbeid volgde de eerste titaniumbuis, de VV-52B die maar liefst 30 Watt met stroompieken van vier ampère kon leveren! Ook de befaamde 300B eindbuizen werden door hem onder handen genomen en in plaats van de normale 7 Watt, wist hij uiteindelijk een exemplaar te ontwikkelen (KR-300BXSL) die het tot 25 Watt wist te schoppen! Een enorm verschil waardoor de toepasbaarheid van dit type buis sterk werd verbeterd. Eén van de belangrijke factoren bij de KR buisontwerpen is het high vacuüm principe. Door onder andere de zeer sterke speciaal handgeblazen glasconstructie, is het mogelijk met een krachtige individuele vacuümpomp de buizen zover leeg te pompen dat er een waarde van 10 -9 torr kan worden bereikt. En dat is ‘leger’ dan buiten onze dampkring en praktisch de laagst haalbare laboratoriumwaarde hier op aarde! De voordelen hiervan zijn legio zoals: een veel langere levens-
duur (door het praktisch ontbreken van zuurstof verbranden de metalen niet), een ‘schonere’ weergave (door het bijna geheel ontbreken van interferenties) en een constante emissie en roosterspanning met nagenoeg geen verloop waardoor er veel minder hoeft te worden gekalibreerd en bijgestuurd. Wie op de website van KR kijkt (www.kraudio. cz) kan bij het menu Tubes zien, dat het team beslist niet stilzit en dat er inmiddels steeds meer aanpassingen van zowel bestaande als zelf ontworpen buizentypes worden uitgebracht. Inmiddels is er keuze uit maarliefst twaalf(!) verschillende modellen. Kroon op het werk is toch wel de onder andere in de verschillende Kronzilla modellen verwerkte T-1610 eindbuis, de grootste en meest krachtige die ooit is gemaakt en een waar kunstwerk om te zien. De single ended Kronzilla DX mono eindversterkers weten met slechts twee van deze geweldenaars een continu vermogen van maarliefst 100 Watt per kanaal te leveren. Terwijl de push pull versie (Kronzilla DXL) het tot maarliefst 140 Watt per kanaal weet te schoppen. Bijzonder indrukwekkende waarden, zeker omdat de complexiteit om veel buizen in serie te schakelen hier volledig ontbreekt. Naast het feit dat KR Audio Electronics op het gebied van audio buizenontwikkeling verder is gegaan dan ooit iemand daarvoor, is het ook een eigenzinnig en innovatief bedrijf. Vanaf generatie II is het KR paradepaard, de Kronzilla serie, namelijk als hybride uitgevoerd. Oftewel in dit geval een Mosfet samen met een High Power Triode die samen met een computerschakeling het overgangsgebied tussen de beide versterkertechnieken bewaakt en waar nodig corrigerend ingrijpt. KR VA 880 Signature Anniversary Edition
De VA 880 geïntegreerde versterker is de jongste loot uit de KR stal. Het is niet alleen de goedkoopste KR versterker ooit, maar hij maakt ook nog eens als eerste gebruik van de met enkele aanpassingen bij de Slowaakse EAT (Euro Audio Team) fabriek vervaardigde KT88 eindbuizen. Niet bepaald een schande,
want niet alleen zijn de ‘normale’ EAT buizen erg kostbaar, ze hebben ook een enorme kwaliteitsreputatie en kunnen in bepaalde typen versterkers tot geweldige prestaties komen. De VA 880 is een 2 x 70 Watt push pull ontwerp waarbij de buizen volgens de laatste KR ideeën worden aangestuurd door een volgens de fabrikant ‘zeer dynamische’ mosfet. Een microprocessor bewaakt en regelt daarbij alle instellingen, waaronder ook het autobias systeem. Heel opvallend detail is dat het hybride concept bij KR precies het omgekeerde is van nagenoeg alle andere fabrikanten. Waar de meesten juist de keuze maken om buizen in het voorversterkergedeelte te gebruiken, doet KR het precies andersom en gebruikt dus transistortechniek in het voorversterkergedeelte terwijl er eindbuizen in het eindversterkergedeelte worden toegepast! Ook deze VA 880 is zo opgebouwd en dat geeft in eerste instantie een wat afwijkende vormgeving. Waar normaal de voorversterkerbuisjes (meestal aan de voorzijde) staan, zijn het nu de vier KR88 eindbuizen die prominent vooraan op de versterker in het zicht staan. Over eindbuizen gesproken, er bestaat zelfs een optie om voor een speciale uitvoering te kiezen waarbij achter het normaal aanwezige viertal, nogmaals vier KT88’s worden geplaatst. Het vermogen stijgt dan verder van 2 x 70 Watt tot een dikke 2 x 120 Watt! En dat binnen nog steeds gangbare handzame afmetingen. Mede door de strakke en wat sobere vormgeving met zijn achthoekige trafo behuizing, is de VA 880 een echte KR versterker en ook als zodanig te herkennen. Op de bedieningsorganen en de spijlen van het buizen beschermrooster na, is de hele behuizing in een diepe, matzwarte kleur uitgevoerd. Aan de voorzijde kunnen met soepel werkende druktoetsen, de vier ingangen worden gekozen terwijl zich pal daarnaast, de volume draaiknop met rode led indicatie bevind. Helemaal rechts tenslotte is een drukknop met led indicatie te vinden die de versterker uit of in zijn stand-by status schakelt. De achterzijde ziet er keurig verzorgd uit, met de nodige ruimte om ook dikke kabels goed te kunnen aansluiten en con-
Gebruik en luisteren
Door de voor een buizenversterker tamelijk compacte afmetingen en een geschat gewicht van zo’n 20 kilo, is de VA 880 zondermeer uitstekend hanteerbaar. Ook het aansluiten is een fluitje
van een cent en voor deze versterker zal waarschijnlijk niemand ooit een handleiding nodig hebben. Daarna is het hup, de hoofdschakelaar op de achterzijde omzetten en vervolgens de stand-by toets op de voorzijde indrukken. Vervolgens doodse stilte, dus geen brom piep of ruis uit het apparaat zelf en dat is prima. De rode led boven de stand-by toets houdt de versterker tijdens het inschakelen nog even langer uit de signaalweg en knippert rustig totdat hij uiteindelijk continu blijft branden. Alles lijkt goed te gaan totdat ineens ‘plop, tik, kraak’ over de beide luidsprekers hoorbaar is. ‘Wat is dit?’, vraag ik mij af. Nader onderzoek leert dat het de gloeidraden zijn die door hun schijnbaar krachtige uitzetten duidelijk over beide luidsprekers hoorbaar zijn. Bij mij veroorzaakte dit de nodige schrikreacties maar de eerlijkheid gebiedt mij te zeggen dat het vooral de allereerste keer gedurende enkele minuten nogal nadrukkelijk hoorbaar was en
de keren daarna al een heel stuk minder. Helemaal verdwenen is het echter tijdens de testperiode nooit. Mogelijk is het exemplarisch. Een ander punt wat ik persoonlijk als minder prettig ervoer was de sterke ‘chemische lucht’ van de verwarmde kunststof buisvoeten. Net als bij de originele EAT buizen heeft ook de KR KT88 buisuitvoering namelijk een kunststof buisvoet. Op zich niets mis mee, ware het niet dat ik deze voet bij het verwarmen nogal vind gaan stinken. Het gaat hier om een ingespeelde versterker die er al de nodige uren op shows heeft opzitten met dus inmiddels gebruikte buizen en dan toch nog steeds die geur? Ook bij de originele EAT buizen in de PrimaLuna test merkte ik deze prikkelende geur op. Toch iets om bij aankoop rekening mee te houden. Gelukkig breekt daarna de zon door en blijkt de VA 880 tot buitengewoon mooie prestaties in staat te zijn. Het is al vanaf de eerste minuten stabiel, los, ruimtelijk,
tested
nectoren van uitstekende kwaliteit. Enig klein minpuntje van deze eerste indruk vind ik de wel erg eenvoudige en vooral goedkoop uitziende afstandsbediening. Een beetje meer degelijkheid en uitstraling mag je toch wel verwachten in deze prijsklasse vind ik. De test VA 880 is uitgevoerd in de Signature Anniversary limited edition, wat wil zeggen dat naast een beperkt aantal zowel de draai- als drukknoppen en de beschermingsstaven van de afneembare buizenbeschermkap, in plaats van verchroomt nu verguld zijn uitgevoerd. Desgewenst kan de versterker ook met kwalitatief zeer hoogwaardige Lundahl transformatoren worden uitgerust.
NEXT
79
tested 80
krachtig zonder te massief over te komen met een strak en gedefinieerd laag en als totaalgeheel, in dienst van de muziek. Een werkelijk prachtige sacd waar mijn eigen vertrouwde en (door de importeur) gemodificeerde Unison Research Performance altijd een adembenemende realistische ‘performance’ neerzet is ‘The Spirit of Gambo - The Galaxy recordings’ van Freek Borstlap, Ivanka Neeleman, Haru Kitamika en Judith Freise (Stockfish SFR 357.4042.2). Deze ‘direct cut super audio cd’ van 17e eeuwse Nederlandse componisten voor ‘viola da gamba’(voorloper van de Cello) is een parel qua realisme. Zelf speel ik graag de composities van Johan Schenk (track 15-20), maar ook de rest van deze naast stereo ook meerkanaals sacd, is zeer de moeite waard. De KR VA 880 slaagt hier met vlag en wimpel door de kern van deze muziek
én opname te raken. Heel meeslepende interpretatie van de muzikanten, de versmeltende verschillende klankkleuren en de interactie met de opnameruimte van de Belgische Galaxy studio. Naarmate ik langer luister komt een groot deel van de goede kwaliteiten van deze versterker op het conto van zijn uitstekende timing. Hierdoor valt alles op zijn plek en klinkt het niet langzamer (overmatig relaxt), noch sneller (gejaagd) dan het moet zijn. Voor een versterker uit deze prijsklasse is de ruimtelijke weergave buitengewoon goed en ‘ademend’ en komt hij zelfs in de buurt van de door mij op dit aspect zeer gewaardeerde en puur klinkende Pathos T.T. Een andere cd uit een heel ander genre is Lágrimas Negras (82876559102). Deze Spaanstalige cd heeft niet geheel onverwacht de warmte en hartstocht van het zonovergoten Spanje in zich en kent de no-
dige Flamenco invloeden. De muziek is rijk gevuld, wat vurig qua karakter, voorzien van gepassioneerd spelende muzikanten en vraagt het nodige van iedere audioset om echt overtuigend te klinken. Wanneer Flamenco vocalist Diego ‘El Cigala’ en zijn kompaan Bebo Valdés het nummer ‘Vete de mi’ ten gehore brengen, weet de VA 880 te boeien en te ontroeren. De piano staat echt in de ruimte en heeft kracht en dynamiek zonder omfloerst of stress te tonen terwijl de krachtige stem van Diego diep onder de huid weet te gaan. Over laag, midden en hoog praat je niet snel bij deze versterker en dat is een goed teken. Bij de andere nummers van deze cd valt op dat het laag zowel diep doorloopt als uitstekend onder controle blijft. Het verschil met veel transistorversterkers is dat echt goede buizenproducten in veel gevallen aanzienlijk meer klankkleuren
Gebruikte componenten Master Contemporary C, Scan Speak Ultimo
Cd-spelers
North Star Design T192 + Extremo DAC, Eera Tentation, Mirror Image (prototype)
Geïntegreerde versterker
Unison Research Performance (gemodificeerd)
Voorversterkers
Mirror Image (prototype)
daardoor meer naar het midden en hoge middengebied neigt. Ik praat hier over kleine maar wel hoorbare verschillen en zo is deze nieuwste KR versterker uiteindelijk een absolute klapper.
Eindversterkers
Mirror Image (prototype), KR Kronzilla DX
Audiorack
Finite Elemente Pagode Master Reference HD12
Interlinks
Siltech Royal Signature Empress, Nirvana SX
Conclusie
Digitale kabel
North Star Design White Gold I2S
Luidsprekerkabel
Nirvana SX
Netkabels
Nirvana PC, Kemp Reference,
Ik vind het zeer verheugend dat ondanks het overlijden van de KR grondlegger Dr. Ricardo Kron, zijn levenswerk schijnbaar met verve wordt voortgezet. Laten we de dingen in de juiste verhouding zien. De peperdure en visueel indrukwekkende Kronzilla DX mono eindversterkers behoren bij het zeer selecte wereldwijde gezelschap om een echte en zeer geloofwaardige 3D illusie neer te zetten. Vind je dit aspect in muziek belangrijk dan ben je in een passende combinatie met deze eindversterkers meteen helemaal klaar. De VA 880 geintegreerde versterker heeft veel van zijn genen maar de extreme 3D illusie, nee die weet hij (gelukkig voor KR!) niet neer te zetten. Wel is het prachtig ruimtelijk, breed, diep, hoog en mooi puur. Je hoort dus wel dat het familie is. Maar hoe meer we naar aspecten als dynamiek, vulling, klankkleur, slagkracht en laagweergave verhuizen, hoe meer de wijzer naar de VA 880 gaat schuiven. Uiteindelijk laat deze kleine David zo’n 75-80% van de kwaliteiten van zijn (zeer) grote broers horen. Een hele knappe prestatie en binnen deze prijsklasse één van de beste en meest neutrale en muzikale buizenversterkers die ik ken. Andere directe concurrenten zijn onder andere de Pathos T.T., Unison Research P70 en PrimaLuna ProLogue Premium en DiaLogue Two modellen.
Essential Audio Tools Current Conductor, Siltech Royal Signature Ruby Hill II
en klankgradaties kunnen weergeven zonder wollig of een gebrek aan definitie te tonen. Je kunt dus mijns inziens dan dichter bij de muzikale realiteit komen. En gaat het er nu juist niet om dat je door muziek geraakt kunt worden? Als laatste wordt tegen het einde van de testperiode als directe vergelijking met vereende krachten een paar KR Electronics Kronzilla DX mono eindversterkers de luisterruimte ingedragen. Grotendeels dezelfde herkenbare vormgeving als de goedkopere VA 880 maar dan wel een aantal maten groter. Ook al ken ik ze natuurlijk van de verschillende audiobeurzen, wanneer ze eenmaal op twee ‘rack of silence’ audiomeubels van Solid Tech staan opgesteld, ben ik toch wederom onder de indruk van de aanwezigheid van de vier hoog boven de versterker uittorenden T-1610 eindbuizen. De Kronzilla’s vragen natuurlijk om een voorversterker van gelijk kaliber en die is al snel gevonden in het bijna productierijpe prototype van Rick Paap (ontwerper van de Master luidsprekers) zijn eigen elektronicamerk, ‘Mirror Image’. Deze voortrap werkt ook met (vier) buisjes en bezit zeer weinig, extreem geselecteerde en gematchte onderdelen. De kwaliteit is dan ook erg hoog waarbij vooral de ‘nabijheid’, oplossend vermogen en muzikale neutraliteit en realiteit in hoge mate opvallen. Deze voortrap staat het signaal dus beslist niet in de weg en de match met de Kronzilla DX is dan ook een erg fraaie, zodat vervolgens direct vergeleken kan worden met de VA 880. Blijft daar dan nog wat van over? Jazeker wel! Natuurlijk zijn er best
een aantal verschillen. Zo zet de KR / MI combinatie nieuwe maatstaven voor een ruimtelijke 3D werking neer. Zelden heb ik zo holografisch en zo tastbaar instrumenten en zangers in mijn luisterruimte ‘zien’ staan. Bij echt goede opnamen soms op het griezelige af. Daarbij komt het beeld in extreme mate los van de luidsprekers, is het totaal onafhankelijk van het volumeniveau en kan het op een geciviliseerde manier geweldig maar toch bijna onopvallend uithalen. Importeur Cor Dekker van Musical Reality, is in zijn vrije tijd een fanatieke opnametechnicus en hij had de nodige zelf opgenomen pareltjes bij mij achtergelaten om eens lekker in te grasduinen. Veel klassieke muziek in grote en kleine bezetting en ruimtes. Soms aanvaardbaar qua artistieke, soms goed en soms ook fantastisch. Maar iedere keer weerklinken deze nummers met een geweldige integriteit en puurheid die zo moeilijk te bereiken is bij audio reproductie. De VA 880 weet dezelfde ‘familiekenmerken’ te tonen en ook hier een mooie integriteit en puurheid. Het stereobeeld is uitstekend maar wel een behoorlijk stapje terug. Geen schande gezien het prijsniveau. Maar het laag en laagmidden?! Nou, ik moet zeggen dat ik eigenlijk vind dat jongste KR loot zich daarin danig weet te revancheren, want de VA 880 weet op een natuurlijke wijze meer druk en kracht in dat gebied te leveren. De totale tonale balans is uiteindelijk met deze geïntegreerde versterker voor mij net wat evenwichtiger dan zijn veel duurdere broer, die in vergelijking dan wat minder krachtig laag heeft en
tested
Luidsprekers
81
Tekst & fotografie: Werner Ero
PRIJZEN KR VA 880 STANDAARD KR VA 880 SIGNATURE ANNIVERSARY EDITIE KR KRONZILLA DX MONO EINDVERSTERKERS PER SET
€ 5.990,€ 6.990,€ 27.980,-
MUSICAL REALITY TEL: 06-54216449 (COR DEKKER) E-MAIL:
[email protected] WWW.MUSICALREALITY.NL
END
