Handelen en wandelen langs de gracht. CULTUURHISTORISCHE ANALYSE EN WAARDERING Vestinggracht en singelgebied Woerden

Handelen en wandelen langs de gracht CULTUURHISTORISCHE ANALYSE EN WAARDERING Vestinggracht en singelgebied Woerden

Onderzoek i.o.v. de gemeente Woerden April 2014

COLOFON Opdrachtgever Gemeente Woerden Team Ruimtelijk Beleid en Projecten Rachel Broekmeulen Projectleider renovatie oevers Singelgebied Gemeente Woerden Postbus 45 3440 AA Woerden

MONUMENTEN ADVIES BUREAU drs. C.J.B.P. Frank drs. F.A.C. Haans mw. drs. C.H.J.M. van den Broek ing. G. Korenberg mw. drs. M. Lemmens

Onderzoek, analyse en fotografie drs. F.A.C. Haans (MAB) drs. C.J.B.P. Frank (MAB) Projectleiding Drs. C.J.B.P. Frank (MAB)

Bredestraat 1 6542 SN NIJMEGEN tel: 024-3786742 fax:024-3792477 E-mail: [email protected] / Website: www.monumentenadviesbureau.nl

Kaarten Drs. J.A. Schenk (RAAP) Ing. G. Korenberg (MAB) Dit is een uitgave van het Monumenten Advies Bureau i.s.m. met RAAP Archeologisch Adviesbureau, Nijmegen/Leiden april 2014, copyright MAB Nijmegen 2014

Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 2

CULTUURHISTORISCHE ANALYSE EN WAARDERING Vestinggracht en singels Woerden

Inhoud 1 INLEIDING ....................................................................................................................................................................................................................................... 6 2 HISTORISCHE ONTWIKKELING .......................................................................................................................................................................................................10 2.1 Inleiding ...................................................................................................................................................................................................................................10 2.2 Woerden op de grens; De Romeinen in Woerden ...................................................................................................................................................................... 11 2.3 Van castellum naar vestingstad; Woerden in de middeleeuwen ................................................................................................................................................ 11 2.4 Ontwikkeling van de vesting in de 16de – en 17de eeuw ............................................................................................................................................................... 16 2.5 1672-1710: Het rampjaar en modernisering van de vesting ......................................................................................................................................................... 20 2.6 1740-1813: Woerden als onderdeel van de Hollandse Waterlinie. .............................................................................................................................................. 27 2.7 Woerden in de 19de eeuw ......................................................................................................................................................................................................... 34 2.8 Uitbreiding en ontsluiting in de 20ste eeuw ............................................................................................................................................................................... 65 3: BESCHRIJVING: DEELGEBIEDEN IN HOOFDLIJNEN ........................................................................................................................................................................ 82 3.1 Indeling in deelgebieden vanuit historisch perspectief .............................................................................................................................................................. 82 3.2 Indeling in deelgebieden vanuit functie en beeld ..................................................................................................................................................................... 87 4 DE OEVERS: BESCHOEIINGEN, KADES EN STEIGERS ...................................................................................................................................................................... 115 4.1 Inleiding ................................................................................................................................................................................................................................. 115 4.2 De oevers van de vestingwerken en singel in het verleden ...................................................................................................................................................... 115 4.3 Ontwikkeling van kades en steigers bij haven en Singel ........................................................................................................................................................... 118 4.4 Beschrijving van beschoeiingen en oevers in de deelgebieden ................................................................................................................................................120 5 HISTORISCH GROEN .....................................................................................................................................................................................................................132


5.1 Inleiding .................................................................................................................................................................................................................................132 5.2 De ‘groene singel’ in het verleden ...........................................................................................................................................................................................132 5.3 Groene oevers, grasbermen en bomen ...................................................................................................................................................................................133 5.6 Parken, plantsoenen en tuinen ...............................................................................................................................................................................................135 5.7 De Haven ...............................................................................................................................................................................................................................136 5.8 Markante solitairen en kleine groepen ...................................................................................................................................................................................137 6 CULTUURHISTORISCHE WAARDENSTELLING ...............................................................................................................................................................................139 6.1 Cultuurhistorische waarden van de Singel op hoofdlijnen ........................................................................................................................................................139 6.2 Vestingbouwkundige waarden ...............................................................................................................................................................................................139 6.3 Waardering van de ruimtelijke ontwikkelingen in de 19 de eeuw en 20ste eeuw .......................................................................................................................... 141 6.4

Cultuurhistorisch waardevolle structuren en elementen ....................................................................................................................................................147

6.5 Losse objecten .....................................................................................................................................................................................................................149 6.6 Bijzondere ensembles ...........................................................................................................................................................................................................155 6.7 Groen ...................................................................................................................................................................................................................................156 6.8 Zichtlijnen .............................................................................................................................................................................................................................157 6.9 Conclusies en consequenties waardering ..............................................................................................................................................................................157 7 STERKE EN ZWAKKE PUNTEN PER DEELGEBIED ............................................................................................................................................................................159 7.1 Beoordeling vanuit karakter van de deelgebieden ..................................................................................................................................................................159 7.2 Sterke en zwakke punten per hoofddeelgebied .....................................................................................................................................................................159 8 AANBEVELINGEN .........................................................................................................................................................................................................................162 Vestingterminologie .......................................................................................................................................................................................................................164 LITERATUUR EN BRONNEN .............................................................................................................................................................................................................167



1 INLEIDING 1.1 Cultuurhistorie van de singel in Woerden1 De singel (gebied rond de buitengracht) behoort zonder twijfel tot de bekendste stadsgezichten van Woerden. Oorspronkelijk was het gebied rondom de singel onderdeel van de uitgebreide vestingwerken, die rondom de middeleeuwse stad waren aangelegd. Tegenwoordig is het een aantrekkelijk en levendig woon- en werkgebied, geliefd vanwege het overal aanwezige water, het groen en de mooie doorkijkjes op de Woerdense binnenstad. De aanleg van de singel, in de jaren 1702-1705, was de laatste grote ruimtelijke ingreep rondom de vesting om de militair-strategische betekenis ervan te versterken. De vestingwerken waren eeuwenlang de scheiding tussen stad en buitengebied, maar die barrière moest in de 19de eeuw, na het opheffen van de vestingstatus van Woerden, stapsgewijs worden overwonnen bij de uitbreiding van de stad. Uiteindelijk kwam het singelgebied door de stadsuitbreidingen rondom de singel, maar ook door de herontwikkeling van de vestingwerken tot woon- en werkgebied midden in de bebouwde kom te liggen. De geschiedenis van de vesting is dan ook zeer bepalend geweest in de ruimtelijke en functionele ontwikkeling van de stad door de eeuwen heen.

Daarom heeft de gemeente besloten om deze beschoeiing de komende jaren te vervangen. Op enkele plaatsen is er al aan de beschoeiingen gewerkt, maar de start van een grootschalige aanpak staat nu gepland voor eind 2014. Het vervangen van de beschoeiingen biedt gelegenheid om te onderzoeken of er verbeteringen aan de singel mogelijk zijn, onder andere vanuit cultuurhistorisch perspectief. Op de eerste plaats wordt gedacht aan het versterken van de cultuurhistorisch waardevolle elementen en structuren van de vestingwerken. De intentie bestaat om bij het verbeteren van de beschoeiingen de natuurlijke oevers en oeverlijnen te behouden en beter zichtbaar te maken en de structuur van de vesting beter in beeld te brengen. Ook wil de gemeente de relatie tussen beide zijden van de singel versterken. Hiervoor is gedetailleerde informatie over het gebied nodig. Hoe zag de singel er in vroegere periodes uit? Wat is er door de eeuwen heen veranderd? En welke onderdelen van de vesting zijn nog aanwezig? Deze vragen worden beantwoord via de cultuurhistorische analyse, waarvan de resultaten in dit rapport worden gepresenteerd. De cultuurhistorische analyse, samengesteld in opdracht van de gemeente Woerden, brengt de cultuurhistorie van het singelgebied en de waarden daarvan in beeld en beschrijft deze in hun onderlinge samenhang.

1.2 Werkzaamheden langs de singel / aanleiding voor dit rapport

1.3 De cultuurhistorische analyse en de waardering

Uit onderzoek is gebleken dat grote delen van de beschoeiing langs de Woerdense singelgracht en binnengracht in slechte staat verkeren.

De Cultuurhistorische analyse resulteert in een rapportage met een beschrijving van de aanwezige cultuurhistorische waarden, die tevens worden gevisualiseerd in een waardenkaart. De volgende onderdelen komen aan de orde:  Beschrijven en in kaart brengen van de ontwikkelingsgeschiedenis van de vestingwerken van Woerden,

1 Als in het rapport melding wordt gemaakt van het woord singel zonder hoofdletter, dan wordt daarmee de buitengracht (het water zelf) bedoeld. Een deel van de weg langs de buitenoever van deze gracht heeft ook de naam Singel, maar dan met een hoofdletter.




    

waarbij de periode van de singelaanleg en de ontwikkelingen in de 19de een 20ste eeuw de meeste aandacht krijgen (hoofdstuk 2). Nadere omschrijving in deelgebieden van de singels en de vestingwerken, zowel het gebied (hoofdstuk 3), als inzoomend op de beschoeiingen/kaden (hoofdstuk 4) en het groen (hoofdstuk 5). Cultuurhistorische waardenbepaling van de singels en de vestingwerken (hoofdstuk 6). Een duiding van de belangrijkste cultuurhistorische kwaliteiten en zwakke elementen (beknopte sterkte / zwakte analyse, hoofdstuk 7). Duiding van de cultuurhistorische waarden, in woord en beeld (Cultuurhistorische kaart). Aanzet tot wenken voor behoud, versterking en presentatie van de aspecten met cultuurhistorische waarde (hoofdstuk 8). Opstellen van een beschrijving van de vestingwerken (tbv. Wijziging in het monumentenregister van de RCE). Separaat document.

1.4 Het onderzoeksgebied Het onderzoeksgebied betreft de volledige vroeg 18de-eeuwse singelstructuur rond de Woerdense binnenstad, bestaande uit de watersingel, begeleid door de Burgemeester H.G. Van Kempensingel, De Zandwijksingel, de Singel en de Stationsweg aan de buitenzijde van de singel. Aan de binnenzijde van de Singel wordt het gebied begrensd door de Haven, de Emmakade, de Nassaukade en de Prins Hendrikkade en valt het gebied met de oude grachten- en vestingstructuur (de “vijfhoek”, het gebied rond Plantsoen, Hoge Wal Oostsingel en Oostlaan) ook binnen het onderzoeksgebied.

1.5 Het doel van de analyse Het doel van deze cultuurhistorische analyse is om de aanwezige cultuurhistorische structuren en elementen in hun onderlinge samenhang te beschrijven, in kaart te brengen en te waarderen. Op deze manier kunnen ze een rol spelen in het opstellen van de plannen van de gemeente Woerden voor onderhoud en renovatie van de beschoeiingen en eventuele andere noodzakelijke werkzaamheden in het projectgebied. Daarnaast kan de informatie worden gebruikt om de publieke belangstelling voor het gebied te vergroten.

1.6 Werkzaamheden De gegevens voor deze analyse zijn verzameld tijdens veldwerkbezoek aan het gebied, archief- en literatuuronderzoek en via input van archivaris Rob Alkemade van het Regionaal Historisch Centrum Rijnstreek en Lopikerwaard (RHC) en de Klankbordgroep , die bij het project is betrokken. Deze klankbordgroep bestaat uit vertegenwoordigers van de gemeente Woerden, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, de Provincie Utrecht en van plaatselijke en regionale cultuurhistorische stichtingen en verenigingen. Voor het vervaardigen van kaartmateriaal is samenwerking gezocht met RAAP Archeologisch Advies Bureau. RAAP leverde de cultuurhistorische waardenkaart en de kaart met de veranderende contouren van de Singel door de eeuwen heen. Verder is meegelezen en meegedacht door de heer Wim Boerefijn, expert op het gebied van historische stedenen vestingbouw en zeer bekend met de plaatselijke historische situatie. Monumenten Advies Bureau, april 2014


Kaart van Google Maps van het centrum van Woerden met de binnengracht en singel.

Luchtfoto van Woerden met singel uit 1940. RHC W 3580

Luchtfoto van het centrum van Woerden (bron: googlemaps).



2 HISTORISCHE ONTWIKKELING 2.1 Inleiding We staan er niet altijd bij stil dat de grond waarop we lopen soms al duizenden jaren geleden ook door mensen is betreden. Hebben de middeleeuwen in Woerden in de vorm van onder andere het kasteel en grote delen van de Petruskerk duidelijk zichtbaar bovengronds hun sporen nagelaten, de Romeinen, die in dit gebied ook bijzonder actief zijn geweest en misschien wel de feitelijke stichters van Woerden zijn, laten zich alleen zien wanneer de schop in de grond gaat voor archeologisch onderzoek.

zoals bij de Oostsingel en de daarachter gelegen binnengracht, of aan de noordzijde bij het Westdampark, in andere gevallen sluit er een bedrijventerrein op aan. In dit onderzoek staat de singel centraal. Via de historische schets willen we uiteenzetten hoe de singel tot deze structuur is gekomen en hoe daar uiteindelijk de afgelopen 200 jaar mee is omgegaan, om duidelijk te krijgen waarom het singelgebied er nu zo uitziet.

Onze dagelijkse omgeving, zeker die gebieden die gekenmerkt worden door zeer lange fasen van bewoning over ruim 2000 jaar zoals de kern van Woerden, tonen een samenspel van historische elementen uit verschillende perioden. Afhankelijk van de specifieke situatie overheerst daarbinnen een enkele tijdsperiode. Woerden bezit zowel ondergronds als bovengronds talloze meer of minder gaaf overgeleverde onderdelen van haar vestingbouwgeschiedenis, variërend van ooit in dienst van de verdediging gestaan hebbende bebouwing zoals het kasteel, arsenaal, kazerne tot muren, wallen, bastions, grachten, sluisjes en poorten. Bij kleinere vestingsteden zoals Woerden speelt de geschiedenis van de vesting met de daarbij behorende restanten ook nu nog een bepalende rol in het beeld van de stad. Soms is dat middels een sterk het beeld bepalend gebouw zoals het kasteel, of de molen De Windhond, hoog gelegen op het bastion, in andere gevallen is het een structuur, zoals de vijfhoek gevormd door de huidige Wilhelminaweg/Kruittorenweg/ Meulmansweg/Nieuwstraat/Hoge Wal/Plantsoen, wegen die lopen langs de voormalige middeleeuwse omwalling van de stad. Een eveneens sterk het beeld van Woerden bepalend element is de brede buitengracht (singel) die zich fraai rond het oude centrum heen kronkelt. Soms is het beeld rond deze Singel heel groen en romantisch,

Op verschillende plaatsen in de stad wordt op fraaie panelen uitleg gegeven over belangrijke tijdsperioden in de geschiedenis van Woerden. Op de Hoge Wal is een bord gewijd aan de rol van het Romeinse Castellum Laurium (Woerden) binnen de Romeinse grens, die werd aangeduid als Limes. Het bord staat nabij de plaats waar rond 1576 bij het Holle Bastion een Romeins schip werd gevonden. In 1823 meldde Meulman deze oude vondst aan prof. C. Reuvens. De bron zelf (een stuk uit 1823 in het archief) is verloren gegaan. FH MAB 2014


2.2 Woerden op de grens; De Romeinen in Woerden

2.3 Van castellum naar vestingstad; Woerden in de middeleeuwen 2

In Woerden heeft zich vanaf de Romeinse tijd een nederzetting bevonden bestaande uit een castellum en een burgerlijke nederzetting. Het castellum Laurium in Woerden werd omstreeks 47 na Christus gesticht in een bocht van de Rijn waar in de nabijheid één of twee veenriviertjes in de Rijn uitmondden. Het castellum heeft ongeveer 200 jaar als militaire grensvesting gefunctioneerd. Kort na 260 na Christus zal het geheel verlaten en in verval zijn geraakt. De bij het castellum horende burgerlijke nederzetting (de zogenaamde Vicus Laurium), die vrijwel zeker sterk afhankelijk was van de handel via de rivieren, lag in ieder geval westelijk van het castellum langs het toenmalige verloop van de Oude Rijn. Het betreft hier het gebied rond de Meulmansweg en Kruittorenweg. Het castellum maakte als militaire schakel deel uit van de Romeinse grens (Limes). In die periode had de Rijn rond Woerden nog een andere loop. De vesting (het Castellum) was daarop georiënteerd en blijkt geen relatie te hebben met de vanaf de middeleeuwen aangelegde vestingwerken.

De kiem van middeleeuws Woerden Aangenomen wordt dat de Romeinen in de loop van de derde eeuw vanwege interne problemen binnen het grote Rijk het gebied hebben verlaten. Uit recent onderzoek blijkt dat enige tijd na hun vertrek veel castella langs de Limes, ook in Nederland, weer door de Romeinen werden ingenomen. Of Woerden ook tot aan de vijfde eeuw Romeinen onder dak heeft gehad is niet duidelijk. Bodemvondsten wijzen hier vooralsnog niet op. Of Woerden net als bijvoorbeeld het Romeinse Utrecht (Trajectum) sinds het vertrek van de Romeinen van de vijfde tot en met de achtste eeuw continue bewoning heeft gekend, is vooralsnog ook onduidelijk. Er zijn nog geen sporen uit die periode in de bodem aangetroffen. Van het vroeg middeleeuwse Woerden is nog weinig bekend. Aangenomen wordt dat er in de achtste eeuw bewoning was, omdat Woerden toen behoorde tot het werkterrein van de missionaris Bonifatius. Als materieel bewijs voor de theorie van bewoning van Woerden in deze periode moet een schaarse scherf uit de Karolingische tijd, gevonden op het Kerkplein, dienen. Mogelijk is in die periode op het hoger gelegen terrein van het oude castellum een houten kerk gesticht. Bij de restauratie van de Petruskerk in 1980-85 zijn resten van voorgangers van de kerk in de kerk gevonden. In 1985 is ook buiten de kerk gegraven (tussen de kerk en het stadsmuseum), waarbij men stuitte op een zeer oude fundering, mogelijk van een preRomaans kerkgebouw. Strijd om de macht in Woerden Uit een lijst uit de 10de eeuw blijkt dat het Utrechtse SintMaartenskapittel rechten bezat op goederen en horigen in Woerden. In de eeuwen daarna was er regelmatig strijd om Woerden tussen de bisschop van Utrecht en de graaf van Holland. Bronnen maken in 1202

Romeins Woerden geprojecteerd over de huidige plattegrond van het centrum. Te zien is dat de loop van de Rijn toen anders was en dat het castellum (oranje omlijnd) in het huidige stadshart lag. Tekening Martijn Smits Hazenberg Archeologie.

2 De gegevens voor deze paragraaf zijn grotendeels ontleend aan R. Blijdenstijn, Waardevol Woerden Woerden 1999 en Jan van Es en Saskia van Ginkel-Meester, Woerden. Geschiedenis en architectuur. Zeist/Utrecht 2000, pp. 16-29


melding van een brand in Woerden ten gevolge van een gevecht tussen Utrecht en Holland, waarbij de oude kerk ten onder ging. Ruim 40 jaar eerder, in 1159, was er sprake van de stichting van een burcht in Woerden door de Utrechtse bisschop Godfried van Rheenen. Door een dergelijke versterking was het makkelijker om deze grensplaats te verdedigen. Deze eerste burcht heeft niet op dezelfde plaats gestaan als het huidige kasteel. De locatie ervan is tot op heden onbekend, al zijn hierover inmiddels meerdere theorieën in boekvorm vastgelegd. Ook is weinig bekend over de aard van deze versterking, maar Jan van Es vermoedt dat het een motteburcht was, zoals de Burcht van Leiden of motteburcht van Oostvoorne. 3 Woerden behoort in die tijd tot het rechtsgebied van de bisschop van Utrecht, de reden waarom het bisschop Godfried was die de burcht liet bouwen.

Vanaf 1280 ging Woerden over naar het rechtsgebied van de graaf van Holland. De graaf nam kort daarna maatregelen om Woerden opnieuw te versterken. Floris V, graaf van Holland en Zeeland, liet ten eerste in 1288, mogelijk ter plaatse van de oude bisschoppelijke burcht een ‘steenhuis’ bouwen, waardoor duidelijk is dat er dan sprake is van een tenminste deels in steen uitgevoerde versterking.4 Net als bij de Romeinen was er dus in de hoge middeleeuwen in Woerden opnieuw sprake van een landsheerlijke, in dit geval grafelijke versterking (eerst een castellum, nu een burcht) in combinatie met een burgerlijke nederzetting. Deze nederzetting heeft vrijwel zeker de opzet van een dijkdorp gehad, aan één of twee zijden van de rivier. Deze rivier had inmiddels sinds de Romeinse periode zijn loop gewijzigd.

Voorbeeld van een vroege motteburcht met houten donjon en gepalissadeerde omwalling. http://1.bp.blogspot.com/

Ontwikkeling waterwegen Voor de groei van de nederzetting was de ligging aan de Oude Rijn alleen niet voldoende. Deze nederzetting lag in de 12de eeuw nog altijd voor een groot deel midden in uitgestrekte moerasgronden, waardoor nauwelijks sprake was van een economisch bruikbaar achterland. Ontginningen van deze gebieden vingen aan in de 12de eeuw en zetten zich in de 13de eeuw door. Voor een adequate afwatering van deze ontgonnen gebieden werden afwateringssloten en grotere waterlopen (weteringen) gegraven. In 1366 werd de Oude Grecht gegraven (thans genaamd Middenwetering in de polder Kamerik-Mijzijde), een noordzuid route waarlangs graan kon worden vervoerd dat was geïmporteerd uit de Oostzeelanden. In 1367 werd de Linschoten als route naar Oudewater verbreed en uitgediept. Andere vaarwegen, eerst gegraven als afwateringsweteringen ontstonden later (late 15de eeuw) zoals een nieuwe vaart (de huidige Grecht) en de Jaap Bijzerwetering, ook wel Korte Linschoten genaamd. Deze wetering fungeerde hoofdzakelijk voor afwatering van het gebied en vormde de verbinding tussen de Rijn en de Linschoten. De Grecht werd

3 Jan van Es, Woerden. Geschiedenis en architectuur. p. 17

4 Auteur Plomp stelt in zijn publicatie Woerden 600 jaar stad, Woerden 1972 over het kasteel dat het steenhuis het later genoemde Huis Honthorst is geweest, dat in 1418 is afgebroken op bevel van Jan van Beieren. Zie Van Es, Woerden. Geschiedenis en architectuur, pag. 18


aanvankelijk gegraven ook ten behoeve van afwatering van polders op de oude Rijn (in dit geval Oud-Kamerik en Achttienhoven) gegraven.

De Oude Rijn heeft vanaf de middeleeuwen tot aan het begin van de jaren 60 door het oude centrum van Woerden gelopen en vormde de economische ader van dit dijkstadje. Foto G. Th. Delemarre RDMZ 1959 (coll: RCE)

De eerste middeleeuwse omwalling Waarschijnlijk vanwege de inmiddels toegenomen economische betekenis van Woerden en ommeland wilde de graaf van Holland zijn positie hier via meer uitgebreide defensieve maatregelen verstevigen. Omstreeks 1370 gaf de graaf opdracht aan baljuw Willem van Naaldwijk om rond de toen ontwikkelde nederzetting wallen en grachten aan te laten leggen. De inwoners van zijn gebied kregen als gemeenschappelijke taak het bewaken en versterken van de vesting. Mede op grond daarvan kreeg Woerden op 12 maart 1372 stadsrechten van hertog Albrecht van Beieren. Het aantal inwoners was toen ca 500.

Volgens een bron uit 1371 omvatte het wallen- en grachtentracé een lengte van 416 roeden, omgerekend ongeveer 1500 tot 1600 meter lang. Bij de omwalling kwam men uit op een onregelmatige vijfhoek, waar als een slingerend verlopende diagonaal de Oude Rijn door heen stroomde. In de omwalling werden vier poorten opgenomen, de Linschoter (of Kromwijker) Poort, de Utrechtse Poort of Hofpoort, de Geestdorper- (Kamerikse) Poort en de Rietvelderpoort, die later ook wel Leidsepoort werd genoemd.5 Naast de poorten die waarschijnlijk in steen waren gebouwd, zal deze omwalling zelf mogelijk ook al deels (of geheel) in steen zijn uitgevoerd. Uit bronnen blijkt namelijk dat de stad vanaf 1370 een officiële stadssteenoven bezat en dat de Woerdense steenbakker Jacob Hessel in 1371 een partij van 150.000 stenen leverde voor de verbetering van de stadsomwalling.6 De met wallen en grachten versterkte stad kreeg daarna (in 1410) ook in economische zin van de graaf ondersteuning via het recht om een jaarmarkt te houden. De twee belangrijkste poorten waren de Leidse- of Rietvelderpoort en de Utrechtse- of Hofpoort, aan respectievelijk het westen oosteind van de huidige Voorstraat. Deze poorten werden een paar keer vernieuwd; de laatste versies werden in 1874 gesloopt. In 1375 probeerde de bisschop van Utrecht het gebied te heroveren, echter zonder succes. Een nieuwe poging volgde in de jaren 1417/18 kort na de voltooiing van het kasteel van Woerden. Ook deze aanval liep op niets uit. Gedurende het grootste deel van de 15de eeuw beleefde de stad een periode van rust en voorspoed. Die rust werd in 1481 doorbroken met

5 De Geestdorper Poort, die opgenomen was in de oostelijke muur, noordelijk van de Utrechtse Poort is al snel weer komen te vervallen en op de kaart van Van Deventer uit omstreeks 1550 niet meer zichtbaar. Wel is op die kaart het straatverloop naar de poort binnen de stad (Hoge Walstraat) en buiten de gracht (thans niet meer aanwezige route) herkenbaar. Zie ook de kaart in Blijdenstijn, Waardevol Woerden, p 21 6 Gegevens over de steenbakkerij afkomstig van Jan van Es en Saskia van Ginkel-Meester, Woerden. Geschiedenis en architectuur. pp. 28-29. NB: Roland Blijdenstijn noemt in Waardevol Woerden de poorten pas bij de aanpassingen aan de vesting in 1470!


een nieuwe oorlog tegen Utrecht. Een rekening van de kosten van die oorlog laat zien dat de stad weer in uiterste staat van verdediging werd gebracht. Dat bleek nuttig, want Woerden kwam ongeschonden uit de strijd, hoewel de kosten voor herstel van verdedigingswerken en andere voorzieningen voor de stad niet gering waren.

Woerden op de kaart uit omstreeks 1550 van Jacob van Deventer (HUA). Op deze eerste enigszins betrouwbare kaart is de stadsmuur met poorten en muurtorens op regelmatige afstanden verspreid over het tracé duidelijk zichtbaar. In de gracht voor de Leidse Poort ligt een bolwerk (rode pijl). De gele pijl wijst naar de Korte Linschoten (Jaap Bijzerwetering) die hier op de Rijn aansluit. De blauwe pijl wijst naar de plaats waar de Geestdorper- of Kamerikse Poort heeft gelegen. Buiten de gracht lag toen nog in de as van deze verdwenen poort een weg in oostelijke richting. Opvallend is dat de gracht met name aan de oosten noordzijde van de stad langs de buitenoever een weg bezit. Verder is zichtbaar dat buiten de stad niet alleen langs de Rijn, maar ook langs de noordelijke rand van de gracht bebouwing is getekend. De op de vestingstad aansluitende wegen volgen overwegend de richting van de oude cope-ontginningen.

Het kasteel van Woerden7 Het nog bestaande kasteel vindt zijn oorsprong omstreeks 1405 als met de bouw ervan wordt begonnen in opdracht van hertog Jan van Beieren. Het werd voltooid in 1415/16 en liep tijdens de belegering door de Stichtse troepen in 1417/18 schade op. De schade werd hersteld met cosine, veinsters ende ander hout afkomstig van het toen gesloopte Huis Honthorst. Naast het hout werden tevens 20.000 stenen van Honthorst gebruikt voor het herstelwerk van het kasteel.

3D reconstructie van het kasteel in zijn oorspronkelijke opzet. Tekening J. Jehee RDMZ 1999/2000 Coll: RCE

7 Teksten van het kasteel van Woerden zijn overgenomen van het stuk van Ben Olde Meierink van de website www.kasteleninutrecht.eu/WoerdenII.htm en de tekst van de website van het streekarchief Rijnstreek. (hetverhaalvanWoerden)


Het kasteel van Woerden gezien vanuit de Oostdam in 1672 door Josua de Grave. De torens en ringmuur verkeren dan door de Franse bezetting en vernielingen in ruïneuze staat. (Universiteitsbibliotheek TU Delft)

Door de machthebbers van de nieuwe Bataafse Republiek werd het kasteel de eerste jaren gebruikt als gevangenis. Zo zetten zij mr. L.P. van der Spiegel (laatste raadspensionaris), Willem G.F. graaf Bentinck van Rhoon en Pendrecht en Stefanus Jacobus van Langen gevangen in het kasteel. In 1799 wordt het kasteel een hospitaal voor Russische en Engelse soldaten en vanaf 1811 voor Franse soldaten. Nadat de Fransen vertrokken waren en Willem I koning van Nederland geworden was, werd het kasteel eigendom van het Departement van Binnenlandse Zaken en werden er Franse krijgsgevangenen in ondergebracht. Het kasteel bleef daarna lang als gevangenis in gebruik. Het aantal gevangen varieerde van 307 in 1836 tot 551 in 1846 Van 1861 tot 1872 werden vrouwen in het kasteel ondergebracht. De functie van vrouwengevangenis werd bij Koninklijk Besluit beëindigd op 29 april 1872.

Het kasteel van Woerden uit het zuiden gezien in het midden van de 19de eeuw, de periode waarin het slot nog als gevangenis fungeerde. Litho uit 1858 van Poppel (RHC Rijnstreek)

In 1873 werd door het Ministerie van Oorlog een zogeheten Centraal Magazijn van Kleding en Uitrusting ondergebracht, waarmee het kasteel bijna 110 jaar als opslagplaats voor allerlei militaire goederen en artikelen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het kasteel gebruikt als rustige legerplaats voor Duitse Oostfrontsoldaten met verlof. Rond 1963 waren er tijdelijk Ambonezen in het kasteel gevestigd. In 1980 komt er een einde aan de functie van Centraal Magazijn (officieel de 637e Intendance Centrale Werkplaats). Het Kasteel, een Rijksmonument, kwam in het bezit van een stichting, die het in de jaren 1985-1990 geheel liet restaureren. Vervolgens werd het verhuurd als kantoorgebouw en sinds 1989 is er een computerfirma in het gebouw gevestigd. Sinds april van het jaar 2006 wordt het kasteel geëxploiteerd door Eurest Horeca. Zij hebben het kasteel laten verbouwen, waarna het eind 2006 geopend werd als restaurant.


Belangrijke ingrepen aan het kasteel In 1590 werd het kasteel extra versterkt door het verbreden van de muren. Hierbij werden scherven uit de Romeinse tijd aangetroffen. Vóór 1650 werden de vier hoektorens verlaagd. Verder zijn er uit die periode bijna geen gegevens over verbouwingen van het kasteel bewaard gebleven. Tussen 1814 en 1818 werd er op de binnenplaats een nieuwe oostvleugel gebouwd, waarin gevangenen konden worden ondergebracht. Na 1873 werd deze vleugel gebruikt voor opslag van goederen. In 1842 was de Grote toren zo bouwvallig geworden, dat deze moest worden afgebroken. Er voor in de plaats kwam een thans nog bestaand rechthoekig cellenblok, waarin 8 cellen werden aangebracht.

2.4 Ontwikkeling van de vesting in de 16de – en 17de eeuw Beleg van 1575/76 en modernisering van de vesting Om godsdienstige, economische en bestuurlijke redenen kwamen de Nederlanden in de jaren zestig van de 16de eeuw in opstand tegen koning Filips II, waarbij in 1572 ook Woerden de zijde van de prins van Oranje koos en zich tegen de Spanjaarden keerde. Op dat moment werd in Woerden de Lutherse kerk de officiële religie, al zou dat niet zo blijven. In de herfst van 1575 sloegen de Spanjaarden het beleg voor Woerden, een maand nadat ze in Oudewater het grootste deel van de inwoners hadden vermoord en het stadje hadden verwoest. Woerden ontsnapte gelukkig aan dat lot: na bijna een jaar braken de Spanjaarden, die al geruime tijd geen loon hadden ontvangen van hun koning, het beleg op.

Kasteel en omgeving omstreeks 1550 op de kaart van Jacob van Deventer.

Aan de ligging van het kasteel langs de rivier de Rijn kwam in 1961 een einde, door het afdammen en dempen van een deel van de rivier. In het begin van de 19de eeuw werd de gracht aan de noordzijde gedempt. Honderd jaar later volgde de gracht aan de zuidzijde. In de jaren 50 en 60 van de 20ste eeuw veroorzaakte de gracht aan de westkant veel stankoverlast en er werd besloten ook deze te dempen. In 1989 werd deze gracht weer uitgegraven. Bij de restauratie van de brug, zijn de oorspronkelijke brugpijlers terug gevonden en deze zijn toen hergebruikt. Alleen de gracht aan de oostzijde is nog oorspronkelijk.

Ingekleurde gravure van het beleg van Woerden in 1575/76 met rond de stad zichtbaar de inundaties, schepen, schansen en soldaten tot in de wijde omtrek. Uit H. Hoogendoorn, Cordon van Holland . p. 12


Bij het beleg sloten de Spanjaarden alle land- en waterwegen naar de stad af en werden langs deze routes schansen (verdedigingswerken van aarden wallen) opgeworpen. In de lage gebieden van Holland zijn tijdens de Opstand (1572-1577) voor het eerst op grote schaal inundaties als verdedigingsmiddel toegepast. Uiteindelijk stond bijna tweederde van het zuidelijke deel van Holland in die periode onder water voor langere tijd. Zo ook tijdens het beleg van Woerden. Omdat inundaties direct rond de stad aanwezig waren, moesten deze schansen verder van de stad verwijderd gerealiseerd worden. De enige vooruitgeschoven post was de Vossenschans in de polder Snel. Hoewel het leek dat de stad volledig van de buitenwereld was afgesneden, was de praktijk anders. Immers, in maart 1576 kon het stadsbestuur zonder al te veel moeite extra soldaten ter verdediging van de stad aanvoeren. Nog voor de afloop van het Spaanse beleg besloten de Staten van Holland om de steden in het grensgebied van het Gewest (Woerden, Oudewater en Schoonhoven) te voorzien van moderne vestingwerken, om zo de voor de landbouw en daarmee voor een deel van de economie zo schadelijke inundaties tot een minimum te kunnen beperken. Zo werden er dus ook in Woerden aanpassingen verricht om Woerden nog beter verdedigbaar te maken. Omdat bij oorlog en belegeringen in die periode inmiddels gebruik werd gemaakt van geschut (kanonnen) werden de voor beschietingen kwetsbare, stenen stadsmuren versterkt met aarde en tot wallen omgevormd. Op strategisch belangrijke punten in de omwallingen werden bastions gebouwd. Woerden kreeg vier bolwerken of bastions; het Kromwijcker Bolwerck op de zuidwest hoek (hier stond in de 17de eeuw al een molen op), het Catte Bolwerck op de westelijke punt, het Rijneveltshorn Bolwerck op de noordoost hoek en daar zuidelijk van het Holle Bolwerck. Het Rijneveltshorn Bolwerck was aanvankelijk meer een hoornwerk dan een heus bastion. De oude gracht werd daarbij aangepast en om de uit de wallen stekende bastions gelegd. Tenslotte werd nog een fors ravelijn (eiland met wallen in de gracht) aangelegd, zuidoostelijk van het kasteel, ter dekking van dit kasteel. Het kasteel

werd in 1590 ook aangepakt, toen de muren werden verstevigd om eventuele beschietingen door kanonnen beter te kunnen weerstaan. Van deze werken zijn tegenwoordig nog drie bastions te herkennen: het Holle Bolwerk en het Rijneveltshornbolwerk in de noordoost hoek (waar in 1829 de Algemene Begraafplaats en de Rooms-Katholieke begraafplaats werden aangelegd) en het Kromwijcker bolwerk in de zuidwest hoek, waarop de molen De Windhond staat. Het Catte Bolwerk is nog in het verloop van het stratenpatroon van de Van Loonstraat en Costerusstraat herkenbaar. Verder is de gracht vanaf de Oostdam in noordelijke richting rond de bastions tot aan de Ravelijnsingel bewaard gebleven.

De vesting Woerden op een kaart uit de atlas van J. Blaeu uit het midden van de 17de eeuw. Hierop zijn zichtbaar de nieuwe bolwerken en andere versterkingen, uitgevoerd na het Spaanse beleg. Op het Kromwijcker Bolwerck (links onder op de kaart) staat al een molen getekend. Het Rijneveltshorn Bolwerck (rode pijl) heeft hier nog een andere vorm dan het later zou krijgen. Opvallend is dat bij de wallen de oude muur met muurtorens is getekend aan de buitenkant, grenzend aan de grachten. Aan de binnenzijde is een aarden wal getekend. Langs het oosten, noorden en westen van de gracht is een pad langs de gracht getekend waarop percelen met boomgaarden en tuinpercelen aansluiten. Kaart Coll: RCE. Zie voor een grotere weergave p.19.


Het kasteel met ervoor het ravelijn met wallen gezien in westelijke richting op een 17 deeeuwse gravure uit de atlas van J. Blaeu

Het Holle Bolwerck (links) en Rijneveltshorn Bolwerck (rechts) gezien over de gracht vanaf de Oostsingel in westelijke richting. Tussen de bolwerken/bastions ligt de wal (Hoge Wal) F.H. MAB 2014.

De resten van het Kromwijcker Bolwerck in de zuidwest hoek van de oude vijfhoek, met daarop de in 1755 gebouwde molen De Windhond, die een vermoedelijk in 1498 gebouwde molen verving, gezien vanuit het zuidoosten. FH MAB 2014


Woerden met zijn vestingwerken zoals die na het Spaanse beleg van 1575/76 volgens het Oud Nederlandse Stelsel zijn gemoderniseerd op een ingekleurde kaart uit de eerste helft van de 17de eeuw (opgenomen in de stede-atlas, Tonneel der Steden van J. Blaeu, Amsterdam). Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 19

2.5 1672-1710: Het rampjaar en modernisering van de vesting Woerden in het Rampjaar8 Na het succesvol afgeslagen Spaanse beleg heeft de stad zich volledig kunnen herstellen. De vestingwerken waren gemoderniseerd en de welvaart voor de burgers nam toe. In de stad werd veel gebouwd, waaronder de Lutherse kerk, de Stadsherberg, een proveniershuis, Gereformeerd Weeshuis en de trapjesbruggen over de Rijn. Net als veel andere steden in het Gewest Holland kon ook in Woerden de periode tussen 1600 en 1672 omschreven worden als een Gouden Eeuw. In 1672 werd de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden bedreigd. De bisschoppen van Munster en Keulen vielen het noorden aan, ter zee moest de Republiek zich tegen Engeland verdedigen. Holland werd vanuit het oosten en zuiden bedreigd door de Lodewijk XIV, die met zijn troepen doorstootte tot Utrecht. Het bestuur van Holland en stadhouder prins Willem III, de militaire leider voor de periode van één veldtocht, gaven opdracht tot het in werking stellen van de Hollandse waterlinie. Woerden behoorde daar als vesting overigens nog niet toe in die tijd. Dit betekende, dat tussen Schoonhoven en Muiden een groot grondgebied onder water werd gezet: de dijken werden doorgestoken en de sluizen werden opengezet om de Fransen, die vanuit Utrecht kwamen, tegen te houden. De Hollandse Waterlinie liep ter hoogte van Woerden tussen Hekendorp en Woerdense Verlaat, precies ten westen van de stad. De vestingwerken van Woerden verkeerden in de tweede helft van de 17de eeuw zeer slechte staat. Ondanks de welstand die Woerden kende vanaf omstreeks 1600, was er sinds de modernisering van de vestingwerken in late 16de eeuw nauwelijks onderhoud aan deze werken gepleegd. Stadhouder Willem III zag daarom weinig heil in het verdedigen van de stad en trok zich met zijn leger terug achter de

8 Voor deze paragraaf zijn teksten gebruikt van. http://www.verhaalvanwoerden.nl/deverhalen/een-rampjaar-onder-de-fransen

waterlinie. Zo lag de stad onbeschermd in niemandsland en er waren ook al niet voldoende manschappen om de vesting te bemannen. Uiteindelijk namen de Fransen de stad in september 1672 in. Van Staats zijde werd nog geprobeerd de stad te ontzetten, maar dat lukte niet. De Slag bij Kruipin9 In oktober 1672 leidde de enige poging van de Hollandse troepen om Woerden te heroveren tot een kleine veldslag aan de oostkant van de stad, bij de schans Kruipin. Graaf Frederik van Nassau-Zuilestein, een van de Staatse opperbevelhebbers, werd hierbij gedood. De strijd leverde voor Holland geen strategisch succes op. Voor Woerden waren de gevolgen rampzalig. De Fransen ontstaken, om hun landgenoten in de stad Utrecht te waarschuwen een vuur op de toren van de Grote Kerk. Dat leidde tot een grote torenbrand en door de ongunstige wind vatten ook de kerk, met de zich daarin bevindende archieven en een groot aantal gebouwen rondom vlam. Woerden onder de Fransen10 Nadat de Fransen al enige tijd in Woerden gelegerd waren besloot de Franse commandant, de hertog van Luxembourg, voor een offensief tegen Holland. De vorstperiode was daarvoor het meest geschikt. Het bevroren geïnundeerde land was voor de troepen gemakkelijk te betreden en zo kon doorgestoten worden naar Den Haag. Bij Nieuwkoop en Gouwsluis werd het leger eind 1672 echter tegengehouden. Het moest terugkeren naar Woerden, waarbij flink geplunderd, gemoord en gebrandschat werd. Het Franse leger bereikte de stad op oudejaarsdag 1672 opnieuw Woerden, waar nog bijna een jaar lang een schrikbewind werd gevoerd, waardoor vele burgers omkwamen en aan de bedelstaf raakten. De bloeiende pannenindustrie ten westen van de stad werd vernield en ook de boeren rondom Woerden kregen het zwaar te verduren. 9 De meest recente gegevens over het Rampjaar en de veldtocht van de Fransen te vinden in: Luc Panhuijsen, Rampjaar 1672: hoe de Republiek aan de ondergang ontsnapte (Amsterdam, 2010). 10 De tekst hiervan is deels overgenomen van http://www.verhaalvanwoerden.nl/deverhalen/een-rampjaar-onder-de-fransen


In november 1673 kwam er een einde aan de bezetting door het Franse leger, na afkoop van de commandant. Woerden bleef berooid en vernield achter. Het herstel ging moeizaam. Begin 18de eeuw telde de stad nog geen 3000 inwoners, een derde minder dan 50 jaar eerder in de bloeitijd. Overigens zou het inwoneraantal van Woerden pas tegen het einde van de 19de eeuw weer op het peil van voor het Rampjaar komen.

vestingen (waaronder ook Woerden) verbeteringen werden doorgevoerd. Voor Woerden betekende dit dat rond de gracht aan veldzijde een nieuw stervormig retranchement werd aangelegd als dekkingswal voor de gracht. Verder werd in de gracht voor het kasteel het ravelijn uitgebreid tot een driepuntig kroonwerk en kregen de poorten (Kromwijckerpoort, Utrechtse Poort en Leidsche Poort) elk in de gracht een driehoekige halve maan. Het Rijneveltshorn Bolwerck werd een volwaardig bastion.

De ontwikkeling van het Rijneveltshorn Bolwerck van een klein puntig bolwerk (links kaart uit omstreeks 1650, rode pijl) tot een volwaardig bastion (rechts kaart uit 1678 zwarte pijl). Buiten de lichtblauw gekleurde gracht is met een rode stervormige lijn de buitenwal van het na 1675 toegevoegde retranchement ook zichtbaar (gele pijl). Atlas van Blaeu (links) en Universiteitsbibliotheek Leiden (rechts)

Belegering door de Fransen van Woerden in 1672. Prent uit 1675. De vestingwerken met bastions zijn duidelijk zichtbaar. Uit Waardevol Woerden , p. 30

Verbetering van de vestingwerken in 1675 Omdat de oorlog na vertrek van de Fransen nog altijd niet voorbij was besloot de Staatse regering om snel de Hollandse Waterlinie te versterken met een reeks nieuwe schansen, terwijl aan de bestaande

De ontwikkeling van het ravelijn in de gracht voor het kasteel (links kaart uit omstreeks 1650, rode pijl) tot een naar een driepuntig kroonwerk (rechts kaart uit 1678 zwarte pijl). De gele pijl geeft op de kaart rechts het buiten de gracht in 1675 aangelegde stervormige retranchement aan. Atlas van Blaeu (L) en Universiteitsbibliotheek Leiden (R)


De Leidse Poort met bolwerk in de gracht ervoor op de kaart uit omstreeks 1650 (links, rode pijl) en de toevoeging in 1675 van een halve maan (driepuntig eiland) in de gracht voor het bolwerk van de poort (rechts kaart uit 1678 zwarte pijl). Buiten de lichtblauw gekleurde gracht is met een rode stervormige lijn de buitenwal van het na 1675 toegevoegde retranchement ook zichtbaar (gele pijl). Atlas van Blaeu (links) en Universiteitsbibliotheek Leiden (rechts)

De Utrechtse Poort met brug over de gracht op de kaart uit omstreeks 1650 (links, rode pijl) en de toevoeging in 1675 van een in verband met de loop van de Rijn aangepast ravelijn (met wal omgeven eiland) in de gracht voor de poort (rechts kaart uit 1678 zwarte pijl). Buiten de lichtblauw gekleurde gracht is met een rode stervormige lijn de buitenwal van het na 1675 toegevoegde retranchement ook zichtbaar (gele pijl). Atlas van Blaeu (links) en Universiteitsbibliotheek Leiden (rechts)


1

2

3

1

4

5

6

Kaart van Theodoris Verwey uit 1678 van Woerden met daarop duidelijk de verbeteringen van de vesting uit 1675 weergegeven met aanleg retranchement (1) rond de gracht. De belangrijkste aanpassingen en aanvullingen aan de werken uit omstreeks 1600 zijn verder de uitleg van het Rijnevelthorn Bolwerck tot volledig bastion (2), toevoeging halve maan in gracht voor Leidse Poort (3) en voor Kromwijcker Poort (6) en een aangepaste halve maan of ravelijn voor de Utrechtse Poort (4). Het ravelijn voor het kasteel werd uitgebouwd tot een driepuntig kroonwerk (5). Collectie Bodel Nijenhuis Universiteitsbibliotheek Leiden Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 23

1701-1710 Vernieuwing van de vesting en aanleg buitengracht. Uit de inval van de Fransen was gebleken dat het strategisch gelegen Woerden wat betreft de vesting in droevige staat verkeerde. Ook de na 1675 in gang gezette aanpassingen aan de vesting werden, afgezet tegen nieuwe ontwikkelingen in het krijgsbedrijf niet afdoende geacht. Willem III maakte er dan ook kort na 1700 werk van om de werken te moderniseren. Hij schakelde hiervoor zijn beroemde vestingbouwer Menno van Coehoorn (1641-1704) in. Van Coehoorn hield zich al in de jaren 80 van de 17de eeuw bezig met ontwerpen van vestingwerken. Hij werd daarbij ook sterk beïnvloed door de moderniseringen van vestingwerken die de Franse vestingbouwkundige Vauban in opdracht van koning Lodewijk XIV had doorgevoerd. Daarbij werden de flanken van bastions ingesnoerd en werden in de gracht voor de recht verlopende vestingwal (courtine genaamd) tussen twee bastions ravelijnen aangebracht. De binnengracht werd daardoor volledig stervormig en daarbuiten werd weer een stervormige enveloppe (buitenwal) aangelegd met daaromheen weer een buitengracht (singel).

Tekening Vestingfront Franse methode. Uit: J. van Hoof, Menno van Coehoorn 1641-1704 Utrecht 2004

Een nadere uitwerking van een vesting volgens het Franse model met enveloppe en buitengracht door Menno van Coehoorn staat bekend als een vesting van het Nieuw-Nederlandse stelsel volgens Coehoorns tweede manier. Deze ‘manier’ had Coehoorn al in 1684 op papier gezet als voorstel voor de voltooiing van de vesting Grave. Grave zou ook een enveloppe en buitengracht (singel) krijgen en ravelijnen voor de courtine tussen de bastions. Uiteraard was er meestal in theorie sprake van een ideaal model waarbij alle oudere elementen, zoals bastions werden gemoderniseerd. In de praktijk viel het vaak anders uit. In Woerden handhaafde Van Coehoorn bij zijn plan van kort na 1700 de oude middeleeuwse vijfhoek met zijn laat 16de-eeuwse wallen en bastions. De vorm van de bastions werd niet aangepast met ingesnoerde flanken. Op het westelijke bastion (Catte Bolwerck) bouwde men een kruitmagazijn. Van de oude vesting verdween één opmerkelijk onderdeel, namelijk de Kromwijcker Poort. Deze zuidelijke poort paste niet binnen het nieuwe concept en werd gesloopt, waardoor de daarachter gelegen oude Havenstraat aan belang zou inboeten. Het bij de eerder beschreven aanpassingen in 1675 aangelegde retranchement (stervormige buitenwal rond de gracht) werd aangepast en omgevormd tot een enveloppe, een tussen twee grachten in gelegen buitenwal. Dit deed men door een tweede stervormige gracht (buitengracht of singel) aan te leggen. De halve manen voor de oude poorten werden uitgebreid tot volledige ravelijnen, die door een dam met brug een verbinding met de enveloppe kregen. Door het wegvallen van de Kromwijcker Poort werd de halve maan in de gracht hier opgenomen het wallichaam van de enveloppe en werd er oostelijk van in de gracht een nieuw ravelijn gevormd. Naast de halve maan van de Kromwijcker Poort ging ook het hoornwerk uit 1675 voor het kasteel deel uit maken van het tot buitenwal (enveloppe) omgevormde retranchement. Door de aanwezigheid van een buitenwal tussen twee grachten ontstond een door een gracht beschermde tweede wal voor de hoofdwal, die door zijn stervorm naar alle kanten vuur kon afgeven en zo het gehele schootsveld buiten de singel effectief kon bestrijken.


1 3

2

2

3

4 1 Woerden met de vestingwerken na de aanpassingen en toevoegingen door Menno van Coehoorn uit 1701-1705 op de kaart van Isaac Tirion uit 1749. De belangrijkste aanpassingen van na 1701 zijn de omvorming van het retranchement tot een enveloppe (1), de omvorming van de halve manen voor de poorten tot ravelijnen verbonden met de enveloppe (2) de aanleg van een stervormige singel met pad eromheen op het glacis (3) en na het wegvallen van de Kromwijker Poort de omvorming van de halve maan tot een modern ravelijn (4) voor de courtine (hoofdwal) Beeldbank RCE


Detail van de vesting Woerden op het Plan van Woerden en onderhorige forten uit 1777 waarop de vestingwerken na modernisering door Van Coehoorn zijn aangegeven. Rijksarchief Den Haag

De situatie zoals weergeven op de kaart van 1678 (boven) was het uitgangspunt voor de verbeteringen uit uitbreiding van de vesting met een buitengracht (singel) zoals op een plattegrond van Isaac Tirion uit 1749 (onder) is weergeven.

Op de kaart in de atlas van Joan Blaeu uit het midden van de 17de eeuw valt af te leiden dat bij de tussen 1590 en 1600 gemoderniseerde vestingwallen de middeleeuwse stadsmuren met torens nog een rol bleven spelen aan de buitenrand bij de overgang naar de gracht. Op de 18de-eeuwse kaarten en topografische prenten met beelden van de


wallen en poorten van de stad is van deze muren en torens aan de buitenzijde niets meer te bespeuren. Alleen het veelhoekige bolwerk voor de Leidse poort heeft dan stenen muren. Vermoedelijk heeft men, mogelijk na 1675 de muren grotendeels gesloopt en ook aan de grachtzijde een aarden front bij de wal aangebracht met onderin een zogenaamde escarpe, een soort lage voorwal met een verdekt gelegen pad erachter.

De Torenwal met daarin een bescheiden waterpoort (behorend bij de Keizersgracht) en op de achtergrond de toren van de Grote kerk (Petruskerk). Links is nog net een hoek van het Rijneveltshorn Bolwerck zichtbaar. Op de wal zijn bomen geplant. Tekening van Dirk Verrijk, omstreeks 1780. RHC Woerden

2.6 1740-1813: Woerden als onderdeel van de Hollandse Waterlinie.11 Zoals we zagen was bij de intocht van de Franse legers in het Rampjaar 1672 de toenmalige Hollandse Waterlinie van Gorinchem tot Muiden op

11 De gegevens over Woerden en de Hollandse Waterlinie zijn grotendeels ontleend aan: H. Hoogendoorn, Cordon van Holland. Het beeld van de Oude Hollandse Waterlinie Alphen a/d Rijn 2010

de grens van Holland en Utrecht in werking gesteld. In 1673 waren ook nog gebieden oostelijk van de bestaande linie, waaronder het gebied rond Woerden onder water gezet. De waterlinie bleek uiteindelijk effectief genoeg om de Fransen buiten het westelijke deel van Holland en Amsterdam te houden. Ook na het vertrek van de Fransen besefte de Republiek dat verder werken aan de landsverdediging geen overbodige luxe zou zijn. Daarom werd volop gewerkt aan fortificaties, linies en vestingen. Het Gewest Holland had zelfs een eigen fortificatiedienst.

Uitsnede uit de liniekaart (schetskaart) van Van Coehoorn met het voorgestelde nieuwe stuk waterlinie tussen Oudewater en Woerden. Bij Woerden is ook de buitengracht al getekend. Het noorden is hier rechts. Universiteitsbibliotheek Leiden.

Menno van Coehoorn, die in het kader van de landsverdediging ook veel waarde hechtte aan inundaties, had zelf al rond 1700 het initiatief genomen voor aanpassing van het tracé van de waterlinie. Binnen dit aangepaste tracé werd ook Woerden opgenomen. De door Van Coehoorn voor Woerden in dezelfde periode ontworpen buitengracht zou binnen die waterlinie een belangrijke rol spelen. De hiervoor beschreven verbeteringen van de vesting Woerden werden door Van Coehoorn dus al meteen in samenhang met een aanpassing van de linie opgevat. In de nalatenschap van Van Coehoorn bevindt zich een


vermoedelijke door hem zelf gemaakte schets van een Liniekaart van een “nieu geconcipieerde waterlinie” die van Schoonhoven en Nieuwpoort bij de Lek via Oudewater en Woerden doorliep tot Nieuwersluis, waarna verder het oude tracé tot aan de Zuiderzee bij Muiden werd gevolgd. In die schets is bij de vesting Woerden ook de toen ontworpen buitengracht (singel) al ingetekend.

Een ingekleurde reconstructiekaart uit 1977 van de (Oude) Hollandse Waterlinie in 1672 en 1673. Het gearceerde gebied werd alsnog in 1673 geïnundeerd. Binnen dat gebied lag ook Woerden. Kaart getekend door G.H. Hoekstra volgens de kaart van J.W. van Sypesteyn en J.P. de Bordes uit 1850.

Kaart met een Franse legenda van Woerden uit het midden van de late 18de eeuw. Buiten de singel ligt dan een weg met aan weerszijden bomen die de buitencontour van de singel volgt. Onder is een doorsnede te zien over de vesting met van links naar rechts de hoofdwal, de binnengracht, doorsnede wal van ravelijn, gracht rond ravelijn, enveloppe met buitenwal, buitengracht en glacis terrein buiten de grachten. Bron website Gildewoerden.nl (kaart blijkt in particulier bezit te zijn)


Plattegronden van de vestingstad Woerden en de er oostelijk van gelegen 18de-eeuwse forten Kruipin en de Vrijheid (voorheen ook Orange genoemd) op een kaart van J.D. Pasteur van 1805. Naar aanleiding van het plan van Van Coehoorn, versneld door een nieuw Frans offensief in de jaren 1747/1748 (dat bleef steken in het zuiden) werden nog werken waaronder nieuwe forten in de Waterlinie aangepakt. Oostelijk van Woerden leidde dit aan weerszijden van de Oude Rijn tot de aanleg van de forten Kruipin en de Vrijheid (Oranje) uit de jaren 1747/48 die de doorgang over en langs de Oude Rijn bewaken. Noordwestelijk van de stad langs de Oude Rijn bevonden zich de pannenbakkerijen zoals op de kaart staat aangegeven. De kaart laat ook duidelijk zien hoe de vesting Woerden de veel oudere cope-ontginningen doorbreekt. Westelijk van de stad is ook een andere verkaveling aanwezig in grote percelen, haaks op de oude copeontginningen. Naast grote hofpercelen zijn hier ook reeds de militaire magazijnen (rode pijl) getekend. Op de singel sluiten in die periode meerdere boomgaarden tuinpercelen aan, ontsloten via een pad dat direct langs de buitenoevers van de singel loopt. Nationaal Archief Den Haag.


Omdat kaarten uit deze periode nog niet altijd volledig betrouwbaar zijn, is het niet duidelijk of sommige onderdelen van de door Van Coehoorn gemoderniseerde werken, die direct samenhingen met het functioneren van de vesting binnen de waterlinie, al rond 1710 zijn gerealiseerd. Het betreft hier de twee stenen beren met sluiskoker die in de buitengracht waren gebouwd aan de oostzijde van de stad, daar waar de Rijn uitmondt in de buitengracht. De ene beer werd direct noordelijk van de uitmonding van de Rijn in de gracht aangebracht en de tweede beer direct westelijk van de aan de zuidzijde in de gracht uitmondende Jaap Bijzerwetering. In de doorsteek van de Rijn door de enveloppe (buitenwal) werd een inundatiesluis aangebracht, die bij het stellen van de inundatie (onder meer de Snelder Polder werd dan onder water gezet) werd afgesloten. De twee beren in de gracht voorkwamen dan dat het water via de singel kon weglopen. De noordelijke beer bestaat nog, als deel van de Oostdam. In vredestijd diende de sluis voor regulering van het waterpeil van de Rijn in de stad. Uiteraard moest deze sluis scheepvaart kunnen laten passeren. Van deze sluis zijn onder de waterlijn nog resten behouden.

Op de op pagina 26 volledig afgebeelde kaart uit 1777 zijn in de buitengracht de twee beren (zwarte pijlen) getekend. De rode pijl wijst naar de plek van de inundatiesluis.

Bouwen voor de garnizoenstad en vesting In de loop van de 18de eeuw ging Woerden als vesting een centrumfunctie vervullen binnen de Hollandse Waterlinie. Niet alleen is de vesting zelf kort na 1700 gemoderniseerd, ook binnen de stad zelf werd druk gebouwd voor het leger. De regering liet in 1762 ter vervanging van een ouder in 1701 gebouwd ’s Lands Magazijn een fors nieuw Arsenaal bouwen en in 1790 een grote U-vormige kazerne in neoclassicistische bouwtrant. Nabij het kruitmagazijn stonden affuitloodsen op een terrein tussen de Groenendaal en de toenmalige wal (nu Meulmansweg). Deze gebouwen zijn met cijfers weergegeven op de eerder genoemde kaart uit 1777 (zie pagina 26). Het terrein met de affuitloodsen kreeg pas in 1959 bebouwing met onder meer een Markthal. De aan de oostzijde bij het kasteel gelegen Utrechtsepoort werd in 1777 vervangen door een simpele poort, bestaande uit een doorgang met een kap in een strenge classicistische architectuur.

Het Arsenaal met daarachter de toren van de Petruskerk. FH MAB 2014


De kazerne gezien vanaf de Kruittorenweg. FH MAB 2014

De Leidse Poort met daarachter de toren van de Grote kerk (Petruskerk) op een tekening van Dirk Verrijk, omstreeks 1780. Let op de dan inmiddels slechte staat van onderhoud van de vestingwal op de voorgrond. RHC W 0121

De Leidsche Poort gezien in 1754 vanaf de enveloppe tussen buiten- en binnengracht. Rechts de houten ophaalbrug vanuit de enveloppe naar het ravelijn en tussen de bomen is de brug vanuit het ravelijn naar het in deze vorm in 1700 tot stand gekomen bolwerk voor de poort zichtbaar. Links bij de wal is aan de voet de escarpe (lage wal) zichtbaar. Tekening van Paulus van Lienden. Delft Universiteitsbibliotheek

Zicht door de Rietvelderstraat (dit deel wordt thans ook Voorstraat genoemd) op de Rietvelder- of Leidse Poort in 1873, kort voor de sloop van de poort. RHC W 3139


Buitenzijde van de Leidse Poort met zijn kenmerkende vroege renaissancearchitectuur uit 1547, gefotografeerd kort voor de sloop in 1873. RHC W 3028

Het complex Utrechtse Poort en Magazijnsbrug met huis daarboven op een uitsnede van een tekening met daarop ook het kasteel van Albert de Haen (1717-1748). De brug op de voorgrond is lastig te duiden. Delft Universiteitsbibliotheek

Buitenzijde van de ter vervanging van het oude poortcomplex in 1777 gebouwde Utrechtse Poort met brug over de gracht in 1873 gezien, kort voor de sloop. Ook de wal is dan nog aanwezig ter weerszijden van de poort. Op de wal staan enkele bomen. Links is de Magazijnsbrug over de Oude Rijn naar het kasteel zichtbaar. RHC W 0253

Opnieuw Franse troepen; 1795-1813 Nadat de stad gedurende het verloop van de 18de eeuw zich uiteindelijk met de nodige moeite had hersteld, ging het opnieuw mis kort voor het begin van de 19de eeuw. Wederom rukten de Franse legers op, dit keer onder aanvoering van Napoleon Bonaparte. In de Republiek aangekomen konden de troepen onder leiding van generaal Pichegru dankzij een strenge vorstperiode eind december 1794 en begin januari 1795 simpelweg over de bevroren rivieren trekken en de linie links laten liggen. De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden kon zich niet effectief verdedigen met een waterlinie en stierf een stille dood. De patriotten kwamen aan de macht, de Oranjes weken in 1795 uit naar het buitenland. In de Bataafs-Franse tijd (1795-1813) werden de plannen gemaakt voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie die ten oosten van Utrecht zou komen te liggen. De toenmalige directeur van de Hollandse Fortificatiën, Defensie en Artificiële Inundaties Cornelis Kraijenhoff had na bestudering van de Oude Hollandse Waterlinie in


1797 een rapport gemaakt over de werking van deze linie. Daarna had hij het plan gelanceerd voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het tracé van deze nieuwe linie, die ten opzichte van de toen bestaande linie ver in oostelijke richting werd verschoven tot voorbij Utrecht, was overigens al rond 1672 als het meest ideale tracé bestempeld. Door verschillen van mening en geharrewar over kosten is die linie in deze vorm toen niet gerealiseerd.12 Hoewel de nieuwe linie er voorlopig nog niet kwam en men de oude linie op diverse plaatsen tussen 1796 en 1800 nog moderniseerde, zou deze nieuwe linie, compleet met een reeks nieuw gebouwde forten er na de Franse tijd, vanaf 1830 wel komen. Doordat deze nieuwe waterlinie ten oosten van Utrecht werd aangelegd verloor Woerden binnen de op de linies gebaseerde landsverdediging haar positie als vitale grensvesting. Omdat de landsregering zich nu niet meer zou inspannen voor onderhoud van de vesting zou het verlies van de vestingstatus binnen een linie uiteindelijk ook het einde inluiden van de status van de vesting en garnizoenstad Woerden. De vestingwerken werden in 1815 geschonken aan de stad met als doel sloop van de vesting13.

Zicht op de wallen en bastion van de Wierickerschans in 1749. Gravure van Spilman naar tekening van Jan de Beijer. Deze tekening geeft goed weer hoe de vestingwerken (en dus ook die van Woerden) er van buitenaf gezien uitzagen, met op de wallen en bastions bomenrijen. In deze staat verkeerde de vesting Woerden nog toen de werken begin 19de eeuw door de regering aan de stad werden overgedragen. Uit H. Hoogendoorn Cordon van Holland 2010 p. 53

12 Harm Hoogendoorn, Cordon van Holland p. 59 13 Officieel verloor Woerden haar vestingstatus bij de vestingwet van 1874!

Kaart van de vijfde inundatiekom (donkerblauw ingekleurd tussen Oudewater, Linschoten en Woerden, waarbij zichtbaar is dat bij Woerden de polder Snel tot het inundatiegebied hoorde dat daarboven ook oostelijk van het door de gele pijl aangewezen fort De Vrijheid (Oranje) verliep. Boven Woerden (noordzijde) is het Oude Land verder als inundatiegebied (de vierde kom) aangeven. Coll: Bisdom van Vliet, museum Haastrecht.


2.7 Woerden in de 19de eeuw Na het vertrek van Napoleon zou de stad op het gebied van oorlog en geweld in een rustig vaarwater komen. De vestingwerken verloren spoedig hun strategisch/militaire functie, maar zouden toch niet volledig verdwijnen. Wel zou er aan de uiteindelijk behouden gebleven onderdelen van zowel de vesting van rond 1600 als de enveloppe met singel van na 1700 het nodige worden aangepast. Van grote betekenis voor het uiteindelijke lot van de werken was ten eerste het verlies van de vestingstatus en uiteindelijke vertrek van het garnizoen. Ten tweede hadden de economische ontwikkelingen, mede onder invloed van de industriële revolutie hun weerslag op de verdere ontwikkeling en gebruik met bijbehorende aanpassingen van met name de singel.

de wallen en bastions nog intact. Het bestuur en ook de inwoners van Woerden voelden niet direct de noodzaak om de vestingwerken te slopen. In tegendeel; twee bastions werden conform de romantische geest van de tijd en indachtig de wet die begraven in de stad verbood herbestemd als locaties voor de aanleg van begraafplaatsen. Op het Holle Bolwerck aan de zijde van de oostelijke courtine van de hoofdwal werd de Algemene Begraafplaats aangelegd. Aan de weg (Hoge Wal) die over de wal langs de bastions liep bouwde men hiervoor een fraai vormgegeven classicistisch poortgebouw.

Het Franse bestuur had niet alleen ellende gebracht, maar ook positieve zaken zoals onder meer de modernisering en nationalisering van rechtspraak en bestuur en instelling van het kadaster. Met de prékadastrale en kadastrale kaarten uit de vroege 19de eeuw kunnen we voor het eerst in de geschiedenis beschikken over behoorlijk betrouwbaar en gedetailleerd kaartmateriaal, opgemeten tot op perceelsniveau. Wanneer we de eerste kadastrale kaart van Woerden bekijken dan valt op dat op deze kaart rond 1830-40 de vestingwerken met wallen, poorten, bastions en grachten nog vrijwel volledig intact zijn weergegeven. 1829 en 1859: Begraven op de bastions Dankzij de molen de Windhond, die gebouwd is op het Kromwijcker Bolwerck, is dit oude bastion, weliswaar deels vergraven, als een historisch vestingonderdeel en een hoog markant punt in de stad behouden gebleven. Door een nieuwe functie zouden vanaf 1829 ook twee andere bastions (het Holle Bolwerck en het Rijneveltshorn Bolwerck in de noordoost hoek van de vesting) behouden blijven. Toen de gemeente na de twee oude stadspoorten in 1827-28 ook de terreinen met daarop de wallen en grachten in eigendom kreeg, waren

Zicht over de Hoge Wal richting noorden naar de entree van de R.K. begraafplaats op het voormalige Rijneveltshorn Bolwerck. Achter de poort de kapel die in 1965 is gesloopt en vervangen door de huidige aula. Foto uit omstreeks 1890-1900 RHC W 0081

Op het op de hoek van de oostwal en noordwal gelegen Rijneveltshorn Bolwerck werd kort daarna een R.K. begraafplaats aangelegd (Hoge Wal). De toegangspoort kwam in de bocht van de straat te liggen. Achter de poort op het terrein werd in neoclassicistische trant een bijbehorende begraafplaatskapel gebouwd. De aanleg van de begraafplaatsen ging deels ook gepaard met het vergraven van het


oude profiel, waarbij de bastions op het niveau van het terreplein werden gebracht door het weggraven van de hoofdwal langs de flanken en faces. Voorts werd op het terrein een padenstelsel aangelegd en werden bomen geplant, met de bedoeling om ook landschappelijk een aantrekkelijk beeld te realiseren. Enige tijd later, in 1857, werd op de noordwestelijke punt van de enveloppe, na afgraving van de wal op dit deel van de enveloppe, een Israëlitische Begraafplaats ingericht. De begraafplaats werd bereikbaar gemaakt via een laan die aansloot op de Westdam. Kort voordat dit deel van de enveloppe na demping van delen van de binnengracht vanaf omstreeks 1900 werd omgevormd tot het Raadhuispark (het latere Westdampark) was de Israëlitische begraafplaats voorzien van een ommuring.

Uitsnede uit het kadastrale minuutplan, sectie C van 1859, bijgewerkt tot 1918, met daarop het gebied rond de Westdam. De demping van grachten vanaf omstreeks 1890 is hierop al aangegeven, evenals de haven langs de Westdam (blauwe pijl). De rode pijl wijst naar de in 1857 aangelegde Israëlitische begraafplaats met een laan naar de Westdam. RHC Woerden

1842: Werken aan de toegang tot de stad: de dammen voor de poorten Omdat duidelijk was dat Woerden door de aanleg van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, veel verder oostwaarts (voorbij Utrecht), haar betekenis als vesting zou gaan verliezen, droeg de staat al in 1823 de beide stadspoorten over aan de gemeente. De oude doorgaande route tussen Utrecht en Leiden op de Rijndijk (de Heereweg naar Utrecht) werd omstreeks 1828 verbreed en verhard. Ter hoogte van de stad Woerden, waar de Voorstraat het tracé van deze hoofdroute door de stad was, vormden de poorten met hun ophaalbruggen over de grachten een hinderpaal. De poorten hadden overigens nog een functie als tolpoort tot 1856, toen de boom- en tolgelden pas werden opgeheven. Vermoedelijk was men al rond 1828 begonnen met de aanleg van dammen met een weg erop voor de beide poorten, waardoor de beide grachten langs een min of meer rechte lijn werden overgestoken. Hierdoor werd de oude, zig-zag verlopende, complexe route van buiten de stad naar de poorten via bruggen over de buitengracht en een ravelijn en de binnengracht vervangen door een grotendeels rechtlijnig verlopend wegtracé. Bij de Utrechtse Poort werd zodoende de Oostdam aangelegd en bij de Leidse Poort de Westdam. In 1842 werden beide provisorische dammen tot de thans nog bestaande, grotendeels recht getrokken dammen omgevormd.14 Duikers in deze dammen zorgden ervoor dat het grachtwater aan beide zijden van de dammen op peil kon blijven. Toen de vestingstatus van Woerden als gevolg van de Nieuwe Vestingwet van 1874 officieel werd opgeheven aarzelde de stad geen moment en werden de poorten gesloopt. Hiermee verdwenen de Leidse Poort, waarvan het feitelijke poortgebouw was opgetrokken in vroege renaissancestijl, en de veel soberder uitgevoerde Utrechtse Poort met zijn classicistische laat 18deeeuwse architectuur.

14 De datering van deze dammen in 1842 is afkomstig van R. Blijdenstijn. Op de eerste kadastrale kaart (vermoedelijk nog van kort voor 1830) zijn deze dammen in hun eerste vorm al ingetekend.


Uitsnede van de eerste kadastrale kaart waarop de Westdam (zwarte pijl) voor de Leidse Poort al zichtbaar is. Het oude bolwerk voor de poort (rode pijl) is dan nog aanwezig. De blauwe pijl wijst naar de gracht rond het ravelijn, die na gedeeltelijke demping na 1890 behouden bleef als vijverpartij in het Westdampark. www.watwaswaar.nl

Ontstaan van het Exercitieveld Over het exacte ontstaan van het nog bestaande Exercitieveld op de voormalige buitenwal/enveloppe en een deel van het ravelijn ten noorden van de Oostdam bestaat nog enige onduidelijkheid.15 Volgens Roland Blijdenstijn in zijn boek Waardevol Woerden ontstond dit terrein omstreeks 1820. Op de eerste kadastrale kaart van omstreeks 1828-30 is een stuk gracht om het voormalige ravelijn voor de Utrechtse Poort nog ingetekend. Mogelijk werd toen al wel een deel (het voormalige ravelijn?) als exercitieveld gebruikt, maar pas na de demping kon het gehele terrein als dusdanig worden ingericht. In deze vorm is het exercitieveld omgeven door bomen (aanvankelijk iepen, in de jaren ’30 van de 20ste eeuw vervangen door kastanjes) zonder de latere vergraving aan de singelzijde zichtbaar op een topografische kaart uit 1849. We mogen aannemen dat dit veld dus waarschijnlijk kort na de totstandkoming van de huidige Oostdam in 1842 is aangelegd. Toen kreeg de Oostdam immers haar definitieve vorm. Het voormalige ravelijn ging door demping van de gracht één geheel vormen met de enveloppe noordelijk van de Oostdam.

De vesting Woerden met het exercitieveld (binnen de gele ovaal) op een topografische kaart uit 1914. Het veld heeft dan langs de binnengracht en de singel twee rijen bomen, de Oostlaan en Oostsingel bestaan dan nog niet. www.watwaswaar.nl Uitsnede van de eerste kadastrale kaart waarop de Oostdam voor de Utrechtse Poort al zichtbaar is (zwarte pijlen). De rode pijl wijst naar de dan nog aanwezige ravelijnsgracht die na demping deel ging uitmaken van een hierop gerealiseerd exercitieveld. www.watwaswaar.nl

15 Volgens R. Alkemade werd het terrein na het wegvallen van de functie van exercitieveld vanaf 1880 verpacht als weiland. Incidenteel vonden er evenementen plaats. Tegenwoordig heeft het terrein nog een evenementenfunctie.


Het terrein heeft vervolgens ongeveer 35 jaar gefunctioneerd als exercitieveld tot het vertrek van het garnizoen in 1879. Door de bouw van de rij huizen aan de Oostdam vanaf 1868 werd het exercitieveld wel in oppervlakte verkleind. Na vertrek van het garnizoen is het grote door bomen omzoomde terrein, dat aan de oostzijde begrensd wordt door de Oostsingel en buitengracht en aan de westzijde door de Oostlaan langs de binnengracht, niet bestemd als bouwgrond. Het bleef een terrein dat op gezette tijden werd bestemd voor manifestaties en evenementen en verder een groot deel van het jaar werd verpacht als weiland. Als open veld met een omzoming van bomen speelt het veld sinds de 19de eeuw een grote rol in het groene beeld van de singel en binnengracht in dit deel van de voormalige vestinggordel.

Zicht vanaf het exercitieveld over de singel op het theehuis van Rijnoord. Op de voorgrond de hoge iepen. Situatie rond 1890. RHC W 0334

Detail topografische kaart Utrecht 1849. De spoorlijn staat hierop al als “geprojecteerde spoorlijn” aangeduid. De ravelijnsgracht bij het exercitieveld(gelegen binnen de rode ovaal) is reeds gedempt en bomen zijn hier rond het grote veld op de voormalige buitenwal geplant. De weg direct aan de buitenzijde rond de Singel heeft hier aan weerszijden bomenrijen (iepen). www.watwaswaar.nl

Zicht vanaf kasteel op de Oostdam rond 1900. Links zijn de hoge iepen zichtbaar die het achter de rij herenhuizen gelegen exercitieveld aan de westzijde flankeerden. RHC W 0378


De eerste kadastrale kaart (1811-1832) van het centrum van Woerden met de vestingwerken en wallen (sectie C blad 1). Rechtsboven is een noordpijl getekend. De vestingwerken zijn dan nog volledig intact. Zichtbaar is de hoofdwal met bastions rond de vijfhoekige oude stad, de binnengracht met een ravelijn aan de zuidzijde in de gracht, de stervormige enveloppe met wal en de volledige eveneens stervormige buitengracht (singel). www.watwaswaar.nl


Kaart met geprojecteerd op een recente kaart het verloop van grachten in 1832. De rode stippellijn geeft het huidige verloop van nog bestaande delen van deze grachten weer. Kaart J.A. Schenk RAAP/FH MAB 2014 Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 39

1854: Aanleg van de spoorlijn.16 Sinds 1854 loopt de spoorlijn Utrecht-Rotterdam langs de zuidzijde van de gemeente Woerden. Een houten werkkeet fungeerde lange tijd als primitief station. In 1913 werd een definitief station gebouwd. De aanleg van de spoorlijn maakte uiteindelijk ook een verdere ontwikkeling van industrie mogelijk langs deze zijde van de stad, waardoor het spoor vanaf de vroege 20ste eeuw in meerdere opzichten (in fysieke zin de aanpassing van de contour van de singel door aanleg van een laad- en losplaats) invloed had op de singel. Bij Koninklijk besluit van 20 mei 1845 werd door Koning Willem ll aan de Nederlandsche Rhijnspoorweg Maatschappij de concessie verleend voor de aanleg van de lijn Utrecht - Rotterdam. Langs het traject werden in totaal negen werkketen gebouwd voor opzichters die toezicht hielden op de bouw aan de spoorlijn. De werkketen langs de lijn Utrecht – Rotterdam zijn later als stationsgebouw in gebruik genomen. Op de halteplaats Woerden stopten iedere dag vijf treinen van en naar Utrecht.

Het eerste station van Woerden en emplacement gezien op een foto uit omstreeks 1890. Op de voorgrond telegraafmasten. RHC W0484

16 Informatie over de spoorlijn afkomstig van de website van het RHC, Het verhaal van Woerden. Item Station

Fragment uit een kaart (1813-1836) van het Hoogheemraadschap van Lande van Woerden. De vesting staat hierop nog in de vroeg 19de-eeuwse staat weergegeven zonder de West- en Oostdam, terwijl al wel de spoorlijn met station is aangegeven, die zonder twijfel iets later op deze vroeg 19de eeuwse kaart is ingetekend. RHC A 1041


Op 27 april 1860 werd door de Tweede kamer der Staten-Generaal de concessie verleend voor de spoorweg van Leiden naar Woerden aan de Hollandsche spoorwegmaatschappij. In 1878 werd deze lijn geopend. De exploitatie van het traject Leiden-Utrecht was in handen van de Nederlandsche Rhijnspoorweg Maatschappij. De trein reed na Woerden namelijk door tot Utrecht, waardoor een goede verbinding was ontstaan tussen Utrecht de grote Nederlandse steden in de Randstad. Toch reden er vrijwel geen doorgaande treinen op het traject, de exploitatie veel dan ook tegen. In 1890 werden de treindiensten overgenomen door de Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen. 17 Bij de aanleg van de spoorlijn Utrecht-Rotterdam was vanwege de aanwezigheid van een garnizoen en een in het kasteel ondergebrachte gevangenis gekozen voor een tracé langs Woerden, met een halte nabij de singel aan de zuidoost zijde. De eerste halve eeuw profiteerde Woerden maar in beperkte mate van de aanwezigheid van een station en spoorverbinding. Pas rond 1900 leidde het spoor tot de ontwikkeling van industrie langs het spoor onderlangs de singel. Daarnaast speelde de opkomende kaashandel een rol in de ontwikkeling van de zuidelijke singel en het transport per spoor. Op een kaart uit 1910 is te zien dat men toen het voornemen had om in de singel een laad- en loskade aan te leggen. Deze kade was ingetekend in de oostelijke bocht van de singel, direct noordelijk van het station. Door een toename van het aantal reizigers in dezelfde periode werd in 1910 ook een plan gemaakt voor de bouw van een nieuw station in Woerden. Bij het plan moest rekening gehouden worden met het ongehinderd laten passeren van sneltreinen, het laten stoppen van treinen voor de richtingen Utrecht, Amsterdam, Den-Haag, Rotterdam, en Leiden. Daarnaast werd rekening gehouden met de veiligheid van de passagiers die de perrons moesten bereiken. Het nieuwe station werd ontworpen door hoofdingenieur W. de Jong, en omvatte een

17 Info afkomstig van Wikipedia/spoorlijnLeiden-Woerden

hoofdgebouw, een dienstgebouw, een perronoverkapping met brug, trappen, en een goederenloods. Het station en stationsplein van Woerden18 I In 1911 werd begonnen met de bouw van het huidige station. Het werd voltooid in 1913. Het stationsplein kreeg een fraaie aanleg met een voorplein met perken, een klok, en kastanjebomen. Daarnaast ontwierp dhr. O. Schultz een in 1914 aangelegd spoorwegplantsoen. Dit sloot aan op de singel en droeg sterk bij tot de entree naar het stationsgebouw en de groene hoek van het singelgebied. In de jaren 50 werd het voorplein versmald door de toenemende verkeersdrukte. Door de ingrijpende herinrichting in de jaren 1984-1985 is er van de oorspronkelijke groenaanleg niets behouden gebleven. Er werden voor het station een busstation, taxistandplaatsen, een parkeerterrein en fietsenstallingen gerealiseerd. Van de oude stationsgebouwen resteren tegenwoordig het hoofdgebouw en het naastgelegen dienstgebouw. De goederenloods werd in 1987 afgebroken. In 1996 is het stadion verbouwd. Er is toen een nieuwe luchtbrug gerealiseerd . Door de aanleg van het plantsoen tot aan de singel in 1914 was de op de kaart uit 1910 nog voorziene aanleg van een laad- en loskade op deze plaats ongewenst geworden. Men besloot deze kade te verplaatsen in westelijke richting, daar waar langs een “sterpunt” van de gracht in twee rijtjes in twee fasen dienstwoningen van het spoorwegpersoneel en machinisten waren gebouwd, naar ontwerp van Jan Wils. Door de bouw van de nieuwe laad- en loskade werd de sterpunt van de gracht gedempt en werd de oever hier recht getrokken. Hierdoor werd de aanleg van een laad- en loskade eenvoudiger gemaakt. Het bochtige verloop van de als Singel aangeduide weg voor de twee rijtjeshuizen markeert nog altijd het oude verloop (buitencontour) van de gracht ter plaatse. Vanaf de kade werd een aftakking van het spoor naar het station aangelegd. Het spoor verliep hier al kort achter de woningen.

18 Gegevens afkomstig van website RHC: Verhaal van Woerden. Het station


Foto van het station Woerden kort na de bouw omstreeks 1915 RHC

Zicht omstreeks 1920 vanuit het station in noordelijke richting op de Stationsweg en het park uit 1914. Op de achtergrond de tussen 1868 en 1880 gebouwde rij huizen aan de Oostdam. RHC

Ontwerp van het ook aangelegde spoorplantsoen van tuinarchitect Otto Schultz uit juli 1912. Onder sluit dit plantsoen aan op de singelgracht van de stad. Rechts vormt de Jaap Bijzerwetering de begrenzing. Links begrenst de door bomenrijen omzoomde Stationsweg het plantsoen. Het zuidoosten ligt boven op deze tekening. RHC Woerden


Detail van de kaart van 1910 waarop het eerste plan voor de aanleg van een laad- en losplaats in de gracht van de spoorwegen (rode pijl) staat aangegeven. De stippellijnen in de gracht duiden een uit te baggeren tracé aan. RHC Woerden

Detail van de kaart van 1941 waarop het gerealiseerde plan voor de aanleg van een laad- en losplaats in de gracht van de spoorwegen (zwarte pijl) staat aangegeven. De in rood gemarkeerde rijtjeshuizen daaronder waren deels naar ontwerp van Jan Wils gebouwd voor personeel van de spoorwegen. RHC Woerden

Vroege bebouwing langs de Singel Door de aanleg van de Oost- en Westdam in 1842 kon het oostelijke en noordelijke deel van de singel en het in dat gebied eveneens gelegen deel van de binnengracht niet meer gebruikt worden als vaarweg. Het zuidelijke en westelijke deel van de singel stond na sloop van de beer direct westelijk van de uitmonding van de Jaap Bijzerwetering in de singel in directe verbinding met de aansluiting van de Rijn aan beide zijden. Op de kaart van 1910 zijn overigens in de singel direct westelijk van de monding van de Jaap Bijzerwetering in de singel bij beide oevers twee dammen (?) zichtbaar, mogelijke restanten van een voor scheepvaart te openen afsluiting, aangelegd na de sloop van de beer in de 19de eeuw. Dit deel van de buitengracht zou dan ook in de vroege 20ste eeuw uitgebaggerd worden om het geheel beter bevaarbaar te maken. Doordat met name ook aan de oostzijde van de singel (direct noordelijk van de Oude Rijn een groot gebied (Oude Land) grenzend aan de gracht particulier bezit was, kon hier geen door de stad gestuurde ontwikkeling plaats vinden. Bovendien waren door de aanleg van begraafplaatsen op de twee noordoostelijke bastions deze vestingwerken met een bijbehorend deel van de binnengracht in feite bestemd als openbaar groen gebied. Deze ontwikkelingen droegen er dan ook aan bij dat dit deel van de singel zich daarna deels ontwikkelt als romantisch gebied met veel groen en parken (voornamelijk de Oostsingel) en wat later voor wonen langs de gracht. Hoewel tot aan de demping van de Oude Rijn in de stad in 1961 de Oude Rijn de hoofdroute was voor de binnenvaart, werd vanaf 1900 ook de singel aan de zuiden westzijde hiervoor vaker gebruikt. Dit zou ook gevolgen hebben voor het uiteindelijke beeld rond dit zuidelijke en westelijke deel van de singel. Hier was overigens al vrij vroeg aan de westzijde buiten de Singel bebouwing ontstaan. Zo werden in 1785, om de ruimtenood in het Arsenaal en de kruittoren op te lossen, wagenloodsen en kruithuizen gebouwd, aan de singel. Dit terrein met gebouwen werd nog lange tijd gebruikt door de militairen en na de Tweede Wereldoorlog voor opvang van Molukkers. Het duurde nog tot ver in de jaren ’60 voor de Molukse woonoorden definitief verdwenen. Het woonoord aan de


Utrechtsestraatweg werd in 1965 afgebroken; de woonoorden aan de Singel en in de Kazerne volgden eind 1967.19

Uitsnede uit de eerste kadastrale kaart 1832 sectie B tweede blad, met daarop het gebied direct westelijk van de Singel. Bovenaan de lintbebouwing op de dijk langs de Oude Rijn. Het gebied daar zuidelijk van was van oorsprong grotendeels op de stroomrug gelegen en had een blokverkaveling die grotendeels evenwijdig lag aan de Rijn, terwijl de 12de- en 13de-eeuwse cope-ontginningen meestal haaks op de rivier lagen. Aanvankelijk bestond de blokverkaveling nog uit grote percelen, die hier inmiddels zijn opgedeeld in kleinere percelen. De rode pijl wijst naar de laat 18de-eeuwse wagenloodsen, de gele pijl naar enkele boerderijtjes en hooibergen langs de zuidwestelijke rand van de singel, die wel weer binnen een gebied met copeontginningstructuren zijn ontstaan. www.watwaswaar.nl

Oude bebouwing (mogelijk nog 18de-eeuws), was ook nog te vinden direct buiten op de hoek met de huidige Hortensiastraat, voorheen de oude weg naar Waarder, Honthorsterdijk genoemd. Hier zijn op de eerste kadastrale kaart een tweetal boerderijen met bijgebouwen, 19 Gegevens over Molukkers; www.verhaalvanwoerden.nl/molukkersinWoerden

waaronder een vijfroedige hooiberg, zichtbaar. De tegenwoordige Hortensiastraat die al een oude weg was vormde hier de scheiding tussen het er zuidelijk van gelegen gebied met verkaveling gebaseerd op oude cope-ontginningen en het er noordelijk van gelegen stroomruggebied met de parallel aan de Rijn gerichte grote blokverkaveling.

Zicht rond 1925 op de Singel met de Stationsweg rechts en van links naar rechts de villa Rijnoord, Eldorado en Kortenoord. Links van het midden de oude Snellerbrug. De singel heeft hier een lage houten beschoeiing! RHC w 1380

Rond de Oostdam en Stationsweg ontstond op en direct buiten de vesting de eerste luxe woningbouw. Deze bouw vormde geen onderdeel van een specifiek stedenbouwkundig plan, maar kwam voort uit individuele particuliere ontwikkelingen. Het begon met de bouw in 1842/43 van de villa Eldorado voor wethouder J.Th. Okhuysen. Deze villa kwam te staan bij de Snellerbrug tussen de Oude Rijn en de Oudelandseweg. De familie Bredius bezat al sinds 1824 oude parkgronden op de copeontginningen van ’t Oude Land direct buiten de singel aan de oostkant. In 1863 liet de dijkgraaf en burgemeester C.J.


Bredius aan de singel, noordelijk van de Oudelandseweg de villa Rijnoord bouwen. Aan de Oudelandseweg kwam een monumentale entreepoort te staan, die toegang gaf tot het goed. Het huis kreeg een parkachtige omgeving met een theehuis dat op de oever aan de buitenrand van de singel werd gebouwd. Het was het eerste huis dat met zijn privétuin direct aan de oever van de singel grensde. Later zouden er nog meer volgen. De villa Kortenoord, tussen de Oude Rijn en de Utrechtsestraatweg zou veel later (rond 1910) gebouwd worden voor steenfabrikant C. Mijnlieff.

Foto (1913-20) van de oostelijke singel gezien naar het zuiden richting Oostdam. Links het theehuis van Bredius, rechts achter de aan de Oostdam gebouwde villa Omega uit 1868. RHC W0430

Foto’s uit een tijdschrift in 1911 van een romantisch boottochtje in de gracht bij het tuinhuis van Bredius (Rijnoord) . RHC W 2601

Zicht naar het westen in 1873 op de Oostdam met aan weerszijden bomen richting de Utrechtsepoort, die op de achtergrond nog net zichtbaar is. Links het kasteel met op de wal nog de houten portierswoning. De rij herenhuizen aan de Oostdam is hier nog niet voltooid. Op de voorgrond met het hekwerk de oude beer in de buitengracht. RHC W 3032 Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 45

Nadat steen- en pannenfabrikant Aart Knijff en metselaar/aannemer Jan Paling van de gemeente in 1867 een terrein aan de Oostdam verwierven, grenzend aan het exercitieveld, begonnen ze met de bouw van een rij herenhuizen. Als eerste kwam het pand Omega (bedoeld als laatste van de rij, vandaar de naam) gereed in 1868. Dit pand heeft tussen 1913 en 1939 gefungeerd als post- en telegraafkantoor. Daarna volgde het eerste pand (Alpha) aan de Oostdam 3. Uiteindelijk werden de tussenliggende panden afgebouwd tussen 1875 en 1880. Aan de Oostdam bij de binnengracht (Oostdam 1) verrees rond 1875 het herenhuis Welgelegen. Dit huis kreeg in 1910 een markante tuinmuur met een pagodeachtig tuinhuisje in kalkzandsteen aan de achterzijde bij de gracht en het exercitieveld. Het huis Oostdam 2 is jonger (1916). Door deze huizenrij werd de Oostdam in feite omgevormd van een dijkweg over de grachten tot een statige toegang tot de stad. De Oostdam richting stad gezien. FH MAB 2014

Zicht vanaf het jaagpad langs de Oude Rijn westwaarts op de Snellerbrug en de stad. De villa Kortenoord uit 1910, die links naast de brug werd gebouwd is hier nog niet te zien. RHC W 0075

Het prieeltje en de tuinmuur uit 1910 van herenhuis Welgelegen (Oostdam 1) met op de achtergrond het Exercitieveld. FH MAB 2014


Het kadastraal minuutplan sectie C 1859, bijgewerkt tot 1918. De jongere bebouwing uit de periode 1890-1910 is hierop ook ingetekend, zoals de Bonaventurakerk, de nieuwbouw op het Cattebolwerk (gele pijl) en langs de Kruittorenweg met gasfabriek daaronder (rode pijl). Ook de Haven boven heeft dan reeds zijn huidige vorm met bebouwing langs de Emmakade, Haven, Eendrachtstraat en Nieuwe Markt. De blauwe pijl wijst naar een aanplemping van de buitenwal aan de Oude Rijnzijde tegenover de Oostdam, die nog niet was voorzien in 1910. De groene pijl wijst naar de 18de-eeuwse beer in de singel die voor zover bekend zeker voor 1910 was verwijderd. RHC Woerden Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 47

Kaart uit Waardevol Woerden waarop de belangrijkste, thans nog bestaande ontwikkelingen tussen 1830 en 1900 staan weergeven. Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 48

Dempen van de binnengrachten en slechting van wallen (1880-1920) Nadat bij de Nieuwe vestingwet van 1874 de vestingstatus officieel was komen te vervallen en het garnizoen daarna ook uit de stad wegtrok, lag voor het bestuur in feite de weg vrij voor het doorvoeren van de slechtingwerken. Men was begonnen met de sloop van de poorten in 1874, kort daarna gevolgd door slechting van delen van de wallen. Nog onder burgemeester Doijer (burgemeester van 1873-1883) was deze operatie in gang gezet. Burgemeester Schalij (burgemeester van 18831912) zou pas echt werk maken van deze slechtingwerken en sturing hebben gegeven aan de demping van de binnengrachten, een operatie die stapsgewijs plaats vond aan de westen zuidzijde van de stad. 20

Het dempingswerk en slechting van de wallen werd eerst aan de zuidkant ter hand genomen, tussen de Wilhelminaweg (die het oude grachttracé net buiten de geslechte wal volgt) en de nu aan de buitengracht grenzende Prins Hendrikkade. Hier werd eerst op het gebied waar thans de Willem Alexanderhof ligt de tweede gasfabriek van Woerden gebouwd. Deze fabriek, gebouwd in 1887/88 door het stadsbestuur zelf, was de opvolger van de eerste gasfabriek, die in 1857 was gerealiseerd aan de Westdam door de Goudse ondernemer De Vries Robbé. Daar vergaste men steenkool en de stad nam dit gas af voor onder meer de stadsverlichting met gaslantaarns. Nadat in 1887 dit bedrijf deels was afgebrand kocht de stad het bedrijf over en liet het verplaatsen. Iets later kwamen er bij het complex grote gashouders bij. In de jaren ’50 werd de fabriek gesloten en sloop volgde in de loop van de jaren ’60.

Luchtfoto van de Westdam en omgeving in 1952. Voor het stadhuis aan de Haven is de Schalij-fontein zichtbaar. Het gedeelte binnen de gele ovaal, met bebouwing aan de Nieuwstraat is ook gerealiseerd na demping van de binnengracht na 1890. De witte villa (Villa Koole uit 1892) was gebouwd voor notaris Fuhri Snethlage. RHC Woerden

20 W.R.C. Alkemade besteedt in een artikel aandacht aan deze kleurrijke burgemeester: W. Alkemade, 'Matthijs Willem Schalij (1833-1918)' in: Langs de Oude Rijn: levensbeschrijvingen van bekende en onbekende mensen uit Vleuten, De Meern, Harmelen en Woerden (Utrecht, 1999), pp.136-140

De Haven gezien in westelijke richting met de oude Rozenbrug met rechts de Westdam in 1873. Links is nog de aansluiting van de nog niet gedempte binnengracht te zien, met daarachter nog de buitenwal (enveloppe) met de doorgang van de Oude Rijn tussen de buitenwal en Westdam. RHC W 0368


De gasfabriek op de Westdam gezien vanaf de Haven naar het noorden kort voor de brand omstreeks 1875. In het midden is op het talud van de dam een bestrate losplaats zichtbaar waar de steenkolen werd uitgeladen. Let ook op de laanbeplanting langs de dam, maar ook langs de singel op de achtergrond. RHC W 0440

De tweede gasfabriek in het zuidwesten van de stad (zichtbaar onder de molen) met de grote gashouder gezien vanaf de Singel naar het noordoosten in 1914. RHC W 0264.

Detail uit de kaart van 1910 waarop het uitbaggeren van grachten en het dempen van grachtdelen is weergegeven. De gearceerde delen zijn nog te dempen delen. Op het rood omlijnde terrein is de gasfabriek gebouwd. Het terrein er rechts naast is dan bestemd voor een ‘eventueel op te richten slachtplaats’. De gele pijl wijst naar de dan nog aanwezige westelijke binnengracht, die pas in 1920 gedempt zou worden. De zwarte pijlen wijzen naar de delen die tussen de sterpunten van de enveloppe gedempt werden waardoor de Prins Hendrikkade kon ontstaan. Collectie RHC


Door de verplaatsing van de gasfabriek van de Westdam naar het voormalige vestingterrein zuidwestelijk van het bastion met de molen De Windhond ontstond bij de Westdam de mogelijkheid tot de ontwikkeling van een met de Oostdam vergelijkbare monumentale laan met aan één zijde luxe woningbouw. In tegenstelling tot de Oostdam ontstond hier geen aaneengesloten bebouwing, mede omdat er reeds een vrijstaande villa (Westdam 2) stond, in 1858 gebouwd door de directeur van de gasfabriek De Vries Robbé. Het stadsbestuur had bovendien besloten om rechts naast deze villa op de plek van de gesloopte fabriek een nieuw raadhuis te bouwen. Westelijk van het raadhuis en de villa van De Vries Robbé bleef plaats voor de bouw van een derde vrijstaande villa. Aanleg Westdampark (oorspronkelijk Raadhuispark) Het stadsbestuur besloot tevens om achter het in 1890 gereed gekomen raadhuis op de voormalige enveloppe een romantisch park aan te leggen. Een deel van de gracht om het voormalige ravelijn voor de Leidse Poort werd als vijver binnen dit park gehandhaafd. In 1926 paste tuinarchitect L. Springer het ontwerp aan. Een herinrichting volgde in 1946 door tuinarchitect G.A. van Drie uit Woerden.

Een deel van het Raadhuispark met bruggetje gezien naar het zuiden met op de achtergrond het raadhuis in de vroege 20ste eeuw. RHC W 0274

Zicht vanuit het Raadhuispark (Westdampark) in zuidelijke richting op het Raadhuis in 1930, na de herinrichting van het park door L. Springer. RHC W 0515

Zicht op het Westdampark in 1895. RHC W 0270 Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 51

Zwemmen in de gracht Al in de 19de eeuw was er in de noordelijke singel ter hoogte van het latere Westdampark voor de militairen een mogelijkheid tot zwemmen in de gracht ingericht. Na 1900, toen het park als Raadhuispark was ingericht werd een nieuwe drijvende zweminrichting gebouwd tegen de noordelijke oever van het park. Initiatiefnemers waren de deurwaarder Van Deth en apotheker Haye. Vanaf 1926 voegt de heer J. de Kool zich bij deze eigenaars. Het geheel staat dan bekend als de Verenigde Bad- en Zweminrichting Woerden, in 1936 onder secretariaat van C. Guldemond. Ook de zwem- en polovereniging De Forel heeft van deze inrichting in de gracht gebruik gemaakt tot na de Tweede Wereldoorlog. In 1948 nam de gemeente Woerden het beheer van de inrichting op zich. In juni 1952 werd een nieuwe zweminrichting geopend aan de Nieuwendijk, waarvoor overigens al ruim voor de oorlog grond was aangekocht.21 Een betonnen kaderand herinnert thans nog aan de aansluiting van dit drijvende bad.

Uitsnede van de kadastrale kaart bijgewerkt tot 1914, waarop de haven (blauwe pijl) met bebouwing aan de Haven en Emmakade is te zien. Aan de overzijde van de haven ligt de Westdam met het stadhuis en de villa van De Vries Robbé. Daarachter (noordelijk van de villa en raadhuis) het park met een restant van de ravelijnsgracht. De rode pijl wijst naar de Israëlitische Begraafplaats met laan naar de Westdam. De zwarte pijl wijst naar de watertoren gebouwd op een voormalig ravelijn van de enveloppe. Het oosten ligt boven. RHC Woerden

De zweminrichting in de singel langs het Westdampark gezien richting westen in 1932 tijdens een feest van de vereniging De Forel. RHC W 1903

21 Informatie afkomstig van voorpagina van de Woerdense Courant editie 20 juni 1952. RHC Woerden


Een recente kaart van Woerden met daarop geprojecteerd de grachten in 1910 na dempingswerken en aanpassingen aan de grachten. J.A. Schenk RAAP/FH MAB 2014 Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 53

Gasfabriek vanaf Singel in 1896. Zicht richting noord00stenLet op het agrarisch gebruik van de buitenwal. De toren van de Petruskerk, de molen de Windhond en de spits van de Bonaventurakerk bepalen het silhouet. RHC W 0263


Gasfabriek vanaf Singel in 1916 richting noordoosten. De grote gashouder is na 1900 toegevoegd en de fabriek zelf is fors uitgebreid met het hogere deel en een laagbouw aan de andere kant. Met de bebouwing van de Prins Hendrikkade (rechts voor de Bonaventurakerk) is inmiddels begonnen. RHC W 0264


Zicht over de toen nog niet gedempte westelijke binnengracht naar het zuiden. Links de rij woningen aan de Kruittorenweg. Midden op de achtergrond de gasfabriek met een doorsteek van de gracht naar de Singel. Rechtsachter met schoorsteen de langs de singel gebouwde kalkzandsteenfabriek. Dit deel van de binnengracht zou in 1920 gedempt worden, waarna op de hier rechts zichtbare groene enveloppe de Nassaukade met sociale woningbouw zou verrijzen. Foto uit 1906. RHC W 0540 Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 56

Kopie van de kaart uit 1910 van het dempen van grachtdelen, het uitbaggeren van het zuidelijke en westelijke deel van de buitengracht en het projecteren van leidingwerk. RHC W


Opkomst van de kaashandel (1880-1920) en ontwikkeling van de haven De binnengracht langs de Meulmansweg en aan de zuidzijde ter plekke van de Wilhelminaweg werden als eerste gedempt. Op het gedempte deel van de binnengracht langs de Meulmansweg en de enveloppe ontstonden vanaf omstreeks 1900 herenhuizen in twee bouwblokken omgeven door de Haven, Emmakade, Nieuwe Markt en Meulmansweg. De blokken werden gescheiden door de Eendrachtstraat. Door verbreding van de Rijnarm langs de Westdam ontstond de huidige Haven, met aan de zuidwestzijde een brede kade waarlangs de herenhuizen in een rij verrezen. Aan de zuidoostzijde van de Haven langs de Meulmansweg stond onder meer een hotel en een groot pensionaat (Sint Joseph). Aan de Westdam was het stadhuis gebouwd en een oudere villa. Hier was een groene oever aanwezig. Hoewel aan met name de zijde van de Meulmansweg en de Haven brede kades waren aangelegd, werd de haven verder niet omringd door direct aan havenactiviteiten gerelateerde bebouwing, zoals pakhuizen, bedrijven voor scheepsbenodigdheden en havencafés. Nadat tegen het midden van de 19de eeuw de baksteen- en pannennijverheid en handel was ingezakt, richtte Woerden zich weer meer op de agrarische sector, waarbij de zuivelproductie en handel op de voorgrond kwam te staan. Onder burgemeester Schalij werd in 1885 een kaasmarkt opgericht en meerdere handelaren gingen er toe over om pakhuizen te bouwen, waarvoor uiteraard ook de nieuwe gronden in het gedempte gebied zuidelijk en later ook westelijk in aanmerking kwamen, maar dus niet zoals gezegd langs de haven zelf. Onder de in 1890 ontwikkelde huizen Prins Hendrikkade 2-5 bevond zich zo’n kaaspakhuis. Pas na 1910 zou het gebied tussen de Wilhelminaweg en de Prins Hendrikkade verder worden ingericht, met arbeiders- en middenstandswoningen en bedrijfjes. Naast de haven ging na 1914 ook de singelgracht aan de zuidzijde voor de scheepvaart een rol spelen. Voor het overladen van vracht van schepen op de trein en omgekeerd werd langs de gracht een kade aangelegd, die hiervoor reeds is beschreven.

De haven gezien in oostelijke richting 1907 vanaf de Rozenbrug. De rij huizen rechts aan de Haven zijn dan vrijwel voltooid. De kades zijn nog in hout uitgevoerd. RHC W 0367

De haven vanaf de kade gezien richting Meulmansweg. Rechts het hoge St. Jozefpensionaat. Uiterst links is de brug zichtbaar waaronder de Rijn in de haven uitstroomt. Foto uit 1916. RHC W 0377


De rij woningen uit omstreeks 1900 waaronder een kaaspakhuis aan de Prins Hendrikkade tegenover het Defensie-eiland. FH MAB 2014

Detail uit de plattegrond van Woerden uit 1941. Het Defensie-eiland met bebouwing van het Centraal Magazijn staat weergegeven (rode pijl) en daaronder de laad- en loskade van de spoorwegen (zwarte pijl) met in rood de hoofdzakelijk tussen 1900 en 1910 in twee fasen gerealiseerde dienstwoningen van de spoorwegen. Het rijtje aangeduid met de gele pijl is later gesloopt. RHC Woerden

Een schip met Woerdense kaas bij de laad- en loskade van de spoorwegen in 1920. RHC W 0485.

Ontwikkeling van het defensie-eiland 1880-1940 Het gebied dat tegenwoordig bekend staat als het defensie-eiland is voortgekomen uit de na 1900 deels aangeplempte voormalige enveloppe voor het kasteel. Het kasteel had in 1873 na opheffing van de gevangenisfunctie een nieuwe bestemming gekregen als Centraal Magazijn van kleding en uitrusting, een intendanceonderdeel van het departement van Oorlog. Rond 1880 bood het kasteel voor deze functie onvoldoende ruimte, waarna men begon te bouwen op de voormalige buitenwal. Volledig stenen bebouwing op het defensieeiland werd pas vanaf 1916 toegestaan. Het eerste stenen gebouw


betrof een wasserij met ketelhuis met een schoorsteen (uit 1916). In 1921 volgden twee loodsen. In 1931 werd er nog een werkplaats voor textiel aan toegevoegd. In die periode werd door demping van de delen tussen de sterpunten in de buitengracht en versmalling van de gracht aan de zijde van de Prins Hendrikkade de huidige omtrek gerealiseerd. De nieuwe begrenzingen kregen toen betonnen kades met uitzondering van het lage groene deel bij de Oostdam.

Het defensie-eiland vanuit het zuiden met rechts nog een deel van het kasteel op een ingekleurde kaart uit omstreeks 1920. De kade op de voorgrond is nog niet rechtgetrokken en van een betonnen kademuur voorzien. RHC W 2725 Kasteel met grachten en de buitenwal in 1830. Later zou deze buitenwal worden omgevormd tot defensie-eiland voor het Centraal magazijn. Watwaswaar.nl

De situatie op het defensie-eiland op de kaart uit 1910. De rode lijnen markeren de thans bestaande contouren die nadien (tussen 1910 en 1930) door aanplemping van de oude stervormige buitenwal tot stand kwamen. RHC Woerden, bewerking F. Haans

Zicht naar het westen op het defensie-eiland met Centraal Magazijn en kasteel vanaf de singel rond 1920. RHC W 0116


Defensie-eiland met tenten gezien vanuit het zuiden op een ingekleurde ansicht uit de periode 1914-1918. RHC W 3786.

Uitsnede van een luchtfoto van Woerden uit 1937. Het defensie-eiland heeft dan al zijn huidige contouren en is op de zuidwestelijke strook volledig bebouwd. Ook staat er een gebouw oostelijk van het kasteel met daarnaast een cluster tenten (witte punten, zie rode pijl). Aan de westzijde van het exercitieveld is dan net de Oostlaan (gele pijl) aangelegd. RHC W2729

Detail uit de plattegrond van Woerden van 1941 met het zuidelijke deel van de stad met singel en defensie-eiland. RHC Woerden


Vogelvluchtfoto van Woerden vanuit het zuiden eind jaren ’30. Rechts op de voorgrond het inmiddels intensief bebouwde defensie-eiland. De gele pijl wijst naar de daar tegenover gelegen laad- en loskade van de spoorwegen. RHC W 3591


Een recente kaart van Woerden met daarop geprojecteerd de grachten in 1940. Aangegeven zijn de dempingswerken na 1910 (westelijke binnengracht, recht trekken kades en aanpassen defensie-eiland, de rode stippellijn geeft het huidige verloop van de grachten weer. J.A. Schenk RAAP/FH MAB 2014


1906: Woerden krijgt leidingwater Nadat onder burgemeester Schalij in de jaren 80 van de 19de eeuw de gasfabriek was verplaatst en omgevormd tot een gemeentelijk gasbedrijf, kreeg Woerden nog tijdens zijn ambtsperiode in 1906 ook een eigen waterleidingbedrijf. Het bedrijf kreeg de naam Woerdense Bronwaterleiding Maatschappij. In hetzelfde jaar verrees op een ravelijnvormig deel van de inmiddels van zijn wallen ontdane enveloppe tegenover de Torenwal een complex met watertoren. Een pad aangelegd aan de zijde van de binnengracht op de enveloppe (latere Oostsingel) ontsloot het complex. Naast een markante, gekanteelde watertoren bestond het complex uit een ijkhuisje, pompstation en machinistenwoning. Het ontwerp voor de gebouwen was van de hand van J. Schotel, die naast de toren in Woerden nog vijftien andere watertorens op zijn naam heeft staan. Het watertorencomplex vanaf de Torenwal naar het noorden gezien. 1920 RHC W 0563

In het eerste jaar realiseerde men 461 aansluitingen, maar sommigen die gewend waren aan put- en slootwater wantrouwden dit in hun ogen vrijwel smakeloze water nog. Pas toen een aansluiting bij nieuwbouw verplicht werd gesteld werd het gebruik van leidingwater algemeen. Tot 1969 bleef het bedrijf in productie, daarna werd het omgevormd tot een distributiebedrijf dat zijn water betrok van De Elf Gemeenten in Kamerik. De watertoren zelf heeft tot 1979 dienst gedaan en is kort daarna vanwege zijn fraaie, op de middeleeuwen geïnspireerde architectuur (elementen uit het neoromaans) al gewaardeerd als monument van bedrijf en techniek. In 1984 is het gebouw gerestaureerd, waarbij niet alle onderdelen behouden zijn. Naast de toren is het ijkhuisje gespaard. Er omheen werden in die periode een drietal nieuwe woningen gebouwd, een plan dat samenhing met de restauratie van de toren. Verder werd een pad aangelegd om het complex langs de oever van de buitengracht. De watertoren gezien vanaf de Burgemeester van Kempensingel in zuidoostelijke richting in de vroege jaren 70. Let op de natuurlijk ogende oevers en het inmiddels flink ontwikkelde groen rond de toren. RHC W 3547


2.8 Uitbreiding en ontsluiting in de 20ste eeuw Na 1900 ontstonden zowel aan de buitenrand als aan de binnenrand van de singelgracht uitbreidingen met aan de Singel gerichte bebouwing, soms deel uit makend van een volledig nieuwe buurt en soms beperkt tot lintbebouwing langs de singel. De groei, ook buiten de Singel, vroeg uiteraard om goede ontsluitingen. Dit zou leiden tot de bouw van twee nieuwe bruggen over de singelgracht en de aanleg van nieuwe wegen, terwijl oudere wegen langs de grachten opnieuw werden ingericht en geschikt gemaakt voor autoverkeer. 1900-1930 Invulling van de gedempte grachten en geslechte enveloppe. Op het rond 1890 gedempte deel van de binnengracht tussen het geslechte Catte Bolwerck en de Westdam werden zoals we zagen vanaf 1900 grenzend aan de Haven en de omhoekende Emmakade in blokken herenhuizen en een kaaspakhuis gebouwd. Aan de zuidwestzijde sloot hierop de Nieuwe Markt aan. Deze Markt kreeg vanaf 1923 de kaasmarkt, die voorheen op het te klein geworden Kerkplein was onder gebracht.22 In die zelfde tijd werd de Nieuwe Markt aan de singelzijde (Emmakade) afgesloten door de Christelijke Emmaschool, een gebouw uit 1921 dat in 1949 met een verdieping werd verhoogd. Ook het gedeelte van de binnengracht tussen de molen De Windhond en het kasteel werd in dezelfde periode (in 1895-96) gedempt, waarna op dit tracé de Wilhelminaweg werd aangelegd. De wal langs de gedempte gracht werd afgegraven. Langs de Prins Hendrikkade tegenover het defensie-eiland was langs de gracht van het voormalige ravelijn al kort na 1900 een rijtje huizen gebouwd. Aan de andere zijde bij het bolwerk met de molen was zoals we eerder zagen de gasfabriek gebouwd. Het gebied daartussen, ingeklemd tussen de Wilhelminaweg en de na 1910 recht getrokken Prins Hendrikkade werd vanaf 1917 verkaveld.

22 De kaasmarkt van Woerden groeide uit tot de grootste van Europa, wat het belang van de kaashandel voor Woerden onderstreepte. Bron: R. Blijdenstijn Waardevol Woerden.

Zicht op Woerden vanaf de singel in noordelijke richting met de nog onbebouwde Prins Hendrikkade en op de achtergrond de eerste reeks woningen aan de Wilhelminaweg. Foto uit 1915. RHC W 0401

De Prins Hendrikkade op de hoek met de behouden gracht tussen de kade en het rechts zichtbare defensie-eiland. Zicht in noordoostelijk richting, omstreeks 1910. Op de achtergrond is het kasteel zichtbaar. De kade langs de gracht, met bebouwing van kort na 1900, heeft aan weerszijden nog jonge bomenrijen. RHC W 0269


Ook hier werden net als bij de Emmakade haaks op de Singel geplaatste dwarsstraten toegepast, waaronder een brede as, aangelegd als Verlengde Havenstraat (thans Prins Bernhardlaan) met een beplanting van rijen prunusbomen op het middenplantsoen. Langs de Prins Hendrikkade werd vanaf 1917 ook gebouwd, onder meer verschillende woningen en bedrijfjes met kaaspakhuizen (nrs. 1, 2-5, 16/17). Het gedeelte van de binnengracht tussen het Kromwijcker Bolwerck met de molen en het geslechte Catte Bolwerck werd pas in 1920 gedempt. Het terrein van de enveloppe tussen deze binnengracht en de Singel werd net als bij de Prins Hendrikkade wat betreft de oever van de Singel door demping recht getrokken, waardoor de sterpunten ook hier verdwenen. Hier ontstond zodoende langs de singel de Nassaukade.

Het zuidelijke gedeelte van de Nassaukade vanuit het zuidwesten nog zonder boomsingel (thans platanen) met een groene oever met lage houten beschoeiing en de op het moment dat de foto werd genomen nog maar net gereed gekomen woningen uit 1923 van de Christelijke Werkmansbond Patrimonium. RHC W 1720

Op dit terrein tussen de Kruittorenweg en de Singeloever werd over de gedempte gracht een weg aangelegd die parallel verloopt aan de Nassaukade en die tot Gedempte Binnengracht werd omgedoopt. Dit gebied rond de Nassaukade, W.A. Bakestraat, Gedempte Binnengracht en Oranjestraat kreeg een sociaal woningbouwcomplex uit 1920 van architect J.J. Ham uit Rotterdam in opdracht van de R.K. woningbouwvereniging St. Willibrordus. Kort daarvoor was in de westelijke punt tussen de W.A. Bakestraat en Nassaukade en Emmakade en Van Oudheusdenstraat een sociaal woningbouwcomplex gerealiseerd met medewerking van architect J. Wils, bekend onder de naam Rode Dorp (ontwerp 1918, bouw 1921). Deze bebouwing is grotendeels vervangen in de late 20ste eeuw. In 1922-23 werden deze projecten aan de westzijde van de stad gevolgd door de bouw van geschakelde arbeiderswoningen tussen de Oranjestraat en Prins Hendrikkade (waar de gasfabriek stond) gerealiseerd in opdracht van de Christelijke Werkmansbond Patrimonium.

Zicht over de Nassaukade richting het noordwesten rond 1950. Let op de nog piepjonge bomenrij langs de weg op de groene oever van de singel. RHC W 2505


Kaart uit het boek Waardevol Woerden waarop de ontwikkeling van de bebouwing op de voormalige vestinggronden en het defensie-eiland tussen 1900 en 1940 is weergegeven. De bebouwing aan de buitenrand van de Singel uit 1900-1940 is hierop door MAB aangevuld.


1900-1940: Bouwen langs buitensingel De tussen de singel en het spoor tussen 1900 en 1913 gebouwde éénlaags rijtjeshuizen voor het spoorwegpersoneel zijn reeds eerder bij de ontwikkeling van de laad- en loskade van de spoorwegen aan de orde geweest. De rij Singel 19-23 werd in 1913 door de aannemer P. Radix in eigen beheer gebouwd. Deze woningen kregen gevels opgetrokken uit grijze, roze en gele kalkzandsteen, die betrokken werd van de verder westwaarts gelegen kalkzandsteenfabriek.

gebied had gestaan. Zandwijksingel 10-13 betreft een blok van vier stadse villa’s of herenhuizen met op de hoeken van het rijtje een overhoeks geplaatste toren met spits. Ze werden gebouwd in opdracht van de heer C. Korver, die zelf één van de huizen ging bewonen. De jongere rij Zandwijksingel 1-9 betreft een blok tweelaags herenhuizen onder één doorgaande dwarskap. De gevels worden geleed door risalieten met afwisselend een topgevel met steekkap naar de hoofdkap of een dakhuis met plat dak.

Zicht vanaf de Westdam op de Zandwijksingel rond 1925. De bomen langs de weg zelf zijn dan nog maar net geplant. De oever is als een ruige natuurlijke oever uitgevoerd. Op de voorgrond de rij woningen uit 1920, op de achtergrond zijn de twee spitsjes van de hoektorens van het blok uit 1911 zichtbaar. RHC W 3669 Zicht op de rij arbeiderswoningen voor de spoorwegen Singel 19-23 uit 1913. FH MAB 2014

In de noordwestelijke hoek boven de oude dijklintbebouwing langs de Leidsestraatweg en Oude Rijn verrees aan de Zandwijksingel in twee fasen een rij geschakelde woningen met verdieping in 1911 en 1920. De Zandwijksingel ontleende zijn naam aan de boerderij Zandwijk die in dit

Halverwege de jaren 20 kwam de eerste uitbreidingsbuurt van enige omvang tot stand buiten de singel. De buurt werd aangelegd in een gebied westelijk van de stad direct ten zuiden van de Oude Rijn, dat bekend stond onder de naam ‘Steenkuilen’. Het was een gebied dat al eeuwenlang werd gekenmerkt door de aanwezigheid van baksteennijverheid. De naam ‘Steenkuilen’ verwijst naar de verdiepte


gronden waar de klei van de stroomrug was afgegraven. In de vroege 20ste eeuw was het echter een armoedig buurtje geworden waar kleine huisjes, ovens en schuren nog herinnerden aan de steenbakkerijen. Duidelijk was dat de herinnering aan deze armoede moest worden uitgewist. De belangrijke nieuwe as die parallel aan de Rijnkade verliep en aan de oostzijde uitkwam op de Singel werd na een eerdere aanduiding als Steenkuilen in 1936 alsnog omgedoopt in Prinsenlaan. De bebouwing bestaat langs de singel overwegend uit grotere, deels vrijstaande en deels als geschakelde blokjes van twee uitgevoerde middenstandswoningen en iets luxere versies, meestal éénlaags met een prominente kap. Bij de aansluiting van straten (Burgemeester Schalijstraat, Willem van Naaldwijkstraat en Prinsenlaan) op de Singel is rekening gehouden met de plaatsing van de hoekwoningen die gericht werden op de singel.23 De met zijn gevel naar de singel gerichte woning op de hoek van de Prinsenlaan (rechts) en de Singel (op de voorgrond en links) Zicht naar het zuidwesten.

De uitbreidingsbuurt De Steenkuilen (globaal gelegen binnen de gele ovaal) uit het midden van de jaren ’20 op de plattegrond van Woerden uit 1941 RHC Woerden

23 Naast de Steenkuilen verrees er vanaf de jaren ’20 ook woningbouw zuidelijk van het spoor langs de Van der Valk Boumanlaan en Linschoterweg (mededeling R. Alkemade)

Aan de noordzijde van de singel was de enige plaats waar vanaf 1900 werd gebouwd de Nieuwendijk. Deze oude dijkweg verbond de stad met het agrarische lint ’s-Gravensloot. Kort na de Eerste Wereldoorlog begonnen welvarende inwoners van Woerden hier met de bouw van grote vrijstaande herenhuizen/villa’s, aan de singel (de route hier langs de singel werd omgedoopt in Burgemeester van Kempensingel) waarna ook in noordelijke richting langs de Nieuwendijk lintbebouwing ontstond. Oostelijk van de Nieuwendijk werden in de jaren ’30 twee nieuwe assen op de Singel geprojecteerd, de Meeuwenlaan (met twee banen gescheiden door een middenplantsoen) en de Leeuwerikstraat, waarmee nog voor de oorlog een begin werd gemaakt met de grotendeels naoorlogse wijk de Vogelbuurt. Aan de Burgemeester van Kempensingel verrezen in de jaren ’30 als eerste van deze Vogelbuurt zes grote in blokjes van twee ondergebrachte herenhuizen. Daarnaast verrees westelijk van de aansluiting van de Meeuwenlaan op een groot perceel aan de singel nog voor de Tweede Wereldoorlog oorlog het algemene ziekenhuis.


Het noordelijke deel van de singel met linksboven de bebouwing langs de Nieuwendijk en in het midden de in ontwikkeling zijnde Vogelwijk op de plattegrond van 1941.

Zicht op de bebouwing van de Vogelwijk langs de Burgemeester van Kempensingel, gezien vanaf het ravelijn met de watertoren naar het noordwesten. FH MAB 2014

Zicht op de bebouwing van de Vogelwijk (westelijk deel) langs de Burgemeester van Kempensingel, gezien naar het noorden vanaf het ravelijn met de watertoren. FH MAB 2014

Ontwikkelingen langs de Oostsingel en bouw van de Wilhelminabrug Na de gedeeltelijke slechting van de Torenwal (het oostelijke deel moest behouden blijven als entree, omdat dat aansloot op het behouden gebleven Rijneveltshorn Bolwerck met de R.K. begraafplaats) ontstond langs de Torenwal in 1881 onder meer de Christelijke Wilhelminaschool. Verder oostwaarts bij de hoek met de Hoge Wal verrees de Christelijke bewaarschool. De Wilhelminaschool functioneerde tot 1928. In dat jaar besloot men om de gracht over te steken en aan de Oostsingel tegenover het oude bolwerk met de R.K. begraafplaats een nieuwe school te bouwen. Ten westen hiervan verrees al snel daarna een dubbele woning. Behalve de eerder gebouwde watertoren was deze actie het begin van de ontwikkeling van bebouwing op de voormalige enveloppe langs de Oostsingel. Op de stadsplattegrond van 1941 staat het gedeelte van de enveloppe met de Oostsingel ten noordoosten van de beide bolwerken met de begraafplaatsen aangeduid als bouwterreinen. Vanaf 1946 zouden hier tot in het begin van de jaren ’60 vrijstaande villa’s en huizen in blokken van twee verrijzen.


De Torenwal naar het oosten gezien rond 1920 met de Christelijke Wilhelminaschool met twee topgevels. Na de sluiting in 1928 werd het omgevormd tot een koelkastenfabriek en later een meubelbedrijf. RHC W 1130

De Wilhelminaschool uit 1928 aan de Oostsingel vanuit de lucht gezien in 1951. In 1976 werd de school gesloopt en vervangen door de huidige school. RHC W 0834

Zicht op de kort daarvoor gebouwde Wilhelminaschool aan de Oostsingel in 1930 RHC W 3724

De situatie rond de Oostsingel op de stadsplattegrond van 1941. RHC Woerden Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 71

Om de in ontwikkeling zijnde wijken van de Nieuwendijk en Vogelwijk noordelijk van de singel een ontsluiting te geven vanuit het centrum liet de gemeente in 1939 de Wilhelminabrug bouwen. Deze brug over de singel verbindt de Oostsingel met de Burgemeester van Kempensingel. Gemeentearchitect H.W. van der Meij tekende voor het ontwerp van een betonnen brug met vijf bogen. De Woerdense firma Bastemeyer vervaardigde het fraaie smeedwerk voor de lantaarns en balustraden, de firma G. Bos & A. Bronwasser uit Utrecht bouwde de brug. Vanwege zijn grootsteedse vorm kreeg de brug in de volksmond al gauw de naam “Parijse Brug” . Hij leek dan ook sterk op sommige bruggen over de Seine. De brug is op 25 mei 1939 geopend.

Ontwikkelingen rond de singel na de Tweede Wereldoorlog Woerden kwam de oorlogsjaren zonder grootschalige verwoestingen door, waardoor direct na de oorlog de draad weer kon worden opgepakt. Al snel ging men verder met het bouwen van nieuwe wijken, waarbij in het noorden in het voormalige Oude Land verder werd gewerkt aan de Nieuwendijk en de Vogelbuurt. Ook in het zuidwesten van de stad zou buiten de singel een grote nieuwe wijk ontstaan, terwijl in het zuiden het bedrijventerrein Honthorst verder tot ontwikkeling kwam. In deze periode nam de rol van de auto in het verkeer sterk toe, waardoor ook de wegen langs de grachten moesten worden heringericht en aangepast. Dit ging vaak ook gepaard met een herinrichting van beplantingen langs deze wegen en de oevers van de grachten. Verder ontstond in deze naoorlogse periode nog een nieuwe brug over de singel en werden bestaande bruggen vernieuwd.

De Wilhelminabrug gezien uit het noorden richting Oostsingel in de jaren 50. Let op de ruige oever op de voorgrond. RHC W 2570 Zicht op de naoorlogse villa’s aan de Oostsingel vanaf de Oostlaan in 1960. RHC W 2832


De tussen 1946 en 1960 gebouwde vrijstaande villa’s aan de Oostsingel zijn hiervoor reeds aan bod gekomen. In het westen breidde de nog voor de oorlog nabij de Steenkuilen begonnen bloemenbuurt zich na de oorlog naar het zuiden uit. Een deel van de bebouwing van de grote buurt, die grenst aan de singelgracht keert zich feitelijk af van de Singel, zeker waar het de flatgebouwen aan de Irisstraat zuidelijk van de Chrysantstraat betreft. Hier is de Singel langs de buitengracht dan ook niet als autoweg aanwezig, maar bestaat hier uit een voet- en fietspad. Deze buurt, waaraan nog in de jaren ’70 is gebouwd heeft zijn zuidelijke grens bij de op de Singel aansluitende Hortensiastraat, in het verleden de Honthorsterdijk genaamd. Om ook deze uitbreidingen aan de westzijde goed te kunnen ontsluiten en te verbinden met de oude stad werd over de Singel de Burgemeester Vosbrug gebouwd. De brug behoort net als de Wilhelminabrug uit 1939 als brug van een jongere uitvalsroute vanuit de stad naar een buitenwijk. De Burgemeester Vosbrug is gebouwd in 1967. De brug is genoemd naar burgemeester H.H.C. Vos, die van 19471951 burgemeester was van de gemeente Barwoutswaarder, westelijk van Woerden . In 1992 is de brug gerenoveerd en was toen lange tijd afgesloten voor autoverkeer. Dat jaar werd de ophaalbrug vervangen door een vaste brug op de oude fundamenten en pijlers. In juli 2007 werd de 200 ton zware brug gevijzeld (langzaam omhoog geschroefd) om doorgang te bieden aan een woonboot die moest worden vervangen.

Zicht langs de Singel in noordelijke richting vanaf het punt waar later de Burgemeester Vosbrug zou komen. Op de achtergrond rechts de Christelijke Nijverheidsschool uit 1948 en links achter de woningen aan de Asterstraat en Annemoonstraat. Let ook op de ruig uitgevoerde oever van de singel. Foto uit jaren ’50. RHC 1297

De brug werd aan de zijde van de binnenstad aangesloten op de Oranjestraat en aan de zijde van de Bloemenbuurt op de Chrysantstraat. De Oranjestraat werd daarbij verbreed door sloop van huizen aan de rechter kant. Door deze ligging ontstond er vanaf de brug richting de stad een fraai doorzicht op de hoog op het oude bolwerk gelegen molen De Windhond. De Burgemeester Vosbrug vanuit het zuiden gezien. FH MAB 2014


De westelijke Singel in noordoostelijke richting, met Singelbebouwing tussen de aansluiting van de Willem van Naaldwijkstraat en de Prinsenlaan in 1950. Ook hier is de oever ruig. RHC W 2572

Zicht over de haven in noordwestelijke richting met op de achtergrond de Rozenbrug uit de jaren ’30. Rechts de welig begroeide Westdam. Foto uit 1960 RHC 2571

Bebouwing aan de Singel in het zuiden, met een mix van woningen en bedrijfsgebouwen uit de periode 1900-1970, van het bedrijventerrein Honthorst. De rode pijl wijst naar een loskade die behoorde bij nog voor de Tweede Wereldoorlog tot stand gekomen loodsen van het Centraal Magazijn van Defensie. Links is de toegang naar deze achteraf aan de spoorlijn grenzende loodsen. FH MAB 2014

Situatie in 1941 van het toen nog nauwelijks tot ontwikkeling gekomen bedrijventerrein. Duidelijk zichtbaar zijn de drie zwart gekleurde loodsen van het Centraal Magazijn.


1961 Demping van de Oude Rijn in de oude stad In 1961 werd een ingrijpende beslissing genomen, die de gemoederen destijds, en sinds enkele jaren opnieuw weer flink bezig heeft gehouden. De gemeente nam toen het besluit om de Oude Rijn in de stad te dempen, waarmee een eeuwenoude situatie teniet werd gedaan. De redenen waren dat de stroom veel stankoverlast gaf en dat winkels in de Rijnstraat voor auto’s onvoldoende bereikbaar zouden zijn. De demping had voor de historische stad naast het verlies van een vertrouwd stadsbeeld ook in monumentaal opzicht de nodige gevolgen, want bij deze demping werden ook de drie 17de-eeuwse stenen trappenbruggetjes gesloopt, terwijl langs de gracht ook nog monumentale bebouwing verdween, waaronder het 17de–eeuwse proveniershuis. Voor het vestinggebied had de demping tot gevolg dat de stenen magazijnbrug bij het kasteel werd gesloopt evenals de stenen brug met daarover de Meulmansweg bij de uitmonding van de Rijn in de haven.

De Oude Rijn in de stad gezien richting Petruskerk. G. Delemarre 1959. Coll RCE

Kasteel en Bonaventurakerk vanaf de Oostdam naar het westen gezien met onder de kerk de Magazijnbrug waardoor de Rijn de stad in stroomde. RHC W 0103

Zicht op de zuidoostzijde van de haven met Meulmansweg rond 1920. Uiterst links de stenen boogbrug van de Oude Rijn, verwijderd bij de demping in 1961. RHC W 0377


Ingrepen aan bruggen en wegen rond de Stationsweg In de zuidoostelijke hoek van de buitensingel komen twee stromen (Rijn en Jaap Bijzerwetering) uit op de Singel. De aansluiting van de Oude Rijn bevindt zich direct zuidelijk van de Oostdam, waar het water onder de Snellerbrug de Singel instroomt. Deze Snellerbrug lag vermoedelijk al vanaf 1540 op deze plaats. Tegenwoordig verbindt de Snellerbrug de Stationsweg met de Oostdam en de Oudelandseweg. De brug werd in 1920 uitgebreid met een voetgangerspad en een extra balustrade. Toch was de brug voor autoverkeer onveilig. In 1927 werd de brug verbreed. In de jaren ’80 kwam vernieuwing van de brug ter sprake en in 1985 kwam een nieuwe brug met vast brugdek gereed. Aan de grachtzijde kreeg de brug toen bakstenen, geleidelijk aflopende vleugelmuren, die aan de noordzijde aansluiten op de oude beer van de Oostdam. Militairen op de kade bij de Meulmansweg in 1915. Links is nog net de stenen brug van de Rijn zichtbaar. RHC W 0652

De haven richting Meulmansweg gezien tijdens dempingswerken van de Oude Rijn in 1960 RHC W 4310

De Snellerbrug aan de zijde van de Singel gezien vanuit het zuiden rond 1925. Toen had de brug nog haakse vleugelmuren geflankeerd door groene oevers met een lage houten beschoeiing. RHC W 1380


na de Tweede Wereldoorlog vond in de periode 1993-1995 de meest ingrijpende wijziging plaats aan het gebied grenzend aan de Singel. In het kader van Rail 21 werden extra spoorrails aangelegd en moesten overwegen plaats maken voor tunnels, de Polanertunnel voor autoverkeer en een tunnel voor langzaam verkeer met in een betonnen bak de Jaap Bijzerwetering. Doordat de Polanerbaan/Houttuinlaan werd doorgetrokken vanuit het zuiden naar de Singel en daar via de brug van de Jaap Bijzerwetering werd aangesloten op de Stationsweg werd de relatie van het stationspark met de Singel verstoord. Het oude Singelpad langs de gracht bleef als een voetpad direct langs de gracht behouden.

De Snellerbrug aan de zijde van de Singel na de vernieuwingen uit 1985. FH. MAB 2014

Op de plaats waar vanaf omstreeks 1710 de Jaap Bijzerwetering aansloot op de toen net voltooide Singel zou ook al snel een brug komen. Deze brug maakte de rondgang van de Singel via een pad langs de Singel mogelijk. Oostelijk van de wetering liep parallel daaraan de Linschoterweg naar de Singel. Na de bouw van het nieuwe station in 1913 werd tussen de Stationsweg en de Jaap Bijzerwetering in 1914 ook een fraai plantsoen aangelegd dat aan de noordzijde aansloot op het Singelpad langs de gracht. Hierdoor was een uitermate aantrekkelijk groen gebied ontstaan aansluitend op de Singel. De oudste van foto’s bekende brug betrof een houten boogbrug, met drie bogen en een sierlijk gebogen dek met een fraai ijzeren hekwerk erop. Deze brug is in 1924 vervangen door een brug naar ontwerp van gemeentearchitect H. van der Meij. Die brug is vanaf 1972 tot 1980 vervangen geweest door een Baileybrug, waarna in 1980 de huidige brug werd gebouwd. Na meerdere aanpassingen aan het Stationsplein en Stationsweg en park

Zicht vanaf de Singel op de Jaap Bijzerwetering met houten boogbrug in noordoostelijke richting. Op de achtergrond de 19de-eeuwse herenhuizen aan de Oostdam. Foto uit omstreeks 1915 RHC W 0096


zuidwestzijde van de Haven bestond de herinrichting uit de aanleg van een wandelpad met bankjes langs de kade.

De Jaap Bijzerbrug gezien vanaf de Oostdam over het defensie-eiland naar het zuiden. FH MAB 2014

Moderniseringen van de Haven 2012 Nadat er al eerder wensen bestonden met betrekking tot verbetering van de haven, die voor het vrachtverkeer nauwelijks meer een rol speelde, heeft het college van B&W op 20 november 2012 het definitief ontwerp van de herinrichting Haven en Singel vastgesteld. De herinrichtingsplannen moesten bijdragen aan het verbeteren van de haven tot een nieuw aantrekkelijk recreatiepunt in de binnenstad en het verbeteren van het aanzien van de historische singel. De gemeente is daarna van start gegaan met de werkzaamheden zodat de haven in het vaarseizoen van 2013 al meer ruimte en betere voorzieningen biedt aan recreanten en toeristen. Aan de zijde van de Prinsenlaan is de beschoeiing vernieuwd (noodzakelijk vanuit regulier onderhoud) en vervolgens de steiger gerealiseerd die ruimte biedt aan 12 boten voor vaste liggers en passanten. De strook groen aan de onderzijde tussen de Rozenbrug en de Westdambrug is omgevormd tot een recreatieve plek, voorzien van een betonnen trap met uniek uitzicht over de haven en singel. Aan de

Haven met zicht op de in 1938 gebouwde Rozenbrug rond 1950 RHC W 3698

Haven met Rozenbrug, recreatietrappen en rechts de Westdambrug in 2014, naar het noorden gezien. FH MAB


Recente nieuwbouw aan westzijde van de singel Tussen het Singelplein en de Asterstraat, waar een naoorlogse ambachtschool heeft gestaan, zijn vanaf 2009 door Bolton Ontwikkeling twee grote appartementgebouwen gerealiseerd. De gebouwen zijn geplaatst op een licht verhoogd groen terrein en gericht naar de singel. Er achter zijn tevens in dezelfde periode een reeks woningen in jaren ’30 stijl gebouwd. Oplevering van de gebouwen geschiedde in 2010.

Zicht vanaf de Singel op één van de twee in 2010 gereed gekomen appartementcomplexen. Rechts op de achtergrond het Singelplein. F. Haans MAB 2014

Zicht vanaf de Singel op de twee in 2010 gereed gekomen appartementcomplexen. Rechts op de achtergrond het Singelplein. F. Haans MAB 2014

Recente nieuwbouw aan zuidzijde van de singel Aan de zuidzijde van de singel in het voormalige bedrijventerrein de Honthorst is sinds vorig jaar het grote nieuwbouwproject met appartementenblokken, bekend als het project Singelhof in aanbouw. Het is de plaats waar kort na 1900 onder meer de kalkzandsteenfabriek van Hofman was verrezen. Het plan Singelhof is een ontwikkeling van Qasa en nadert in 2014 haar voltooiing. Zicht op de nieuwbouw van de Singelhof richting westen. Links is nog een laag vooroorlogs bedrijfsgebouw zichtbaar, dat op de plattegrond van Woerden uit 1941 nog werd omschreven als Touw- en Zakkenhuis. F. Haans MAB 2014


Recente ontwikkelingen op en rond het defensie-eiland Het defensie-eiland, dat tot voor kort nog vol gepakt stond met grootschalige gebouwen van het oude Centraal Magazijn, maakt momenteel een grote metamorfose door, die uiteraard ook impact heeft op de Singel in dit gebied. Alleen de oudste bebouwing op de zuidwestelijke strook met de schoorsteenpijp blijft behouden. De rest is inmiddels gesloopt en men is begonnen met de fasegewijze nieuwbouw van grote woon- en werkgebouwen. Na voltooiing zal de bebouwing van het kasteel en de Bonaventurakerk, gezien vanaf de Stationsweg en de zuidoostelijke singel grotendeels wegvallen achter de nieuwe gebouwen. Vlakbij de beer van de Oostdam is vanaf het defensie-eiland een nieuwe brug voor voetgangers gedacht over de Oude Rijn naar de Oostdam.

Impressie van het nieuwe defensie-eiland gezien vanuit het zuidoosten. Qasa-projecten

Recente kaart van de grachten in 2014 met aanpassingen en dempingen sinds 1940. J.A. Schenk RAAP/F. Haans MAB 2014



3: BESCHRIJVING: DEELGEBIEDEN IN HOOFDLIJNEN 3.1 Indeling in deelgebieden vanuit historisch perspectief De hiervoor geschetste historische ontwikkeling heeft niet alleen duidelijk gemaakt hoe de vesting zelf zich vanaf de middeleeuwen tot aan de vroege 18de eeuw heeft ontwikkeld, maar tevens hoe de ontwikkelingen na 1800 hebben bijgedragen aan het huidige beeld van de singelzone. Van vestingstad naar open stad Tot aan de vroege 19de eeuw waren de belangen met betrekking tot Woerden op regionaal en vooral bovenregionaal niveau vooral gericht op de defensieve/militaire betekenis van de stad voor de vesting Holland. Als onderdeel van de Oude Hollandse Waterlinie had de stad rond 1710 niet alleen een moderne vestinggordel gekregen, maar bestond tevens een belangrijk deel van haar bevolking uit militairen. Hiervoor waren in de stad ook meerdere gebouwen opgetrokken. De handel en nijverheid (vooral de pannen- en baksteenfabricage) gaf de bevolking, naast het onderhouden van het garnizoen, een goed bestaan. Zoals bij alle vestingsteden in ons land werden in tijden van nood de economische belangen ondergeschikt gemaakt aan het militaire belang. Nog in de Franse tijd zijn de voorbereidingen getroffen voor de opzet van een Nieuwe Hollandse Waterlinie. Deze uiteindelijk ook vanaf 1830 gerealiseerde waterlinie kwam verder oostelijk, voorbij Utrecht te liggen, waardoor Woerden haar strategische functie als goed verdedigbare schakel in een waterlinie verloor. Woerden kreeg dan ook in de jaren 20 van de 19de eeuw van het Rijk de beschikking over de stadspoorten en niet veel later de wallen en grachten. Het garnizoen zou nog tot 1879 in Woerden blijven. Pas na 1874, toen de vestingstatus officieel werd opgeheven, werd pas echt een begin gemaakt met het

open leggen van de vestingstad. De stadspoorten werden gesloopt, de wallen afgegraven en binnengrachten werden op een deel na gedempt. Dammen als scheidslijnen (groene singel en stedelijke singel) Het verschil in gebruik en daarmee uiteindelijk ook het verschil in uiterlijk van delen van singel is al vroeg in de 19de eeuw door een wezenlijke ingreep bepaald. Men besloot namelijk om ter verbetering van de doorstroom van het wegverkeer over de belangrijke route langs de Oude Rijn, ter hoogte van de twee stadspoorten een dam aan te leggen. Door deze Oostdam en Westdam zou het noordelijke en oostelijke deel van de singel zich ontwikkelen als een groen gebied, waar ook bewoning langs de singel zou komen. Deze ontwikkeling heeft er tevens aan bijgedragen dat aan deze kant de binnengracht niet werd gedempt. De beide dammen op hun beurt werden belangrijke accenten bij de oostelijke en westelijke entree tot de binnenstad.

De groene zone: Zicht vanaf de buitenoever van de Singel op het Westdampark en toren Petruskerk in 1960. RHC W 3703


De groene zone: Binnengracht bij Oostsingel. Foto uit 1959. RHC W 0309

Het zuidelijke en westelijke deel van de singel werd als aanvulling op de oude vaarroute over de Oude Rijn door de stad bevaarbaar gemaakt. Hier ontwikkelde zich langs de dit deel van de singel gaandeweg in de late 19de eeuw ook industrie. Hierbij moet ook de impact in functionele en visuele zin van het vanaf de late 19de eeuw tot ontwikkeling gekomen defensie-eiland niet uit het oog worden verloren. Uiteraard werd de industrialisatie van het zuidelijke deel ook gestimuleerd door de aanleg van de spoorlijn aan deze kant van de Singel. Dat de keuze met betrekking tot de aanleg van het tracé van het spoor viel op een aansluiting bij Woerden had overigens te maken met het feit dat hier nog een garnizoen aanwezig was, alsmede een in het kasteel gevestigde gevangenis. Het belang van het spoor als transportmiddel ten behoeve van handel en industrie speelde in Woerden pas vanaf omstreeks 1900. Tot dan toe waren de waterwegen van Woerden voor transport van goederen en grondstoffen van groter belang.

De stedelijke/industriële singel: Het verladen van kaas bij de losplaats van de NS aan de zuidkant van de Singel in 1920. RHC W 0485

De stedelijke/industriële singel: De kalkzandsteenfabriek van P.J. Hofman op de zuidwestelijke hoek van de Singel omstreeks 1910 gezien vanuit het noorden. RHC W 0419


Toen tegen 1880 de tijd rijp was om de stad open te leggen om verdere groei mogelijk te maken concentreerde men zich bij de uitbreiding ook op de zuidelijke en westelijke delen van de vestinggordel. Door sloop van de stadspoorten en afgraving van wallen en demping van grachten werd de binnenstad bevrijd van de omknelling door haar vesting en konden op de voormalige vestinggronden ook stadsuitbreidingen in gang worden gezet. In die tijd ontstond ook de Haven in zijn huidige vorm. Verder verscheen langs de nieuwe kades langs de binnenranden van de singel naar de singel gerichte woningbouw. Deze bebouwing uit de periode 1900-1930 is veelal opgezet als aaneengesloten bebouwing, waardoor het zuiden en westen van de singel een sterk stedelijk karakter kreeg. Ontwikkelingsstadium 2 singel en vestingwerken: Situatie tussen 1859-1910. De vestingwerken in de periode van demping en afgraving, ingetekend op een kadastrale kaart van 1859. Coll: RHC Woerden

Ontwikkelingsstadium 1 singel en vesting werken: Situatie kort na 1700. De vestingwerken zijn naar plannen van Van Coehoorn uitgebreid met een enveloppe en buitengracht (Singel). Kaart van Isaac Tirion 1749, coll: RCE

Ontwikkelingsstadium 3 singel en vestingwerken: Situatie in 1941. De singel en restanten vestingwerken verkeren reeds in de staat waarin ze nu ook nog verkeren. RHC Woerden




3.2 Indeling in deelgebieden vanuit functie en beeld

Hoofdindeling Vanuit cultuurhistorisch perspectief en uitgaande van de vroegere functionele en ruimtelijke indeling is het onderzoeksgebied in (sub)deelgebieden te onderscheiden. De ingrepen in de 19de eeuw (het plaatsen van dammen) zijn van grote invloed geweest op de verschillende ontwikkelingen in ruimtegebruik en beleving van het gebied. De dammen verdeelden de singel in een noordelijk niet meer bevaarbaar deel, dat een groen en residentieel karakter kreeg, en een zuidelijk deel waar condities werden geschapen voor scheepvaart, industriële ontwikkeling en uiteindelijk ook grootschaliger stadsontwikkeling vanuit het centrum. Oostdam en Westdam zijn belangrijke schakels in de hoofdstructuur. Ze markeren de overgang tussen de beide hoofdgebieden (en dus ook tussen de uiteenlopende gebiedskarakteristieken). Tegelijkertijd zijn het in ruimtelijk opzicht bijzondere locaties omdat ze liggen aan de belangrijkste entrees tot de Woerdense binnenstad. Binnen deze hoofdindeling zijn voor de beschrijving coupures gemaakt over de belangrijke bruggen en ook is het gebied rond de bolwerken aan de Oostsingel als een apart subgebied onderscheiden. Hoofddeel A: De noordelijke en oostelijk groene gordel De noordelijke en oostelijke groene gordel is op grond van het beeld en beleving onder te verdelen in een drietal kleinere eenheden.

Kaart van de indeling van de grachten in hoofd- en subdeelgebieden. De letters A en B geven aan dat de delen behoren tot een hoofddeelgebied (A: de noordelijke en oostelijke groene gordel en B: de zuidelijke en westelijke industriële en stedelijke gordel). Kaart bewerking. G. Korenberg, MAB maart 2014

A1: Binnengracht (Oostlaan/Oostsingel en Plantsoen/Hoge Wal) Allereerst moet de binnengracht worden onderscheiden. Deze ligt ingeklemd tussen de oude stad met de resten van de wal met bastions en de voormalige enveloppe (buitenwal), met daarop de Oostlaan en Oostsingel. In het zuidelijke deel wordt de gracht begeleid door twee lanen (Plantsoen en Oostlaan), beide met een monumentale boomsingel van kastanjes.


Op de Oostlaan sluit het open Exercitieveld aan dat ook doorloopt tot de buitengracht (singel) waardoor hier tussen beide grachten brede doorzichten voorhanden zijn. Het noordelijke deel van de binnengracht kronkelt om de restanten van de bastions heen, waarop zich de begraafplaatsen bevinden. Aan de buitenzijde van de gracht wordt deze begeleid door de Oostsingel, waarlangs zich naar de binnengracht gerichte vrijstaande bebouwing bevindt, grotendeels van na de Tweede Wereldoorlog. Deze bebouwing bevindt zich ook langs het omhoekende westelijke deel van de Oostsingel. Aan de westzijde eindigt de gracht in een kanaal onder de Ravelijnsbrug naar de buitengracht. Noordelijk hiervan is op een voormalig ravelijn van de enveloppe het vroeg 20ste-eeuwse watertorencomplex gebouwd. Aan de zuidkant tegenover de watertoren sluit de gracht met een breed groen talud aan op de Torenwal. Overal heeft de gracht groene taluds, met ofwel verzonken gelegen of boven de waterlijn uitstekende houten beschoeiingen. De beide voormalige bastions zijn langs hun gehele helling voorzien van bomen, deels monumentaal en deels van jongere datum. Ook de Oostsingel bezit tussen de weg en het groene talud van de gracht een bomenrij, waardoor ook hier het beeld overwegend groen is.

Kaart subdeelgebied A1. Kaart bewerking. G. Korenberg, MAB maart 2014. De zwarte pijl wijst naar het exercitieveld, de rode pijlen naar de begraafplaatsen op de bolwerken.

Binnengracht, zuidelijk deel met Oostlaan en Exercitieveld. FH MAB 2014


Binnengracht, noordoostelijk deel met Oostsingel (rechts) en Holle Bolwerck aan Hoge Wal links. FH MAB 2014

Binnengracht, noordelijk deel richting westen met rechts Oostsingel. FH MAB 2014

Binnengracht, noordelijk deel met bocht in Oostsingel bij het Rijnevelthorn Bolwerck (R.K. begraafplaats) links. FH MAB 2014

Binnengracht, noordwestelijk vanaf Torenwal gezien met de watertoren. FH MAB 2014


A2: Singel tussen Oostdam en Wilhelminabrug (‘Parijsebrug’)

Het tweede subdeelgebied van de groene gordel (hoofddeelgebied A) behoort tot de singel (buitengracht) en betreft het gedeelte dat vanaf de Oostdam in noordelijke richting verloopt tot aan de Wilhelminabrug. De brug dateert van 1939. In het zuidelijke deel wordt de gracht begeleid aan de westkant door de Oostsingel. Deze weg langs de gracht wordt begeleid door een monumentale boomsingel (kastanje). Op deze boomsingel sluit het Exercitieveld aan dat ook doorloopt tot de binnengracht, waardoor hier tussen beide grachten brede doorzichten voorhanden zijn. Aan de oostkant wordt het zuidelijke deel van de singel begeleid door het hier nog private deel van park Oudeland (huis Rijnoord met tuinen eromheen). Op de oever tussen de hoge bomen staat een romantisch houten theehuis uit de 19de eeuw van het landhuis Rijnoord. Het noordelijke deel van de singel kronkelt om de er westelijk van gelegen restanten van de stervormige enveloppe heen, waarop zich de op de gracht aansluitende achtertuinen van vrijstaande bebouwing aan de Oostsingel bevinden. Aan de buitenzijde van de gracht wordt deze begeleid door het openbare deel van park Oudeland/park Bredius met een pad (Rijnoordpad). Dit pad volgt, begeleid door een boomsingel, grotendeels de gracht. Kort voor de bocht mondt op de singel een in noordelijke richting verlopende afwateringssloot van het oude copelandschap van het Brediuspark uit. Tussen deze sloot en de gracht ligt op een door bomen omzoomd terrein een muziekcentrum (Babylon). Na een bocht, waarbij de gracht ombuigt in westelijke richting, eindigt dit deel van de singelgracht bij de Wilhelminabrug. Bij de noordelijke oever van dit grachtdeel begint de Burgemeester H.G. van Kempensingel. Hier staat aan de Singel een groot, naoorlogs schoolcomplex, gericht naar de gracht. Tussen de gracht en de Van Kempensingel ligt een groen talud, met een boomsingel en solitaire treurbomen. Aan de overzijde zetten de particuliere tuinen aansluitend op de gracht zich voort.

Kaartje subdeelgebied A2 Kaart bewerking. G. Korenberg, MAB maart 2014


Singelgracht met zicht op de theekoepel en tuin van Rijnoord. FH MAB 2014

Gracht met beschoeiing langs de Oostsingel gezien naar het noorden. FH MAB 2014

Singelgracht met op de voorgrond een afwateringkanaal vanuit park Bredius. Zicht richting zuidwesten. FH MAB 2014


A3: Singel tussen Wilhelminabrug en Westdam

Zicht over het Rijnoordpad in zuidelijke richting met rechts tussen de bomen de Singel. FH MAB 2014 Kaart van subdeelgebied A3. Kaart bewerking. G. Korenberg, MAB maart 2014

Het derde subdeelgebied behoort net als het tweede subdeelgebied tot de singel (buitengracht) van hoofddeelgebied A. Het betreft het gedeelte dat vanaf de Wilhelminabrug aan de oostzijde in westelijke richting verloopt en in het westen na een bocht in zuidelijke richting verloopt tot de Westdam.

Buitengracht (Singel) in de bocht gezien richting Wilhelminabrug met rechts de Burgemeester van Kempensingel met schoolcomplex. FH MAB 2014

De binnenoever (zijde binnenstad) is wat betreft inrichting en karakter op te splitsen in een oostelijk en westelijk deel. Het oostelijke deel bestaat uit op de gracht aansluitende private percelen (tuinen) van bebouwing aan de Oostsingel. Ter hoogte van het voormalige ravelijn met daarop de watertoren is een overgang waar te nemen, omdat hier over het ravelijn, op de groene oever langs de gracht, een voetpad aanwezig is. Dit pad sluit aan de westzijde via een bruggetje aan op het


padenstelsel van het Westdampark. Dit park achter het voormalige raadhuis aan de Westdam begeleidt hier de singel, ook na de bocht tot aan de Westdam. Op de noordwestelijke hoek van het Westdampark ligt de oude ommuurde Joodse begraafplaats. De buitenoever is van oost naar west redelijk eenvormig van karakter. Hierlangs verloopt de Burgemeester van Kempensingel tot aan de westelijke bocht, met daarlangs overwegend naoorlogse bebouwing (woningen) gericht naar de Singel, met ertussen een enkele vooroorlogse dubbelvilla. Tussen de weg en de gracht ligt een boomsingel en een groen talud met verzonken of in het zicht gelegen lage houten beschoeiingen. In het oostelijke deel is het talud wat breder en zijn buiten de boomsingel ook nog solitaire bomen aanwezig. Het westelijke deel dat omhoekt naar de Westdam kent zeer recente beschoeiingen, feitelijk meer kades (niet van een historisch type). Tegenover het Westdampark ligt hier de Zandwijksingel met luxe woningen in rijen uit omstreeks 1911 en 1920. Tussen de weg en het groene talud is weer een boomsingel aanwezig.

Zicht vanaf het talud bij de Van Kempensingel op de Wilhelminabrug. FH MAB 2014

Over een groot deel van het tracé heeft de gracht ook hier groene oevers en taluds, met ofwel verzonken gelegen of boven de waterlijn uitstekende houten beschoeiingen, waardoor ook hier het beeld direct langs de gracht overwegend groen is. Sommige achtertuinen van panden aan de Oostsingel bezitten houten private steigers. Aan de noordrand, bij de Van Kempensingel komen ook enkele ligplaatsen van kleine bootjes voor en een vissteiger voor invalide vissers.

Zicht vanaf het talud van het ravelijn met de watertoren op de Wilhelminabrug. Achter de bomen rechts de bebouwing aan de Oostsingel. FH MAB 2014


Zicht vanaf het ravelijn met de watertoren op de vrijstaande woonhuizen, waaronder een enkel vooroorlogs exemplaar aan de Van Kempensingel. FH MAB 2014

Zicht op de waterpartij (restant binnengracht) in het Westdampark achter het voormalige raadhuis richting westen. FH MAB 2014

Zicht vanaf het ravelijn met de watertoren op de vrijstaande woonhuizen en appartementenblokken aan de Van Kempensingel. FH MAB 2014

Zicht over het Westdampark naar de ommuurde Joodse begraafplaats. Op de achtergrond de Singel en bebouwing aan de Van Kempensingel en Zandwijksingel (Links). FH MAB 2014


Hoofddeel B: De zuidelijke en westelijke stedelijke/industriële gordel De zuidelijke en westelijke stedelijke en industriële gordel is op grond van het beeld en beleving eveneens onder te verdelen in een drietal kleinere eenheden.

Zicht vanaf het Westdampark over de Singel naar de bebouwing aan de Zandwijksingel. De rechter rij dateert uit 1911 de rij links uit 1920. FH MAB 2014

Kaart van de indeling van de grachten in hoofd- en subdeelgebieden. De letters A en B geven aan dat de delen behoren tot een hoofddeelgebied (A: de noordelijke en oostelijke groene gordel en B: de zuidelijke en westelijke industriële en stedelijke gordel). Kaart bewerking. G. Korenberg, MAB maart 2014 Zicht vanaf de Westdambrug op de rijtjeshuizen aan de Zandwijksingel. FH MAB 2014


B1: Voormalige Oude Rijn langs Oostdam en Defensie-eiland.

Kaart van subdeelgebied B1 .Kaart bewerking. G. Korenberg, MAB maart 2014

Dit grachtgedeelte, dat bestaat uit de oude doorsteek van de Oude Rijn door de buitenwal (enveloppe) naar de binnengracht bij het kasteel, ligt ingeklemd tussen de Oostdam aan de noordzijde en het defensieeiland aan de zuidzijde ervan. Aan de oostzijde staat het deel via de Snellerbrug in verbinding met de Oude Rijn, terwijl voor de Snellerbrug

ook de buitengracht (Singel) hierop aansluit. Aan de westzijde eindigt het gedeelte van deze gracht bij de taluds voor het kasteel en staat het water via een betonnen brug in de Oostdam in verbinding met de binnengracht. Aan de zuidkant sluit in de westelijke deel nog het oostelijke deel van de oude kasteelgracht aan. De oostelijke en noordoostelijke begrenzing van dit grachtgedeelte is steenachtig van aard en bestaat aan de oostzijde uit het bakstenen front met vleugelmuren van de Snellerbrug. De Snellerbrug (uit 1985) is een vaste betonnen brug op bakstenen brughoofden. De bakstenen muren van de brughoofden met vleugelmuren aan de grachtzijde sluiten af met kunststenen dekstukken waarop een klassiek ijzeren hekwerk is geplaatst. Aan de noordzijde hoekt het muurwerk van de Snellerbrug om in het oudere bakstenen muurwerk van een voormalige beer van de Oostdam. In deze beer is een duikersluis opgenomen naar de Singel noordelijk ervan. De muur sluit af met een forse ezelsrug met daarop wederom een klassiek ijzeren hekwerk. Op de muur van de Oostdam is links in hardsteen een thans sterk verweerde peilschaal aangebracht. De voormalige beer eindigt aan de westzijde in een bakstenen, schuin geplaatste vleugelmuur, waarna een sterk hellend groen talud volgt langs de Oostdam richting stad. Het talud wordt door een boomsingel en haag gescheiden van het voetpad op de Oostdam. Op het voetpad sluit een weg aan met een voetpad aan de overzijde met daarlangs weer een rij monumentale herenhuizen uit de periode 1868-1880. Aan de overzijde van het water ligt de groene oever van het defensieeiland, met verspreid enkele grotere solitaire bomen langs de rand. In het smalste deel van de gracht tussen de Oostdam en het eiland zijn langs de oevers de resten zichtbaar in baksteen en natuursteen van een oude inundatiesluis, nog aangegeven op een kaart uit 1910.


De Snellerbrug met vleugelmuren gezien vanaf het voetpad langs de Stationsweg . FH MAB 2014

Detail uit de kaart van 1910 waarop het dempen van grachten en uitbaggeren is weergegeven. De gele pijl wijst naar de tekst ‘voorm. Inundatiesluis’ in de vernauwing tussen Oostdam en defensie-eiland. RHC Woerden.

In het westelijke deel van het subdeelgebied B1 wordt het grachtwater omgeven door hellende groene taluds, zowel bij de Oostdam als bij het kasteel. In het talud van de Oostdam is de betonnen brug met betonnen vleugelmuren aanwezig die de verbinding vormt met de binnengracht. In het talud aan de westzijde is een bakstenen front met duiker en bakstenen vleugelmuren aanwezig. Met uitzondering van de bakstenen muren van de Snellerbrug en beer van de Oostdam heeft de gracht aan beide zijden groene taluds, met ofwel verzonken gelegen of boven de waterlijn uitstekende houten beschoeiingen.

De oude beer met sluiskoker langs de Oostdam gezien naar het oosten. FH MAB 2014


Het smalle deel van de gracht met langs de oevers de resten van de oude inundatiesluis. Linksboven het thans in ontwikkeling zijnde Defensie-eiland. FH MAB 2014

Zicht over de Oostdam richting binnenstad, met rechts de rij monumentale herenhuizen. FH MAB 2014

De gracht vanaf de Oostdam met op de achtergrond rechts het kasteel en links het in ontwikkeling zijnde defensie-eiland. FH MAB 2014

Het westelijke deel met op de achtergrond het kasteel en rechts voor in het talud de betonnen duikerbrug onder de Oostdam. FH MAB 2014


B2: Singel tussen Oostdam en Burgemeester Vosbrug

De betonnen brugduiker onder de Oostdam gezien vanuit de binnengracht. Aan weerszijden ervan lage houten beschoeiingen. FH MAB 2014

Kaart van subdeelgebied B2 .Kaart bewerking. G. Korenberg, MAB maart 2014

Het kasteel met de toegangsbrug en omgrachting. FH MAB 2014

Het tweede subdeelgebied van hoofddeelgebied B behoort tot de singel (buitengracht). Het betreft het langgerekte gedeelte dat vanaf de Oostdam in het noordoosten in zuidwestelijke- en vervolgens westelijke richting verloopt en in het westen in noordelijke richting omhoekt tot aan de Burgemeester Vosbrug. De Burgemeester Vosbrug dateert uit 1967 en is wat betreft de bovenbouw vervangen in 1987/88. In het oostelijke deel wordt de gracht in dit subdeelgebied begeleid aan de westkant door het defensie-eiland en aan de oostzijde door respectievelijk de Stationsweg en het Singelpad langs de Houttuinlaan. Dit als voetpad ingerichte Singelpad gaat aan de westkant over in de Singel, die als weg verder de gracht aan de zuidzijde begeleid tot aan de zuidwestelijke hoek. Hier zet de Singel zich voort in westelijke


richting in de Hortensiastraat, maar een voetpad buigt af en loopt westelijk langs het omhoekende grachtdeel naar de Burgemeester Vosbrug. Het zuidoostelijke deel van de gracht wordt verder aan de overzijde begeleid door het langgerekte defensie-eiland waarna de Prins Hendrikkade met groen talud langs de gracht volgt. In het omhoekende deel naar de Burgemeester Vosbrug wordt de gracht in de binnenrand aan de oostzijde begeleid door de Nassaukade, ook weer met een groen talud aansluitend op de gracht zelf. Bij de overgang van het defensie-eiland naar de Prins Hendrikkade steekt vanuit de buitengracht een smalle recht verlopende gracht door richting het kasteel. Deze gracht scheidt het defensie-eiland van de Prins Hendrikkade (gedeelte tussen aansluiting Wilhelminaweg en Prinses Beatrixstraat). De overgang van het defensie-eiland naar de singelgracht wordt thans gevormd door betonnen kademuren (ook zo in de toekomstige opzet). De overige overwegend groene taluds die de singelgracht omzomen bezitten lage verzonken gelegen, of boven de waterlijn uitstekende houten beschoeiingen, waardoor ook hier het beeld direct langs het water overwegend groen is. Tegenover het defensie-eiland wordt de oever langs de Singel doorbroken door diverse aanlegsteigers, haaks op de oever. Iets meer westelijk ligt de oude laad- en loskade van de spoorwegen, waaraan meerdere woonboten liggen afgemeerd. De groene kade van het zuidelijke deel (dat grenst aan bedrijventerrein Honthorst) kent ter hoogte van een naar de Singel verlopende laan (vanuit de oude loodsen van het Centraal Magazijn) een kleine oude kade, met een betonnen kademuur, die het groene talud met de houten beschoeiing onderbreekt.

In het oostelijke deel aan de zuidzijde, waar de Houttuinlaan met daaronder het voetpad van de singel langs de gracht loopt, mondt de Jaap Bijzerwetering via de oude, later ingrijpende vernieuwde Jaap Bijzerbrug uit in de gracht. Langs de Singel in het gedeelte dat ingeklemd ligt tussen de spoorlijn en de gracht komen aan de oostzijde kleine in rijtjes uitgevoerde historische woningen (periode 1900-1920) voor, gericht naar de gracht. Westelijk daarvan treffen we langs de Singel overwegend vrijstaande of soms in kleine clusters gebouwde woningen aan. Onder deze bebouwing treffen we een enkele oude boerderij en nog een paar oude bedrijfsgebouwen (periode 1920-40) aan. Een deel van de oude bedrijfsbebouwing aan deze zijde (westelijke deel) is recent vervangen door thans vrijwel voltooide appartementenblokken op het bedrijventerrein Honthorst. Bij het omhoekende deel richting Burgemeester Vosbrug sluit aan de westzijde een naoorlogse wijk aan, die zich afkeert van de Singel. Tussen de singelgracht en deze wijk is een parkachtige strook met daarin een voet/fietspad langs de gracht aanwezig. De bebouwing op het defensie-eiland is thans in ontwikkeling. Hiervoor zijn grootstedelijke plannen gemaakt met woningen en kantoren in grootschalige langgerekte gebouwen. De bebouwing langs de kades (Prins Hendrikkade en Nassaukade) aan de binnenstadzijde is gericht naar de Singel en gebouwd in rijtjes in de periode 1900-1920, met ter plaatse van de in de jaren ’60 gesloopte gasfabriek rond de Willem Alexanderhof jongere woonbebouwing.


Zicht over de singel vanaf de Stationsweg. Rechts het Defensie-eiland. FH MAB 2014

Zicht vanaf Oostdam over het Defensie-eiland op de Jaap Bijzerbrug. FH MAB 2014

Zicht over de singel op het Defensie-eiland met kasteel en Bonaventurakerk. FH MAB 2014

Zicht over de singel richting zuidwesten met de spoorwoningen. FH MAB 2014


Zicht over de Singel richting zuidwesten met de spoorwoningen. FH MAB 2014

Zicht over de oever van de singel richting westen met aanlegsteigers. FH MAB 2014

Zicht over de Singel richting westen met de spoorwoningen. FH MAB 2014

Zicht op het centrale deel van het Defensie-eiland met de te behouden gebouwen en schoorsteen. FH MAB 2014


Detail oude betonnen kademuur van het Defensie-eiland. FH MAB 2014

Bebouwing langs de Singel oostelijk van bedrijventerrein Honthorst. FH MAB 2014

De aanlegplaats voor woonarken langs de zuidelijke buitenrand Singel. FH MAB 2014

De zuidelijke bocht van de singel met op de achtergrond de bebouwing van bedrijventerrein Honthorst. FH MAB 2014


Zicht over de singel vanuit de zuidelijke bocht in oostelijke richting. Op de achtergrond de woonarken. FH MAB 2014

Aanlegplaats voor een bootje in de zuidelijke punt van de singel. FH MAB 2014

De zuidelijke punt van de singel naar het westen gezien met een houten beschoeiing en aanlegplaatsen voor kleine bootjes. FH MAB 2014


Zicht op de gracht tussen Prins Hendrikkade en Defensie-eiland vanuit de singel. 2014

Woon- en bedrijfsbebouwing aan Prins Hendrikkade. FH MAB 2014

Bebouwing uit omstreeks 1900 aan Prins Hendrikkade. FH MAB 2014

Woon- en bedrijfsbebouwing van bedrijfsterrein Honthorst aan Singel richting westen. FH MAB 2014


Laad- en loskade van voormalige loodsen Centraal Magazijn op bedrijfsterrein Honthorst. Aan de overzijde de bebouwing aan de Prins Hendrikkade. FH MAB 2014

Zicht vanuit het zuiden (Singel) op de bebouwing aan de Prins Hendrikkade/Willem Alexanderhof. Links op de achtergrond de flatgebouwen aan de Irisstraat, westelijk van de singel. FH MAB 2014

De zuidwestelijke bocht van de singelgracht met op de achtergrond de Burgemeester Vosbrug. FH MAB 2014

Bebouwing aan de Prins Hendrikkade op de hoek met de Nassaukade. FH MAB 2014


Voetpad langs de gracht in de zuidwestelijke bocht. De flats staan aan de Irisstraat. FH MAB 2014

Zicht richting westen langs de houten aanlegplaats langs de oever van de singel bij bedrijventerrein Honthorst. FH MAB 2014

Voetpad langs de gracht aan de westzijde met de flats van de Bloemenbuurt. Rechts op de achtergrond de Burgemeester Vosbrug. FH MAB 2014


B3: Singel tussen Westdam en Burgemeester Vosbrug

De Burgemeester Vosbrug vanuit het zuiden. FH MAB 2014

Kaart van subdeelgebied B3 .Kaart bewerking. G. Korenberg, MAB maart 2014 De Burgemeester Vosbrug met brughoofden en pijlers uit de jaren ’60 en een vast brugdek uit late jaren ’80. FH MAB 2014


Het derde subdeelgebied van hoofddeelgebied B behoort ook tot de singel (buitengracht). Het betreft het westelijke gedeelte, dat vanaf de Westdam in het noorden tot de Burgemeester Vosbrug in het zuiden verloopt. Dit gedeelte omvat tevens in het noorden bij de Westdam een naar het oosten omhoekend deel, bekend als de Haven. Daartegenover aan de westzijde sluit via de Rozenbrug het vervolg van de Oude Rijn richting westen aan. De gracht heeft hier aan de oostelijke kant (de binnenstadsrand) een overwegend groen talud met lage houten beschoeiing. Deze oever is aanwezig vanaf de Burgemeester Vosbrug langs de Nassaukade en omhoekend langs het eerste deel van de Emmakade. Ongeveer ter hoogte van de aansluiting van de Nieuwe Markt gaat dit groene talud over in een bakstenen kademuur met kunststenen dekzerken uit de eerste helft van de 20ste eeuw . Deze kademuur zet zich ook voort langs de Haven en Meulmansweg. Langs de Westdam is weer overwegend een groen talud met recente damwandbeschoeiing aanwezig, met ervoor een houten loopsteiger. Westelijk daarvan heeft de Westdam aan de voet van het groene talud een lage damwand, onderbroken door de vaste brug op bakstenen landhoofden met bakstenen vleugelmuren van de doorgang (Westdambrug) naar de noordelijke buitengracht (singel, subdeelgebied A3). De westelijke zijde van de gracht van subdeelgebied B3, wordt begeleid door de Singel, een rondweg tussen de Burgemeester Vosbrug en de Westdam. Kort voor de aansluiting op de Westdam steekt de Singel via de Rozenbrug (gebouwd in 1937/38) de haaks op de gracht aansluitende Oude Rijn over. Tussen deze weg (Singel) en de gracht zelf ligt een groen talud, nabij de Haven voorzien van moderne aanlegsteigers. Vanaf de Burgemeester Vosbrug sluit aan de westzijde een naoorlogse buurt aan, die zich afkeert van de Singel. Pas vanaf de bocht richting de Westdam komt langs de Singel op de gracht gerichte bebouwing voor

in blokjes van twee-onder-één kappers en vrijstaande huizen uit de late jaren ’20 van de wijk Steenkuilen. De bebouwing langs de kades (Nassaukade en Emmakade en Haven) aan de binnenstadzijde is gericht op de Singel en gebouwd in rijtjes in de periode 1900-1920 met een jonger deel aan de Nassaukade/Emmakade ter vervanging van een oude wijk uit 1920 tussen de aansluiting van de W.A. Bakestraat en de Gedempte Binnengracht (rond het Binnenhof). Aan de Emmakade is het forse gebouw tussen de aansluiting Van Oudheusdenstraat en Nieuwe Markt ook van recente datum. De bebouwing aan de oostkant van de Haven (Meulmansweg) is ook aanmerkelijk jonger.

Zicht vanaf de Burgemeester Vosbrug in westelijke richting met op de achtergrond de bebouwing van de naoorlogse Bloemenbuurt. FH MAB 2014


Zicht vanaf de Burgemeester Vosbrug in noordelijke richting met op de achtergrond de sociale woningbouw aan de Nassaukade. FH MAB 2014

Zicht vanaf de westoever in noordelijke richting op de westelijke bocht in de gracht. Rechts de bebouwing van de Nassaukade, kort voor de overgang naar de Emmakade en op de achtergrond links de bebouwing aan de Singel tussen de Willem van Naaldwijkstraat en Prinsenlaan. FH MAB 2014

Zicht vanaf de Burgemeester Vosbrug in noordwestelijke richting met op de achtergrond de recente bebouwing tussen de Asterstraat en Singelplein. FH MAB 2014

Detail van paaltjesbeschoeiing met bankje bij de Nassaukade, nabij de Burgemeester Vosbrug. FH MAB 2014


Zicht vanuit het noorden op de recente bebouwing tussen de Asterstraat en Singelplein. FH MAB 2014

Zicht vanaf de Singel op de Emmakade met de recente bebouwing tussen de Van Oudheusdenstraat en Nieuwe Markt. FH MAB 2014

Zicht vanuit het zuiden op de vooroorlogse bebouwing aan de Singel tussen de Willem van Naaldwijkstraat en Prinsenlaan. FH MAB 2014

Detail van de kademuur met meerpaal van de Emmakade. FH MAB 2014


Bredere groenstrook aan westzijde bij een knik in de Singel pal zuidelijk van de aansluiting van de Prinsenlaan. Rechts achter de Emmakade. FH MAB 2014

De Singel richting noorden met links de bebouwing tussen de Willem van Naaldwijkstraat en Prinsenlaan. FH MAB 2014

De aansluiting van de Prinsenlaan (rechts) op de Singel (op de voorgrond en links achter). FH MAB 2014

De westelijke oever met aanlegsteiger. Links boven op de achtergrond de Rozenbrug en hoekwoning bij de Singel/Rijnkade. FH MAB 2014


De Rozenbrug uit 1937/38 gezien naar het noorden vanaf de Singel. FH MAB 2014

De Westdam met brug. Links is nog net het bruggenhoofd van de Rozenbrug zichtbaar. De kade met trappen en beschoeiing van damwanden dateren uit 2013. FH MAB 2014

Zicht op de Haven vanaf de Westdam. FH MAB 2014

Recreatiekade met trappen (uit 2013) tussen de Rozenbrug en de op de achtergrond zichtbare Westdambrug. FH MAB 2014



4 DE OEVERS: BESCHOEIINGEN, KADES EN STEIGERS 4.1 Inleiding Bij een rondgang langs de oevers van de binnengracht en de verschillende gebiedsdelen van de Singel van Woerden valt op dat er een variëteit aan beschoeiingen, kades en oplossingen is, die het midden houden tussen een beschoeiing en kade. Op veel plaatsen, met name in de groene oostelijke en noordelijke gordel, lijken beschoeiingen te ontbreken, maar bij nader inzien blijken hier verzonken beschoeiingen aanwezig te zijn. Het oeverbeeld oogt hier dan ook heel natuurlijk. Temidden van deze beschoeiingen bevinden zich ook grotere en kleine kades, meestal van beton, soms, zoals bij de Haven en Emmakade, van baksteen met een kunststenen afdekking. Veel van de gekozen oplossingen zijn historisch, of tenminste op een historische oplossing gebaseerd. Met name de nog aanwezige kades verwijzen naar een historische situatie die hiervoor aan bod is gekomen. In hoofdstuk 3 (beschrijving van het gebied) zijn de oevers al op hoofdlijnen aan de orde gekomen. In dit hoofdstuk zoomen we nog eens kort in op een aantal markante aspecten van de oevers met hun beschoeiingen en kades. De verschillende typen kades en beschoeiingen zijn ook weergegeven op de cultuurhistorische waardenkaart van het singelgebied.

gespijkerd. Ook bestonden er beschoeiingen van in de grond geslagen paaltjes waartussen wilgetenen waren gevlochten. Als men de waterspiegel kon reguleren middels sluisjes zoals bij grachten rond een vesting, dan was het uit oogpunt van duurzaamheid soms gebruikelijk om de houten beschoeiingen net onder de waterlijn te leggen zodat het leek of er sprake was van een natuurlijke oever. Zo ook in Woerden. Bij vestingwerken uit de 17de- en vroeg 18de eeuw zien we soms dat de wallen, bastions en ravelijnen in de waterlijn en daarboven een bakstenen keermuur bezitten, waarboven het talud oprijst van de feitelijke aarden wal. Uit de oude prenten blijkt dat dit in Woerden niet het geval was en dat de aarden wallen met hun onderwallen (escarpe) dus aansloten op de gracht en daar beschermd waren middels, gezien de prenten, verzonken beschoeiingen.

4.2 De oevers van de vestingwerken en singel in het verleden De beschoeiing als middel om afkalving van een oever van een sloot, kanaal, gracht en haven tegen te gaan kent al een lange historie. Al in de Romeinse tijd waren in ons land houten beschoeiingen in gebruik, ook in Woerden waar de Romeinen de kades en oevers van de Rijn in hout uitvoerden. Een bekend type bestaat uit op regelmatige afstanden in de grond geslagen palen, waartegen aan de zijde van de oever planken zijn

Detail uit de tekening van de Torenwal en het Rijneveltshorn Bolwerck (links zichtbaar) op de tekening van Dirk Verrijk uit de 18de eeuw. De volledig groene wallen hebben een eveneens aarden onderwal (escarpe, zie rode pijl) die aansluit op de gracht. Coll: RCE


Net zoals dat het geval was met de vestingwerken zelf, raakten de beschoeiingen in tijden van rust en vrede verwaarloosd. Dit is ook zichtbaar op prenten uit de 17de- en 18de eeuw. De kosten voor aanleg van vestingwerken waren hoog en het is te begrijpen dat men gedurende langere periodes van vrede zich maar zeer beperkt bekommerde over het onderhoud van al die werken bij de steden en linies.

Bij veel prenten van het kasteel, waaronder ook deze van Jan Goerree uit omstreeks 1700 valt op dat de wal en oevers vaak verwaarloosd ogen, met soms afgekalfde flanken. Delft Universiteitsbibliotheek

Op oude foto’s en prenten uit de 19de eeuw zien we dat de vestingwerken en grachten van Woerden na slechting en aanpassing bij de Singel en binnengracht veelal nog groene, soms ruige oevers met niet zichtbare, of soms wel zichtbare maar lage houten beschoeiingen overheersen. De grachten en wallen behoefden niet meer het strenge, strakke op verdediging gerichte uiterlijk, maar mochten een meer romantisch beeld krijgen als groene gordel rond de oude stad (zie ook hoofdstuk 5). Daarbij werden de contouren van de oevers soms ook verzacht in plaats van de scherpe puntige hoeken die de Singel in oorsprong omzoomden. Ook in de 20ste eeuw is dit beeld van overwegend natuurlijk ogende oevers in Woerden gecontinueerd, met uit het zicht gelegen beschoeiingen of lage houten beschoeiingen boven de waterlijn. Daar waar kort op de oever singelbebouwing aansloot, werd de oeverwal meestal regelmatig strak geschoren, op andere punten bleef de oever ruiger, haast volledig natuurlijk ogend.

Het kasteel van Woerden getekend door Josua de Grave in de tijd van het rampjaar 1672 toen de Hollanders poging tot behoud van de vesting wegens de slechte staat van de vestingwerken niet zagen zitten. De torens van het kasteel zijn bouwvallig en op wallen en enveloppe staan bomen en struiken. Geen zichtbare beschoeiing Coll: RCE


Het kasteel met ervoor de inmiddels van zijn wal ontdane enveloppe op een litho uit 1859. Let op de ruige, natuurlijk ogende oevers, ook van de buitenoever van de Singel op de voorgrond. Watwaswaar.nl

Zicht op de Stationsweg en Snellerbrug in de jaren ’20. De oever is hier nog groen met een verzonken beschoeiing. RHC W 0076

Foto van de Singel rond 1916. Een ruige, natuurlijke oever met kort daarachter laanbeplanting en een zandweg langs de buitensingel. RHC W 0547

Binnengracht bij Oostsingel in 1956. Dicht begroeide groene oevers en verzonken beschoeiing. RHC W 0309


4.3 Ontwikkeling van kades en steigers bij haven en Singel Tot aan de slechting van de wallen en demping van grachten bezat Woerden alleen bij de Oude Rijn door de stad volledige kades, bestemd voor bescherming van de oevers en als laad- en losplatform voor schepen. Deze kades betroffen historische gemetselde kades in baksteen met soms onderdelen in hardsteen. Na het opheffen van de vestingstatus en de demping van binnengrachten ontstond kort voor 1900 de haven grotendeels in zijn huidige vorm. In aanvang kreeg de haven aan de zuidzijde (kade voor Haven) en de oostzijde (kade voor Meulmansweg) een houten kadewand. In de jaren twintig werd deze vervangen door baksteen en doorgezet bij de singel langs de Emmakade. Haven gezien richting Rozenbrug rond 1950. De oever van de Westdam rechts heeft een lage houten beschoeiing en is dus niet ingericht voor het aanmeren van bootjes en schepen. RHC W 3698

De haven gezien in 1907 met nog een houten kadewand. Aan de zijde van de Emmakade rechts is nog een groene oever met houten beschoeiing aanwezig. RHC W0367 Zicht vanaf de Singel op het Westdampark in 1960. Overwegend oevers met verzonken beschoeiingen. RHC W 3703


kwamen er ook haaks op de oever geplaatste houten aanlegsteigers bij. Steigers en aanlegplaatsen voor kleine bootjes komen momenteel voor bij de buitenoever van de singel aan de zuidoost en zuidzijde, maar ook aan de noordzijde bij de Burgemeester van Kempensingel. Bij de haven is aan de zijde van de Rozenbrug (westelijke oever singel) als onderdeel van de renovatieplannen van de haven in 2013 een aanlegsteiger gemaakt voor pleziervaart. In sommige delen van de singel grenzen achtertuinen van particulieren aan de singel en hebben de eigenaars al veelal kort na de Tweede Wereldoorlog een steiger gemaakt voor een roeibootje.

De haven gezien vanaf de Rijnbrug van de Meulmansweg in de jaren twintig. De stenen kademuren met hardstenen of kunststenen (?) dekzerken zijn inmiddels aanwezig. RHC W 0537

Verstening van oevers middels de aanleg van stenen kademuren (vaak ook in beton) gebeurde ook in het zuidelijke deel van de singel, met name bij grote delen van de oevers van het defensie-eiland, dat rond 1930 al ver volgebouwd was geraakt. Aan de buitenrand van de singel in dit zuidelijke gebied ontstonden in de periode 1915-1935 ook stenen (beton) kademuren, voor de laad- en losplaats van de spoorwegen en later ook, meer westelijk voor de grote loodsen van het Centraal Magazijn van defensie, gebouwd tegen het spoor in het huidige bedrijventerrein Honthorst. Vanaf de 19de eeuw kreeg het recreatieve aspect van de grachten meer aandacht. Zo verschenen particuliere bootjes in de grachten, waarmee pleziertochtjes werden gemaakt en werd langs de gracht aan sportvisserij gedaan. De bootjes werden vaak eenvoudigweg afgemeerd aan een van een wat hogere houten beschoeiing voorziene oever. Later

Luitenant Willem Frederik Hennink met vrouw in een bootje op de singel. Op de achtergrond de oude nog als draaibrug uitgevoerde Rozenbrug. Bij de oever op de achtergrond is een lage houten beschoeiing aanwezig. RHC W 1419


4.4 Beschrijving van beschoeiingen en oevers in de deelgebieden De verschillende typen beschoeiingen en oevers zijn weergegeven op de cultuurhistorische waardenkaart. Deelgebied A1: De binnengracht in noordoost hoek

Aansluiting op Oostdam.

Houten beschoeiing langs Plantsoen

Kaartje deelgebied A1. G. Korenberg MAB 2014 Lage en verzonken beschoeiing Oostlaan

Bij het zuidelijke deel van de binnengracht, vanaf de Oostdam, tussen de Oostlaan (oostzijde) en Plantsoen (westzijde) overheerst het beeld van de natuurlijke oever met een verzonken beschoeiing. Langs het eerste deel van de oever bij het Plantsoen vanaf de Oostdam is een betrekkelijk jonge lage houten beschoeiing aanwezig. Bij het gedeelte daar noordelijk van langs de Oostsingel en de voormalige vestingwerken van de Hoge Wal zijn overheersend natuurlijke, soms ruige oevers aanwezig met verzonken houten beschoeiingen. In het westelijke deel van de gracht bij de Torenwal duikt een houten beschoeiing op, in het laatste deel langs de Ravelijnsingel richting Ravelijnsbrug overgaand in een damwand met een houten beloopbare afdekking.

Natuurlijke afkalvende oever noordelijk deel Plantsoen

Natuurlijke oevers met verzonken beschoeiing bij de bocht rond de oude bastions en het westelijke deel van de Oostsingel.


Deelgebied A2: De singel tussen Oostdam en Wilhelminabrug

Houten beschoeiing bij oever van de Torenwal. Kaartje deelgebied A2. G. Korenberg MAB 2014

Damwand met houten afdekking aan westzijde bij Ravelijnssingel.

Bij het zuidelijke deel van de singel, beginnend vanaf de Oostdam en verlopend tussen het landgoed Rijnoord (oostzijde) en Oostsingel (westzijde), overheerst het beeld van de natuurlijke oever met een verzonken gelegen beschoeiing. Langs het eerste deel van de oever bij de Oostsingel is een al oudere kunststofbeschoeiing aanwezig, overigens ook vrijwel verzonken aangebracht. Bij het gedeelte daar noordelijk van langs de achtertuinen van woningen aan de Oostsingel en aan de Westzijde het Brediuspark zijn weer overheersend natuurlijke, soms ruige oevers aanwezig met verzonken houten beschoeiingen. Bij sommige van de achtertuinen aan de westzijde zijn echter houten beschoeiingen en houten kades aanwezig. In het omhoekende, westelijke deel van de gracht naar de Wilhelminabrug bestaat de zuidoever ook nog uit aansluitende particuliere tuinen met soms houten kades voor bootjes. De noordelijke oever heeft bij de Burgemeester Van Kempensingel een houten, verzonken aangebrachte beschoeiing.


Zicht vanaf Oostdam

Oever langs Oostsingel

Bocht singel richting westen.

Oever langs Burgemeester van Kempensingel

Particuliere tuinen met houten kades aan zuidkant westelijke arm singel. Oever met theehuis Rijnoord

Kunststof beschoeiing langs Oostsingel

Zicht op achtertuinen Oostsingel.

Aansluiting kanaal bij Babylon op singel.

Zichtbare restanten van verzonken houten beschoeiing bij Burgemeester van Kempensingel.


Deelgebied A3: De singel tussen Wilhelminabrug en Westdam

naar de singel. Het gedeelte van de oever langs de Burgemeester van Kempensingel aan de noordrand van de gracht heeft weer overheersend natuurlijke, soms ruige oevers met deels verzonken- en deels zichtbare houten beschoeiingen. In dit gedeelte bevinden zich tegenover het Westdampark enkele houten aanlegsteigers voor bootjes en een steiger voor vissers. Ook in het gedeelte nabij de Wilhelminabrug zijn enkele ligplaatsen voor bootjes aanwezig. In het omhoekende westelijke deel van de gracht naar de Westdam is de oostoever bij het Westdampark voorzien van een recente kunststof kade met houten afdekking. Ook de tegenover gelegen oever aan de Zandwijksingel heeft een recente beschoeiing, meer een damwandkade met een houten afdekking. De Westdambrug, waarop deze recente kades aansluiten heeft nog oude vleugelmuren in baksteen met hardstenen hoekblokken.

Kaartje deelgebied A3. G. Korenberg MAB 2014

Bij het noordwestelijke deel van de singel, beginnend aan de oostzijde vanaf de Wilhelminabrug en aan de westzijde omhoekend naar de Westdam, overheerst het beeld van de natuurlijke oever met een verzonken gelegen beschoeiing. Langs het eerste deel van de oever aan de zuidzijde bij de particuliere tuinen van huizen aan de Oostsingel zijn houten beschoeiingen en houten kades met soms een steiger aanwezig. Bij het ravelijn met de watertoren en de noordoever van het Westdampark is een lage houten beschoeiing aanwezig, deels bij het park onderbroken door een betonnen kade met goot, die behoorde bij het hier tot 1952 op aansluitende, in de gracht drijvende zwembad. Het kanaal dat een doorsteek vormt van de binnengracht naar de singel heeft aan de oostzijde een houten beschoeiing met aanlegplaats voor een bootje en aan de westzijde een natuurlijke oever met verzonken beschoeiing. De waterpartij in het Westdampark, dat een restant vormt van de gracht om het ravelijn van de Leidse Poort, heeft oevers met lage houten beschoeiingen. Dit geldt ook voor het bijbehorende kanaaltje

Kanaaltje tussen binnengracht en singel gezien naar noorden.


Singel richting Wilhelminabrug.

Beschoeiing bij watertoren-ravelijn. Steigers met bootjes Van Kempensingel. Overgang betonnen kade naar houten beschoeiing bij noordoever Westdampark.

Oevers van Burgemeester Van Kempensingel.

Grachtrestant Westdampark.

Zicht op Zandwijksingel

Hoek moderne kade Zandwijksingel.

Detail kunststof kade westzijde Westdampark

Houten beschoeiing bij Van Kempensingel. Vissteiger bij oever Van Kempensingel


Deelgebied B1: Oude Rijn tussen Oostdam en defensie-eiland

Daarachter en onder gaan net als bij de tegenoverliggende oever van het defensie-eiland de resten van bakstenen muurwerk en natuurstenen blokken met sponningen van de oude inundatiesluis schuil. Deze resten steken deels boven het water uit. De oever van het defensie-eiland heeft verder overwegend een verzonken houten beschoeiing in combinatie met een ruige oever. Het zelfde geldt voor een groot deel van de steile oever van de Oostdam richting kasteel. Aan de westzijde bij de aansluiting op het kasteel overheerst de lage houten beschoeiing, afgewisseld door de betonnen vleugelmuren van de Oostdambrug en bakstenen vleugelmuren en front van een sluiskoker bij de westelijke oever.

Kaartje deelgebied B1. G. Korenberg MAB 2014

Aan de noordoostzijde van de singel wordt de gracht (hier de voormalige oversteek van de Oude Rijn over de singel) begrensd door een langgerekte bakstenen muur met daarin een kokersluis. Dit is de voormalige beer. Aan de westzijde tegenover de noordelijke punt van het defensie-eiland eindigt deze beer met een bakstenen vleugelmuur die de overgang naar het steile talud van de Oostdam markeert. Dit steile talud heeft in het smalle deel tussen de Oostdam en het defensie-eiland aan de zijde van de Oostdam een deels betonnen lage kaderand.

De beer van de Oostdam gezien naar het oosten met overgang naar talud (rechts).


Deelgebied B2: Oostelijke en zuidelijke singel tussen Oostdam en Burgemeester Vosbrug

Doorgang met resten inundatiesluis bij defensie-eiland en Oostdam.

Zicht rochting kasteel.

Oever Oostam voor kasteel. Kaart deelgebied B2. G. Korenberg MAB 2014

Beschoeiing Oostdam bij kasteel.

Oever Oostdam rond betonnen brug.

Aan de noordoostzijde wordt de gracht langs de Stationsweg ten eerste bepaald door de Snellerbrug met zijn brede als kademuren fungerende vleugelmuren, gemetseld in baksteen met een betonnen band en ijzeren balustrade. Aan de zuidzijde gaat deze in hoogte aflopende muur over in een lage betonnen kade. Al dit werk dateert uit de jaren tachtig en negentig van de 20ste eeuw. Bij de omhoeking van de oever van de Stationsweg naar de Singel (met daarboven de Houttuinlaan) is sprake van een houten beschoeiing die aansluit op de houten vleugelwanden van de Jaap Bijzerbrug. Het tegenover gelegen deel van het defensieeiland (de lage noordoostelijke punt) heeft een natuurlijke oever met


verzonken beschoeiing. Ongeveer ter hoogte van de aansluiting van de wetering op de singel maakt de oever van het defensie-eiland een knik en vangt een betonnen kademuur aan die zich geheel doorzet langs het eiland in zuidwestelijke richting. De zuidoostelijke oever van de singel, vanaf de Jaap Bijzerbrug tot aan de voormalige los- en laadkade van de spoorwegen, ter hoogte van de eerste oude bebouwing langs de singel voor voormalig spoorwegpersoneel, heeft een lage houten beschoeiing met een overwegend natuurlijke groene oever. Kort voor de betonnen laad- en loskade, waaraan tegenwoordig woonboten zijn afgemeerd, bevinden zich haaks op de oever enkele steigers voor bootjes. Na de betonnen kade in de grote bocht van de buitenoever tegen over de zuidelijke punt van het defensie-eiland komt over de gehele lengte een houten beschoeiing voor in combinatie met een groene oever. Westelijk daarvan, ongeveer ter hoogte van de aansluiting van de Julianastraat op de Prins Hendrikkade aan de overzijde van de gracht, springt een betonnen kade uit de oever. Deze behoorde als loskade bij de er zuidelijk van gelegen loodsen van het Centraal Magazijn. Vanaf deze kade tot aan de bocht in het zuidwesten, waar de Singel als weg overgaat in de Hortensiastraat, is een houten kade aanwezig. De tegenover gelegen oever langs de Prins Hendrikkade kent overwegend een natuurlijk ogende oever met een vrijwel verzonken houten beschoeiing, op een enkele plaats doorbroken door een jonge betonnen duiker. Ook het kanaalgedeelte tussen defensie-eiland en Prins Hendrikkade heeft aan de zijde van de Prins Hendrikkade een natuurlijke oever en aan de andere zijde een grotendeels betonnen kade. Het gedeelte van de singel dat na de bocht richting de Burgemeester Vosbrug voert heeft zowel aan de westzijde (groenstrook met pad achter flats van de Irisstraat) als de oostzijde (Nassaukade) een natuurlijke oever met een verzonken beschoeiing. De westelijke oever heeft verder een houten vissteiger op palen.

De Snellerbrug.

Houten beschoeiing langs Singel.

Noordoostelijke punt defensie-eiland.

Betonnen kade langs Stationsweg.

Overgang betonkade beschoeiing.

naar

Betonnen kade defensie-eiland.


houten

Jaap Bijzerbrug.

Centraal deel defensie-eiland.

Bootsteigertjes aan singel.

Woonboten aan voormalige spoorwegkade.

Hoge houten beschoeiing singel gezien naar westen en oosten.

Parallele afmeerplaats bij singel.

De oevers van de Prins Hendrikkade.

Kanaal tussen Prins Hendrikkade en defensie-eiland.

De oevers van de Prins Hendrikkade.

De betonnen kade van het Centraal Magazijn bij singel (l). Prins Hendrikkade (rechts).


Deelgebied B3: Westelijke singel tussen Burg. Vosbrug en Westdam

Kaartje deelgebied B3. G. Korenberg MAB 2014

Houten kade westelijk deel zuidelijke Singel (links) en steiger bij westoever (rechts).

De westoever naar noorden.

Bocht Prins Hendrikkade en Nassaukade.

Dit deel van de singel, dat aan de westzijde wordt begeleid door de Singel en aan de oostzijde door de Nassaukade (zuidelijke deel) en Emmakade (noordelijke deel), en in het noorden omhoekt in de haven, kent overwegend langs beide oevers houten beschoeiingen. Bij de Nassaukade komen ook beschoeiingen voor bestaande uit een reeks houten paaltjes. De Emmakade heeft grotendeels een stenen kade die ook omhoekt in de kade van de Haven. Aan de noordwestzijde nabij de Rozenbrug heeft de oever van de singel een jonge houten beschoeiing en een recente (2013) steiger in de gracht. De schuine hoek tussen de singel (Rozenbrug) en Westdam (Westdambrug) heeft een kade van damwanden met betonnen trappen ingeklemd tussen de bruggenhoofden van beide bruggen. De Westdam heeft een damwand kade met een loopsteiger (2013). Het deel vanaf de Emmakade kent aan beide zijden veel afmeerplaatsen.


De Nassaukade van de Vosbrug.

Houten paaltjesbeschoeiing Nassaukade.

De singeloever naast Vosbrug.

De singel westzijde. Houten beschoeiing.

Ruige oever van singel.

Emmakade met stenen afmeerkade.

Detail stenen kademuur Emmakade.

Steiger uit 2013 bij Singel nabij Rozenbrug.

Overgang van Nassaukade (r) naar Emmakade (l). Oevers met houten beschoeiing. Hoek Singel en Westdam. Damwand.

De haven vanaf Westdambrug.



5 HISTORISCH GROEN Het structuur- en beeldbepalende groen is ook weergegeven op de cultuurhistorische waardenkaart.

5.1 Inleiding Hoe divers het karakter van de verschillende gebiedsdelen van de Singel ook is, als geheel wordt de om de binnenstad van Woerden lopende waterstructuur gekenmerkt door de aanwezigheid van veel groen: de groene oevers, de bomenrijen die de singel begeleiden, bomenlanen, hoog opgaand groen op begraafplaatsen en in parken, tuinen en vele markante solitaire bomen. Veel groenelementen en structuren zijn historisch of verwijzen naar een historische situatie.

Plattegrond van Woerden van Isaac Tirion uit 1749. RHC Woerden.

In hoofdstuk 3 (beschrijving van het gebied) is het groen al aan de orde gekomen. In dit hoofdstuk zoomen we nog eens kort in op een aantal markante aspecten van de historische groencomponent.

5.2 De ‘groene singel’ in het verleden Tot ver in de 19de eeuw was de Singel de buitenste begrenzing van de vesting Woerden en daarmee de overgang van het ‘stedelijke’ naar het landelijke gebied rondom de stad. De hoge, onbegroeide aarden wallen en de brede singelgracht moeten oorspronkelijk een flink contrast hebben gevormd met het omringende platteland, dat vooral agrarisch in gebruik was. Afgaande op de midden 18de-eeuwse kaarten van de vesting (zoals de hiernaast afgebeelde plattegrond uit 1749), waren de buitenste verdedigingswerken vanwege hun militair-strategische functie niet bebouwd en ontbrak opgaande beplanting.

Plattegrond van Woerden, rond 1800. De weg langs de buitensingel is hier voorzien van een laanbeplanting bron: website gildewoerden.nl, zonder vermelding van herkomst.


Ook het pad, dat de contouren van de singel aan de buitenzijde volgde, was niet voorzien van een beplanting. In hoeverre op de kaarten hiermee een ideaalbeeld werd geschetst en er wel degelijk sprake was van beplantingen, is niet helemaal duidelijk. Laat 18de-eeuwse tekeningen van de vesting tonen bijvoorbeeld al een met flinke bomen begroeide binnenwal en ook op de buitenwerken stonden bomen, situaties die we ook kennen van oudere plattegronden van andere vestingsteden. Een vermoedelijk rond 1800 te dateren kaart van Woerden (zie vorige bladzijde) laat voor het eerst een doorgaande laanbeplanting van de weg rond de Singel is te zien.

Na het opheffen van de vestingstatus rond 1825 (officieel vanaf 1874) vergroende het singelgebied aanzienlijk. De begraafplaatsen op de oude bastions werden beplant met bomen, er werden groene wandelingen aangelegd en aan de Singel verrezen in de loop van de 19de eeuw woningen met vaak grote, lommerrijke tuinen. Hiervan zijn in het gebied allerlei relicten behouden gebleven. In de onderstaande paragrafen wordt een aantal daarvan kort aangestipt.

5.3 Groene oevers, grasbermen en bomen De groene oevers (met gras ingezaaid) van de Singel waren in de 19de eeuw al in verschillende varianten aanwezig, van kort en strak gemaaide grasbermen met smalle wandelpaden, vooral in de meer representatieve delen van het gebied, tot ruigere kades met rietkragen vooral daar waar nog geen bijzondere (woon)functies waren gerealiseerd. In de groene bermen langs de oevers van de Singel zijn vaak laanbomen geplaatst, die niet alleen de singelwegen begeleiden, maar ook de contouren van gracht accentueren. Op enkele plaatsen werden markante treurbomen (wilg) geplaatst, soms solitair, aan de Zandwijksingel in een kleine reeks, die de hoekige contour van gracht volgt. Zo werd op vereenvoudigde wijze het beeld van een representatieve groene “wandeling” rond de singel opgeroepen, zoals we dat grootser en rijker aantreffen rond de singels van bijvoorbeeld Arnhem en Utrecht. Meer over de groene oevers en de bijbehorende beschoeiingen is te lezen in hoofdstuk 4.

De wal in de omgeving van de waterpoort, behorend bij de Keizersgracht, beplant met bomen. Rechts staan ook op de buitenwerken hoge bomen. Tekening van Dirk Verrijk, omstreeks 1780, RHC Woerden.


De rondom de singel lopende weg is over grote delen beplant met bomen, soms aan weerszijden (in een eenvoudige laanstructuur), soms alleen langs de binnenzijde van de weg en in veel gevallen langs de oevers van de singel. Het principe van deze beplanting is vermoedelijk in de vroege 19de eeuw ontstaan, toen de vesting van minder betekenis was geworden. Van de oorspronkelijke bomen uit die tijd (vermoedelijk linden, langs het exercitieveld stonden tot de jaren dertig iepen) is niets behouden gebleven, de huidige bomen zijn van veel jongere datum. Her en der worden de doorgaande bomenreeksen onderbroken. In enkele gevallen is dit gebeurd na kap en achterwege blijven van herinplant. Met name in het zuidelijke deel van de singel markeren de niet beplante singeldelen de locaties van vroegere bedrijven of kades, waar bomen de industriële activiteiten in de weg zouden staan. Het groene singelgebied rond 1900: RHC Woerden.

Langs de binnensingelrand van de in het begin van de 20ste eeuw aangelegde woonwijken (delen Emmakade, Nassaukade en Prins Hendrikkade) staat een enkelvoudige rij zware platanen, mogelijk uit de aanlegtijd van de woonwijk. De karakteristieke laanbeplantingen in de vorm van paardenkastanjes en platanen in het noordoostelijke binnensingelgebied (Oostsingel e.o) is vermoedelijk in samenhang met de inrichting tot woonbuurtje ontstaan rond het midden van de 20ste eeuw.

De bocht in de Zandwijksingel wordt geaccentueerd door de beplanting CJF MAB 2014


5.6 Parken, plantsoenen en tuinen Vooral in het noordelijke deel van de singel is het stadsbeeld uitgesproken groen door de vele tuinen, groenstroken, parken en plantsoenen. Deels dateren deze structuren uit de 19de eeuw (de groene begraafplaatsen, de parkstructuur ten noorden van de Westdam), deels pas uit de periode kort voor en na de Tweede Wereldoorlog (omgeving Oostsingel, Wilhelminabrug, Van Helvoortlaan). Aan de Oostsingel wordt het driehoekige plantsoen omzoomd door woningen uit de jaren ’50. Ten noorden van de Wilhelminabrug bevindt zich bij de entree tot de Van Helvoortlaan een plantsoen met grasvelden en perken met heesters en bomen, schuin doorsneden door de entree van de Lijsterstraat. Aan het plantsoen staan markante etagewoningen uit de vroegnaoorlogse periode (zie de cultuurhistorische waardenkaart). De tuin van de buitenplaats Rijnoord heeft in de aanleg, de beplanting met oude bomen, de treurwilgen langs de singel en de houten theekoepel een gaaf 19de-eeuws karakter. Dit geldt ook voor het park ten noorden van de Westdam (aangelegd eind 19de eeuw in samenhang met het destijds nieuwe stadhuis aan de Westdam), met zijn slingerpadenstructuur, boomgroepen, solitairen en doorkijkjes op vijvers en singel een goed voorbeeld van een aanleg in landschapsstijl. Ten zuiden van de Iepenlaan ligt een ruime groenaanleg uit de jaren ’60 van de 20ste eeuw, behorend bij twee galerijflats uit circa 1968-1969.

Bomen langs de singel: boven de beplanting aan de Burgemeester H.G. van Kempensingel; in het midden de paardenkastanjes bij de Oostsingel; beneden de beplanting aan de Emmakade en Nassaukade. CJF MAB 2014


5.7 De Haven

De lommerrijke tuin van de buitenplaats Rijnoord, gezien vanaf de Oostsingel. Het doorkijkje zal ’s zomers minder zichtbaar zijn. CJF MAB 2014

Het parkgebied ten noorden van de Westdam, gezien in noordelijke richting. CJF MAB 2014

Getuige de vele historische foto’s van de haven was dit vroeger een tamelijk groen gebied. Aan de zuidzijde stond, vlak voor de rij aaneengesloten herenhuizen, een lange rij bomen (vermoedelijk linden), die in de zomertijd de gevels grotendeels aan het zicht onttrokken. De beplanting komt voor op foto’s en ansichtkaarten van rond 1905-1910. Daarna zijn de bomen gekapt, waarschijnlijk omdat ze te dicht op de herenhuizen stonden en wellicht ook de bedrijvigheid op de kade hinderden. Tegenwoordig staan er weer bomen aan de zuidzijde van de Haven (plataan), echter midden op de kade, tussen rijbaan en parkeerhavens. Van de eerste bomenrij, die omhoekte naar de Emmakade, is aan die Emmakade nog een enkel exemplaar behouden gebleven. In de groene oever aan de noordzijde van de haven stond rond 1900 al een hele rij bomen, geplaatst op de Westdam. Hiervan resteren enkele zware exemplaren (kastanje, plataan).

De Haven, in zuidelijke richting. Midden op de kade staat een rij jonge bomen. CJF MAB 2014


5.8 Markante solitairen en kleine groepen Verspreid in het gebied staan, vooral in particuliere tuinen, maar ook in de openbare ruimte, forse solitaire bomen, die voor het stadsbeeld in het singelgebied van grote waarde zijn. Deze bomen zijn niet geïnventariseerd. Een aantal staat wel aangegeven op de groenstructuurkaart van de gemeente Woerden. Een zeer markante groep grote oude platanen bevindt zich aan de Westdam, noordelijk van de Haven (zie ook 5.7). Ook op de oostpunt van het Defensie-eiland bevindt zich een groep oude, beeldbepalende bomen.

De Haven rond 1910 (boven) en enkele jaren later (beneden). De dicht op de herenhuizen staande rij bomen is verdwenen. (bron: RHC Woerden)

De Haven in zuidoostelijke richting, met op de Westdam (links) zwaar geboomte (paardenkastanje, plataan). CJF MAB 2014


Boomgroep op het oostelijke uiteinde van het Defensie-eiland. CJF MAB 2014

De kastanjes uit de jaren ’30 langs de Oostlaan met links de binnengracht. FH MAB 2014


Dit hoofdstuk beschrijft de cultuurhistorische kwaliteiten en waarden van de structuren, de objecten en de gebouwen in het singelgebied van Woerden. De gewaardeerde structuren, objecten en ensembles zijn opgenomen op de cultuurhistorische waardenkaart (zie bijlage bij dit rapport).

in langzaam tempo uit de wallen brak, nieuwe functies toevoegde aan het militaire gebied binnen de singels en uiteindelijk ook het gebied buiten de Singel in gebruik nam om er te wonen, te werken en te recreëren. De Woerdense vestinggordel heeft door de aanwezigheid van de vele sporen van de oorspronkelijke inrichting en het gebruik door de eeuwen heen als geheel een hoge cultuurhistorische waarde.

6.1 Cultuurhistorische waarden van de Singel op hoofdlijnen

6.2 Vestingbouwkundige waarden

De Singel is onlosmakelijk verbonden met de oudere relicten van de vestingstad Woerden. De aanleg ervan was de laatste grote ruimtelijke ingreep rond de stad om de militair-strategische betekenis ervan te versterken. De vestingwerken waren eeuwenlang de scheiding tussen stad en buitengebied, maar die barrière moest in de 19de eeuw stapsgewijs worden overwonnen bij de uitleg van de stad, waardoor het singelgebied uiteindelijk binnen de bebouwde kom is komen te liggen. De geschiedenis van de vesting is dan ook zeer bepalend geweest in de ruimtelijke en functionele ontwikkeling van de stad door de eeuwen heen.

De hoofdstructuur van het onderzoeksgebied bestaat uit de singelstructuur die in de periode 1690-1720 aan de vesting Woerden is toegevoegd. Uit de periode tot 1720 bleven de volgende onderdelen bewaard:

6 CULTUURHISTORISCHE WAARDENSTELLING

Uit de diverse belangrijke ontwikkelingsstadia van de Woerdense vesting en de periode na de opheffing van de vestingstatus zijn ook nu nog veel elementen behouden gebleven. De dynamische geschiedenis is overal afleesbaar: aan de imposante resten van grachten en bolwerken, aan de vele stedenbouwkundige ingrepen uit de 19de en 20ste eeuw, aan de bruggen en dammen, de afwisselende bebouwing en beplanting en aan de herinneringen aan het vroegere gebruik. In het gebied van de Singel wordt het verhaal verteld van de verschillende stadia van de Woerdense vesting, met nadruk op de laatste grote uitbreiding in de periode 1690-1720. Voorts van de stedelijke ontwikkeling vanaf het begin van de 19de eeuw, toen de stad

Uit de periode 1400-1450 resteert het kasteel met een deel van de oostelijke gracht en reconstructie van de noordelijke en westelijke gracht. In het verloop van Wilhelminaweg, Kruittorenweg, Meulmansweg, Torenwal/Hoge Wal en Hoge Wal/Plantsoen is daarnaast de contour van de vijfhoekige ommuring bewaard gebleven. De stadsmuren met poorten en muurtorens zelf zijn, voor zover de funderingen nog voorhanden zijn, behouden gebleven als bodemarchief. Uit de periode 1600-1650 bleven in vergraven toestand drie bastions over (Kromwijcker Bolwerck, met de in late 18de eeuw op de plaats van een oudere molen herbouwde Molen Windhond, Holle Bolwerck met algemene begraafplaats uit 1829 en het Rijneveltshorn Bolwerck met R.K. begraafplaats uit 1829) en een deel van de wal (Hoge Wal). Verder bleef uit deze periode de binnengracht vanaf de Oostdam in het zuiden tot aan de Ravelijnsbrug in het noordwesten behouden.


Uit de periode 1690-1720 zijn belangrijke delen van de tussen 1830 en 1880 vergraven en vlak gemaakte enveloppe (buitenwal tussen de twee grachten) en de buitengracht (Singel) bewaard gebleven, met als bouwkundig restant een stenen beer met sluiskoker aan de zuidzijde van de Oostdam in het tracé van de Singel.

Door de opname van de vesting Woerden binnen de Oude Hollandse Waterlinie in de vroege 18de eeuw vormen de hier genoemde restanten van de vesting een belangrijk onderdeel van het veel grotere verband van de Waterlinie, waardoor de cultuurhistorische waarde van de vesting als schakel in een linie van verdedigingswerken uitstijgt boven het regionale belang en in cultuurhistorisch opzicht van nationale betekenis is.

De oudste fase van de vesting uit de 14de- en 15de eeuw is op structuurniveau (de oude vijfhoek) nog herkenbaar en deze structuur bezit samen met het bijbehorende, nog duidelijk herkenbare kasteelterrein met omgrachting hoge cultuurhistorische waarde. Op structuurniveau bezit het verloop van de Van Oudheusdenstraat/Costerusstraat/Gedempte Binnengracht/Van Loonstraat als herinnering aan de vijfhoekige contour van het oude Catte Bolwerck hoge cultuurhistorische waarde. Tot aan 1820 hadden de wallen en grachten van de stad een duidelijke functie als verdediging van het stedelijke gebied tegen aanvallen van buitenaf. Rond 1720 speelde het vestinggebied, die toen zijn laatste aanpassingen en uitbreidingen had gekregen, ook een rol binnen een groter geheel: de verdediging van Holland via de Oude Hollandse Waterlinie, waarbinnen de vesting Woerden als belangrijke schakel een rol ging spelen. Vanwege deze rol lag het beheer van de vestingwerken en grachten niet in handen van de stad, maar bij de Staten van Holland. De buitengracht (de singel), de restanten van de binnengracht, het daartussen gelegen voormalige buitenwalgebied (enveloppe) en het tot Defensie-eiland omgevormde deel van de enveloppe bezitten als op structuurniveau goed herkenbare relicten van de vestingwerken uit de periode 1600-1720 hoge cultuurhistorische waarde. Dit ondanks de vele aanpassingen die aan de structuur zijn verricht sinds de eerste helft van de 19de eeuw tot in de jaren ’20 van de 2oste eeuw (aanpassingen en rechtmaken van contouren, aanleg van nieuwe bruggen en kaden).


6.3 Waardering van de ruimtelijke ontwikkelingen in de 19de eeuw en 20ste eeuw Achtergronden: aanpassingen en toevoegingen aan de vestinggordel De periode vanaf omstreeks 1820 is voor het huidige beeld van het singelgebied van grote betekenis geweest. Na het opheffen van de vestingstatus werd de vesting door het Rijk overgedragen aan de stad. Het vestinggebied (en daarmee ook het gebied van de singel) werd subject van de vele ingrijpende ontwikkelingen in de 19de en 20ste eeuw. Belangrijke ingrepen waren: - De aanleg van de Oostdam en Westdam als permanente ontsluiting van de binnenstad. De dammen zorgden voor een tweedeling van het vesting/singelgebied zowel in fysieke zin als in het gebruik. Het oostelijke en noordelijke gebied ontwikkelde zich als groen en residentieel gebied. Hier bleef ook een groot deel van de binnengracht behouden. De vestingwerken (wal en bastions) in dit deel kregen vanaf 1829 een nieuwe functie als begraafplaats, wat hun behoud heeft gewaarborgd. Het zuidoostelijke, zuidelijke en westelijke deel ontwikkelde zich tot een stedelijk-industrieel gebied, waarbij de buitengracht werd uitgebaggerd om het water goed bevaarbaar te maken. De binnengracht zou hier tussen 1880 en 1920 in fasen gedempt worden ten gunste van binnenstedelijke uitbreiding middels middenstands- en arbeiderswijken. - In het belang van de zuidelijke en westelijke gracht voor handel en industrie speelde het nabijgelegen spoor een grote rol, vooral vanaf circa 1910. Dit uitte zich in de bouw van een groot station en de aanleg van een losplaats in de gracht westelijk van het station. Voor die losplaats moest het buitenprofiel van de gracht aangepast worden, het binnenprofiel was in dezelfde periode door demping aangepast, waardoor de kenmerkende stervorm van de oorspronkelijke vestinggracht deels verloren

-

ging. Voor de scheepvaart was het rechter maken van delen van de gracht uiteraard gunstig. De ontwikkeling van het Defensie-eiland in het zuidelijke deel van het singelgebied. Dit terrein was ontwikkeld uit het gedeelte van de enveloppe (buitenwalgebied tussen buiten- en binnengracht) rond het kasteel, waarop na 1880 in fasen gebouwen zijn gerealiseerd voor het militaire Centraal Magazijn. Ook van dit gebied werden de typische puntige vestingcontouren door demping teniet gedaan, waarna het thans nog aanwezige, door betonnen kades omgeven eiland ontstond. De aanleg van een residentieel stationskwartier aan de zuidoostzijde van de singel, in samenhang met het station. Pas na 1900 begon Woerden zich grootschalig buiten de vestinggordel uit te breiden, waarbij een krans van wijken rond de singel ontstond, bereikbaar via oude en nieuwe overgangen over het water. In het noorden was men in de jaren 30 begonnen met de bebouwing rond de Nieuwendijk en de prille aanleg van de Vogelbuurt. Deze delen kregen vanuit de stad ontsluiting via de Wilhelminabrug gebouwd in 1939. Nadat aan de zuidwestzijde vanaf de jaren 50 de Bloemenbuurt tot ontwikkeling kwam werd in de jaren 60 vanuit de binnenstad via het tracé Wilhelminaweg/Oranjestraat middels de Burgemeester Vosbrug een oversteek over de singel gemaakt naar de Chrysantstraat.

Essentieel bij deze ontwikkelingen is dat ondanks de industrialisatie en de groei van de stad substantiële delen van de vestingwerken (grachten en enveloppe) behouden zijn gebleven. Ze werden enerzijds ingezet als aantrekkelijke entourage voor nieuwe functies als de begraafplaatsen, representatieve woningbouw, wandelgebieden en het nieuwe raadhuis met achtergelegen park. Anderzijds werden delen van grachten en kaden gebruikt voor de industriële uitbouw en de


verbetering van de infrastructuur rond de stad (industrie langs de grachten, bevaarbaar maken van de zuidelijke singel, aanleg van bruggen). Kenmerkend voor kleine vestingsteden als Woerden is de vrij lange tijdspanne waarin de transformatie plaats vond, wat heeft geleid tot een afwisselend beeld in functies, stedenbouwkundige ingrepen uit uiteenlopende periodes en uiteindelijk ook gedeeltelijk behoud. In Woerden bleef mede door de aanwezigheid van de twee dammen en de daaruit voortvloeiende verschillende functies en ontwikkeling van de twee singeldelen ook een deel van de binnengracht aanwezig. De behouden gebleven structuren met hun aanpassingen vormen hierdoor dus ook een reflectie van de ontwikkelingen van Woerden in de 19de- en 20ste eeuw en bezitten vanuit dit perspectief ook een hoge cultuurhistorische waarde. De opeenvolgende ontwikkelingen en uitbreidingen zijn in het Woerdense singelgebied goed afleesbaar gebleven, deels in de wijze waarop de stedenbouwkundige ingreep heeft plaats gevonden, deels in de ouderdom van de bebouwing en de beplanting in het gebied.

Waardering op hoofdlijnen van het beeld van de subdeelgebieden: Zie voor de beschrijving van de subdeelgebieden hoofdstuk 3. In deze waardering is vanuit het perspectief van de historische stedenen vestingbouw, de historische gebouwde omgeving en het aanwezige groen geoordeeld over de verschillende subdeelgebieden. Hierbij is gekeken naar de afleesbaarheid van de gebiedskarakteristieken, de algemene gaafheid van de aanwezige structuren en bebouwingsensembles, de samenhang tussen de historische stedenen vestingbouwkundige structuren, het groen en de bebouwing. In alle gebieden blijkt over het algemeen sprake te zijn van een hoge dichtheid aan cultuurhistorische waarden. Deze zijn soms zeer uiteenlopend van

aard en achtergrond, maar als geheel geven ze een goed beeld van de langdurige en complexe stedelijke ontwikkeling van het onderzoeksgebied en daarmee van de stad Woerden. De criteria (op gemeentelijk niveau) waaraan deze subdeelgebieden zijn getoetst zijn: 1. het belang van het gebied als voorbeeld of onderdeel van de cultuurhistorische gebiedskarakteristiek en de ontwikkelingsgeschiedenis / historische gelaagdheid; 2. het belang van het gebied vanwege de bijzondere betekenis voor het beeld van de omgeving, vanwege opmerkelijke ligging, zichtlijnen, aanwezigheid van bijzondere landmarks, etc. 3. de structurele gaafheid en herkenbaarheid van het gebied; 4. de dichtheid en kwaliteit van de aanwezige beschermde en/of karakteristieke bebouwing, waarbij gelet is op herkenbaarheid, gaafheid en (in mindere mate) zeldzaamheid. Per criterium kunnen de volgende scores worden gegeven: ++ (hoog), + (positief), 0 (geen), - (negatief). De eindscore bepaald de waardengradatie: Hoge ch waarde Positieve ch waarde Geringe ch waarde Geen ch waarde


Minimaal 2 x ++ en 2 x + Minimaal 4 x + Minimaal 2 x + Minimaal 4 x 0

Subdeelgebied A1: De binnengracht bij de Oostsingel Dit deel van de binnengracht volgt aan de stadszijde nog de oude contour van de vestingwal, deels nog op hoogte voorhanden als Hoge Wal met de twee op deze wal aansluitende bastions (Holle Bolwerck en Rijneveltshorn Bolwerck). Vanaf de gracht tonen deze werken met hun steile taluds en weelderige begroeiing, deels met monumentale bomen als een fraai groen gebied. Het is cultuurhistorisch waardevol vanwege de aanzienlijke resten van de historische vesting en vanwege de aanwezigheid van de twee historische begraafplaatsen op de bolwerken.

Kaart van de subdeelgebieden.

Aan de buitenzijde van de binnengracht bepaalt de Oostsingel het beeld. In het zuidelijke deel sluit op de gracht het exercitieveld aan, een open, door boomrijen (thans overwegend uit late jaren 30) omzoomd historisch exercitieterrein van het garnizoen, dat in zijn geschiedenis terug reikt tot omstreeks 1820. In noordelijke richting is langs de Oostsingel vrijstaande op de binnengracht gerichte bebouwing aanwezig uit overwegend de periode 1946-1965. Samen met de boomsingels langs de weg, de grote groene tuinen en het driehoekige plantsoen voor de oversteek via de Wilhelminabrug over de singel is hier sprake van een markant groen villapark uit de vroege naoorlogse periode. In het westelijke deel, waar de gracht aansluit op de Ravelijnsingel, domineert de historische watertoren het stadsbeeld ter plaatse. Als geheel betreft het een deelgebied met een hoge cultuurhistorische waarde vanwege de nog goed afleesbare en gelaagde geschiedenis, de nadrukkelijk aanwezige restanten van de historische vesting, de markante (deels) historische bebouwing en het waardevolle groen.


Subdeelgebied A1

Crit 1 ++

Crit 2 ++

Crit 3 ++

Crit 4 ++

Waarde Hoog

Subdeelgebied A2: De singel tussen Oostdam en Wilhelminabrug In het zuidelijke deel van dit subdeelgebied ligt de singel ingeklemd tussen het exercitieveld (met Oostsingel aan de westzijde) en de privétuin van het historische goed Rijnoord. De tuin met zijn monumentale bomen en het beeldbepalend op de singeloever geplaatste theehuis vormen een belangrijk historisch ensemble binnen dit groene singeldeel. Naar het noorden toe verandert het karakter van de singel enigszins, doordat aan de westzijde op de gracht privéachtertuinen aansluiten en aan de oostzijde het beeld wordt bepaald door het Brediuspark, dat transparanter oogt dan de lommerrijke tuin van Rijnoord. Toch blijft ook hier het beeld overwegend groen, met bomen in de achtertuinen en bomen langs het Rijnoordpad langs de gracht. Het noordelijke deel, aansluitend op de Wilhelminabrug/Parijse brug bezit een beeld dat de singel ook ten westen van deze brug kenmerkt. Aan de noordzijde is een singelweg (Burgemeester van Kempensingel) aanwezig met een groen talud en boomsingel en daarachter naar de gracht gekeerde grotendeels naoorlogse bebouwing. Aan de zuidzijde sluiten de achtertuinen van de bebouwing aan de Oostsingel aan.

Subdeelgebied A3: De singel tussen Wilhelminabrug en Westdam Dit deel van de singel bezit een aantrekkelijk groen beeld. Aan de binnenstadszijde wordt dit bewerkstelligd door de bomenrijke parkstructuur (Westdampark) en de groene achtertuinen van bebouwing aan de Oostsingel. Aan de buitenzijde is sprake van een residentiële oever (Burgemeester van Kempensingel en Zandwijksingel), begeleid door een groen talud en boomsingel. De bebouwing (merendeels naoorlogs) is gericht op de gracht en bevindt zich in groene tuinen. De noordelijke wijken sluiten hierdoor nadrukkelijk aan op de oude gracht en keren zich er dus niet vanaf. Daarmee vormt de gracht in visuele zin een verbinding tussen de binnenstad en zijn uitbreidingswijken. De bebouwing aan de Zandwijksingel dateert uit periode 1911-1920. De huidige oevers met bomen dateren hier grotendeels van de na de oorlog. In het Westdampark staat deels nog groen uit de periode van aanleg van het park tussen 1890 en 1900. Als geheel betreft het een deelgebied met een hoge cultuurhistorische waarde vanwege de nog goed afleesbare en gelaagde geschiedenis, de nadrukkelijk aanwezige restanten van de historische vesting, de markante, deels historische singelbebouwing en het waardevolle groen. Subdeelgebied A3

Als geheel betreft het een deelgebied met een hoge cultuurhistorische waarde vanwege de nog goed afleesbare en gelaagde geschiedenis, de nadrukkelijk aanwezige restanten van de historische vesting, de beeldbepalende aanwezigheid van het ensemble rond Rijnoord en het waardevolle groen. Subdeelgebied A2

Crit 1 ++

Crit 2 ++

Crit 3 ++

Crit 4 +

Waarde Hoog

Crit 1 ++

Crit 2 ++

Crit 3 ++

Crit 4 +

Waarde Hoog

Subdeelgebied B1: De Oude Rijn-arm langs de Oostdam en defensieeiland Dit deel van de grachten kenmerkt zich door een ligging tussen twee in hoogte en beeld sterk verschillende onderdelen, te weten de hoge


Oostdam en het lage deel van het defensie-eiland. De Oostdam bezit aan deze zijde een waardevol historisch defensie-relict in de vorm van de stenen beer. Het aan de oostzijde omhoekende deel met de stenen vleugelmuren van de in 1984 vernieuwde Snellerbrug is weliswaar in historisch opzicht minder waardevol, maar past wel in het historische beeld. Westelijk van de stenen beer bestaat de Oostdam uit een steile natuurlijke oever met bovenop een haag en bomenrij, met op de achtergrond een rij monumentale herenhuizen. Aan de overzijde bezit het lage deel van het defensie-eiland thans nog een groen beeld met oude solitaire bomen en natuurlijke oevers.

Dit lange stuk van de singel aan de zuidoosten zuidkant van de oude stad toont op diverse plaatsen langs de buitenrand, maar ook bij het defensie-eiland, via betonnen kademuren het industriële karakter (in feite een kanaalbeeld) van de eerste helft van de 20ste eeuw. Aan de buitenzijde van de gracht ontstond overwegend vanaf 1900 bebouwing die in hoofdzaak relatie had met industriële functie en kaashandel uit de periode 1900-1970. Deze bebouwing bestond uit rijtjes (de spoorwoningen uit de periode tussen 1900 en 1920) en vrijstaande bebouwing waaronder een enkele boerderij, woningen en bedrijfsgebouwen.

Aan de westzijde beheerst het oude kasteel als bouwkundig element het beeld. Hier wordt de gracht omzoomd door groene taluds met wat bomen en een betonnen brug in de Oostdam. Het is de entree van de stad.

De woonboten die aangemeerd liggen tegen de oude kade van de spoorwegen verstoren het beeld vanaf de Singel (straat) op de gracht en omgekeerd.

Als geheel betreft het een deelgebied met een hoge cultuurhistorische waarde vanwege de nog goed afleesbare en gelaagde geschiedenis, de nadrukkelijk aanwezige restanten van de historische vesting, de aanwezigheid van de Oude Rijnarm, de monumentale herenhuisbebouwing langs de Westdam en het waardevolle groen. Subdeelgebied B1

Crit 1 ++

Crit 2 ++

Crit 3 ++

Crit 4 ++

Waarde Hoog

Subdeelgebied B2: De singel tussen Oostdam en Burgemeester Vosbrug Het noordoostelijke gebied langs de Stationsweg en Houttuinlaan oogt sinds de ingrepen in het kader van project Rail 21 in de jaren 90 weinig historisch en is nogal stenig van aard, zeker waar het de oevers betreft.

De binnenstedelijke oever, bestaande uit de Prins Hendrikkade en Nassaukade, toont een markante kleinstedelijke rand met naar de gracht gerichte woningbouwcomplexen en een enkele bedrijfswoning uit de periode 1900-1920, met daartussen een jonge invulling op de plaats waar tot de jaren 60 de gasfabriek stond. Deze bebouwing met daartussen doorzichten op de oude stad, sluit middels een met platanen omzoomde straat en een groen talud aan op de gracht. Het door groen begeleide beeld is langs de buitenoever weer aanwezig bij het westelijke deel van de gracht richting de Burgemeester Vosbrug. Hier keert de naoorlogse bebouwing de gracht de rug toe, maar ze ligt wel in een voor de aanlegtijd markante kleinschalige parkaanleg met een voetpad langs de gracht. Hierdoor heeft dit singelgedeelte een groen karakter. Als geheel betreft het een deelgebied met een hoge cultuurhistorische waarde vanwege de nog goed afleesbare en gelaagde geschiedenis, de nadrukkelijk aanwezige restanten van de historische vesting, de markante, deels historische singelbebouwing (aan zowel binnenals


buitenzijde van de Singel) met sporen van de vroegere industriële bedrijvigheid en het waardevolle groen. Subdeelgebied B2

Crit 1 ++

Crit 2 ++

Crit 3 +

Crit 4 +

Waarde Hoog

Subdeelgebied B3: De westelijke singel tussen Westdam en Burgemeester Vosbrug De binnenstedelijke oever, bestaande uit de Nassaukade en Emmakade, toont een markante stedelijke rand met naar de gracht gerichte woningbouwcomplexen en een enkele bedrijfswoning uit de periode 1900-1920, met daartussen op de westelijke punt (overgang Nassaukade naar Emmakade) een jonge invulling op de plaats waar een sociale woningbouwwijk uit de jaren 20 stond. Deze bebouwing met daartussen doorzichten op de oude stad, sluit middels een met platanen omzoomde straat en een groen talud aan op de gracht. Bij de Emmakade en het omhoekende deel van de Haven bestaat de oever uit een oude stenen kade, waaraan schepen afgemeerd liggen. De buitenoever, begeleid door de Singel, vormt een residentiële oever met langs de Singel een groen talud en boomsingel en daarachter naar op de gracht georiënteerde woonbebouwing. In het zuidelijke deel is deze deels naoorlogs, in het noordelijke deel overwegend uit het interbellum en deel uitmakend van de wijk Steenkuilen. Deze vooroorlogse woonbebouwing vormt een markant ensemble door de gemeenschappelijke stijlkenmerken en korrelgrootte. Sommige (dubbele) woningen zijn dusdanig gepositioneerd, dat ze markante oriëntatiepunten vormen langs de Singel. Daarmee vormt de gracht in visuele zin een verbinding tussen de binnenstad en zijn uitbreidingswijken.

Het havengebied met de Westdam als noordelijke begrenzing heeft een eigen karakter door de intieme sfeer rond het havenbekken, vooral bewerkstelligd door de aaneengesloten en gave herenhuisbebouwing uit de vroege 20ste eeuw op de zuidelijke kade. Ook de oude bomen op de Westdam langs de haven en de schilderachtige Rozenbrug uit de jaren 30 aan de westzijde zijn hier karakteristieke elementen, evenals het doorzicht in het verdere verloop van de Oude Rijn met zijn oude dijklintbebouwing. Overigens zijn de recente ingrepen langs het water voor de recreatie vrij dominant in het beeld aanwezig. Als geheel betreft het een deelgebied met een hoge cultuurhistorische waarde vanwege de nog goed afleesbare en gelaagde geschiedenis, de nadrukkelijk aanwezige restanten van de historische vesting, de historische Haven en aansluiting op de Oude Rijnloop via een beeldbepalende ophaalbrug, de markante, deels historische singelbebouwing (aan zowel binnenals buitenzijde van de Singel en aan de Haven) met sporen van de vroegere industriële bedrijvigheid en het waardevolle groen. Subdeelgebied B3

Crit 1 ++

Crit 2 ++

Crit 3 ++

Crit 4 ++

Waarde Hoog

Conclusie Alle subdeelgebieden hebben op basis van de gehanteerde criteria een hoge cultuurhistorische waarde. In de cultuurhistorische (waarden)kaart zijn de deelgebieden globaal aangeduid (A1 t/m A3, B1 t/m B3) en in de legenda van de waardering voorzien. Met het oog op het diffuse karakter van de begrenzing van de subdeelgebieden is er voor gekozen op de waardenkaart geen afbakening van deze gebieden weer te geven.


6.4

Cultuurhistorisch waardevolle structuren en elementen

In het onderzoeksgebied bevindt zich een groot aantal cultuurhistorisch waardevolle structuren en elementen. Deze zijn z0veel mogelijk op de cultuurhistorische (waarden)kaart weergegeven. In relatie tot de vesting, ouder dan de 19de eeuw: 1 Het kasteel, Gebouwd tussen 1400 en 1415 als rechthoekige stenen burcht met zware ronde torens op de hoeken. In de loop der eeuwen heeft het complex verschillende wijzigingen en functiewisselingen ondergaan, maar de essentie bleef goed herkenbaar. De aanwezigheid van een kasteel als onderdeel van de laat middeleeuwse vesting is kenmerkend voor met name de kleinere (grens)vestingsteden. Bij veel van de met Woerden vergelijkbare kasteelsteden (Vianen, Grave) is het kasteel verdwenen of aanmerkelijk minder gaaf bewaard gebleven.

7 Uit de periode 1600-1650 in vergraven toestand het Rijneveltshorn Bolwerck met R.K. begraafplaats uit 1829. 8 Uit de periode 1600-1650 een deel van de wal (Hoge Wal). 9 Uit de periode 1600-1650 de binnengracht vanaf de Oostdam in het zuiden tot aan de Ravelijnsbrug in het noordwesten. In tegenstelling tot het Kromwijcker Bolwerck dat na demping van de binnengracht aan de zuiden westzijde midden in een stadsuitbreiding kwam te liggen, bleef bij de twee andere bastions en Hoge Wal de bijbehorende binnengracht behouden, waardoor hier een gaaf vestingensemble uit omstreeks 1600 gespaard bleef. 10 Uit de periode 1690-1720 belangrijke delen van de tussen 1830 en 1880 vergraven en vlak gemaakte enveloppe (buitenwal tussen de twee grachten).

2 Oostelijke gracht en reconstructie van de noordelijke en westelijke gracht

11 Uit de periode 1690-1720 de buitengracht (Singel).

3 Contour van de vijfhoekige ommuring van het middeleeuwse Woerden, zichtbaar in het verloop van Wilhelminaweg, Kruittorenweg, Meulmansweg, Torenwal/Hoge Wal en Hoge Wal/Plantsoen.

12 Uit de periode 1690-1720 bouwkundig restant in de vorm van een stenen beer met sluiskoker aan de zuidzijde van de Oostdam in het tracé van de Singel.

4 Bodemarchief met resten van muren, poorten en torens, voor zover behouden.

Overige onderdelen, ouder dan de 19de eeuw: 1 Aantakking van de Oude Rijn aan oosten westzijde op de Singel

5 Uit de periode 1600-1650 in vergraven toestand het Kromwijcker Bolwerck met de in late 18de eeuw op de plaats van een oudere molen herbouwde Molen De Windhond. 6 Uit de periode 1600-1650 in vergaven toestand het Holle Bolwerck met algemene begraafplaats uit 1829.

2 Molenlocatie bastion Kromwijck. Bolwerken, walmuren en bastions werden al vanaf de 16de- en 17de eeuw gebruikt om er windmolens op te plaatsen, omdat door de verhoogde ligging de windvang was gegarandeerd. Op het Kromwijcker Bolwerck stond ook vanaf de bouw van het bastion na 1600 een molen, terwijl op de kaart van Jacob van


Deventer uit omstreeks 1550-60 in deze hoek een molen is getekend. De huidige molen De Windhond dateert in aanleg uit 1777 en bezit in samenhang met het tot een molenberg vergraven bastion hoge cultuurhistorische waarde. Door de hoge situering te midden van lagere bebouwing speelt de molen in zowel het silhouet van de stad als in de zichtas van de Burgemeester Vosbrug en beeldbepalende rol, als één van de historische “landmarks” van Woerden. 3 Delen wegenstructuur aan de buitenzijde van de Singel. Zoals blijkt uit 18de-eeuwse kaarten van de vesting Woerden werd de buitensingel buitenom volledig omgeven door een pad, met een tweeledig doel: voor het onderhoud van de singel en de beschoeiingen, maar ook voor het bereiken van moes- en siertuinen en de langgerekte agrarisch gebruikte polderpercelen rondom Woerden. In essentie dateren de huidige singelstraten aan de buitenzijde van de Singel dus van voor 1800 en bezitten ze cultuurhistorische waarde. 4 Verkavelingsstructuren aan de buitenzijde van de Singel. In het landschap rondom Woerden zijn veel sporen van de middeleeuwse cope-ontginningen herkenbaar gebleven, onder meer in de aanwezigheid van ontginningskaden, sloten en langgerekte perceelstructuren in de polders rondom de stad. Ook in het huidige stadsgebied zijn de perceelsrichtingen, haaks op de structuur van de Oude Rijn en de daar langs lopende dijken, vaak aangehouden in de nieuwe stedelijke structuur. In het Singelgebied zijn enkele structuren nog als relict van de middeleeuwse ontginning herkenbaar en van cultuurhistorische waarde: de Nieuwendijk aan de noordzijde van de Singel, de verkaveling van het gebiedje ten oosten van de singel aan de oostzijde (Brediuspark) en een fragmentarisch bewaarde verkaveling aan de zuidwestzijde van de Singel (omgeving Singelhof).

Uit de 19de eeuw: 1 Begraafplaatsen op het Holle Bolwerck en Rijnveltshorn Bolwerck. Dat deze onderdelen van de rond 1600 aangelegde verdedigingswal behouden zijn gebleven is te danken aan de nieuwe functie van Algemene en Rooms Katholieke begraafplaats die ze kregen na opheffing van de militaire functie vanaf 1829. Hiervoor werden de twee bastions deels afgegraven (verwijdering aarden weergang met banket en walgang) en werd op het terrein een padenstructuur en beplanting aangelegd. Nadat na 1880 begonnen is met het slechten van de vestingwal rond de oude vijfhoek, bleef een klein gedeelte aansluitend op deze twee bastions als Hoge Wal behouden, zodat de toegang tot de begraafplaatsen verzekerd bleef. De aanpassingen aan de contouren en profielen van de bastions en wal en de beplanting op de bastions en hun hellende vlakken bezitten als kenmerkende onderdelen van de geschiedenis sinds 1829 ook cultuurhistorische waarde. Op de Hoge Wal en de begraafplaatsen is het historische, romantische beeld uit de 19de eeuw nog betrekkelijk gaaf bewaard gebleven en is sprake van een zeer waardevol 19de-eeuws ensemble van bouwwerken, groenstructuren, padenstructuren en historische graven. 2 Bebouwingsensembles uit 19de eeuw Zie onder 6.5.3 Uit de 20ste eeuw: 1 Parallel aan de Singel verlopende kade met weg (Haven, Emmakade, Nassaukade, Prins Hendrikkade), onderdeel van de in fasen op de voormalige vestingwerken ontwikkelde woonwijk uit het eerste kwart van de 20ste eeuw; uiteraard in relatie met de daar achter gelegen buurtjes met eenvoudig orthogonaal stratenpatroon.


2 Wegenstructuur gebied Oostsingel. Vanaf eind jaren 30 van de 20ste eeuw (in samenhang met Wilhelminabrug) aangelegd wegenpatroon, met verbindingen van de Oostdam naar de Wilhelminabrug en een doorsteek langs de watertoren richting Westdam. 3 Bebouwingsensembles uit 20ste eeuw Zie onder 6.5.3

6.5 Losse objecten

6.5.1 Bruggen en sluizen: Binnen het Singelgebied bevinden zich diverse bruggen, sluisjes en andere werken die met de waterhuishouding en infrastructuur te maken hebben. Ook deze onderdelen stammen uit diverse perioden, zowel van voor als na het opheffen van de vestingstatus van Woerden. 1 Voormalige beer aan de zuidzijde van de Oostdam in het tracé van de buitengracht (Singel). Deze beer betreft een door een ezelsrug afgesloten bakstenen muur waarin een sluiskoker is opgenomen. Op deze plaats staat op kaarten uit de 18de eeuw al een stenen beer getekend. Deze beer vormde een fysieke scheiding in de buitengracht. Via de kokersluis bleef het water in beide grachtdelen met elkaar in contact en kon men het water van zowel de grachten als de Oude Rijn door de stad reguleren. Het op de ezelsrug van de beer geplaatste ijzeren hekwerk dateert uit de periode dat de beer onderdeel werd van de Oostdam na 1842. De beer bezit hoge cultuurhistorische waarde als herkenbaar onderdeel uit de laatste fase van de ontwikkeling van de vesting, waarbij de waterregulerende rol van het object ook in directe samenhang moet worden gezien met de Oude Hollandse Waterlinie.

2 Restanten van een inundatiesluis. In de doorsteek van de Oude Rijn tussen de Oostdam en het Defensie-eiland zijn kort onder de waterlijn de restanten bewaard bleven (bakstenen muurwerk, natuurstenen blokken met sponningen) van een inundatiesluis, waarschijnlijk aangelegd in samenhang met de hiervoor genoemde beer als waterregulerende en inundatie-ondersteunende elementen binnen de Oude Hollandse Waterlinie. De beer en sluis zijn beide de meest direct aan de Waterlinie te linken elementen van de vestingwerken en derhalve in cultuurhistorisch opzicht van hoge waarde. 3 Snellerbrug. Vermoedelijk al vanaf 1540 (toen de Jaap Bijzerwetering op deze plaats aansloot op de Oude Rijn), maar in ieder geval sinds de aanleg van de buitengracht kort na 1700, lag op deze plaats, waar de Oude Rijn aan de oostzijde van de stad uitmondt in de gracht, een brug. Nabij de brug (zuidoosten) ligt de polder Snel, waaraan de brug haar naam ontleent. De plek van deze brug heeft door de continuïteit van deze oude oversteekplaats cultuurhistorische waarde. De brug is na 1900, toen zijn betekenis voor het wegverkeer naar de stad of vanuit de stad naar buiten snel toenam, meermalen aangepast, verbreed (1920) en deels vernieuwd. Tussen 1983 en 1985 zijn de brughoofden, vleugelmuren en brugdek volledig vernieuwd in gewijzigde vormen, waardoor de brug zelf in fysieke zin weinig cultuurhistorische waarde bezit. Wel is aan de zijde van de gracht sprake van beeldwaarde. 4 Rozenbrug. Net als de Snellerbrug ligt de Rozenbrug op de plaats waar de Oude Rijn in contact staat met de buitenrand van de buitengracht (Singel), maar dan aan de westzijde van de stad. In ieder geval sinds de aanleg van de buitengracht kort na 1700 lag hier een brug. Nabij de brug lag herberg De Roos, waaraan de brug zijn naam ontleent. De plek van deze brug heeft door de continuïteit van deze oude oversteekplaats cultuurhistorische waarde. De brug zelf is een stalen ophaalbrug van het Amsterdamse type, naar ontwerp van P. Intveld uit Delft, op bruggehoofden van stadsarchitect H. van der Meij. Het betreft een


vervanging uit 1938 van een draaibrug uit 1875. Deze brug bezit ook in fysieke zin hoge cultuurhistorische, architectuurhistorische en bouwhistorische waarde.

ontwerp van Van der Meij, die op zijn beurt weer ingrijpend is vernieuwd in de jaren 80. In fysieke zin heeft de brug dus als jonge constructie geen cultuurhistorische waarde.

5 Jaap Bijzerbrug. Voor de aanleg van de buitengracht mondde de Korte Linschoten (in dit noordelijke deel de Jaap Bijzerwetering genoemd) direct uit in de Oude Rijn. Na 1700 sloot deze wetering aan op de Singel. Daar waar de wetering uitmondt in de gracht lag dus al bijna drie eeuwen een brug waardoor de plek van deze brug een lange historie kent en daardoor cultuurhistorische waarde bezit. Lange tijd is het een houten loopbrug geweest voor lokaal verkeer. Foto’s van na 1900 tonen een (stenen?) boogbrug met een rijk uitgevoerde gietijzeren balustrade. In 1924 werd een betonnen brug gebouwd, naar ontwerp van stadsarchitect H. van der Meij. In 1972 is deze brug vervangen door een Baileybrug. Bij de werkzaamheden in dit gebied, waarbij de Houttuinlaan onder het spoor werd geleid naar de Singel en daar aansloot op de Stationsweg, is de wetering bij de tunnel ondergebracht in een betonnen bak. De brug werd kort voor de uitwatering in de buitengracht volledig vernieuwd vanaf 1980. In fysieke zin heeft de brug dus als jonge constructie geen cultuurhistorische waarde.

8 De Wilhelminabrug of Parijse brug. In 1939 aangelegd over de buitengracht als ontsluiting vanuit het centrum van de toenmalige nieuwe woonwijk in het “Oude Landt” (thans Nieuwendijk en Vogelwijk) volgens een ontwerp van gemeentearchitect H. van der Meij. Deze gaaf bewaarde, betonnen vaste bogenbrug heeft als ontsluiting van één van de eerste uitbreidingswijken van de stad cultuurhistorische waarde zowel wat betreft de plek als wat betreft de brug zelf. Voorts bezit de brug bouwhistorische en architectuurhistorische waarde als gaaf bewaarde brug uit de jaren 30 van een grootstedelijk type.

6 Westdambrug. De Westdambrug bestaat in de huidige staat uit een vroeg 20ste-eeuwse doorgang met bakstenen brughoofden en vleugelmuren met daarop een jong betonnen dek. Vanaf omstreeks 1840 moet zich hier een sluis in de toen aangelegde Westdam hebben bevonden. De cultuurhistorische waarde van de plek is hoog, evenals van de beide bakstenen brughoofden die ook bouwhistorische waarde bezitten. 7 Ravelijnsbrug. Deze brug is gebouwd voor de oversteek van de Oostsingel over de doorvaart tussen de binnengracht en buitengracht bij het ravelijn waarop de watertoren staat. De brug is vermoedelijk rond 1900 als houten brug ontstaan. In 1929 kwam er een stenen brug naar

9 De Burgemeester Vosbrug. De brug is onderdeel van een jongere uitvalsroute vanuit de stad naar een buitenwijk, ontstaan ruim na het wegvallen van de vestingstatus. Deze brug is gebouwd in 1967, om de in de late jaren 50 begonnen Bloemenbuurt te verbinden met de oude stad. In aanvang was de brug nog beweegbaar (staal ophaalconstructie), vanwege het toen nog in de gracht aanwezige binnenvaartverkeer. In de jaren 80 is het gehele brugdek met balustraden vervangen en uitgevoerd als vaste brug, nadat de buitengracht haar betekenis voor de vrachtscheepvaart had verloren. De brug bezit enige cultuurhistorische waarde als bij de jongere stedenbouwkundige geschiedenis (uitbreiding uit jaren 50/60 westelijk van de gracht) behorend object. In materiële zin vertegenwoordigt de brug een beperkte cultuurhistorische waarde. 10 De Oostdambrug. Deze lage betonnen brug met betonnen fronten met betonnen vleugelmuren met een getrapt oplopende borstwering met ijzeren buishek dateert uit de jaren 50 als vervanging van een 19deeeuwse brug met vast dek op bakstenen landhoofden. Bij deze brug is sprake van bouwhistorische waarde.


6.5.2 Kades en beschoeiingen Beschoeiingen Omdat beschoeiingen meestal een beperkte levensduur bezitten, zeker wanneer ze niet volledig onder het water liggen, zijn er maar weinig beschoeiingen die een enige ouderdom bezitten. Ze zijn dus in materiële zin (bouwhistorische waarde) derhalve meestal van gering belang. Van belang binnen de waardering ervan is vooral de beeldwaarde (past de aanwezige beschoeiing in het historische beeld en karakteristiek ter plaatse). Op de cultuurhistorische waardenkaart wordt volstaan met het weergeven van de huidige materialisering van de beschoeiingen. Beschoeiingen deelgebied A1 Langs de binnengracht overheerst het beeld van een natuurlijke oever met overwegend verzonken houten beschoeiingen. Deze verzonken beschoeiingen zijn historisch en derhalve van hoge (beeld)waarde. De lage houten beschoeiing in het zuidelijke deel, langs het Plantsoen heeft enige beeldwaarde. Hetzelfde geldt voor de beschoeiing bij de oever langs de Torenwal. De jonge damwandbeschoeiing langs de Ravelijnssingel bezit geen beeldwaarde. Beschoeiingen deelgebied A2 Langs dit groene deel van singel overheerst het beeld van een natuurlijke oever met overwegend verzonken houten beschoeiingen. Deze verzonken beschoeiingen zijn historisch en derhalve van hoge (beeld)waarde. De kunststofbeschoeiing langs de Oostsingel ter hoogte van het exercitieveld bezit geen bouwhistorische waarde en geen beeldwaarde. De houten beschoeiingen langs de achtertuinen van de huizen aan de Oostsingel bezitten een beperkte beeldwaarde.

Beschoeiingen deelgebied A3 Langs dit ook overwegend groene deel van singel overheerst het beeld van een natuurlijke oever met overwegend verzonken houten beschoeiingen of lage in het zicht gelegen houten beschoeiingen. Deze verzonken beschoeiingen en lage houten beschoeiingen zijn historisch en derhalve van hoge (beeld)waarde. De recente kunststofbeschoeiing langs de westrand van het Westdampark bezit geen beeldwaarde en geen historische waarde. Hetzelfde geldt voor de daar tegenover gelegen moderne beschoeiing langs de Zandwijksingel. De houten beschoeiingen langs de achtertuinen van de huizen aan de Oostsingel bezitten enige beeldwaarde. Bij de noordrand van het Westdampark komt plaatselijk een betonnen kaderand voor. Deze vormt een herinnering aan de aansluiting op deze oever van het vooroorlogse drijvende zwembad. Hoewel er geen sprake is van een hoge beeldwaarde heeft deze kade als historisch relict wel een positieve cultuurhistorische waarde. De bootsteigers en vissteiger langs de noordelijke oever (Van Kempensingel) bezitten geen cultuurhistorische waarde. Beschoeiingen en kades deelgebied B1 Langs de oever van het defensie-eiland overheerst het beeld van een natuurlijke oever met overwegend verzonken houten beschoeiingen. Deze verzonken beschoeiingen zijn historisch en derhalve van hoge (beeld)waarde. De lage houten beschoeiing en verzonken beschoeiing langs de groene oever van de Oostdam heeft ook beeldwaarde en historische waarde. Hetzelfde geldt voor de bakstenen muur van de beer bij de Oostdam. De stenen vleugelmuren van de Snellerbrug hebben met name beeldwaarde.


Beschoeiingen en kades deelgebied B2 Langs de oever van het defensie-eiland overheerst sinds de ontwikkelingen vanaf omstreeks 1920 het beeld van een betonnen kade. Deze kade heeft beeldwaarde als verwijzing naar de functie van het defensie-eiland als centraal magazijn van defensie.

Rozenbrug met damwandkade bezitten een beperkte beeldwaarde en geen historische waarde.

Bij een groot deel van de oevers van dit deel van de singel overheerst ook de natuurlijke oever met overwegend verzonken houten beschoeiingen of lage houten beschoeiingen. Deze verzonken beschoeiingen zijn historisch en derhalve van hoge (beeld)waarde.

In het onderzoeksgebied is sprake van een zeer gevarieerde bebouwing. Op het middeleeuwse kasteel na dateert de historische bebouwing van na circa 1830 en is ze tot stand gekomen na het opheffen van de vestingstatus van Woerden. Het langdurige proces van de uitleg van de stad, de herontwikkeling van de vestingwerken en de uitleg buiten het singelgebied is afleesbaar in de uiteenlopende ouderdom en verschijningsvorm van de bebouwing.

Bijzondere elementen zijn de twee betonnen laad- en loskades van de spoorwegen en het Centraal Magazijn aan de zuidzijde van de singel, die als herinnering van de industriële en kaashandelactiviteiten een positieve cultuurhistorische waarde bezitten. De houten kade bij het bedrijventerrein Honthorst (westelijk deel) bezit enige cultuurhistorische waarde als afmeerplaats voor het bedrijventerrein. De beeldwaarde is beperkt. De vissteiger aan de westzijde bezit geen beeldwaarde of cultuurhistorische waarde. Beschoeiingen en kades deelgebied B3 Langs de oevers van de haven (zijde Meulmansweg en Haven) en de aansluitende Emmakade overheerst sinds de ontwikkelingen vanaf omstreeks 1920 het beeld van een stenen kade. Deze kade heeft beeldwaarde en een positieve cultuurhistorische waarde als verwijzing naar de in die periode toegenomen betekenis van de haven en Emmakade voor de kaashandel. Bij een groot deel van de oevers van dit deel van de singel overheerst langs de Singel (westelijke oevers van de gracht) en de Nassaukade ook de natuurlijke oever met overwegend verzonken of lage houten beschoeiingen. De beeldwaarde hiervan is hoog. De ingrepen uit 2013 van de oever van de Westdam en het deel tussen de Westdambrug en

6.5.3 Bijzondere gebouwen langs de Singel

Er zijn in het onderzoeksgebied veel gebouwen, ensembles en objecten met cultuurhistorische waarde. Dat wil zeggen dat er sprake is van objecten en ensembles die in meer of mindere mate voldoen aan de volgende criteria: 





Objecten en complexen met architectuurhistorische waarden: d.w.z. met een relatief hoge ontwerpkwaliteit of representatief voor een bepaalde bouwstijl, stroming, bouwperiode of typologie; Objecten, complexen en ensembles met een bijzondere stedenbouwkundig-historische of landschappelijke waarde, d.w.z. als onderdelen van bijzondere complexmatige ontwikkelingen door bijvoorbeeld woningbouwcorporaties, bedrijfscomplexen, particulieren e.d. of vanwege specifieke andere situationele aspecten (bijvoorbeeld markante locaties, focus- en oriëntatiepunten, landmarks); Gaafheid, d.w.z. objecten en ensembles die in belangrijke mate ongewijzigd zijn gebleven sinds de bouwtijd of waarbij wijzigingen zeer zorgvuldig zijn aangebracht.




Objecten en complexen met een monumentenstatus (rijks- en gemeentelijke monumenten).

Waardering van de gebouwen, objecten en ensembles Met behulp van bovenstaande criteria zijn gebouwen, objecten en ensembles in het onderzoeksgebied globaal gewaardeerd. De waardering is weergegeven op de bijgevoegde cultuurhistorische waardenkaart. Doel van de waardering is om een beeld te geven van de historische kwaliteiten van de bebouwing op hoofdlijnen. Tevens maakt de waardering inzichtelijk waar karakteristieke bebouwing samenhangende ensembles vormt. De gebouwen met een beschermde status zijn vanwege hun hoge kwaliteit geïnventariseerd als van zeer hoge cultuurhistorische waarde. De objecten met een indifferente waarde zijn verder niet in het onderzoek opgenomen. █ █Zeer hoge cultuurhistorische waarde: Objecten en/of ensembles met hoge architectuurhistorische waarden: d.w.z. met een relatief hoge ontwerpkwaliteit of representatief voor een bepaalde bouwstijl, stroming, bouwperiode of typologie. Tevens kan er sprake zijn van bijzondere stedenbouwkundig-historische of landschappelijke waarden, d.w.z. als onderdelen van bijzondere complexmatige ontwikkelingen door bijvoorbeeld woningbouwcorporaties, particulieren e.d. of vanwege specifieke andere situationele aspecten (bijvoorbeeld markante hoeklocaties, focus- en oriëntatiepunten, landmarks) Deze objecten zijn beschermd als rijksmonument (█) of gemeentelijk monument (█). █ Hoge cultuurhistorische waarde: Niet beschermde objecten en/of ensembles met (hoge) architectuurhistorische waarden: d.w.z. kenmerkend voor een bepaalde bouwstijl, stroming, bouwperiode of typologie. Tevens kan er sprake zijn

van stedenbouwkundig-historische of landschappelijke waarden, d.w.z. als onderdelen van bijzondere complexmatige ontwikkelingen of vanwege specifieke situationele aspecten (bijvoorbeeld markante hoeklocaties, focus- en oriëntatiepunten, “landmarks”) Deze waarde is dusdanig hoog, dat behoud (en bescherming) van deze objecten te overwegen is. █ Positieve cultuurhistorische waarde: Objecten en/of ensembles die voor de ontwikkelingsgeschiedenis van het gebied van (enig) historisch belang zijn, maar niet direct beschermenswaardig zijn. De objecten voegen zich in schaal, hoofdvormen en typologie binnen de historisch gegroeide situatie en dragen dus bij aan de cultuurhistorische en ruimtelijke kwaliteit van het gebied. █ Indifferente waarde: Objecten en/of ensembles, die niets of weinig aan de cultuurhistorische en ruimtelijke kwaliteit van het gebied toevoegen en ook geen wezenlijk onderdeel vormen van de ontwikkelingsgeschiedenis. De waardevolle bebouwing in het onderzoeksgebied: Met monumentenstatus  Hoge Wal zn, Algemene begraafplaats en poortgebouw (18291830) (rijksmonument)  Oostdam 1, herenhuis “Welgelegen”, in neoclassicistische stijl, circa 1875 (gemeentelijk monument)  Oostdam 2, herenhuis in overgangsarchitectuur uit 1916  Oostdam 3-10, blok van acht herenhuizen in neoclassicistische trant, 1868-1880 (gemeentelijk monument). Eén van de huizen heeft aan de achterzijde een aanbouw naar ontwerp van architect Jan Wils.


          

Oostdam 12, herenhuis “Rijnoord”, met bijbehorend houten theehuis en toegangshek, in neoclassicistische stijl, 1863 (rijksmonument) Oostdam 13, herenhuis “Eldorado”, met hekwerk, in neoclassicistische stijl, 1842 (gemeentelijk en rijksmonument) Oostsingel zn, exercitieveld, vanaf 1790 (gemeentelijk monument) Oostsingel 1a, watertoren uit 1905-1906 (rijksmonument) Oostsingel 1b, machinistenwoning en machinegebouw uit 19051906 (rijksmonument) Prins Hendrikkade 13, kleine villa in overgangsarchitectuur, uit 1920 Rijnstraat 60. St. Bonaventurakerk uit 1890-1892. Rijnstraat 64, Het kasteel van Woerden, 1407-1415, rijksmonument Utrechtsestraatweg 1, villa “Kortenoord”, in overgangsarchitectuur, uit 1910 (gemeentelijk monument) Westdam 3, voormalig stadhuis in neorenaissancestijl, 1888 (gemeentelijk monument) Westdam zn, Israëlitische begraafplaats, 1856 (gemeentelijk monument)

Karakteristieke gebouwen zonder status Hoge waarde  Burgemeester H.G. van Kempensingel 5-6, dubbele middenstandswoning in traditioneel-zakelijke trant, 1939  Burgemeester H.G. van Kempensingel 9-10, dubbele middenstandswoning in traditioneel-zakelijke trant, 1939  Burgemeester H.G. van Kempensingel 23, schoolgebouw in shakehandstrant, 1954  Emmakade 1, herenhuis in neorenaissancetrant, circa 1910

                     

 

Haven 1, herenhuis in jugendstiltrant, circa 1910 Haven 2, herenhuis in neorenaissancetrant, circa 1910 Haven 3, herenhuis in neorenaissancetrant, circa 1910 Haven 4, herenhuis in neorenaissancetrant, circa 1910 Haven 5, herenhuis in neorenaissancetrant, circa 1910 Haven 6, herenhuis in neorenaissancetrant, circa 1910 Haven 7, herenhuis in neorenaissancetrant, circa 1910 Haven 8, herenhuis in jugendstiltrant, circa 1910 Haven 10, herenhuis in neorenaissancetrant, circa 1910 Haven 11, herenhuis in neorenaissancetrant, circa 1910 Haven 12, herenhuis in neorenaissancetrant, circa 1910 Haven 13, herenhuis in neorenaissancetrant, circa 1910 Prins Hendrikkade 2-5, blok van vier woningen uit circa 1890 Prins Hendrikkade 8-12, blok van vijf arbeiderswoningen uit circa 1905-1910 Prins Hendrikkade 14, klein herenhuis, circa 1910 Prins Hendrikkade 16-17, dubbel woonhuis met werkplaats uit 1917 Hoge Wal zn, Rooms-Katholieke begraafplaats (1829) Lijsterstraat 1, kleinschalige portiekflat, shakehandstrant, 1953 Oostsingel, herinneringsbank in park Singel 65, boerderij “Annahoeve” uit 1910 Singel 84, woonhuis in neorenaissancetrant, 1906 Singel 88-106II, reeks geschakelde of vrijstaande kleine middenstandswoningen uit de periode 1925-1935, in traditioneelzakelijke trant, soms met kenmerken van de Amsterdamse school Prinsenlaan 1-3, dubbel woonhuis in zakelijke trant, met kenmerken van de Amsterdamse school, uit 1930 Rijnkade 1, kleine woning (brugwachterswoning) in traditioneelzakelijke trant, uit 1924




Stationsweg 6-8, drie beneden- en bovenwoningen in traditioneel-zakelijke trant uit 1911 Utrechtsestraatweg 2, klein herenhuis in neorenaissancetrant uit circa 1905 Westdam 1, landhuis in traditioneel-zakelijke trant uit 1939 Zandwijksingel 1-9, blok van 9 herenhuizen in traditioneelzakelijke trant, circa 1920 Zandwijksingel 10-13, blok van vier herenhuizen met elementen van chaletstijl en jugendstil, 1911

     

Positieve waarde  Burgemeester H.G. van Kempensingel 2-3, dubbele middenstandswoning in traditioneel-zakelijke trant, 1935  Burgemeester H.G. van Kempensingel 7-8, dubbele middenstandswoning in Delftse schoolttrant, 1949, 1939  Burgemeester H.G. van Kempensingel 13-14, dubbele middenstandswoning in traditioneel-zakelijke trant, 1940  Emmakade 7, pakhuis uit 1938  Emmakade 8, bedrijfspand in traditioneel-zakelijke trant, uit 1938  Prins Hendrikkade 18-19, dubbel woonhuis in traditioneelzakelijke trant, circa 1915-1920  Nassaukade 13-27, complex geschakelde arbeiderswoningen in traditioneel-zakelijke trant, 1920-1924. Maakt deel uit van groter geheel van Woningbouwvereeniging St. Willibrordus en andere opdrachtgevers, aan Gedempte Binnengracht, W.A. Bakestraat en Oranjestraat  Nassaukade 29-47, complex geschakelde arbeiderswoningen in traditioneel-zakelijke trant, uit 1922  Oostsingel 2-3, groot dubbel woonhuis in zakelijke trant, 1929  Oostsingel 8-11, vijf deels geschakelde woonhuizen in Delftse Schooltrant (circa 1950-1955)  Oostsingel 13, woonhuis in cottagetrant, 1948  Oostsingel 16, woonhuis uit 1953

 

   

 

 

Oostsingel 17, landhuisje uit 1950 Oostsingel 18, landhuisje uit 1954 Oranjestraat 1 (zie Nassaukade 13-27) Singel 19-23, blok van vijf arbeiderswoningen uit 1913 Singel 24-33, blok van tien arbeiderswoningen uit 1903 Singel 48I-48II, dubbele middenstandswoning in zakelijke trant, 1938 Singel 60, woonhuis in zakelijke trant, 1935 Singel 61-64, blok van vier arbeiderswoningen met kalkzandstenen voorgevel uit 1910 Singel 64I, bakstenen vakwerkloods uit circa 1950 Singel 79-80, blokje van drie arbeiderswoningen in Delftse Schooltrant uit 1956 Stationsweg 10a-10b, kantoor met woning, uit 1918, ontwerp van Jan Wils W.A. Bakestraat 11 (zie Nassaukade 13-27)

6.6 Bijzondere ensembles

Op diverse locaties is sprake van karakteristieke, historische bebouwingsensembles, die een gave samenhang vertonen in aanleg, typologie, ontstaansperiode en uiterlijke kenmerken. Ze bestaan uit meerdere cultuurhistorisch waardevolle gebouwde objecten, die een belangrijke relatie hebben met de historische structuren en het groen in hun omgeving. Als geheel hebben deze ensembles voor het gebied een grote beeldwaarde en een hoge cultuurhistorische waarde. Het betreft de volgende ensembles:  Bebouwingsensemble en structuur van de Oude Rijndijk aan de westzijde van de Singel. Historische lintstructuur met zeer hoge ouderdom.  Het ensemble van de eerste representatieve stadsuitleg aan de oostzijde van het centrum in de late 19de eeuw (omgeving




 





Oostdam, Stationsweg), met voorname villabouw, lommerrijke tuinen en fraaie situering aan de singel. Dit is de enige plek waar zich in de tweede helft van de 19de eeuw in het Woerdense singelgebied een representatief, residentieel singelkwartier ontwikkelde, met een stedelijk karakter, conform de ontwikkelingen in andere (grotere) Nederlandse steden. Het is nog steeds een fraai, in gave staat verkerend ensemble, dat in combinatie met de singelstructuur, de gracht en de beplanting een typisch laat 19de-eeuws stadsbeeld te zien geeft met een hoge cultuurhistorische waarde. De overige buiten de singel gelegen bebouwingsensembles uit de 19de eeuw (met een industriële of militaire functie) zijn door recente ontwikkelingen uiteengevallen. Ensemble aan de Haven – Westdam. Representatieve buurt uit de periode rond 1900, gekoppeld aan de hier nieuw aangelegde stedenbouwkundige structuren. Het geheel heeft door de gaafheid, de kwaliteit van de bebouwing en in samenhang met de stedelijke structuur een hoge cultuurhistorische waarde. Singelbebouwing Zandwijksingel, met blokken kleine herenhuizen uit de vroege 20ste eeuw, op representatieve plek aan het water. Singelbebouwing Singel: lange reeks geschakelde of vrijstaande kleine middenstandswoningen uit het interbellum, gericht op de singelgracht, met enkele zeer markant gepositioneerde woningen. Ensemble geschakelde arbeiderswoningen aan de Nassaukade, onderdeel van ook in het achtergebied doorlopende complexen uit de vroege jaren 20 van de 20ste eeuw. Kleinschalige singelbebouwing, gericht op de singelgracht, met fraaie platanenbeplanting. Ensemble geschakelde arbeiderswoningen aan de zuidzijde van de Singel, uit de vroege 20ste eeuw, destijds gebouwd in samenhang met de spoorwegen en de nabij gelegen industrie.



Ensemble middenstandswoningen en kleine landhuizen aan de Oostsingel. Markant voorbeeld van een kleine representatieve woonwijk (“villapark”) uit de vroegnaoorlogse periode (circa 1948-1955) in rond 1935-1940 bedachte en ontwikkelde herontwikkeling van dit deel van de vestingwerken.

6.7 Groen

De volgende groenstructuren en groenelementen in het onderzoeksgebied hebben cultuurhistorische waarde vanwege hun ouderdom of als onderdeel van voor hun aanlegtijd kenmerkende structuren, wijken of parken. Het groen heeft ook een hoge beeldwaarde voor het gebied. Samen met het water is het groen de verbindende factor in de grootse doorgaande structuur rondom de Woerdense binnenstad. Veel groenelementen accentueren de historische structuren en contouren van wegen, dammen en grachten. 





 

De opgaande singelbegeleidende beplanting langs de buitenzijde van de Singel. Hoewel deels gewijzigd en in verschillende perioden vernieuwd gaat de doorgaande bomenbeplanting op zijn minst terug tot de vroege 19de eeuw. De oude singelbeplanting langs de binnenzijde van de Singel, langs de in de vroege 20ste eeuw aangelegde woonbuurtjes (Emmakade, Nassaukade, Prins Hendrikkade (deels zware platanen). De dubbele of enkelvoudige laanbeplanting in de vorm van paardenkastanjes en/of platanen in het gebied van de Oostsingel / Exercitieveld, vermoedelijk uit het late tweede kwart van de 20ste eeuw, deels op oudere structuur teruggaand. Boomgroep op het oostelijke deel van het Defensie-eiland. Boomgroep aan de Westdam.


     

Historisch park in landschapsstijl ten noorden van de Westdam (behorend bij oude aanleg voormalig raadhuis), uit de late 19de eeuw, met latere aanpassingen. De groenstructuren op en rond de historische begraafplaatsen aan de Hoge Wal. Samenhangend historisch groen in tuinen (tuin met tuinkoepel bij Rijnoord, Oostdam 12). Driehoekig plantsoen bij de Oostsingel. Plantsoen aan de ingang van de Van Helvoortlaan / Lijsterstraat. Groene oevers aan binnen- en buitenzijde van de singelgracht.

6.8 Zichtlijnen

Op de cultuurhistorische waardenkaart zijn de belangrijkste zichtlijnen in het onderzoeksgebied weergegeven. Het betreft bijzondere visuele verbindingen, via lange zichtlijnen over de grachten naar de uithoeken van de stervorm en via zichtlijnen vanaf ‘buiten’ op de binnenstad en vice versa. Ook zijn langs de buitenzijde van de singel enkele panden uit het interbellum zodanig gesitueerd, dat zij markante oriëntatiepunten vormen in het gebied. Verder zijn er vanuit de Singel allerlei doorkijken door haaks op de singelstructuur geprojecteerde straten in het binnenstadsgebied en de schilderachtige bebouwingslinten langs de Oude Rijndijken aan westen oostzijde van de Singel.

6.9 Conclusies en consequenties waardering

In de voorgaande paragrafen zijn zeer uiteenlopende aspecten in het onderzoeksgebied gewaardeerd. Concluderend kan worden gesteld dat het gehele onderzoeksgebied met de vele zich daarbinnen bevindende structuren, ensembles, gebouwen, bruggen en andere artefacten en het

groen samen een in cultuurhistorisch opzicht zeer bijzonder ensemble is. In het gebied zijn de verschillende stadia van de Woerdense vesting beleefbaar, met nadruk op de laatste grote uitbreiding in de periode 1690-1720, voorts van de stedelijke ontwikkeling vanaf het begin van de 19de eeuw, toen de stad in langzaam tempo uit de wallen brak, nieuwe functies toevoegde aan het militaire gebied binnen de singels en uiteindelijk ook het gebied buiten de singel in gebruik nam om er te wonen, te werken en te recreëren. De Woerdense vestinggordel heeft door de aanwezigheid van de vele sporen van de oorspronkelijke inrichting en het gebruik door de eeuwen heen als geheel een hoge cultuurhistorische waarde. De vele artefacten binnen het gebied hebben uiteenlopende cultuurhistorische waarden, van indifferent (verder niet benoemd), tot positief, hoog of zeer hoog. Aan deze kwalificaties kunnen enkele consequenties worden verbonden op het gebied van instandhouding en herontwikkeling. Zeer hoge en hoge cultuurhistorische waarde: De historische situatie van deze gebieden / gebiedsdelen en artefacten is goed herkenbaar, redelijk tot zeer gaaf en de historische zeggingskracht is (zeer) hoog. In de Woerdense context is er sprake van zeldzaamheid. Ontwikkelingen worden toegestaan als deze primair beogen de cultuurhistorische waarden in stand te houden dan wel te versterken. Verdiepend historisch-ruimtelijk onderzoek kan hierbij noodzakelijk zijn. Het dagelijkse beheer dient gericht te zijn op instandhouding van de aanwezige waarden. Bij ruimtelijke ingrepen zijn cultuurhistorische aspecten leidend in de afweging. Positieve cultuurhistorische waarde: De historische situatie van deze gebieden / gebiedsdelen en artefacten is redelijk tot goed herkenbaar, in ieder geval nog duidelijk een


weerslag van de plaatselijke historische ontwikkeling en als zodanig onderdeel van het cultuurhistorisch beeld. De onderdelen dragen bij aan de identiteit van het onderzoeksgebied, hoewel de samenhang op onderdelen of details soms is vertroebeld / vervaagd. Nieuwe ontwikkelingen kunnen een kans bieden om de kwaliteit te verbeteren. Hierbij is het van belang een basiszorgvuldigheid te betrachten, met aandacht voor de historische kenmerken van het gebied / artefacten. Indifferente cultuurhistorische waarde: Er is geen sprake van een uitgesproken cultuurhistorische waarde of zeldzaamheid. Nieuwe ontwikkelingen bieden eventueel een kans om de kwaliteit te verbeteren.


7 STERKE EN ZWAKKE PUNTEN PER DEELGEBIED 7.1 Beoordeling vanuit karakter van de deelgebieden Bij de benoeming van de sterke en zwakke punten van de verschillende deelgebieden moet rekening worden gehouden met het specifieke, door de geschiedenis gevormde karakter en beeld van het betreffende deelgebied. Immers het karakter van de oostelijke binnengracht of de oostelijke en noordelijke Singel verschilt sterk van het karakter van bijvoorbeeld de zuidoostelijke Singel rond het Defensie-eiland. Bij de beoordeling van de sterke en zwakke punten per deelgebied heeft het dan ook vooral zin om de sterke en zwakke punten te benoemen vanuit de insteek om te komen tot behoud en waar mogelijk versterking van de cultuurhistorische waarden van het gebied.

-

-

-

De overwegend groen uitgevoerde oevers met ofwel lage houten beschoeiingen of verzonken beschoeiingen (natuurlijke oever). De inklemming van het gebied tussen de twee historische dammen. De aanwezigheid van een historisch waardevolle brug (‘Parijse brug’ uit 1939). De aanwezigheid van voor het beeld belangrijke historische markante bouwwerken zoals het 19de-eeuwse theehuis van Rijnoord en de watertoren uit 1906. De aanwezigheid van voor het beeld belangrijke historische singelbebouwing langs de Zandwijksingel uit 1911 en 1920. De aanwezigheid van enkele markante gebouwen langs de Burgemeester van Kempensingel uit de periode 1930-1960.

Zwakke punten 7.2 Sterke en zwakke punten per hoofddeelgebied

-

Hoofddeel A: De noordelijke en oostelijk groene gordel Sterke punten: -

-

-

Nog vrijwel grotendeels aanwezige historische vestingstructuur met binnen- en buitengracht. De nog behouden gebleven fysieke restanten van vestingwerken in de vorm van (weliswaar deels vergraven) bastions (Holle Bolwerck en Rijneveltshorn Bolwerck) met aansluitende walrestanten (Hoge Wal). De aanwezigheid van groene gebieden langs zowel de binnenals buitengracht, zoals het Westdampark, het gebied rond de Hoge Wal met de voormalige bastions, het Exercitieveld tussen Oostlaan en Oostsingel en de parken Oudeland en Bredius oostelijk van de buitengracht.

-

De beperkte aanwezigheid langs beide oevers van de grachten van voet- en/of fietspaden (in feite zijn alleen het Park Oudeland en het Westdampark echt geschikt om te wandelen in de nabijheid van de grachten). Beperkte beleefbaarheid van de buitengracht in het gebied van de Oostsingel, door de aanwezigheid van particuliere tuinen op de voormalige enveloppe tussen binnengracht en buitengracht. Verrommeling van de singelcontouren door de aanwezigheid van enkele particuliere steigertjes voor bootjes, ook buiten het private oevergebied.


Hoofddeel B: De zuidelijke en westelijke stedelijke/industriële gordel

-

Sterke punten: -

-

-

-

-

-

Nog vrijwel grotendeels aanwezige historische vestingstructuur met buitengracht, restant Oude Rijn langs Oostdam, Defensieeiland en restant binnengracht langs Prins Hendrikkade en Defensie-eiland. De nog behouden gebleven fysieke restanten van een vestingwerk in de vorm van een restant van een beer met sluiskoker in de buitengracht (bij Oostdam). De nog behouden gebleven laat 19de-eeuwse haven met vroeg 20ste- eeuwse kademuren. De via bruggen (Snellerbrug en Rozenbrug) over de Singel aanwezige oude verbindingen met de Oude Rijn aan de oosten westzijde. De nog sinds 1710 aanwezige verbinding met de Jaap Bijzerwetering via Jaap Bijzerbrug. De inklemming van het gebied tussen de twee historische dammen. De relicten in de vorm van laad- en loskades (aan zuidzijde van spoorwegen en Centraal Magazijn) en afmeerplaatsen bij Emmakade behorend tot de vroegere industriële functie van dit deel van de gracht. De stedelijke ‘wand’ aan de binnenzijde van de gracht, met coulisseachtige opbouw. Vanaf het water gezien bestaande uit een groene oever, boomsingel, straat en naar de gracht gerichte aangesloten bebouwing in blokken uit verschillende perioden. De aanwezigheid van deels nog zichtbare archeologische restanten van de Inundatiesluis.

De door demping aangepaste contouren van de singel als onderdeel van de vroeg 20ste-eeuwse transformatie van de gracht tot bevaarbare waterloop.

Zwakke punten -

-

-

-

De beperkte aanwezigheid langs beide oevers van de grachten van voet- en/of fietspaden (alleen aan westzijde achter de Bloemenbuurt en onderlangs de Houttuinlaan aan Oostzijde). De aanwezigheid van grootschalige, zich van de singel afwendende, bebouwing aan de zuidwest zijde van de gracht (Bloemenbuurt). De aanwezigheid van een reeks woonboten die het contact tussen de gracht en de laan (Singel) ter plaatse onmogelijk maken. Verrommeling van het oeverbeeld. Verdwijnen van het beeld van de industriële bedrijvigheid langs dit deel van de singel. Contrast met het noordelijke deel van de Singel vervaagt.



8 AANBEVELINGEN Hoewel er bij deze cultuurhistorische analyse nog geen sprake is van het op een uitgebreide wijze verstrekken van aanbevelingen leek het ons toch nuttig om alvast een voorzet in die richting in het rapport op te nemen. Ze zijn eerder bedoeld om stof tot discussie te geven en te kijken of er in het vervolgtraject meer sturing aan dit proces gegeven kan worden. Op bijbehorende kaart zijn de subdeelgebieden weergegeven waarop de aanbevelingen betrekking hebben. Aanbevelingen Algemeen 1 In standhouden van het onderscheiden karakter tussen het noordelijke en het zuidelijke singelgebied (noord: groen, residentieel, parkachtig; zuid: stedelijker en steniger, industriële elementen). 2 Zet in op hoge kwaliteit en ruim baan voor cultuurhistorie in de Oost- en Westdamgebieden: dit zijn de belangrijkste entrees tot de historische binnenstad. Hier komen belangrijke historische water- en wegenstructuren samen, hier bevinden zich belangrijke monumentale panden en groenelementen en is de bijzondere gelaagdheid van de stadsgeschiedenis van Woerden beleefbaar. Beschoeiingen en oevers 3 Voorkomen van verrommeling van de oevers door niet passende beschoeiingen, allegaartje aan steigers, etc. 4 Bij alle natuurlijke groene oevers (met name in de groene gordel hoofddeelgebied A met subdelen A1, A2 en A3) zorgen

5

6

voor een eenheid in beschoeiing (bij voorkeur eenvoudige houten verzonken beschoeiing). De buitenoevers van de industriële zuidelijke en westelijke Singel (subdeelgebied B2) tussen de oude betonnen kades voorzien van een eenvormige houten beschoeiing. De binnenoevers (zijde oude stad) van de industriële zuidelijke en westelijke Singel (subdeelgebied B2 en deel Nassaukade in subdeelgebied B3) voorzien van een eenvormige lage houten of verzonken beschoeiing.

Versterken cultuurhistorisch beeld 7 Bij beide bastions de hellende fronten wat betreft de begroeiing uitdunnen en de escarpe aan de voet in profiel brengen zodat ze beter als restanten van vestingwerken herkenbaar zijn. 8 Herstellen en conserveren restanten inundatiesluis tussen Oostdam en Defensie-eiland. 9 Aanscherpen van de oorspronkelijke vorm van de singel daar waar mogelijk bij het vervangen van de beschoeiing. Toegankelijkheid 10 Streef naar goede toegankelijkheid van de singeloevers voor wandelaars, zodat een rondje om de singel kan worden gewandeld. 11 Overweeg vaarverbinding te maken tussen noordelijke en zuidelijke singeldeel (voor kleine bootjes), zodat een rondje om de stad kan worden gevaren.


Informatievoorziening 12 Ontwikkeling cultuurhistorische routes in het vestinggebied van Woerden. 13 Plaats informatiepaneeltjes / zuilen, eventueel met gps/ app’s etc. om alle bezienswaardigheden en de bijzondere geschiedenis van het Woerdense singelgebied te presenteren. Onderzoek 14 Inventariseer de karakteristieke (particuliere) bomen in het onderzoeksgebied.

7

1

8

2 9 2

1

Kaartje met de subdeelgebieden. De nummers in de witte vakken verwijzen naar enkele van de aanbevelingen. Kaart G. Korenberg MAB 2014


Berm

Smalle strook grond aan de voet van het buitentalud van een vestingwal, soms voorzien van een palissade of een doornenhaag; ook wel sluipwal.

Bolwerk

Nederlandse benaming voor bastion; ook gebruikt in de betekenis van verschansing of van een verdedigingswerk.

Borstwering

Dekking van aarde (grond), steen of ander materiaal, ter bescherming van erachter opgestelde schutters of geschut; in de middeleeuwen veelal bestaande uit gekanteelde muren, later meestal van aarde.

Buitenwerk

Algemene benaming voor delen van een vesting welke vóór de hoofdwal doch binnen de bedekte weg respectievelijk het glacis zijn gelegen; bij voorbeeld: contregarde, couvre-face, halve maan, hoornwerk, kroonwerk, ravelijn, tenaille, enz.; niet te verwarren met voorwerk.

Courtine

Deel van een vestingwal of –muur, gelegen tussen twee rondelen of bastions.

Enveloppe

Rond de hoofdgracht gelegen doorlopende beschermingswal, waarvan aaneengeschakelde buitenwerken kunnen deel uitmaken; was vaak ook voorzien van een bedekte weg.

Face(n)

De naar buiten gerichte delen van een bastion, die in de saillant samenkomen. Ook bij ravelijnen en lunetten spreekt men van facen.

Vestingterminologie Onderstaand vindt u een verklarende woordenlijst van woorden die in de vestingbouw en dus ook in hoofdstuk 2 over de historie van de vesting Woerden gebruikt worden. Bron: 



Kamps, P.J.M., P.C. van Kerkum & J. de Zee, 2004: Terminologie verdedigingswerken: inrichting, aanvallen en verdediging (Stichting Menno van Coehoorn), Utrecht Spijker, K., 2006: Muntelbolwerk/halve maan, BAAC-rapport 06.136, 'sHertogenbosch Archeologie

Wetenschap die zich ten doel stelt om door middel van studie van de materiële nalatenschap inzicht te verwerven in alle facetten van menselijke samenlevingen in het verleden.

Barbacane

Buiten een middeleeuwse vesting- of kasteelpoort gelegen verdedigingswerk; afgeleid van het Arabische woord “barbakkaneh” (bolwerk voor de poort); ook wel bruggenschans.

Bastion

Vijfhoekige aarden of stenen uitbouw van een verdedigingswerk naar oorspronkelijk Italiaans ontwerp.

Bedekte weg Doorlopende, door een aardenwal (glacis) geschermde weg aan de buitenzijde van de buitenste gracht van een vesting. Moest breed genoeg zijn om ook te kunnen dienen als gevechtsopstelling, vanwaar de infanterie in een vroege fase van het beleg de verdediging kon uitvoeren.


Flank

(van een bastion) zijde van een bastion die een hoek maakt met de aangrenzende courtine (hoofdwal).

Klampmuur

Dunne muur voor een andere (oudere) muur ter verzwaring of als plaklaag om waterkerende muren van een kelder of regenwaterbak dicht te maken.

Gracht

Gegraven doorlopende hindernis rond een vestingwerk; in laag terrein doorgaans breed, ondiep en met water gevuld; in hoog terrein als regel vrij smal, diep en droog.

Kroonwerk

Buitenwerk van een vesting, bestaande uit meestal twee aansluitende gebastioneerde fronten en twee lange, enigszins naar elkaar toelopende flanken, die veelal aansluiten op de vestinggracht.

Halve maan

In de hoofdgracht gelegen buitenwerk van een vesting, dienende tot dekking van de saillant (punt)van een bastion of ravelijn, de benaming is ontleend aan de naar binnen gebogen achterzijde (keel); soms ten onrechte gebruikt voor ravelijn, niet te verwarren met demi-lune.

NieuwNederlands stelsel

Laat-zeventiende-eeuws vestingkundig stelsel, toegeschreven aan Menno van Coehoorn. Voornamelijk gekenmerkt door grote bastions, met holgebogen flanken die niet haaks op de courtine staan en door voor de courtine gelegen ravelijnen.

Buitenwerk van een vesting, bestaande uit een courtine tussen twee halve bastions. De rechte lange flanken sluiten veelal aan op de vestinggracht.

Ontmantelen Het slopen (slechten) van een vestingwerk; soms ook amoveren genoemd.

Hoornwerk

Inundatie

Keel

Doorgaans defensieve onderwaterzetting van een terreingedeelte voor militaire doeleinden; zo mogelijk zowel onbegaanbaar als onbevaarbaar; wordt ook wel offensief gebruikt om een vijand te verdrijven. Open achterzijde van een rondeel, waltoren, bastion, ravelijn, ed., waardoor gemeenschap met het overige deel van de vesting mogelijk is.

OudNederlands stelsel

16e/17e-eeuwse vestingbouwkundig stelsel, voornamelijk gekenmerkt door aarden wallen, natte grachten, bastions met rechte flanken die haaks staan op de courtines.

Poort

Meestal afsluitbare doorgang door een muur of wal van een vestingwerk.

Ravelijn

Midden voor een vestingfront gelegen, ongeveer driehoekig of redanvormig buitenwerk, ter dekking van courtine en toegangspoort, alsmede de schouderhoeken der naastliggende bastions tegen vijandelijk vuur.


Rondeel

Uit de muurtoren ontwikkelde, verzwaarde en verlaagde halfronde uitbouw van een vestingmuur, ten behoeve van de opstelling van flankerend geschut; voorloper van het bastion.

Saillant

Uitspringende punt van een bastion of ander vestingwerk, waar de facen samenkomen.

Schietgat

Schietopening in een wal of muur.

Spaarboog

Open boog in metselwerk om materiaal en arbeid te sparen, o.a. in funderingen. Vgl. grondboog.

Vesting

Versterkte stad; soms ook een groter verdedigingsgebied.

Voorwerk

Verdedigingswerk, gelegen vóór het glacis van een vesting, maar binnen het bereik van het ondersteunende vuur daarvan.

Wal

Dijkvormige aarden ophoging rond een verdedigingswerk, voorzien van een borstwering.

Weergang

Door een borstwering beveiligde loopgang op een vestingmuur of aan de binnenzijde daarvan.


LITERATUUR EN BRONNEN

-

Algemeen

-

-

Hoogendoorn, Harm Cordon van Holland: het beeld van de Oude Hollandse Waterlinie (Woerden, 2010) Terminologie verdedigingswerken: inrichting, aanval en verdediging (Zutphen, 1999) Will, Chris, Sterk Water: De Hollandse Waterlinie (Utrecht, 2002)

-

-

-

Woerden en omgeving -

-

W.R.C. Alkemade, 'Matthijs Willem Schalij (1833-1918)' in: Langs de Oude Rijn: levensbeschrijvingen van bekende en onbekende mensen uit Vleuten, De Meern, Harmelen en Woerden (Utrecht, 1999), pp.136-140 Blijdenstijn, Roland Waardevol Woerden in ontwikkeling: een cultuurhistorische effectrapportage van de binnenstad van Woerden (Woerden, 1999) Es, Jan van, Saskia van Ginkel-Meester, Woerden. Geschiedenis en architectuur. Zeist/Utrecht 2000 Es, Jan van Limes en Linie: twintig eeuwen verdedigingswerken tussen de Oude Rijn en de Hollandse IJssel (Woerden, 2004) Eijlers, Henk A. ‘Een project om Woerden te versterken uit 1725’ in: Heemtijdinghen,jr 43 (2007), nr 1 C.J.A. van Helvoort Hoofdstukken uit de geschiedenis van de stad Woerden (Hilversum, 1952)

-

Meyere, R. de, De geschiedenis van de Wierickerschans (Bodegraven, 1999) L.Cl.M. Peters en W.R.C. Alkemade, 'Het Kasteel van Woerden: van veilig slaapvertrek tot monumentaal kantoorpand" in: Jaarbericht 1989 Stichting Utrechtse Kastelen (Utrecht, 1990) L.Cl.M. Peters en W.R.C. Alkemade, Van raadkamers tot nieuw stadhuis: geschiedenis van de gemeentehuizen in Woerden (Woerden, 1994) M.S. Verweij e.a., Het Kasteel te Woerden: het gebouw, de geschiedenis en de restauratie (Woerden, 1989) Wouter Vos, Edwin Blom, Tom Hazenberg Romeinen in Woerden - het archeologische onderzoek naar de militaire bezetting en de scheepvaart van Laurium Hazenberg Archeologie (Leiden, 2010) M.J.T. van Zijll Langhout, De Sleutel van Holland: bouwhistorisch onderzoek van het kasteel te Woerden (Delft, 1986)

Cultuurhistorische analyse buitengebied Aalten II februari 2013 II blad 167



Handelen en wandelen langs de gracht. CULTUURHISTORISCHE ANALYSE EN WAARDERING Vestinggracht en singelgebied Woerden

Recommend Documents