Cultuurhistorische waardering

Cultuurhistorische waardering

Projectgebied Tivolikerk Stratum Gemeente Eindhoven

Tivolikerk Eindhoven in Stratum

1

INHOUDSOPGAVE

Voorwoord

1. Inleiding en vraagstelling

2. Gebiedsanalyse. Cultuurhistorie in het projectgebied Tivolikerk a) Objecten b) Stedenbouwkundige structuur Stratum

3. Projectplan Tivolikerk Eindhoven

4. Planontwikkeling Tivolikerk in relatie tot de ruimtelijke en visuele karakteristieken

5. Conclusies en aanbevelingen

6. Literatuurlijst


2

Voorwoord Dit rapport bundelt de visuele en ruimtelijke karakteristieke hoofdlijnen in relatie tot de ruimtelijke ontwikkeling van het gebied Tivolikerk, gelegen in de stadswijk Stratum. Het onderzoek is uitgevoerd door het Monumentenhuis Brabant te Geertruidenberg in opdracht van de afdeling Dienst Stedelijke Ontwikkeling en Beheer (DSOB) / Woningbouwprojecten van de gemeente Eindhoven. De aanleiding voor dit rapport ligt in het feit dat de gemeente Eindhoven de cultuurhistorie een gedegen plek wil geven in de planontwikkeling en als belangenafweging kan opnemen in de besluitvorming. Het doel van dit rapport is om inzicht te geven in de visuele en ruimtelijke karakteristieken van de locatie Tivolikerk, maar ook van het resterende gebied en deze waarden te reflecteren op de nieuwe ruimtelijke inrichtingsplannen voor de ontwikkeling van het totale gebied. De prioriteit van deze karakteristieken ligt bij de continuïteit van de ruimtelijke, sociaalmaatschappelijke en economische structuur van het projectgebied. Het behoud van onderdelen in relatie tot de omgeving is evident. Het is de uitdaging om een nieuwe historische laag aan het gebied toe te voegen die een ruimtelijke verrijking oplevert. Deze uitgangspunten worden uitgedragen door de Belvedère-gedachte en de gemeentelijke nota Vitaal Verleden (2001). De bestaande historische kwaliteiten kunnen als belangrijke leidraad worden opgenomen in de ruimtelijke stedelijke planontwikkelingen van dit gebied, waardoor dit gebied een eigen duurzame identiteit krijgt, waarvan de lokale geschiedenis afleesbaar blijft.

Monumentenhuis Brabant Geertruidenberg, 1 december 2006


3

Hoofdstuk 1

Inleiding en vraagstelling

De afdeling Woningbouwprojecten (DSOB/PLO) van de gemeente Eindhoven heeft het Monumentenhuis Brabant verzocht te adviseren over het projectplan Tivolikerk in het stadsdeel Stratum van Eindhoven. In dit onderzoek wordt inzicht en advies op hoofdlijnen gegeven over de belangrijkste ruimtelijke en visuele karakteristieken en cultuurhistorische waarden. Het advies spitst zich toe op de invloed van de nieuwbouw en de ruimtelijke ingrepen op de historisch waardevolle karakteristieken van deze omgeving. Aanleiding In het projectgebied Tivolikerk worden, in samenwerking tussen De Nieuwe Combinatie, het parochiebestuur, particuliere eigenaar en de gemeente Eindhoven, appartementcomplexen en sociaal-maatschappelijke functies gerealiseerd. Dit projectgebied maakt deel uit van het bestemmingsplan ‘Stratum buiten de ring’. De raad van Eindhoven heeft op 31 oktober 2005 het bestemmingsplan “Stratum buiten de ring 2004” vastgesteld. Dit bestemmingsplan is aan de provincie Noord-Brabant toegezonden ter goedkeuring. De PPC heeft op 28 januari 2005 opgemerkt dat er in het bestemmingsplan panden aanwezig zijn die in de cultuurhistorische waardenkaart zijn opgenomen. Ze acht het bestemmingsplan niet aanvaardbaar, omdat de panden deel uitmaken van een ensemble in een stedenbouwkundige structuur aan de Heezerweg, te weten de panden met de nummers 337, 339, 345 en 347. Deze panden maken deel uit van een parochiecentrum gesticht in 1940. Het besluit van Gedeputeerde Staten luidt als volgt: ‘Het geheel of gedeeltelijk slopen van de bouwwerken is slechts toelaatbaar indien de ruimtelijke en visuele karakteristiek van de gronden en bebouwde omgeving niet in onevenredige mate wordt aangetast;’ Op basis van dit schrijven is er opdracht verleend aan het Monumentenhuis Brabant om een cultuurhistorische verkenning te verrichten naar het te ontwikkelen projectplan Tivolikerk. Doel van de notitie Het doel van dit rapport is om aan te geven in hoeverre de ruimtelijke en visuele karakteristieken van de gronden en bebouwde omgeving worden aangetast bij de (gedeeltelijke) sloop van de Tivolikerk én of deze waarden een duidelijke vertaling hebben gekregen in het nieuwe projectplan én in de nieuwe ruimtelijke inrichting van het projectgebied Tivolikerk. Onderzoeksopzet Voor het gebied Tivoli bleek beperkte informatie voor handen te zijn over de geschiedenis en haar ontwikkeling van de objecten en de ruimtelijke structuur. Er is door middel van interviews, bezoeken op locatie, beschikbare literatuur, kaarten en foto’s een beeld gekregen van het stadsdeel Stratum en specifiek het projectgebied Tivolikerk. Tivolikerk Eindhoven in Stratum

4

Ligging onderzoeksgebied Het projectgebied Tivolikerk ligt in het stadsdeel Stratum van de gemeente Eindhoven, ten zuiden van de ring Eindhoven. Het plangebied wordt begrensd door de Heezerweg, Tivolilaan, Wirostraat en de Rector Baptistlaan.

Afb. 1 Plangebied Tivolikerk


Afb. 2 Plangebied Tivolikerk

5

Hoofdstuk 2

Gebiedsanalyse. Cultuurhistorie in het projectgebied Tivolikerk

In dit hoofdstuk ligt de nadruk op de historische stedenbouwkundige structuur en de onafhankelijke historische objecten in het projectgebied. De conclusies en bevindingen van deze bevindingen worden integraal opgenomen in de analyse en het advies van het projectplan locatie Tivoli in Stratum (hoofdstuk 4). Ontstaansgeschiedenis Stratum is een oude dorpsstructuur ten zuiden van de oude kern Eindhoven en is een van de oude radialen. Het grondgebied van het plangebied Tivolikerk behoorde bij de gemeente Geldrop - Zesgehuchten als onderdeel van het landgoed ‘Tivoli’ in eigendom van de Baron van Tuyll van Serooskerken. Het gebied bestond vooral uit onontgonnen heidegronden met hier doorheen de route naar Geldrop – Heeze; de Heezerweg (zie historische kaart 1860). In 1920 is Stratum opgegaan in de gemeente Eindhoven. Na de WOII is het karakter van Stratum niet sterk gewijzigd. Het oude dorpskarakter is nog redelijk herkenbaar aanwezig zoals de infrastructuur en bebouwingselementen.

Afb. 3 Historische kaart van 1860 - 1870

Afb. 4 Historische kaart van 1860 - 1870

Op 23 mei 1928 kocht de woningbouwvereniging “Thuis Best”gronden aan van de Baron van Tuyll van Serooskerken voor de bouw van arbeiderswijken. Het betrof 20 ha op Eindhovens Tivolikerk Eindhoven in Stratum

6

grondgebied en 36 ha op het grondgebied van Geldrop. De Tivoliwijk verschijnt aan de Geldropse zijde. De naamgeving van deze wijk is ontleend aan een woning van deze Baron op dit landgoed. Op het gebied van Eindhoven verschijnt begin jaren dertig van de vorige eeuw de ‘Kruidenbuurt’ tussen de Leenderweg, Floralaan Oost en Heezerweg (zie historische kaart 1937). Op 24 oktober 1929 werd er een rectoraat gevestigd in een woonhuis van Tivoli, dat werd bediend door de Paters Missionarissen van het Heilig Hart. Het rectoraat ressorteerde onder de parochie Maria- en Brigida Zesgehuchten in Geldrop. Op 20 januari 1930 werd er begonnen met de bouw van een houten noodkerk op het Arnoudinaplein en is na de realisatie van de Tivolikerk weer afgebroken. In 1977 werd het rectoraat tot zelfstandige parochie verheven.

a) Objecten Tivolikerk In 1939 wordt de St. Josefkerk – ook wel Tivolikerk – genoemd aanbesteed. In 1940 werd de eerste steen gelegd op het huidige terrein aan de Heezerweg voor de St. Josefkerk, pastorie en het klooster. De objecten maakten onderdeel uit van een nieuw parochiaal centrum. In 1943 werd de kerk geconsacreerd.

Afb. 5 Tivolikerk

Afb. 6 Steunberen zijbeuk van de Tivolikerk

De Tivolikerk is een voorbeeld van een eigentijdse Neo-Romaanse architectuur met een ambachtelijk en zwaar karakter met een dwingende vorm. De kerk is naar het ontwerp van de relatief onbekende architect F.C. de Beer uit Tilburg (1873-1960). De meest in het oog springende elementen van de kerk zijn de kerktoren, de (repeterende) zware steunberen, het gesloten karakter van de gevels en de materialisering. Verder zijn er


7

architectonische oplossingen gevonden voor het opvangen van de bouwconstructie. De kerk lijkt bouwtechnisch in een redelijk goede staat te verkeren. De kerk heeft enerzijds een sterke samenhang met de andere objecten in het plangebied en geeft daarmee een accent aan de directe omgeving. De kerk is anderzijds niet prominent aanwezig aan de Heezerweg. Waardering Over de waardering van de cultuurhistorische waarden van de Tivolikerk zijn de meningen verdeeld. Enerzijds wordt de kerk als object als beschermingswaardig gewaardeerd en anderzijds blijft de waardering beperkt tot monumentaal en dus beeldbepalend. In de redengevende beschrijving van het Monumentenhuis Brabant wordt aan de kerk architectuurhistorische, cultuurhistorische en stedenbouwkundige kwaliteiten toegekend. De kerk is volgens deze beschrijving dan ook beschermingswaardig. In de uitgangspuntennotitie ‘Drie Stratumse kerken’ krijgt de kerk in relatie tot de andere kerken in Stratum een lagere waardering. De kerk wordt in deze notitie als niet beschermingswaardig maar als beeldbepalend voor de omgeving getypeerd. De monumentencommissie heeft deze waardering overgenomen. In de cultuurhistorische waardenkaart van de provincie zijn de panden opgenomen. Deze status biedt echter geen juridische bescherming aan de objecten.

Afb. 7 Tivolikerk gezien vanuit de pastorietuin

In stedenbouwkundige zin is er overeenstemming over de ruimtelijke karakteristieken van de Tivolikerk. Dat wil zeggen dat de ensemblewaarden van de aanwezige gebouwen in relatie tot de directe omgeving waardevol worden geacht.


8

Pastorie en kloostergebouw De pastorie staat in directe verbinding met de kerk en is in dezelfde periode gebouwd. Het pand maakt met de kerk en klooster een religieus complex als parochiaal centrum. Het exterieur van het pand verkeert bouwtechnisch in een goede staat. Achter de pastorie ligt een grote tuin omsloten door een muur. In de tuin was de boomgaard/moestuin opgenomen. Het groene open gebied van de tuinen horen integraal bij deze panden en was alleen toegankelijk voor de gebruikers van de pastorie.

Afb. 8 Pastorie aan de Heezerweg

Afb. 9 Tuin en muur van de pastorie

Het klooster ofwel zustergebouw is een onderdeel van het parochiale centrum. Het exterieur van het klooster is nog in oorspronkelijke staat. Aan de achterzijde is recent een aanbouw gerealiseerd. De overige voorzieningen In de periode van de bouw van de kerk werden ook de jongensschool (St. Jozef) en meisjesschool (Mariaschool nu:Zevensprong) opgericht. Beide scholen met schoolplein zijn aan de rand van het projectgebied gesitueerd. De beide scholen zijn nog steeds aanwezig en functioneren nog steeds als schoolvoorziening. Ze verkeren in een goede onderhoudsstaat. De panden zijn niet eerder onderzocht en beschreven op hun cultuurhistorische kwaliteit. De meisjesschool (Zevensprong) zal wellicht binnenkort vrijkomen.

Afb. 10 Mariaschool, De Zevensprong (meisjes)


Afb. 11 Mariaschool, De Zevensprong (meisjes)

9

Afb. 12 St. Josefschool (jongens) voorzijde

Afb. 13 St. Josefschool (jongens) achterzijde

Tussen het klooster en pastorie op een achterliggend terrein stond een kleuterschool. Dit gebouw werd ontsloten door een toegangsweg vanuit de Heezerweg. De toegangsweg is nog steeds aanwezig. De school is door een brand beschadigd. De fragmenten in de onderbouw van het huidige kantoorpand zijn bewaard gebleven. In het pand is momenteel een architectenbureau gevestigd. Wirogebouw In 1955 werd de Stichting Wijkgemeenschap Tivoli opgericht met als doel het bevorderen van de activiteiten op godsdienstig, cultureel en maatschappelijk terrein, die konden leiden tot de vorming en instandhouding van een organisch katholieke gemeenschap. In 1994 ging het Tivoligebouw door brand verloren en werd in 1999 weer opgebouwd. Het pand heet nu het ‘Wiro-zalencentrum’.

Afb. 14 Straatbeeld richting Wirogebouw

Landschappelijke binnenruimte Bij de historische panden behoort een tuin met een muur als erfafscheiding. De groene binnenruimte krijgt een gesloten karakter door deze tuinmuur. Binnen de tuinmuur ligt een moestuin met boomgaard. In de historische kaarten (v.a. 1950) is deze structuur nog herkenbaar aanwezig. Deze ruimte was veelal alleen bestemd voor de bewoners van de pastorie en het klooster. De open ruimte met een gesloten karakter, door de muren, is voor Stratum een belangrijk cultuurhistorisch gegeven ten tijde van de katholieke hoogtijdagen. De kerk, pastorie, klooster en de schoolgebouwen vormen met deze groene open binnenruimte een ensemble-eenheid. Tivolikerk Eindhoven in Stratum

10

Waardering De pastorie en klooster zijn nog gaaf aan de buitenzijde, maar ze hebben geen bijzondere architectuurhistorische kwaliteiten. De panden maken onderdeel uit van het parochiaal ensemble. Ze hebben als onderdeel van dit ensemble een cultuurhistorisch c.q. stedenbouwkundige waarde. De tuin met de tuinmuren behoren bij de pastorie en ze sluit aan bij de open ruimte van de kerk. De open ruimte met erfafscheidingen hebben een hoge cultuurhistorische waarde voor het gebied. De scholen zijn nog gaaf en hebben het oorspronkelijke karakter behouden. De beide scholen zijn cultuurhistorisch waardevol. Het verdient het de aanbeveling om deze objecten te onderzoeken en te waarderen op architectuurhistorische kwaliteiten. De panden dragen ook bij aan het ensemblewaarde van het parochiaal centrum, vanuit de functie en de locatie. Het Wirogebouw heeft als object geen cultuurhistorische waarde.

b) Stedenbouwkundige structuur Stratum Stratum heeft als dorp een aantal structuurbepalende lijnen waaronder de Heezerweg. De infrastructuur bestaat uit de historische hoofdradialen: de Leenderweg, Aalsterweg. Geldropseweg en Stratumsedijk. De Heezerweg behoort samen met de Petrus Dondersstraat, Dirk Boutenslaan en A. Thijmlaan tot de secundaire radialen van Stratum.

Afb.15 Historische kaart 1937

Afb.16 Stratum 1958

In het begin van de vorige eeuw zijn tussen deze ontsluitingswegen geleidelijk aan woningbouwprojecten gerealiseerd. De stadsarchitect ir. J.A. Kuiper en De Casseres waren verantwoordelijk voor deze uitbreidingen. De stedenbouwkundige uitbreidingsplannen van Kuiper (‘Stadsontwikkeling Eindhoven 1900-1960, p.171’) kenmerken zich in het uitgangspunt van de wijkgedachte, gebaseerd op de parochiegemeenschappen. Karakteristiek


11

voor deze wijkgedachte is het samenbrengen van religieuze en sociaal-maatschappelijke voorzieningen op basis van het aantal bewoners/parochianen.

Afb.17 Stedenbouwkundig principe projectgebied Tivoli

De nieuwe parochie – indeling in Stratum leidde zelfs tot een wijziging van de uitgangspunten in de stedenbouwkundige uitbreidingsplannen van Kuiper, waarbij o.a. grotere parochies ontstaan met +/- 6200 inwoners, hoge dichtheden won./ha in nieuwbouwwijken, buurthuizen en een jongens- en meisjesschool werden gesticht. Bij de Tivolikerk en bijbehorende gebouwen als kerkelijk centrum zijn schoolvoorzieningen (voor zowel meisjes als jongens) gevestigd samen met een wijkgebouw. Deze kenmerkende sociaal-maatschappelijke wijkgedachte van Kuiper zijn nog duidelijk herkenbaar terug te vinden in het projectgebied Tivolikerk. In de stedenbouwkundige structuur van Stratum ligt de Tivolikerk asymmetrisch georiënteerd aan de Heezerweg op de hoek met de Rector Baptistlaan. Een oorzaak van deze asymmetrie is o.a. de stagnatie van de stadsontwikkeling door de Tweede Wereldoorlog. Pas na de WOII worden de bouwactiviteiten weer hervat en blijft de kerk asymmetrisch gelegen.

1921 – 1941

1941 – 1949

1980 - 1994

1994 - 2004

Afb.18 Overzicht van uitbreidingen in Stratum–Tivoli


12

Bebouwingstructuur Heezerweg De bebouwing aan de Heezerweg geeft ter hoogte van het projectgebied duidelijk structuur aan de historische Heezerweg. In de cultuurhistorische waardenkaart van de provincie is de Heezerweg dan ook aangeduid met een middelhoge waarde als stedenbouwkundige lijn. Ter hoogte van het projectgebied Tivolikerk heeft de Heezerweg aan de kerkzijde zowel een open als gesloten karakter. De gebouwen met voortuin en erfafscheiding aan de Heezerweg zorgen voor het gesloten karakter. De kerktoren van de Tivolikerk heeft als oriëntatiepunt voor de omgeving een duidelijke stedenbouwkundige functie. In het verlengde van de Heezerweg heeft de kerktoren van de St. Joriskerk een vergelijkbare functie. Tussen de bebouwing krijgt het open gebied een groen karakter met doorkijk naar het achterliggende gebied. Met name door de ritmiek van open- en geslotenheid en het karakter ervan krijgt het gebied een eigentijds en dorps (kleinschalig) karakter. Het dorpse karakter aan de kerkzijde van de Heezerweg heeft cultuurhistorische waarde. Aan de zijde van de Kruidenbuurt staan naoorlogse woningen van een laag met een kap. Deze woningen worden op korte termijn gesloopt en vervangen door nieuwbouw. Deze nieuwbouw heeft een stedelijke uitstraling en ondersteunen de structuur van de Heezerweg, maar ze blijft qua beeldvorming, maat, schaal en verhouding ondergeschikt aan de hoogte van de kerk (toren).

Afb. 19 Nieuwbouw aan de Heezerweg ‘Kruidenbuurt’

Waardering De ensemblewerking van gebouwen en functies in het projectgebied is kenmerkend voor de doorontwikkeling van de stadsuitbreidingsplannen in Eindhoven. De uitwerking hiervan is ruimtelijk nog geheel herkenbaar aanwezig en cultuurhistorisch waardevol. In de cultuurhistorische waardenkaart van de provincie zijn de historische panden opgenomen als cultuurhistorisch waardevolle objecten. Het ensemble is echter niet in de kaart aangeduid, maar wordt wel als zodanig benoemd. Tivolikerk Eindhoven in Stratum

13

De Heezerweg is als historische lijn opgenomen als middelhoge waarde. Het karakteristieke beeld van de Heezerweg wordt bepaald aan de kerkzijde door de ritmiek van open- en geslotenheid en is cultuurhistorisch waardevol. In het projectgebied zijn volgens de archeologische monumentenkaart en de nota Vitaal verleden geen geregistreerde archeologische vindplaatsen aanwezig. Het projectgebied is niet gekarteerd in de IKAW en er zijn in de gemeentelijke cultuurhistorische waardenkaart geen archeologische verwachtingen opgenomen.


14

Hoofdstuk 3

Projectplan Tivolikerk Eindhoven

In Stratum vinden een aantal ruimtelijke ontwikkelingen plaats waaronder het projectplan ‘Tivolikerk’. De uitgangspunten voor de herontwikkeling van het projectgebied Tivolikerk is mede ingegeven door de notitie ‘Drie Stratumse kerken’ daterend van 2002. In de notitie wordt geconcludeerd dat de Tivolikerk, vergeleken met de overige kerkgebouwen in Stratum, cultuurhistorische minder waardevol is. Het parochiebestuur en het Bisdom Den Bosch willen leegkomende kerkgebouwen verkopen en het gebied herontwikkelen. Het Bisdom Den Bosch heeft als eigenaar van de kerk de gemeente om medewerking gevraagd voor het herontwikkelen van de locatie Tivolikerk, met de ontbindende voorwaarde dat de kerk wordt afgebroken. De nieuwbouw dient verder in een niet-herkenbare vorm terug te komen. De locatie dient met maatschappelijke functies te worden ingevuld, aangevuld met een hoge dichtheid aan woningen. Deze voorwaarden leggen een duidelijke claim op de ontwikkeling van het gebied. Op basis van deze resultaten en contractvoorwaarden van de eigenaar heeft het college ruimtelijke uitgangspunten vastgesteld ten behoeve van de ontwikkeling van het projectgebied Tivolikerk: - beeldbepalende ontwikkeling met stadsdeelallure; - cultuurhistorische waarde wordt meegenomen; - variatie in hoogte en aanzicht; - toevoegen nieuwe ontsluitingsweg; - integrale benadering van perceel in samenhang met andere ontwikkelingen in directe omgeving. Als uitwerking wordt aangegeven dat de historische lijn van sociaal-maatschappelijke functies dient te worden doorgezet op deze locatie, als referentie naar de cultuurhistorische context en ontwikkeling van het gebied. Een ander uitgangspunt betreft het behoud van de aanwezige ruimtelijke en visuele karakteristieken door middel van de ensemblewerking, de architectuur en de materialisering af te stemmen op de huidige uitstraling van het gebied. De kerktoren heeft een belangrijke stedenbouwkundige waarde als oriëntatiepunt. Het behoud van de toren is dan ook als uitgangspunt opgenomen, ondanks dat het Bisdom Den Bosch hiervoor nog geen definitieve goedkeuring heeft gegeven. De Nieuwe Combinatie heeft als projectontwikkelaar de kerk van het parochiebestuur gekocht in 2003. De Nieuwe Combinatie heeft hierbij de uitgangspunten van de notitie ‘De drie Stratumse kerken’ en de voorwaarden van het parochiebestuur in een adviesnota ‘Programma en dekking Tivolikerk’ van 18 december 2003 opgenomen. Ontwerp herontwikkelingsplan locatie Tivolikerk Het architectenbureau AWG Bob v. Reeth uit België is gevraagd om een inrichtingsplan op te stellen aan de hand van het vastgestelde programma van eisen. Het plan van AWG architecten behelst het volgende. Tivolikerk Eindhoven in Stratum

15

Het voornemen is om de kerk af te breken en de kerktoren te behouden. De nieuwe ontwikkeling van deze kerklocatie refereert aan de visuele contouren van de kerk in schaal, massa en verhouding. De zijbeuken worden zodanig geplaatst en opgetrokken dat ze in verhouding de hoogte en dakhelling van het bestaande suggereren. Het nieuwbouwcomplex heeft zes lagen. De pastorie wordt gesloopt ten behoeve van het oprichten van de nieuwbouw op de locatie van de Tivolikerk. In de achtertuin van het klooster wordt een appartementencomplex gerealiseerd met vier lagen. In het groene binnengebied worden parkeerplaatsen gerealiseerd. Achter het complex van de kerklocatie wordt een ontsluitingsweg aangesloten op de Rector Baptistlaan.


16

Hoofdstuk 4

Planontwikkeling Tivolikerk in relatie tot de ruimtelijke en visuele karakteristieken

In Nederland vinden op dit moment vele ruimtelijke ontwikkelingen plaats binnen stads- en dorpskernen. Vele historische kernen en karakteristieke dorpsbeelden dreigen binnen enkele decennia verloren gaan. Door middel van transformatie kan deze ontwikkeling worden tegengegaan, waarbij essentiële onderdelen van historische panden en structuren integraal als metafoor worden opgenomen in de nieuwe ontwikkelingen. Hiermee blijft de identiteit en het verhaal van de plek in de toekomst afleesbaar. Het Monumentenhuis Brabant is van mening dat sloop nooit een eerste optie kan zijn. Dit standpunt wordt ondersteund door de nieuwe landelijke opvattingen over het doorontwikkelen van cultuurhistorisch waardevolle objecten en gebieden, door middel van transformatie. Een eerste optie is dan ook het behoud van de kerk prevaleren boven sloop en het zoeken naar een passende herbestemming van de historische gebouwen. Een tweede optie betreft, na een gedegen onderzoek naar herbestemmingmogelijkheden, de ruimtelijke en visuele karakteristieken van de kerk als referentie en metafoor te gebruiken bij de ontwikkelingsplannen in een nieuwe vorm. Deze waarden kunnen als een richtinggevende metafoor binnen de ontwerpopdracht en inrichting integraal opgenomen worden. Kerklocatie Tivoli De kern van het totale ensemble in het projectgebied wordt gevormd door het kerkgebouw. In het voorgelegde ontwerp wordt op de kerklocatie een nieuwbouwcomplex met zes bouwlagen gepland. Het nieuwbouwcomplex suggereert de zijbeuken van de Tivolikerk met hierin een centrale open ruimte. De open ruimte c.q. plein suggereert het middenschip van de kerk. De hoogte van het nieuwbouwcomplex in relatie tot de hoogte van de kerk, is mede ingegeven door de huidige hoogte van de zijbeuken en de nokhoogte van de kerk. De Tivolikerk kent een aantal karakteristieke elementen die ook is beschreven in de redengevende beschrijving. De elementen betreffen met name het voormalige middenschip, de forse monumentale steunberen, het gesloten en sobere karakter van de gevels in Romaanse sfeer en de kerktoren. Het beleefbaar maken en houden van de schaal, vormgeving en maatvoering van de kerkcontouren past binnen de metafoor en kan worden gezien als een creatieve referentie naar de kerk.


17

De ruimte van het voormalige middenschip is een belangrijk element in het totale ontwerp. Ze fungeert als een centraal plein tussen de bouwmassa’s en ze is een eerste aanzet tot een referentie naar de voormalige functie van de plek, aangezien de ruimte niet geheel is gebaseerd op de verhouding van het middenschip en de ‘interne belevingswaarden’. De hoogte van de nieuwbouw dragen wel bij aan de beleving van een voormalige binnenruimte. De entrees en doorkijk naar een omsloten ruimte kan op een meer integrale wijze worden vormgegeven door meer strategische zichtlijnen en looplijnen te realiseren naar het omliggende gebied.

Afb. 20 Referentiebeeld van de Tivolikerk

De Tivolikerk is terugliggend gesitueerd aan de Heezerweg met een pleintje. De kerk krijgt hierdoor een bescheiden en secundair karakter; ‘Je rijdt er als het ware zomaar aan voorbij’. De kerktoren heeft daarentegen wel een zeer prominente plek aan de Heezerweg. Ze is beeldbepalend en fungeert als een oriëntatiepunt voor de omgeving net als de nabij gelegen Joriskerk. De kerktoren wordt in het planontwerp behouden als referentiepunt van de kerk en als stedenbouwkundig oriëntatiepunt. Het nieuwbouwcomplex is gelegen op de hoek van de Heezerweg en Rector Baptistlaan. De rooilijnen van het complex worden verschoven. Door het bouwvolume, de hoogte en de verschuiving van de bouwgrens naar de R. Baptistlaan vormt ze vanuit stedenbouwkundig opzicht en als oriëntatiepunt een goede afronding van het projectgebied. De nieuwbouw aan de achterzijde van het complex vormt de afsluiting van een pleinwand. Het gehele complex wordt een eigen entiteit ten opzichte van de omliggende gebouwen en het openbare gebied. Het complex krijgt daarmee een solitair karakter mede door de vormgeving van het omliggende gebied.


18

‘Landschappelijke binnengebied’ De cultuurhistorische waarde van het huidige gebied wordt bepaald door het ensemble van gebouwen en de groene open binnenruimte met enerzijds een open en anderzijds een gesloten karakter.

Afb. 21 Groene binnenruimte

In het ontwerp worden parkeerplaatsen geprojecteerd in de binnenruimte. Er vindt hierdoor een verharding plaats in het binnengebied. De groene open binnenruimte is onvoldoende opgenomen in het nieuwe ontwerp, waardoor het verhaal van de plek niet meer leesbaar is. Het projecteren van de parkeerplaatsen in deze groene open ruimte vormt daarmee een concrete aantasting van de cultuurhistorische waarde. Kloostergebouw Het kloostergebouw blijft in de planvorming en ruimtelijke inrichting gehandhaafd. In de tuin wordt een nieuwbouwcomplex met zeven lagen gerealiseerd. De schaal en maat van het complex staat niet in verhouding tot de schaal en maat van de omliggende gebouwen. In principe is in cultuurhistorische zin elke forse bouwactiviteit in de tuin een relatieve aantasting van de cultuurhistorische kwaliteit. Heezerweg Het visuele karakter van de Heezerweg is aangegeven als een historische kwaliteit door de monumentencommissie. Het visuele karakter heeft betrekking op de ritmiek en de kleinschalige uitstraling van het beeld, die bepaalt worden door: de rooilijnen, de hoogte van gebouwen, open ruimte afgewisseld met gesloten ruimten. Tivolikerk Eindhoven in Stratum

19

De accenten van bebouwing en open ruimte wordt visueel en ruimtelijk niet wezenlijk gewijzigd. De wijze waarop de open ruimte gestalte krijgt (parkeerplaatsen) verdient echter wel de aandacht te krijgen.

Afb.22 Ritmiek van bebouwing aan de Heezerweg

Functies In het projectgebied is het stedenbouwkundige principe van Kuiper met sociaalmaatschappelijke functies nog geheel in tact. Het principe wordt enerzijds uitgehold door de sluiting en sloop van de kerk. Anderzijds krijgt het principe een nieuwe invulling en continuïteit met het onderbrengen van nieuwe maatschappelijke instanties. In cultuurhistorische zin is er sprake van een doorontwikkeling van maatschappelijke functies gestoeld op nieuwe leest. Over de gebiedsgrenzen De huidige woningen van de Kruidenbuurt aan de Heezerweg hebben twee lagen en een kap. Ze hebben momenteel een ondergeschikt karakter ten opzichte van de kerk, de bijbehorende panden en de straat. De straatwand wordt binnenkort gesloopt en vervangen door nieuwbouw met een ander en meer stedelijk karakter. Dit is goed waar te nemen aan de gerealiseerde nieuwbouw op de hoek Heezerweg – Floralaan Oost. Het stedelijke karakter van deze woningen krijgen een eigen identiteit en karakter ten opzichte van het projectgebied Tivolikerk. Het project is daarmee geen aantasting van de cultuurhistorische waarden voor het te ontwikkelen gebied Tivolikerk. Ze blijft in hoofdlijnen een ondergeschikt karakter behouden. De nieuwbouwwoningen geven daarbij de Heezerweg meer ondersteuning en geleiding als ontsluitingsweg. Aan de Wirostraat staan nieuwbouwwoningen met twee lagen. De woningen hebben een ondergeschikt karakter ten opzichte van de school en Wirogebouw staan als project op zichzelf.


20

Hoofdstuk 5

Conclusies en aanbevelingen

Voor de ontwikkeling van het projectgebied Tivolikerk is in 2002 een kader door het college van Burgemeester en wethouders vastgesteld; de uitgangspuntennotitie ‘Drie Stratumse kerken’. In deze notitie is opgenomen dat er een beeldbepalende ontwikkeling kan plaatsvinden op de plek van de St. Jozefkerk Tivoli met behoud van de karakteristieke elementen van de bestaande kerk. De kerk kwam voor in het monumenten inventarisatieproject (MIP), maar was voor de gemeentelijke monumentencommissie geen reden om het object voor te dragen als gemeentelijk monument. Naast dit kader heeft de Provincie Noord-Brabant in een schriftelijke reactie gesteld dat gedeeltelijke of gehele sloop van de kerk alleen toelaatbaar is als de ‘ruimtelijke en visuele karakteristiek van de gronden en bebouwde omgeving niet in onevenredige mate wordt aangetast’. Het Monumentenhuis Brabant geeft binnen deze kaders haar advies en aanbevelingen over het voorgelegde projectplan van de kerklocatie(d.d. september 2006). Het Monumentenhuis Brabant geeft, in aanvulling op haar advies over het projectplan van de kerklocatie, ook een advies met bijbehorende conclusies en aanbevelingen over het nog te ontwikkelen projectplan van het resterende gebied. Het Monumentenhuis Brabant kan uit het onderzoek vaststellen dat de aanwezige karakteristieken in het projectgebied bestaan uit een gebouwde en open omgeving. De gebouwde omgeving betreft de kerk met pastorie, tuinmuren, het klooster en de twee schoolgebouwen. De open omgeving betreft in het bijzonder de open middenruimte in het projectgebied. Het Monumentenhuis Brabant concludeert dat de aanwezige ruimtelijke en visueel historische karakteristieken in het totale projectgebied met name worden bepaald door de samenhang van de gebouwen en haar open (midden) ruimte. De conclusies en aanbevelingen, over enerzijds de kerklocatie en anderzijds voor het nog te ontwikkelen projectplan, zijn als volgt weergegeven: Context 1. In het gebied Tivoli is de karakteristieke structuur volgens het principe van de stedenbouwkundige van de gemeente Eindhoven ir. J.A. Kuiper nog herkenbaar aanwezig en is cultuurhistorisch waardevol. 2. Het Monumentenhuis Brabant constateert dat de historische lijn van aanwezige maatschappelijke voorzieningen wordt voortgezet in één complex en in een hedendaagse vertaling. 3. De historisch gegroeide ontwikkeling met maatschappelijke voorzieningen in het projectgebied geeft het gebied een waardevolle ´historische continuïteit´. 4. Transformatie van historische gebouwen en gebieden verdient in het algemeen, conform de landelijke opvattingen, de voorkeur boven sloop. Haalbaarheidsstudies naar passende herbestemmingen maken onderdeel uit van de keuze om al dan niet (gedeeltelijk) een object te slopen. Tivolikerk Eindhoven in Stratum

21

5. Het Monumentenhuis Brabant is van mening dat de sloop van de Tivolikerk met parochiehuis een verlies is voor de beleving van de cultuurhistorische waarden in het te ontwikkelen gebied. Desondanks zijn er binnen de gestelde kaders voldoende aanknopingspunten en uitdagingen om aan de ruimtelijke en visuele karakteristiek op een nieuwe wijze inhoud te geven. Het (gedeeltelijk) slopen van de bouwwerken is slechts toelaatbaar indien de ruimtelijke en visuele karakteristiek van de gronden en de gebouwde omgeving niet in onevenredige mate wordt aangetast. 6. De scholen in het gebied zijn niet eerder onderzocht op cultuurhistorische waarden. Het Monumentenhuis Brabant is van mening dat ze cultuurhistorische waarden hebben als onderdeel van een stedenbouwkundig ensemble en vanwege de architectuurhistorische waarde en cultuurhistorische betekenis. 7. Het onderzoek naar de ruimtelijke en visuele karakteristieken in het gebied had bij voorkeur in een eerder stadium kunnen plaatsvinden. Het geheel was echter niet als historisch waardevolle stedenbouwkundige structuur aangemerkt. Kerk, kerktoren en binnenplein 8. Er zijn verschillende opvattingen over de cultuurhistorische waarde en het al dan niet toekennen van een monumentenstatus aan de kerk en het parochiehuis. 9. De ruimtelijke en visuele karakteristieken van de kerk kunnen in het licht van de gestelde kaders ook op een andere wijze dan door fysiek behoud tot uitdrukking komen. 10. De kerk in het ensemble behoud als beeldbepalend oriëntatiepunt aan de radiaal van de Heezerweg een belangrijke stedenbouwkundige betekenis. 11. In het bouwplan van het nieuwbouwcomplex van de kerk zijn mogelijkheden om de structuurbepalende karakteristieke elementen op te nemen en uit te werken die een herinnering vormt aan de kerk. Daarbij kan onder meer gedacht worden aan de nokhoogte van de kerk, de verticale geleding als referentie van de steunberen en de vormgeving van de gevels aan het ‘binnenplein’. 12. Het behoud van de kerktoren is een essentiële voorwaarde voor de beleving van zowel de stedenbouwkundige ruimte als de referentie naar de kerklocatie. 13. De kerktoren is de drager en de basis van het binnenplein als herinnering aan het schip van de kerk. 14. Het binnenplein (op de oude voetprint) als open ruimte in het nieuwbouwcomplex van de kerk is een metafoor die refereert aan de beleving van het voormalige schip van de Tivolikerk. De beleving van het binnenplein kan versterkt worden door de vormgeving van het plein zelf en de gevels. Het plein zal als metafoor een waardevolle betekenis krijgen bij de beleving van de ruimte. 15. De creatieve oplossing voor de beeldvorming van de kerk en het behoud van de kerktoren is prijzenswaardig. Ze biedt een uitdaging om de metafoor in het gebied te behouden. Middenruimte 16. De binnenruimte met haar groene karakteristieken heeft in het projectplan onvoldoende doorwerking gekregen. Daarmee verliest deze ruimte haar visuele en ruimtelijke kwaliteit en mede haar identiteit en historische context. 17. De afwisseling van open en gesloten ruimten aan de Heezerweg heeft hoge cultuurhistorische waarde. De historische straatgevelwand met regelmatige openingen Tivolikerk Eindhoven in Stratum

22

naar het achtergebied geeft richting aan de structuur en beleving van de Heezerweg. De wijze waarop de inrichting is vormgegeven verdient meer aandacht in relatie tot de beleving van de cultuurhistorische, visuele en ruimtelijke kwaliteiten. Klooster en nieuwbouw 18. Het kloostergebouw (zusterhuis) heeft als ensemble met zijn omliggende gebied een cultuurhistorische waarde en blijft behouden. De nieuwbouw achter het klooster biedt, uit het oogpunt van de aanwezige gebiedskarakteristieken, geen concrete kwalitatieve meerwaarde.

Aanbevelingen Het Monumentenhuis Brabant adviseert om in het projectplan ‘Tivolikerk’ wijzigingen aan te brengen ten behoeve van het behoud en met name de versterking van de karakteristieke structuren en identiteit van het gebied. De aanbevelingen hebben betrekking op de volgende elementen: 1. Het Monumentenhuis Brabant adviseert om in het ontwerp structuurbepalende elementen van de kerk op een zorgvuldige wijze uit te werken, waaronder de zware decoratieve steunberen als verticale geleding, het binnenplein met haar gevels en het dak. 2. Het middenschip op de ‘oude fundering’ als binnenplein vormt de kern van de referentie naar de kerklocatie en verdient een nadere uitwerking. 3. Het Monumentenhuis Brabant adviseert om ook de gevels aan het binnenplein te refereren aan de geleding van de kerk. 4. Het Monumentenhuis Brabant adviseert om de bebouwingshoogte van de overige objecten in het projectgebied ondergeschikt te laten blijven aan de hoogte van de kerk. 5. Het Monumentenhuis Brabant adviseert, indien mogelijk, bestaand historisch bouwmateriaal te hergebruiken. 6. Het ontwerp van de nieuwbouw, ter vervanging van de kerk, kan meer spanning en wisselwerking met haar historische omgeving bieden door middel van zicht- en looplijnen. 7. De kerktoren is de basis van het plan en blijft behouden voor de toekomst. Het verdient de aandacht om voor de kerktoren een passende functie te zoeken. 8. Vanaf de Heezerweg heeft de straatgevelwand met haar bebouwing en ‘open ruimten’ een groen en kleinschalig karakter. De afwisseling tussen openheid en geslotenheid aan de Heezerweg wordt door de monumentencommissie als cultuurhistorisch waardevol aangeduid. De openheid en de verwijzing naar de functies ervan zullen ter versterking van de historische beleving meer uitgewerkt kunnen worden. 9. Het is van belang dat de samenhang van objecten en de middenruimte niet verloren gaat door versnippering in het gebied. Het Monumentenhuis Brabant adviseert dan ook om aan het groene karakter aan de achterzijde als historische structuurdrager meer aandacht te besteden.


23

De inrichting van het open binnengebied met het groene karakter van de tuinen, beplanting en bijbehorende tuinmuren maken als verbindingsgebied met historische waardevolle elementen integraal onderdeel uit van de planvorming ter versterking van de ruimtelijke inrichting en identiteit (het verhaal) van het projectgebied. 10. Het Monumentenhuis Brabant adviseert om de samenhang tussen de gebouwen en het openbare gebied te realiseren door de materialisering af te stemmen op de huidige materialen van het ensemble, te weten met een groen, sober en ingetogen karakter. Hiermee zal de ruimtelijke en visuele samenhang van de kerk in het projectgebied aan kracht winnen. 11. Het Monumentenhuis Brabant adviseert om de nieuwbouw achter in de kloostertuin meer in overeenstemming met haar directe omgeving vorm te geven, rekening houdend met de opmerkingen in de punten vier en vijf. 12. Er wordt aanbevolen om een aanvullend onderzoek te verrichten naar de cultuurhistorische waarden van de beide scholen in het projectgebied.

Het Monumentenhuis Brabant concludeert op hoofdlijnen over het project dat: het voorgelegde projectplan van de locatie Tivoli (september 2006) niet in onevenredige mate de ruimtelijke en visuele karakteristieken van de gronden en bebouwde omgeving zal aantasten, mits de bovenvernoemde aandachtspunten over de ruimtelijke en visuele karakteristieken worden uitgewerkt in het projectplan van zowel de kerklocatie als voor het nog resterende te ontwikkelen gebiedsplan.


24

Hoofdstuk 6

Literatuurlijst

1. Doodzonde: Eindhoven verliest haar religieus erfgoed, Sandra Janssen, maart 1998. 2. Vitaal Verleden, Ruimtelijk Kwaliteitsbeleid Van Dakkapel tot Lichttoren. Nota Monumentenbeleid: over cultuurhistorische waarden in de ruimtelijke ontwikkeling; Gemeente Eindhoven, DSOB, sector Strategie, december 2001. 3. Beeldkwaliteitplan Tivolikerk, Gemeente Eindhoven, AWG architecten, Jan Verrelst, september 2006. 4. Cultuurhistorische waardenkaart Provincie Noord-Brabant, 2005. 5. Cultuurhistorische inventarisatie; Monumenten Inventarisatie Project gemeente Eindhoven, Provincie Noord-Brabant, 1989. 6. Monumentenhuis Brabant, Redengevende beschrijving van de Tivolikerk, dr. Looyenga, 1996. 7. Notulen Monumentencommissie Eindhoven, 2000 – 2002. 8. Qerk architecture; projectgroep capaciteitsgroep architectuur faculteit bouwkunde Tu/e, 1998 – 1999. 9. Historische atlas Provincie Noord-Brabant, 2006. 10. Eindhoven Stadsontwikkeling 1900 – 1960, Piet Beekman, 1982. 11. Philips’Woningbouw 1900 – 1990, Ad Otten in samenwerking met Elisabeth Klijn, Zaltbommel, september 1991. 12. De kunst van versmelting door Modificatie, Interventie en Transformatie (@MIT), Jo Coenen; Hoogleraar Restauratie en vm. Rijksbouwmeester, TU Delft, 2006. 13. Interview: a. Joop Ketelaers; projectleider gemeente Eindhoven. b. Piet Beekman; lid van de Monumentencommissie. c. Jan Verrelst; AWG architecten. d. Cees Donkers; Initiatiefnemer project ‘Qerk achitecture’. e. Fons Spijkers & Guust de Bie; beleidsmedewerkers monumentenzorg Eindhoven. 14. Internet:

www.eindhoven.nl www.dewoonomgeving.nl www.CityTV.nl


25

Cultuurhistorische waardering

Recommend Documents