Stad Antwerpen, Labo XX congres 24 november 2014
GLATTALSTADT De nieuwe symbiose tussen stedenbouw en verkeer in Zwitserland Han van de Wetering, Van de Wetering Atelier für Städtebau GmbH, Zürich
Glattalbahn, Glattalstadt Context: Glattal: noordelijke agglomeratiegordel van Zürich Strategische ligging tussen stad en luchthaven Energiecentrale met verkeersknooppunt (bron: google)
Luchtfoto: overzicht noordelijke agglomeratie van Zürich (bron: VBG / Luftbild Schweiz)
Snelweg A1 (foto: Van de Wetering)
8 verschillende gemeentes Typische periferie: grootschalige infrastructuur (snelwegen, invalswegen, hoogspanningsleidingen, spoorlijnen), functies die in de centra niet gewenst zijn (industrie, energiecentrales etc.)
Glattalbahn, Glattalstadt 1990: Glattal wohin? Verschillende uitdagingen: Vanaf jaren ’90: Sterke groei door gunstige ligging; grote vraag naar woon- en kantoorruimte (prognose: 80’000 inwoners, 90’000 arbeidsplaatsen): waar en hoe? Toename verkeer: afnemende bereikbaarheid en leefkwaliteit (emissies etc.) bij woongebieden Wallisellen-Zuid: door verkeers-infrastructuur gefragmenteerde stad (bron: Hochparterre)
Glattal als polycentrische stad (bron: Van de Wetering)
«2 tot 3 nieuwe snelwegen nodig om verkeersgroei op te vangen» : politiek, financieel en qua ruimtegebruik niet haalbaar! Polycentrische en gefragmenteerde stadsstructuur: verschillende tangentiale en radiale verkeersstromen
Brüttiseller Kreuz (bron: NZZ / K. Hofer)
Bestaand busnetwerk kan de groeiende vraag niet opvangen; door verstopte wegen geen attractief en betrouwbaar aanbod mogelijk
Glattalbahn, Glattalstadt Eerste ideeën: Alleen een regionaal, integraal verkeers- en stedenbouwproject kan een kwalitatieve ontwikkeling in het Glattal mogelijk maken Strategie: Invulling en transformatie van de «tussenruimte»: Integrale verkeers- en stadsontwikkelingsstrategie (schetsen: Feddersen & Klostermann)
Overzicht Glattal met nieuwe verkeersverbinding en transformatiegebieden (bron: VBG)
•
Ontwikkeling van een nieuwe stad met schaalsprongen als deel van de identiteit
•
Nieuwe verkeers- en ruimtelijke verbinding als «rode draad» en identiteitsdrager van de stadsruimte en katalysator van de stadsontwikkeling
Glattalbahn, Glattalstadt Welk verkeerssysteem? Doel: beperking emmissies, verkeersgroei moet met nieuw OVsysteem opvangen worden (geen toename autoverkeer) Capaciteit per meter rijbaan (resp. spoor)/uur: Tram: 9’000 personen Voetgangers: 3’500 personen Fiets: 1’500 personen Auto: 250 personen
Ruimtegebruik per reizigerskilometer naar verkeersmiddel: Auto: 125 m2 Tram / S-Bahn: 10 m2 (Bron: D. Teufel)
Alleen een hoogwaardig, stedelijk, spoorgebonden OV-systeem (sneltram, tram) kan problemen oplossen: •
Zeer hoge capaciteit, weinig ruimtegebruik
•
Goede ontsluitingswerking voor samengegroeide stadsstructuur
•
Haltes in straatruimte geïntegreerd: goede, directe toegankelijkheid
•
Relatief lage bouwkosten (t.o.v. van onafhankelijke systemen als monorail of metro)
•
Compatibiliteit met bestaand tramnet
•
Comfort en identiteit
Glattalbahn, Glattalstadt Projekt Glattalbahn Tramsysteem met 3 overlappende tramlijnen (lengte nieuw spoor: 12.7 km) en 21 nieuwe haltes: •
Doorbinding met bestaand tramnetwerk mogelijk
•
Deels op eigen spoor / in straatruimte geïntegreerd: flexibiliteit
•
Te weinig vraag naar zuivere tangentiale verbinding («ringtram»): bundeling van radiale en tangentiale verbindingen
In combinatie met flankerend beleid: •
reductie parkeerplaatsen, vooral forse beperkingen voor forensen
•
Verkeersmanagement: dosering, sturing verkeer, reductie snelheden
Glattalbahn: rendabel netwerk alleen mogelijk met de bundeling van radiale en tangentiale stromen (kaart: VBG)
Glattalbahn, Glattalstadt Koppeling met stadsontwikkeling •
Halteomgeving consequent als stadsontwikkelings- en verdichtingsgebied!
Nieuwe lijn met «extra» verkeersfuncties:
Eerste ideeën voor een tangentiale tramlijn geïntegreerd in het bestaande spoornetwerk, gecombineerd met de ontwikkeling van nieuwe centra (bron: Planpartner, 1990)
Stettbach, Wallisellen: Attractieve overstapstations tussen Glattalbahn, S-Bahn en bus als nieuwe centra (foto’s: Hochparterre, H. van de Wetering)
•
Geen apart, onafhankelijk systeem maar een geïntegreerd systeem: stadsverbinding, tangente, locale verbinding
•
Aansluiting aan andere OVsystemen, rol als «feeder»-systeem: directe verknoping met 6 S-Bahnstations, 2 IR / IC-stations, stedelijk en regionaal busnetwerk
•
Geen concurrentie van bestaande lijnen, maar nieuwe verbindingen!
•
Forensen, schoolverkeer, vrijetijdsverkeer
Glattalbahn, Glattalstadt De nieuwe tramlijn rijdt door bestaand verstedelijkt gebied, voornamelijk op privaat grondbezit: 14% van de kosten valt onder de aankoop van grond (bron: VBG)
Kosten: •
Tramlijn door bestaand stedelijk gebied met voornamelijk privaat grondbezit: aankoop van grond voor 82 miljoen CHF (68 miljoen Euro), vanwege compactheid bouwwerk echter slechts 14% van totale kosten
•
Vanaf 2e bouwetappe: Verdeling kosten tussen kanton («Verkehrsfonds») en federatie (50%, uit Agglomeratieprogramma); klein aandeel voor gemeenten
Verdeling kosten: de 2e en 3e bouwfase werd voor 50% gefinancierd uit het agglomeratieprogramma (speciaal programma voor «dringende projecten») (bron: VBG)
Referendum: •
Referendum in 2003: 67% van de bevolking van Kanton Zürich ondersteunt het project Glattalbahn en de kosten van 650 miljoen CHF (bron: NZZ)
Grote (infrastructuur)projecten en de bijhorende investeringen zijn altijd onderwerp van referenda: goede kosten-baten-verhouding gevraagd!
Glattalbahn, Glattalstadt Rendabiliteit en kwaliteit Tramsysteem: weliswaar grote werking, echter ook hoge kosten (zowel bouw als exploitatie): •
Kwaliteit, concurrentie met auto: minimaal 6 tot 12 trams / uur
•
Kosten-baten verhouding: Exploitant streeft een kostendekkingsgraad van minimaal 60% na
Glattalbahn is een stedenbouwproject:
Belangrijkste projectkaart: Glattalbahn als stadsontwikkelingsproject (Plan: Feddersen & Klostermann)
•
Exploitant: tenminste 6’000 pers./km in een corridor van 400 m aan weerszijden van de tramlijn
•
Invloedbereik van stations en andere OV-middelen mag niet meegeteld worden!
Hoge dichtheden en sterke functiemenging in de omgeving van haltes noodzakelijk!
Glattalbahn, Glattalstadt Duurzame stadsontwikkeling Doelstelling overheid: •
Efficiënt ruimtegebruik, bouwen in hoge dichtheden
•
Aandeel OV in de modal-split van minimaal 50%
Hoge dichtheid en functiemenging: •
De modal-split is automatisch duurzamer
•
minder verkeersinfrastructuur nodig: Efficiënter inzetten van financiële middelen!
Met toenemende dichtheid is de modal-split in Zwitserland duurzamer en efficiënter, ook in dichte stadsgebieden in kleine centra Met toenemende dichtheid nemen de reisafstanden, de hoeveelheid gereisde kilometers en daarmee ook de benodigde verkeers-infrastructuur af (Afbeeldingen: Metron AG / statistische analyse)
Glattalbahn, Glattalstadt Stedelijkheid als toverwoord: hoge dichtheid
Verdichting langs de Glattalbahn: Leutschenbach, Glattpark, Neugut-Areal, Richti-Areal (foto’s: H. van de Wetering)
•
Renaissance van dicht, stedelijk wonen: niet bang zijn voor stedelijkheid!
•
Dichtheden: FSI tussen 1.5 en 2.2 (ter vergelijking: Vinexwijken met FSI van 0.3)
•
Goede bereikbaarheid, nabijheid van voorzieningen, geen afhankelijkheid auto, combinatie wonen-werken
Glattalbahn, Glattalstadt Stedelijkheid als toverwoord: Functiemenging
Functiemenging: Richti-Areal, Zwicky-Areal, Glattpark (foto’s: H. van de Wetering)
•
Betere balans bezettingsgraad: voertuigen Glattalbahn in beide richtingen gebruikt
•
Goede condities voor nabijheid wonen – werken: Korte afstanden, minder verkeer
•
Levendige wijken als kwaliteit: meer voorzieningen, synergieën wonen – werken (ter vergelijking: Vinex: geen arbeidsplaatsen, geen functiemenging)
Glattalbahn, Glattalstadt Attractieve woon- en leefomgeving:
Glattpark: stadsdeelpark met regionale uitstraling, direct aan de Glattalbahn gelegen (foto’s: Van de Wetering)
•
Dankzij hoge dichtheden: minder verkeersinfrastructuur nodig (ontsluitingswegen, parkeerplaatsen), meer plek voor attractieve openbare en gemeenschappelijke ruimte
•
Glattpark: groot stadsdeelpark als basis voor locatiekwaliteit
Glattalbahn, Glattalstadt Ligging Richtiareal in het centrale deel van het Glattal, direkt bij het SBahnstation en de Glattalbahn-Halte Wallisellen (bron: Hochparterre)
Voorbeeld: ontwikkeling RichtiAreal, Wallisellen Zeer strategisch gelegen gebied: direct bij S-Bahnstation / Glattalbahn-Halte Wallisellen Typerend voor Glattal: Moeilijke context
Richti-Areal was oorspronkelijk een typisch industrieen bedrijventerrein, in de Favre-fabriek werden betonnen rioleringsbuizen gemaakt (bron: Hochparterre)
Voorstel uit 1967 voor een groot nieuw winkelcentrum als «uitstulping» van de autosnelweg (bron: Hochparterre)
•
Temidden van verkeersinfrastructuur, veel emissies
•
Ligging binnen een bestaande monofunctionele industriezone: lage dichtheid, veel onbenutte gebieden of onderbenutte gebouwen
•
Voormalig bedrijventerrein met verontreinigde grond
Glattalbahn, Glattalstadt Welke stad willen we? Verschillende voorstellen m.b.v. teststudies: Welke functies? Welke stadsvorm is voor deze locatie het meest geschikt? Nieuwe vorm van kantoorkollossen (Plan: Stücheli-Architekten)
Typische monotone voorstadstructuur met lange bouwvolumes, scheiding van functies; openbare ruimte als restruimte, emissies in het gehele gebied merkbaar, hoge dichtheid niet realiseerbaar (Plan: Fischer Visini Architekten)
Investorenstedenbouw met een verzameling flatgebouwen temidden van een ongedefinieerde restruimte (Plan: WW-Architekten)
Grote vierkante objecten in een openbaar groengebied; park als afstandsgroen? Relaties tot station, haltes Glattalbahn en aangrenzende straatruimte worden genegeerd, conflict dichtheid - woonkwaliteit (Plan: Wiel Arets)
-
Geen monotoon kantoorgebied maar functiemenging
-
Woonaandeel van 40%: levendige wijk, geen slaapstad
-
Hoge dichtheid gewenst (FSI 2.0): synergieën met OV, kosten sanering moeten gedekt worden
-
Relatie met station / haltes Glattalbahn: directe toegang
-
Aansluiting aan omgeving: integratie aangrenzende verkeersruimte en omliggende gebieden
-
Woonkwaliteit: Omgang met emissies, attractieve buitenruimte
Glattalbahn, Glattalstadt Renaissance van de stad Winnende bijdrage is een pleidooi voor de transformatie van de periferie tot stad: •
Klassiek bouwblok met 6 à 7 etages als meest geschikte verdichtings- en functiemengingstypologie (FSI van 2.0)
•
Grote, gemeenschappelijke, rustige groene binnenhoven: hoge verblijfs- en woonkwaliteit mogelijk, afscherming tegen omliggende verkeersinfrastructuur
•
Stratennet: directe verbindingen met station Wallisellen / Haltes Glattalbahn, bestaande centra (winkelcentrum Glattal) en recreatiegebieden
Rue de Rivoli in Parijs als voorbeeld! (bron: Lampugnani / Hochparterre)
Plan, maquette en gevelontwerp (bron: Lampugnani / Hochparterre)
Glattalbahn, Glattalstadt Vormgeving intern stratennet als zone 30 km/h, attractief voor voetgangers en fietsers Open arcade als gedekte verbinding tussen het «Glattzentrum» en het station van Wallisellen Grote, groene, «beschutte» gemeenschappelijke binnenhoven
Attractieve interne open ruimte met verblijfskwaliteit ook bij kantoorfuncties
Actieve begane grond: rendabiliteit alleen mogelijk bij zeer hoge dichtheid en concentratie van voetgangersstromen: nabijheid station en haltes Glattalbahn benutten!
Eenvoudig straatprofiel, attractief voor voetgangers en fietsers; arcade biedt een gedekte verbinding tussen Glattzentrum en station; actieve begane grond (foto’s: H. van de Wetering)
Glattalbahn, Glattalstadt Ontsluiting bijzondere voorzieningen Ontsluiting van belangrijke bestaande functies en voorzieningen: WTC, winkelcentra, Televisiestudios, scholen, stadsdeelpark, Hallenstadion, Musicaltheater, luchthaven etc.: •
Ook attractief aanbod ‘s-avonds, zaterdag en zondag voor vrijetijdsverkeer
•
Voorzieningen die veel verkeer genereren: Glattalbahn als ideaal vervoersmiddel
Bewust locatiebeleid: •
De Glattalbahn ontsluit verschillende voorzieningen (ijshockeystadion, congrescentra, winkelcentra, theaters, de nationale televisiestudio’s, een regionaal recreatiepark, luchthaven) (bron: Thiele, Breitschmid, vbg, CH Architekten)
Nieuwe functies en voorzieningen toevoegen: eventhalle Richti-Areal, onderzoekscentra
Glattalbahn, Glattalstadt Synergieën tussen OV en langzaam verkeer (voetgangers, fietsers):
Haltes zijn deel van een dicht langzaamverkeersnetwerk (plan: Feddersen & Klostermann)
Dankzij korte omlooptijden is er vaak groen voor voetgangers (Foto: H. van de Wetering)
Overal zijn zebrapaden: hoog comfort bij de toegankelijkheid (Foto’s: S. Vogt)
•
Inbedding haltes in het langzaamverkeersnetwerk
•
Goede bereikbaarheid voor voetgangers uit alle richtingen: zebrapaden aan beide uiteinden van de halte
•
Indien mogelijk ongeregelde oversteek met voorrang voor voetgangers
•
Geregelde oversteek (met verkeerslichten): korte omlooptijden (maximaal 60 seconden, wachttijd zelden hoger als 30 seconden)
•
Attractieve halteomgeving: openbare ruimte, actieve begane grond
Glattalbahn, Glattalstadt Comfort, identiteit Glattalstadt: van tussenruimte tot nieuwe stad: Glattalbahn als belangrijke en hoogwaardige identiteitsdrager
Behoud bestaande platanen was mogelijk met aangepast straatprofiel (foto: H. van de Wetering)
Goed herkenbare haltes, aangename wachtruimte, goede bereikbaarheid te voet (design: Kai Flender; Foto’s: Thiele, Breitschmid)
•
Herkenbaarheid: uniform en tijdloos design haltes, masten bovenleiding, straatverlichting, fietsenstallingen etc.
•
Attractieve, mooie straatruimte
•
Aangename wachtruimte
•
Ook behoud van belangrijke bestaande identiteitsdragers
Glattalbahn, Glattalstadt Sterkere positie stedenbouw Philosophie: Financiering stedenbouw vanuit verkeersprojecten: verkeer is niet alleen een ruimtelijke, maar ook een financiële drager van de stedelijke ontwikkeling:
Glattalbahn: met bouwkosten van ongeveer 350 miljoen euro werd een perifeer gebied tot nieuwe stad ontwikkeld, wat, binnen een straal van 400 m van haltes, tot een investeringsvolume van 7 miljard euro leidde (foto’s: H. van de Wetering, S. Zangger, S. Vogt)
•
verkeersinfrastructuur met zeer hoge bouw- en planningskosten
•
tegelijkertijd (bij goede afstemming stedenbouw-verkeer) grote en positieve invloed op stadsontwikkeling
Bedankt voor uw aandacht! Han van de Wetering Van de Wetering Atelier für Städtebau GmbH Birmensdorferstrasse 55 8004 Zürich, Zwitserland
[email protected] www.wetering.ch +41 (0)44 245 46 09
