Geziene gast in de natuur Terugblik op het Natuurontwikkelingsfonds IJmeer
Geziene gast in de natuur Terugblik op het Natuurontwikkelingsfonds IJmeer
voorwoord
inhoud 1. Inleiding
6
“Vóór de natuur…”
Provincie Noord-Holland trad als intermediair op en gedrieën werd het
2. Een bewogen voorgeschiedenis
3. Natuurontwikkelingsfonds IJmeer
4. Wandeling langs de projecten
5. Rijke oogst
8
14
24
36
Dat was de kop boven een stuk van mijn
Natuurontwikkelingsfonds IJmeer
hand in het blad Natuurbehoud, ten tijde
opgericht. Amsterdam kwam op een
van het referendum over IJburg in 1997.
goed moment met het motto ‘IJburg te
Natuurmonumenten is, en was ook toen,
gast in de natuur’. Het werd het begin
niet tegen woningbouw. Wel tegen
van een hechte samenwerking met
woningbouw waarbij evenwicht onno-
een groepje goede mensen, dat samen
dig wordt verbroken. Vóór de natuur,
geweldige dingen voor elkaar heeft ge-
dat is Natuurmonumenten nog steeds.
kregen. In en om het IJmeer zijn mooie
Amsterdam inmiddels ook!
natuurprojecten gerealiseerd.
Het evenwicht is in IJburg gelukkig goed
De planten en dieren die daarvan profite-
hervonden. In deze publicatie kunt u
ren, en daarmee veel betere toekomst-
daar alles over lezen.
perspectieven hebben gekregen, daar was en is het ons om te doen. Bovendien
6. Wijze lessen
38
Na het besluit dat IJburg er zou komen
zijn de mogelijkheden om er van te
nam Frans Evers, in die tijd de directeur
kunnen genieten vergroot. Met tal van
van Natuurmonumenten, het initiatief
vogelkijkpunten, routes om te wandelen,
om toenadering te zoeken tot Amster-
fietsen, kanoën en schaatsen. Resultaten
dam. Als het toch ging gebeuren, moes-
die het waard zijn om te laten zien.
ten we er maar het beste van maken.
Ik wens u veel lees- en kijkplezier!
De sfeer tussen Projectbureau IJburg en Natuurmonumenten was aanvankelijk ijzig. We zijn eerst maar eens begonnen met het maken van wandelingen in de natuur, bij wijze van relatietherapie.
4
Pieter Winsemius Oud-voorzitter Vereniging Natuurmonumenten
5
1.
zeeburgereiland
Steigereiland
Inleiding
Haveneiland west grote rieteiland
Centrumeiland
kleine rieteiland
IJburg is een veelbesproken nieuwe wijk in het IJmeer aan de oostkant van
haveneiland-oost
Amsterdam. Het ontwerp bestaat uit zeven kunstmatige zandeilanden die in twee bouwfasen worden ontwikkeld. De eerste fase is al een tijdje gereed en bestaat uit het Steigereiland, Haveneiland en de Rieteilanden. Op dit moment wordt het zand opgespoten voor het Centrumeiland, dat eigenlijk al tot de tweede bouwfase
rieteiland-oost
Overzicht IJburg
behoort. De drie resterende eilanden worden pas aangelegd als het economisch tij, de woningmarkt en de overheidsfinanciën dat toelaten. Uiteindelijk is het de bedoeling dat IJburg een omvang krijgt van maximaal 18.000 woningen. Daarna zijn er geen plannen voor verdere uitbreiding.
6
De aanleg van IJburg ging niet zonder
werd gewonnen. De gemeente kon de
van extra natuurontwikkeling in en rond
goede reden om daar een boekje aan te
slag of stoot. Vooral natuurbeschermers
plannen dus doorzetten, maar na zo’n
het IJmeer. Met steun van de provincie
wijden? Ja. Sterker nog, dit verhaal moet
hadden grote bezwaren tegen de
pyrrusoverwinning voelde Amsterdam
Noord-Holland is dat fonds er in 1998
worden verteld. Het fonds heeft zo goed
plannen, omdat het IJmeer bekend
zich moreel verplicht om bij de aanleg
ook daadwerkelijk gekomen. Zo’n tripar-
gewerkt, en heeft zulke vrolijk makende
stond als een erg waardevol rust- en
zoveel mogelijk rekening te houden met
tite samenwerking was in zijn soort nog
resultaten geboekt, dat het voor de
foerageergebied voor watervogels. Ook
de zorgen van tegenstanders.
nooit eerder vertoond.
vakwereld van beleidsmakers, ecologen,
Natuurmonumenten zag de plannen met
De ontwerpers beloofden dat IJburg
lede ogen aan en ontpopte zich als een
‘te gast zou zijn in de natuur.’ Natuur-
Waarom dit boekje?
gen en planologen haast een must is om
geducht tegenstander. Na maanden van
monumenten, nog maar nauwelijks
Het Natuurontwikkelingsfonds IJmeer,
te lezen. Niet als uitputtend naslagwerk
felle discussie, die ook via massamedia
bijgekomen van de kater, raakte daarop
verderop ook wel afgekort als NOF-
of handleiding, maar ter inspiratie en
hard werd uitgevochten, troffen voor- en
in gesprek met de gemeente om een
IJmeer, wordt in de zomer van 2014
eventueel iets van te leren.
tegenstanders elkaar in een referendum,
natuurontwikkelingsfonds op te richten,
afgesloten. Een goed moment om de
dat door de gemeente kantje boord
dat zich zou toeleggen op het realiseren
balans op te maken, maar is het ook een
natuurbeschermers, stedenbouwkundi-
7
den uitbreiding in die richtingen. Ook
2.
bouwen in Waterland was een onhaalbare kaart. Er werd nog gestoeid met plannen om bovenop een overkluizing
Een bewogen voorgeschiedenis Wie begin jaren ’90 op de dijk bij Durgerdam over het water uitkeek, zag door zijn oogharen het historisch landschap van de Zuiderzee. Met links het eiland Pampus, waar ooit zwaar beladen schepen van de Verenigde Oost-Indische Compagnie lagen te wachten tot een scheepskameel ze over de ondiepte naar Amsterdam zou brengen. Recht aan de overkant de Diemerzeedijk, een van ’s werelds oudste zeedijken; eeuwen geleden maakten Amsterdammers er een wandelingetje langs de zee of een uitstapje naar Muiden. Rembrandt kwam er wel tekenen en later zouden ook Nescio en Jac. P. Thijsse inspiratie putten uit de dobberende vogels, het licht en de schoonheid van het zicht.
leek ook weinig realistisch. Amsterdam Affiche ‘Stem Tegen IJburg’
zag alleen mogelijkheden in het oosten: het IJmeer. Bezwaren natuurbeschermers Het plan schoot natuurbeschermers in het verkeerde keelgat . Met Natuurmonumenten als belangrijkste woordvoerder, wezen zij erop dat IJburg op twee manieren het landelijk natuurbeleid dreigde te doorkruisen. Ten eerste loopt aan de oostkant van Amsterdam de Ecologische Hoofdstructuur. Voor dieren die langs oevers en in moerassen leven was de verbinding tussen Vechtstreek en Waterland juist hier erg kwetsbaar. De oude IJmeerdijk vormt de smalle rug-
Om misverstanden te vermijden, wie
het ene na het andere plan sneuvelde.
gengraat van die verbinding en die liep
daar in 1996 op de dijk stond moest wel
Pas in 1994 kwamen er ontwerpen op de
bij het Zeeburgereiland in feite dood.
veel fantasie hebben om dat verleden te
tekentafel die bij de gemeente Amster-
IJburg zou de doodsteek kunnen beteke-
herleven. Inmiddels had de VOC allang
dam op meer enthousiasme konden re-
nen voor de toch al wrakke route.
plaatsgemaakt voor binnenvaartsche-
kenen. IJburg, een plan voor 18 duizend
pen, werd de ruimte doorkliefd met
woningen op zeven nieuwe eilanden,
hoogspanningslijnen, een strekdam, de
kreeg in 1996 dan ook de instemming
ringweg A10 en het kunstmatige Zeebur-
van de gemeenteraad. Waarom wilde
gereiland. In de jaren ‘60 was de Die-
men juist hier bouwen? De aanhoudende
merzeedijk een grote gifbelt geworden.
bevolkingsgroei en het schrijnende wo-
Alleen de watervogels vonden er – tot
ningtekort, vooral voor middeninkomens
op zekere hoogte – nog voedsel en rust.
en gezinnen, was de belangrijkste aanleiding. De gemeente had echter grote
8
van de ringweg te bouwen, maar dat
Bouwplannen in het IJmeer
moeite om nieuwe uitbreidingslocaties
Bouwplannen voor dit stuk van het
te vinden. De industrie aan de westkant
IJmeer dateren al van de jaren ’60, maar
en Schiphol aan de zuidkant verhinder-
Igor Roovers . Projectmanager IJburg Gemeente Amsterdam “Ik zag het natuurontwikkelingsfonds als de kans om natuur en stad eindelijk iets samen te laten doen. Dan hoeven Amsterdammers niet naar de Veluwe om wildernis te vinden, want het is er ook vlakbij. Het fonds is een succes geworden, maar ik moet toegeven dat cynisme en moedeloosheid het in al die jaren soms van me won. Gelukkig riepen de teamleden me dan streng tot de orde en wisten me weer te motiveren. Toen de crisis toesloeg en de bouw van IJburg stagneerde ging de natuuraanleg gewoon door; zo heeft de natuur de stad als het ware ingehaald. Met wonderschone resultaten. Ik ben trots op het resultaat en de mensen waarmee ik heb gewerkt.”
9
10 jaa r IJbur g
10 jaar IJburg
filmp j klik h
ier
De aanleg van IJburg is op zichzelf een technisch hoogstandje. Halverwege de jaren negentig werd het eerste proefeiland aangelegd en werd geëxperimenteerd met verschillende zettingsmethoden. Uiteindelijk is gekozen voor de ‘pannenkoek’-methode, waarbij het zand, laag voor laag, wordt opgespoten. Ter gelegenheid van het 10-jarig bestaan van IJburg heeft gemeente Amsterdam in 2009 de reportage ‘IJburg Rewind’ gemaakt, waarin uitgebreid wordt ingegaan op de technische achtergrond van het eiland. Deze film is te zien via de website van AT5.
e!
Verplichte natuurcompensatie Ten tweede was de nieuwe woonwijk
Referendumstrijd
gepland vlak naast een gebied dat op de
De tegenstanders eisten een correctief
nominatie stond als Europees natuur-
referendum om de beslissing van de
reservaat. In het IJmeer overwinterden
gemeenteraad terug te draaien. Daarop
internationaal belangrijke aantallen
ontspon zich een strijd om de kiezer die
watervogels, die in het IJmeer een grote
in de wereld van de planologie volstrekt
plas vonden die ’s winters vrijwel altijd
uniek was. De gemeente Amsterdam
ijsvrij bleef, waardoor hun favoriete
en de Vereniging Natuurmonumenten,
voedsel (driehoeksmossel, spiering of
beiden machtige organisaties, stonden
waterplanten) steeds beschikbaar was.
maandenlang recht tegenover elkaar
Het IJmeer is daardoor voor deze dieren
met snoeiharde professionele campag-
een essentiële schakel in de reeks grote
nes over en weer. Er kwamen billboards,
zoetwatermeren van Europa.
informatieavonden, krantenadvertenties, reclamespots op de televisie – zenders als AT5 en RTL wijdden er zelfs live debatten aan die erg heftig waren. Het referendum vond plaats op 19 maart 1997 en werd nipt gewonnen door de gemeente. De kiezers tegen IJburg hadden procentueel de meerderheid, maar het aantal stemmers was te laag om een representatieve afspiegeling te kunnen zijn van de Amsterdammer. IJburg zou er
Jaap Bond . Gedeputeerde provincie Noord-Holland “In mijn vrije tijd ben ik een fervent wandelaar en ik loop dan ook graag de route langs de Zuidelijke IJmeerkust. Ik vind het fenomenaal hoe het natuurontwikkelingsfonds de ruigheid van de wildernis heeft weten te combineren met recreatief medegebruik. Daardoor komt natuur dichter bij mensen te staan en dat is volgens mij van groot belang. Als provincie heb je altijd een wat ondankbare rol in dit soort projecten. We zijn vaak die onzichtbare partner achter de schermen: als leverancier van een passend streekplan (mensen en kikkers houden zich niet aan gemeentegrenzen), geld, en aanvankelijk ook als bruggenbouwer tussen de strijdende partijen. Het schept voldoening om die rol te hebben mogen spelen.”
12
Het aanlegbesluit van IJburg was gekoppeld aan de verplichting om het verlies aan natuurwaarde te compenseren in de nabije omgeving van de wijk. Die verplichting kwam voort uit een zogeheten ROM-IJmeer convenant tussen gemeente, rijk en provincie. Het ROM fenomeen (Ruimtelijke Ordening en Milieu) werd geïntroduceerd in de Vierde Nota voor de ruimtelijke ordening (1991). De nota wees enkele ‘ROM gebieden’ aan met bijzondere uitdagingen om ruimtelijke ontwikkeling en milieu samen te laten gaan. Bij het ROM-IJmeer gebied ging het om het in balans brengen van stedelijke ontwikkeling en behoud van natuur en landschap. In het convenant werd onder meer overeengekomen om ruim 13 miljoen euro te reserveren voor de aanleg van compenserende natuur in en rond het IJmeer. Meer daarover in hoofdstuk 4.
komen. De kater bij natuurbeschermers,
Of er niet een keer gepraat kon worden,
in het bijzonder bij aanvoerder Natuur-
met de provincie Noord-Holland als
monumenten, was groot.
bemiddelaar. Aanvankelijk was de sfeer ijzig en onwennig, maar tijdens wande-
Opponenten praten weer
lingen over het landgoed van Natuur-
De tegenstanders van IJburg hadden
monumenten in ’s Graveland bleken
hun punt echter goed duidelijk gemaakt
de voormalige vijanden het over veel
en Amsterdam voelde zich verplicht om
dingen roerend eens. Het belangrijkst
daar iets mee te doen. Omgekeerd wist
was dat iedereen vond dat de verplichte
Natuurmonumenten dat een vijandige
natuurcompensatie van het ROM-IJmeer
houding de natuur in het IJmeer niet
convenant slechts een begin was.
vooruit zou helpen. Sterker nog, er was
Compenseren klonk eigenlijk weinig
nu politieke wil om de natuurbescher-
enthousiasmerend. Zou het niet moge-
ming tegemoet te komen en het ont-
lijk zijn om de boel om te draaien? Kon
werpteam van IJburg had eerder al laten
de aanleg van IJburg misschien zelfs
zien affiniteit te hebben met ecologische
uitdraaien op een netto winst voor de
ontwerpbeginselen.
natuur? Een gedurfde inzet, maar de drie partijen besloten die uitdaging aan te
Toen de kruitdampen van het referen-
gaan. Zij richtten op 26 november 1998
dum eenmaal op waren getrokken klom-
het Natuurontwikkelingsfonds IJmeer
men Natuurmonumenten en de gemeen-
op, met een startkapitaal van 15 miljoen
te Amsterdam toch maar in de telefoon.
gulden.
13
Autonome achteruitgang IJmeer
3.
Natuurontwikkelingsfonds
IJmeer
Nadat het Natuurontwikkelingsfonds IJmeer (NOF-IJmeer) er stond, rees meteen de vraag: dat is mooi, maar wat gaan we maken en hoe pakken we dat aan? Remco Daalder was toen al een tijd als stadsecoloog betrokken bij de ontwikkeling van
In de jaren ’90 lieten meerdere studies zien dat de kwaliteit van het IJmeer al een tijd lang gestaag achteruit liep. De oorzaak daarvan lag in de combinatie van teveel zwevend slib, over het algemeen ‘dooie oevers’ (steil en hard), steeds minder schone kwel vanuit de Utrechtse Heuvelrug en – nog steeds - naweeën van de aanleg van de afsluitdijk waardoor de Zuiderzee een zoetwatermeer werd. Het IJmeer-Markermeer systeem bood om die redenen een steeds ongunstiger habitat voor waterplanten, driehoeksmosselen en spiering. Als gevolg van minder voedselaanbod lieten watervogels, waaronder kuifeend, tafeleend, brilduiker en nonnetje, het daardoor steeds meer afweten. Ook ontbrak het aan moerasvogels, omdat binnendijkse foerageergebieden en oeverzones nauwelijks te vinden waren. Dat was de ecologische uitgangssituatie toen de plannen voor IJburg op de tekentafel lagen. Volgens de fundi’s onder de tegenstanders kon de komst van IJburg die situatie alleen maar verergeren, zowel landschappelijk als ecologisch. De realo’s betreurden het landschappelijk effect evenzeer, maar zij zagen kansen om - in het kielzog van dit megaproject - geld en commitment bij elkaar te brengen en het ecologisch tij van het IJmeer ten goede te keren. Met mogelijkheden voor recreanten om van het nieuwe natuurschoon te genieten, waardoor ook de stedeling meer van het IJmeer gaat houden. Een betere natuurbescherming is nauwelijks denkbaar.
IJburg, en weet nog goed hoe de nieuwe partners erover dachten. ‘Onze filosofie was dat we geen nieuwe natuurwaarden wilden introduceren, maar de reeds aanwezige natuur een duwtje in de rug wilden geven. Om dat te bereiken bewandelden we twee sporen. Ten eerste wilden we de ecologische hoofdstructuur versterken, die eigenlijk om het IJmeer heen loopt. Daarnaast zagen we kansen om het IJmeer zelf aantrekkelijker te maken als hub voor het internationaal vliegverkeer van watervogels. Met andere woorden: óm het meer en ín het meer.’
fonds een paar projecten te realiseren
Al in de jaren ’90, dus voordat sprake
die zich met name op die waterkwaliteit
was van IJburg, werd duidelijk dat het
en het voedselaanbod richten. Met suc-
IJmeer zich qua aquatische ecologie
ces, want deze kleinschalige experimen-
in een negatieve spiraal bevond (zie
ten dienen op dit moment als voorbeeld
Ecologische hoofdstructuur
bedacht daarom verschillende projecten om
tekstkader). Vooral het rondzwervend
voor de toekomstige aanpak van het
Deze tak van de landelijke ecologische
deze route voor dieren interessanter te ma-
slib was een groot probleem, waardoor
grotere IJmeer-Markermeer systeem.
hoofdstructuur loopt van de Vechtstreek
ken en barrières te verminderen. Uiteindelijk
driehoeksmosselen en waterplanten –
over de oude zeedijken naar Waterland.
moesten de projecten leiden tot een Boog
die een beetje slib nog wel vast kunnen
Samen projecten optuigen
De route verbindt natuurgebieden voor
om de West; een ecologische route over de
leggen - er niet meer konden groeien.
Met deze twee sporen te bewandelen
dieren die geen grote afstanden kunnen
Diemerzeedijk, langs het Zeeburgereiland
Als gevolg daarvan nam het slib nog ver-
begonnen Natuurmonumenten, Amster-
zwemmen of vliegen, zoals kleine zoog-
naar de kust van Waterland.
der toe en was er steeds minder voedsel
dam en de provincie in 1998 hun prille
dieren, amfibieën, sommige vlindersoor-
De gewenste Boog om de Oost wacht op de
voor watervogels.
samenwerking. Volgens Natuurmonu-
ten en de ringslang. Door die gebieden
voltooiing van IJburg tweede fase. De oos-
via groene routes te koppelen ontstaat
telijke koppen van de laatste drie eilanden
Om deze situatie te keren zijn rigoureuze
lijk zelfs wereldwijde primeur. Francine
in feite één groot natuurgebied, waar
kunnen moerasdieren zwemmend bereiken,
maatregelen nodig op het niveau van
Hijmans van den Bergh: ‘Overheden
dieren grote en gezonde populaties
daar op krachten komen, en daarna door-
het hele IJmeer-Markeermeer. Dat is
en natuurbeschermingsorganisaties
kunnen opbouwen.
zwemmen naar Waterland. IJburg wordt
een schaalniveau hoger dan de beperkte
zitten op zich wel vaker samen aan één
zo een stepping stone in de ecologische
reikwijdte en middelen van het NOF-IJ-
tafel, met een rol voor ons als adviseur,
hoofdstructuur.
meer, maar desalniettemin wist het
lobbyist of tegenstander. Maar naar mijn
Het Natuurontwikkelingsfonds IJmeer
14
Betere waterkwaliteit
menten was dat een landelijke en moge-
15
weten nog nooit als gelijkwaardige pro-
ook omdat het NOF-IJmeer formeel geen
jectontwikkelaars. We begaven ons dus
gemeentelijk project was, maar slechts
op onbekend terrein. Wat echter hielp
een financiële deelname aan een publiek-
is dat er meteen vanaf het begin sprake
privaat initiatief. Projectmanager Igor
was van wederzijds respect. Wij hadden
Roovers: ‘We hoefden dus niet voor elke
verstand van natuur en zij van planologi-
ademtocht langs B&W of de raad en kon-
sche planprocessen.’
den snel schakelen. Soms dreigde dat te verslappen en begon iedereen toch
Er was nog meer wat in hun voordeel
weer over en weer stukken te schrijven.
werkte: de chemie tussen mensen in het
Ik heb toen een keer ingegrepen en de
team. Ed van der Ham van het stadsdeel
gemeente, Natuurmonumenten en de
Amsterdam Noord: ‘Iedereen met pro-
provincie in een kamer opgesloten. Ze
jectervaring weet dat het op dat vlak ook
moesten daar blijven tot ze er gewoon
flink mis kan gaan. Maar het was dom-
aan tafel uit waren gekomen.’
weg heel erg leuk om in het NOF-IJmeer team te werken. Misschien omdat het
Volgens stadsecoloog Remco Daalder
geen hardliners of egotrippers waren,
was iedereen in één ruimte bij elkaar
maar nuchtere, buigzame mensen met
sowieso een goed recept. ‘We ontdekten
het hart op de goede plek. Het onderling
dat het cruciaal was om stedenbouwkun-
vertrouwen was dan ook groot.’
dige ontwerpers en ecologen in één zaal bij elkaar te zetten. Bij elke vraag van
16
Lean and mean organiseren
een ontwerper konden we meteen rond
De drie NOF-IJmeer partners regelden
de tekentafel kruipen en hielpen de eco-
het onderling zo dat elke partner de
logen met tips, voorbeelden van elders
projectleiding kreeg over één of meer
of zelfs kant en klare dwarsdoorsnedes.’
natuurprojecten die ze samen hadden
Het is overigens weleens voorgekomen
bedacht. Om die projecten snelheid te
dat een stadsecoloog zich heel even aan
geven probeerde het fonds de organisa-
die afstemming onttrok. In zijn boek Van
tie zo ‘plat mogelijk’ te maken. Dat kon
Eiburg tot IJburg (2012) verhaalt toen-
Stad en natuur geen tegenpolen? Het aanvankelijke ontwerp van IJburg ging uit van klassieke inpoldering, waarbij de wijk zich als een Fremdkörper het IJmeer in wrong. Gelukkig schoof Amsterdam dat plan in de prullenmand en kwam de Rotterdamse ontwerper Frits Palmboom in 1996 met een opzet van opgespoten eilanden, glooiende oevers, watergangen en baaien, waarbij stad en natuur zich intelligent tot elkaar konden verhouden. Het idee van IJburg als ‘gast in de natuur’ is in die periode ontstaan. Dat was mede te danken aan de invloed van landschapsarchitect Dirk Sijmons, de latere rijksadviseur voor het landschap. Zijn rechterhand Yttje Feddes zou in de jaren daarna overigens een belangrijk adviseur worden voor het NOF-IJmeer. Dirk Sijmons wilde dat IJburg een ferme uitgestoken hand naar de natuur zou worden. Niet in de vorm van kneuterige groenprojectjes die zich ‘in een homeopathische verdunning’ over het ontwerp zouden verspreiden, maar een robuuste integratie van wetland en stad. Hij geloofde dan ook heilig in de maakbaarheid van zo’n integratie. ‘Er is geen oerlandschap meer in Nederland. Alles is aangelegd, aangepast of in cultuur gebracht; ons land is een kunstwerk dat nooit af is.’ Is er in zo’n kunstwerk dan nog wel plaats voor de natuur? Volgens Sijmons is dat wel degelijk het geval. In een recent interview in de Volkskrant pleit hij ervoor om menselijk ingrijpen te zien als een natuurkracht die op de aarde inwerkt. Zo bekeken is de tegenstelling tussen natuur en menselijke samenleving een schijntegenstelling, en zijn stad en natuur geen tegenpolen. Dat gezegd hebbende is het een feit dat veel milieuproblemen vooral voortkomen uit de alsmaar groeiende steden. Logischerwijs moeten we in diezelfde steden ook naar oplossingen zoeken. Voor die oplossingen is IJburg een interessante proeftuin gebleken.
17
fil amste m soort rdamse enrij kdom
harin
g in ‘t
klik h
ier
ij
malig stadsecoloog Martin Melchers hoe
Ook de provincie Noord-Holland hielp
veilige beleggingen. Francine Hijmans
Bijvoorbeeld door het Rijk en de pro-
hij op eigen houtje naar IJburg reed, een
het NOF-IJmeer met versnellen.
van den Bergh: ‘Alleen al het rendement
vincie. Gemeentelijk projectmanager
praatje maakte met een kraanmachinist,
Gedeputeerde Jaap Bond: ‘Aanvankelijk
van onze beleggingen bleek voldoende
Marcel Haak wist daar elke keer het
en hem vervolgens een paar ongeplande
moesten we erbij blijven als onpartijdige
om de plankosten mee te betalen, en
maximale uit te halen: ‘In zulke projec-
happen uit de kaarsrechte oever lieten
bemiddelaar en scheidsrechter, maar
zelfs een stukje van de uitvoering.’
ten moet je nu eenmaal iemand hebben
nemen. Dit tot licht verdriet van een
toen de gewezen kemphanen in goede
enkele stedenbouwkundig ontwerper
harmonie bleken samen te werken hoef-
Daarnaast wist het fonds handig gebruik
vinden en vervolgens niet meer los te
thuis.
de de provincie hun hand natuurlijk niet
te maken van multipliers door bij elke
laten.’
meer vast te houden. Wij stelden toen
investering cofinanciering te zoeken.
Naar een hogere versnelling
voor om wat meer afstand te nemen tot
Het NOF-IJmeer team was vanaf 1998
het fonds, waardoor ze met zijn tweeën
hard aan het werk, maar toen in 2009
nog sneller konden schakelen.’
het convenant afliep kwam dat toch met
Vanaf 2010 kwam er inderdaad vaart
een schok. Teo Wams, directeur Natuur-
in de projecten. Toen de eerste projec-
beheer bij Natuurmonumenten, weet
ten werden opgeleverd trad zelfs een
zich dat goed te herinneren. ‘Wij werden
vliegwieleffect op, omdat ook partners
ongeduldig, want na tien jaar had het
als Rijkswaterstaat, Staatsbosbeheer
fonds nog geen enkel tastbaar project
en buurgemeenten in het fonds gingen
opgeleverd. Bleven we alleen maar
geloven. Het NOF-IJmeer kreeg een goe-
praten of gingen we ook eindelijk dingen
de naam en steeds meer deuren gingen
doen?’ Natuurmonumenten heeft toen
open.
die het leuk vindt om overal potjes te
even op het punt gestaan de stekker uit het fonds te halen. Volgens IJburg pro-
Goed financieel beheer
jectmanager hadden ze ergens wel een
Toen het NOF-IJmeer werd opgericht
punt: ‘Als gemeente waren we gewend
stortten de drie partijen elk 5 miljoen gul-
om altijd via adviesbureaus en master-
den in het fonds. Een mooi bedrag, maar
plannen tot een project te komen, met
ruim 7 miljoen euro is niet zoveel geld
een B&W besluit na elke tussenstap.
om natuurprojecten mee te bekostigen,
Maar dat duurt natuurlijk eindeloos.
zeker niet als daar ook de jarenlange
Daarom besloten we ter elfder ure om
voorbereiding uit moet worden betaald.
al die omwegen te schrappen. Voortaan
Het bleek later een verstandige zet om
gingen we vandaag met mensen om de
het geld door Natuurmonumenten te
tafel om te kijken waar de spade morgen
laten beheren. Zij had veel ervaring met
de grond in kon.’
het beheer van privaat vermogen en bracht het geld meteen onder in relatief
20
Sfeerbeeld vooroever Bovendiep
Remco Daalder . Stadsecoloog Gemeente Amsterdam “Als stadsecoloog stond ik natuurlijk ambivalent tegenover IJburg. Ik was doodsbang dat de aanleg de doodsteek zou betekenen voor deze stille uithoek van het IJmeer. Maar later zag ik vooral kansen om de achteruit kachelende kwaliteit van het IJmeer een boost te geven. Het was fascinerend om te zien hoe gretig de natuur meteen bezit nam van hun nieuw aangelegde plekken. Ik moet zeggen, de tegenstand tegen IJburg gaf mij vooral een impuls om het nóg beter te doen. Het resultaat is volgens mij zo goed dat we het internationaal zouden moeten vermarkten, als schoolvoorbeeld van hoe je een delta duurzaam kunt ontwikkelen.”
21
Overzicht
Natuurontwikkelingsprojecten
NOF-IJmeerprojecten
13
1
5 8
4
6
zeeburgereiland
Red de Ringslang (2006) Wat: inrichten moeraszones en broeihopen Voor: ringslang
3
Ecologische Verbindingszone Bovendiep (2012) Wat: aanpassen oevers, gordels van oever- en waterriet moeras Voor: riet- en moerasvogels, ringslang, waterspitsmuis, rivierdonderpad
4
Ecozone Zeeburgereiland (2014) Wat: aanpassen oevers, gordels van oever- en waterriet moeras Voor: riet- en moerasvogels, ringslang, waterspitsmuis, rivierdonderpad
5
Van IJ tot Gouw Wat: 20 kleine en grotere projecten, variërend van paddenpoelen tot ecopassages, muurtjes, overwinter plekken, hagen en natuuroevers Voor: reptielen, vlinders, ijsvogel, amfibieën, muizen, recreanten (kano, fiets, wandelen)
Steigereiland
14
9 12
Haveneiland west grote rieteiland
kleine rieteiland
Centrumeiland
6
11 haveneiland-oost
2 rieteiland-oost
10 7 1 22
Zuidelijke IJmeerkust (2013) Wat: 800 meter lange luwtedam voor de baai van Ballast, een kreek in de landtong, rietgordels Voor: breed spectrum van riet- en water vogels, kranswieren, moerasbos, vissen, reptielen, vleermuis, recreanten (kano, fiets, wandelen)
2
7
3
Verplichte natuurcompensatie ROM-IJmeer convenant
Polder IJdoorn (2014) Wat: uitkopen boeren, selectief maaien, natuurlijker ontwatering, afscherming tegen vossen Voor: steltlopers, eenden en ganzen, grutto’s en andere weidevogels, dotterbloemen, bijen, ringslang, recreanten (wandelen) Natuureiland (2012) Wat: opspuiten zandeiland (2 hectare) met ruw stortstenen vooroever (tegen recreanten) Voor: uiteenlopende vogels, waaronder stern, blauwborst en karekiet
8
Hoeckelingsdam (2005) Wat: zanddam van 1600 x 100 meter, luwtegebied tussen dam en dijk Voor: uiteenlopende watervogels, eenden, sterns en meeuwen
9
Mosselbanken (2008) Wat: 28 hectare steenachtig substraat op de bodem voor aangroei driehoeksmosselen Voor: driehoeksmosselen, uiteenlopende eendensoorten, meerkoet
10
Herinrichting Diemer Vijfhoek (2010) Wat: ondiepe waterpartijen gegraven, deels ontoegankelijk gemaakt voor recreanten Voor: ringslangen en kikkers
11
Diemerpark en Amsterdam-Rijnkanaal (2001) Wat: sanering voormalige chemische stort- plaats, realisatie Diemerpark en inrichting Ecologische verbindingszone. Voor: breed spectrum van ringslang tot recreant.
NOF-IJmeerprojecten (niet UITGEVOERD)
12
Oostrand IJburg 2e fase Wat: ruige natuurlijke inrichting oostelijke koppen van de drie eilanden Voor: stepping stone voor zwemmende dieren tussen Zuidelijke IJmeerkust en Waterland Project pas na 2025
13
Kinselmeer Wat: ecologisch waterbeheer, camping ver- plaatsen en rioleren, deels ontoegankelijk maken Voor: watervogels en vissen Project geschrapt
14
Diepe slibvangputten Wat: uitzuigen diepe putten in de waterbodem Voor: waterplanten en vissen (wegvangen slib uit water) Project geschrapt
23
4.
Wandeling langs de projecten Het Natuurontwikkelingsfonds IJmeer bewandelde twee sporen tegelijk. De eerste was het versterken van de ecologische hoofdstructuur om het IJmeer heen, en het tweede spoor was het aantrekkelijker maken van het IJmeer zelf. Vooral voor water- en rietvogels, ringslang en amfibieën moesten betere plekken komen om te rusten en te broeden, te migreren en te foerageren. Met dat doel voor ogen werd een gevarieerd programma uitgevoerd, gericht op afwisselende oeverzones met
Leuk onderdeel van het project was
voelde zich aanvankelijk overvallen door
het graven van een kreek in de land-
dit project in hun achtertuin, maar ging
tong bij de Baai van Ballast. Daardoor
overstag toen bleek dat het project ook
ontstond van de ene op de andere dag
voordelen had voor recreatie.
een geïsoleerd stuk moerasbos, met een rijk palet aan oevermilieus. In de
Diemer Vijfhoek
ondiepere delen begonnen rietgordels
Ten noordwesten van de Baai van Ballast
uit te groeien: biotoop voor roerdomp,
steekt een vreemd schiereiland als een
waterral, baardman en blauwborst. Het
dikke wrat het IJmeer in. De Diemer
leverde ook prima leef- en paaigebieden
Vijfhoek is eigenlijk een baggerdepot
op voor bittervoorn, rivierdonderpad
uit de jaren ’60, dat spontaan een wil-
en de kleine modderkruiper. De oevers
genmoeras werd en waar honderden
zijn inmiddels van belang voor ringslang,
ringslangen en duizenden kikkers huizen.
waterspitsmuis en meervleermuis.
In dit waardevolle gebied zijn ondiepe waterpartijen gegraven en het westelijk
De Zuidelijke IJmeerkust is niet alleen
deel is met een wandelpad ontsloten
een sterke schakel van de ecologische
voor bezoekers. Het oostelijk deel is juist
hoofdstructuur geworden, maar ook
ontoegankelijker gemaakt om de flora
een spannende lagune waar wandelaars,
en fauna daar met rust te laten.
fietsers en een eenzame kanovaarder
Het voorwereldlijk gekwaak van de
Zuidelijke IJmeerkust
van kunnen genieten. Dat laatste was
kikkers is op warme zomeravonden in de
De wandeling begint aan de zuidelijke
ook belangrijk. Buurgemeente Muiden
wijde omtrek te horen.
geleidelijke land-water overgangen, het tot leven wekken van de onderwaterwereld en de aanleg van moerasachtige plekken. Het is tijd om de lezer mee te nemen op een denkbeeldige wandeling langs negen projecten.
kust van het IJmeer ten westen van Muiden. Projectbureau IJburg heeft daar vlak voor de kust een kilometer lange luwtedam aangelegd, met het
Ed van der Ham . Projectleider stadsdeelwerken Amsterdam-Noord
NOF-IJmeer en Rijkswaterstaat als medefinanciers. Daardoor werd 15 hectare rustig water gecreëerd, waar het water
“Ik ben geboren en getogen in Noord en zat eigenlijk altijd in het groen. Vandaar dat ik me erg betrokken voelde bij de waaier Van IJ tot Gouw projecten van het fonds. Binnen het stadsdeel was het soms moeilijk om weerstanden bij mensen en afdelingen te overwinnen. Misschien gingen de projecten me zelfs wat teveel aan het hart, want dat eiste een zware tol. Gelukkig stonden daar veel hartverwarmende dingen tegenover. Zoals het feestje met volkstuinders tijdens de opening van een paddenpoel. Of het prachtige projectonderdeel van de Verlengde Zunderdorper Die, waar ik vanaf een fluisterboot of schaats enorm van kan genieten.”
langzaam helder kon worden en aantrekkelijk voor kranswieren. Watervogels als fuut, krooneend, aalscholver, lepelaar, nonnetje en brilduiker streken hier al snel neer; er werd zelfs een ijsvogel gezien. Projecten Zuidelijke IJmeerkust en Diemer Vijfhoek
24
25
Red de Ringslang De Zuiderzeedijken waren ideale trekroutes voor de ringslang, maar bij Amsterdam dreigden de populaties versnipperd te raken. Ook bestond de vrees dat met de sanering van de gifbelt aan de Diemerzeedijk ook de verblijfplekken van de ringslang weggesaneerd zouden worden. Daarom kwam er een actie ‘Red de Ringslang’, waarbij op tientallen plekken rondom IJburg gekeken werd naar moeraszones en broeihopen, treken leefgebieden. Het zwaartepunt van
Project ‘Red de Ringslang’ Toelichting tabel: rondom IJburg is tussen 2001-2014 veel natuur aangelegd, niet alleen door het NOF-IJmeer maar ook vanwege de verplichte natuurcompensatie (ROM). Aangegeven staat of die natuur vooral bedoeld was voor versterking van de ecologische hoofdstructuur of het IJmeer. Natuurproject
Diemerpark en ARK zone (2001)
ringslang tijdens en na de bodemsane-
sche knowhow toegepast bij de inrich-
ring van de Diemerzeedijk. De beestjes
ting van het Diemerpark, bovenop de af-
werden met de hand weggevangen en
sluitende ‘dome’ van de gifbelt. Het park
kregen tijdelijk domicilie in de moeras-
werd omgetoverd in een glooiende en
zones aan het Amsterdam-Rijnkanaal.
ruige savanne van maar liefst 90 hectare, kon gedijen. Daardoor bleek de vrees
EHS
IJmeer
ROMIJmeer
NOFIJmeer
X
X X
X
Ecozone Bovendiep (2012)
X
gelukkig ongegrond. Het gebied kent op ties van noordwest Europa.
X
X
Diemer Vijfhoek (2010)
voor het verdwijnen van de ringslang dit moment een van de grootste popula-
X
Mosselbanken (2008)
X X
X
Zuidelijke IJmeerkust (2013)
X
X
Ecologische Verbindingszone Bovendiep en Ecozone Zeeburgereiland
X
Natuureiland (2012)
Die ringslang moet bij voorkeur ook
X
familie kunnen bereiken in Waterland.
X
Daarom lanceerde het NOF-IJmeer een
Van IJ tot Gouw (2013)
X
X
ambitieus project om tussen het Diemer-
Polder IJdoorn (2014)
X
X
park en de Oranjesluizen een gordel van
Ecozone Zeeburgereiland (2014)
X
X
18 hectare aan oever- en waterrietmoe-
Oostrand IJburg (toekomst)
X
X
Aanpak Kinselmeer (geschrapt)
X
-
Diepe slibvangputten (geschrapt)
26
Intussen werd zoveel mogelijk ecologi-
met tal van plekken waar de ringslang
Hoeckelingsdam (2005) Red de Ringslang (2006)
het programma lag op het redden van de
X
Project Ecologische Verbindingszone Bovendiep en Ecozone Zeeburgereiland
-
27
rassen te realiseren. Deze groene ‘boog
vaart, maar ook planologische compli-
om west’ is soms wel 50 meter breed en
caties, zoals het passeren van een grote
biedt bescherming aan riet- en moeras-
camping. Even dreigden de plannen aan
vogels, ringslang, waterspitsmuis en
het Bovendiep zelfs compleet te stag-
rivierdonderpad.
neren. Het werd domweg te complex, te duur, te groot. Omdat het Bovendiep
Het project bleek moeilijker dan gedacht.
een belangrijke schakel in de verbinding
Er waren technische uitdagingen, zoals
was – en dus de sterkte van de ketting
de stroming en golfslag van scheep-
bepaalde – wilde het NOF-IJ team niet opgeven. Alle beschikbare denkkracht, ook extern, werd gemobiliseerd in een workshop. Dat bleek de oplossing. Het project werd flink teruggesnoeid en daardoor weer hanteerbaar. Een
Projecten ‘Van IJ tot Gouw’ en Polder IJdoorn
wisseling van projectleiderschap leidde bovendien tot frisse moed. De laatste werkzaamheden worden in de loop van
Van IJ tot Gouw
teren, hoewel de ringslang zich nog
De bovengenoemde Boog om de West
niet erg veel heeft laten zien. Dat komt
dreigde vervolgens te stranden op de
misschien ook omdat er aanvankelijk een
kust van Amsterdam-Noord.
betere aanlanding van de Boog om de
Het NOF-IJmeer bedacht daarop ruim
West op de kust van Noord was beoogd.
20 kleinere projecten om de ecologische
Rijkswaterstaat zou daar eigenlijk flink
route dieper landinwaarts te trekken.
uitpakken met vooroevers aan het Blau-
De projecten omvatten een veelheid aan
we Hooft en bij de mond van de Zeebur-
maatregelen, zoals de aanleg van ecolo-
gertunnel. Toen het kabinet Rutte I het
Francine Hijmans van den Bergh Adjunct-regiodirecteur Natuurmomenten
gische slootoevers, passages bij duikers
investeringsprogramma voor de Ecolo-
en bruggen, plasdraszones, ijsvogelwan-
gische Hoofdstructuur drastisch kort-
den, salamandermuren, amfibiepoelen
wiekte, sneuvelden deze twee projecten
“De lange adem en vasthoudendheid van Natuurmonumenten waren belangrijke factoren voor het volbrengen van onze opdracht als NOFIJ-team. Niet gehinderd door verkiezingen en wisselingen van de wacht, fungeerde Natuurmonumenten als stabiele factor en collectief geheugen. Ik heb met veel plezier de deur bij Projectbureau IJburg platgelopen. Dat planten en dieren van alle inspanningen profiteren is een kroon op het werk. Voor de toekomst zie ik een rol tijdens het ontwerp en de mogelijke aanleg van de tweede fase van IJburg. Dat de koppen van de drie eilanden als stepping stones voor de natuur kunnen functioneren zullen wij zeker bewaken.”
en een vlindertuin. Dit tot grote vreugde
helaas ook.
2014 voltooid en de vooruitzichten voor de Boog om de West zijn goed.
28
van bijvoorbeeld volkstuinders, die zulke dingen prachtig vonden. Behalve
Van IJ tot Gouw wist trouwens wel een
volkstuinders zijn het vooral kwetsbare
alleraardigste combinatie te maken van
soorten als de ringslang, waterspitsmuis
natuur en zachte recreatie, zoals kano-
en noordse woelmuis die ervan pr0fi-
en fluistervaren, wandelen (laarzenpa-
29
den), fietsen en zwemmen. Er kwam zelfs een echte natuurspeelplaats voor
Na tien jaar voorbereiding werd de
kinderen. Noemenswaardig is ook het
polder in juni 2014 officieel heropend, in
Schellingwouder oeverpark project.
aanwezigheid van de befaamde Britse
Deze voorheen vage en onooglijke ruigte
bioloog Redmond O’Hanlon. Gezien van-
kreeg van stadsdeel Amsterdam-Noord
af het wandelpad en het nieuwe vogel-
een aantrekkelijke make-over door de
kijkpunt opent zich tegenwoordig een
aanleg van een avontuurlijk wandelpad
fantastisch tableau van 100 hectare
met trekpontjes, poelen, oeveraanpas-
groot. In het voorjaar bloeien hier
singen, overwinterplekken voor ringslan-
duizenden dotterbloemen. Het is een
gen en fraaie Zeeuwse hagen.
paradijs voor hommels en bijen, kluut, noordse woelmuizen, steltlopers en
Polder IJdoorn
eenden. In het voorjaar scharrelen hier
Onze wandeling om het IJmeer eindigt
de. Door een uitgekiende kavelruil was
soms duizenden grutto’s op doortocht
in de polder IJdoorn. De geschiedenis
er wederzijds profijt en was uiteindelijk
naar hun broedgebieden.
van deze stokoude polder is nog duide-
iedereen blij.
lijk zichtbaar, zoals de kreken in het
30
We klimmen bij de polder IJdoorn op de
veenmoeras en het patroon van sloten,
Natuurmonumenten ging vervolgens
dijk. Voor ons ligt niet alleen de woon-
toen er in de Middeleeuwen nog veen
aan de slag. De waterhuishouding werd
wijk IJburg, maar bevinden zich nog
werd gestoken.
voor de natuur geoptimaliseerd met
drie succesvolle natuurprojecten in het
Eigenlijk was het Natuurontwikkelings-
stuwtjes en pompen. Daarnaast werd
IJmeer.
fonds IJmeer niet bedoeld om boeren uit
de polder opener gemaakt door riet te
te kopen, maar om de potentiële natuur-
maaien en struikgewas aan de randen
waarde volledig te benutten was het
te verwijderen. Er kwam een afraste-
vertrek van de laatste twee boerenbe-
ring om vossen buiten te houden en de
drijven cruciaal. Het NOF-IJmeer bestuur
structuur van dammen en hekken werd
krabde zich achter de oren en besloot
aangepast. Al met al werd het onderge-
om het toch te doen. De belangrijkste
lopen buitendijkse deel daardoor veel
sleutel tot succes was dat de uitkoop
aantrekkelijker voor watervogels en het
operatie ook het toekomstperspectief
droge deel een stuk aantrekkelijker voor
voor de vertrekkende boeren verbeter-
weidevogels.
Marcel Haak . Projectsecretaris/-manager Gemeente Amsterdam “Ik was achtereenvolgens als manager en projectsecretaris bij het natuurontwikkelingsfonds betrokken. Het was heerlijk om aan te werken. Misschien ook wel omdat groen zo’n hoog knuffelgehalte heeft en het team van mensen zo ongelooflijk prettig om mee te werken. Een echte eyeopener voor mij was hoeveel natuur je kunt maken zo vlak tegen de stad. We hebben trouwens ook wel gelachen. Zo regelde ik voor de opening van de Hoeckelingsdam een oudhollandse patatkraam. Liepen die bestuurlijke bobo’s daar met een zak patat in hun hand over de lege zandvlakte rond te foerageren. Kon zo in een film van Alex van Warmerdam.”
31
POLDE R IJDOO RN
FILMP J klik h
Polder IJdoorn
ier
E!
De afwisseling in deze oude polder met kreken, moerasbosjes, rietlanden, waterplassen en weilanden maakt dit tot een prachtige natuurgebiedje aan de rand van Amsterdam. Nu Natuurmonumenten het gehele gebied kan beheren, is er van alles gedaan om het beter geschikt te maken voor alle soorten planten, dieren en vooral vogels. In de weilanden van de polder strijken de grutto’s en tureluurs neer, in het moerasdeel komen veel trekvogels na hun lange tocht uit Afrika voedsel zoeken, zoals de lepelaars. De wandelaar kan in het midden van de polder een korte wandeling maken naar een nieuw vogelkijkpunt, met spectaculair zicht op de vele vogels van de polder. Volgens de Britse bioloog Redmond O’Hanlon is dit een van de mooiste natuurreservaten die hij kent: “ De biodiversiteit is hier enorm, je ziet dat het gemaakt is met veel liefde en aandacht”.
32
33
voor toen de oude lange strekdam,
was voor zover bekend nog nergens ter
den en andere watervogels. Vrijwilligers
tussen IJburg en de vaargeul, om nauti-
wereld vertoond.
van de Vogelwerkgroep Amsterdam ver-
sche redenen in tweeën moest worden
wijderen elke winter wilgenopslag om de
geknipt. Besloten werd om het zand
Hoeckelingsdam
dam als broedgebied te behouden.
van de graafmachines meteen achter de
Met de aanleg van IJburg eerste fase
strekdam te storten, waardoor een aan-
ging een stuk beschut slaapgebied voor
De Hoeckelingsdam bevindt zich op
plemping ontstond van 2 hectare groot.
watervogels verloren. Onderdeel van de
zwemafstand van de kust bij Durger-
Het langgerekte eilandje kreeg een ruw
verplichte natuurcompensatie (ROM-
dam. De vrees bestond dan ook dat
stortstenen vooroever, zodat plezier-
IJmeer) was toen om voor de kust van
recreanten bezit zouden nemen van het
vaarders het wel uit hun hoofd lieten om
Waterland een zanddam aan te leggen
maagdelijke zand. Stadsecoloog Remco
er aan te meren. Het eilandje werd een
die tussen kust en dam een nieuwe
Daalder: ‘We maakten ons aanvankelijk
oase voor bijvoorbeeld blauwborst en
luwte creëert. De Hoeckelingsdam werd
erg druk over de kans op verstoring door
karekiet, en het wachten is op de eerste
in 2005 opgeleverd en heeft een impo-
zwemmers van de nabijgelegen camping
kolonie sterns.
sante omvang van 1.600 meter lang en
aan het Kinselmeer. Daarom plantte
100 meter breed. Het bleek een schot in
Staatsbosbeheer er bordjes “verboden
Mosselbanken
de roos, want het eiland is een eldorado
te betreden”, maar die hingen binnen de
Driehoeksmosselen zijn het stapelvoer
voor vogels geworden. Direct na de aan-
kortste keren aan de deuren van de ca-
van veel watervogels en ze zijn ook in
leg kwamen er spectaculaire aantallen
ravans. Nu denken we: ach, je hebt wat
staat het water helderder te maken. Met
sterns en meeuwen op af, waaronder de
verlies, maar het is nog steeds negentig
het opspuiten van IJburg is het helaas
zeldzame zwartkopmeeuw. In de winter
procent pure winst!’
Natuureiland
onvermijdelijk dat veel driehoeksmosse-
broeden er duizenden smienten, kuifeen-
Toen het zand voor de eilanden van
len sneuvelen onder het zand. Daarom
IJburg op werd gespoten bleken die
werd in het bestemmingsplan opgeno-
nieuwe zandplaten uitzinnig populair
men dat er grote hoeveelheden steen-
bij vogels. Dat plezier was van korte
achtig materiaal worden gestort (tot
duur, want de eilanden zouden binnen
zelfs 132 hectare) in de ondiepten tussen
enkele jaren worden bebouwd. Daarom
IJburg en de strekdam. Het tot dusver
kwamen de ontwerpers van IJburg met
aangebrachte tapijt van gruis blijkt al
het idee om speciaal voor vogels een
een groot succes. De driehoeksmossel
extra eilandje op te spuiten. Aanvanke-
bereikt op dit substraat een zevenmaal
lijk zag gemeentelijk projectmanager
hogere dichtheid dan op de blubber-
Igor Roovers er geen brood in. ‘Toen de
bodem van het IJmeer, waardoor het
ecologen ermee kwamen riep ik eerst
aanvankelijke verlies van mosselen
nee. Maar het idee bleef wel achter
méér dan goedgemaakt wordt. Dit tot
in mijn hoofd broeden en later ging ik
groot genoegen van kuifeend, topper,
alsnog voor de bijl.’ Die kans deed zich
tafeleend en meerkoet. Deze aanpak
Projecten Natuureiland, Mosselbanken en Hoeckelingsdam
34
35
5.
Rijke oogst Na 15 jaar Natuurontwikkelingsfonds IJmeer is de grote hamvraag natuurlijk: was het de moeite waard? Wie alle wensen van het NOF-IJmeer naloopt, moet op zich constateren dat misschien niet alles is gelukt. De grote aanpak van het Kinselmeer moest uiteindelijk capituleren als gevolg van hardnekkig weerstand van de campinggasten.
Op het kunstmatig bodemsubstraat bereiken driehoeksmosselen een zevenmaal hogere dichtheid dan in de prut van het IJmeer
De Hoeckelingsdam is een eldorado voor eenden, sterns, smienten, meeuwen, en zelfs de zeldzame zwartkopmeeuw
Het Natuureiland is een oase geworden voor de blauwborst en karekiet. Het wachten is op de eerste kolonie sterns
De groene Boog om de West biedt bescherming aan riet- en moerasvogels, ringslang, waterspitsmuis en rivierdonderpad
Op de Diemer Vijfhoek huizen honderden ringslangen en duizenden kikkers
Van IJ tot Gouw projecten zoals de Zwarte Gouw zijn een charmante mix van waterberging en oevermoeras voor ringslang en amfibieën
De ringslang is een gevoelige indicatorsoort. Het gaat goed met de ringslang rond IJburg, dus ook met andere moeras dieren
De Polder IJdoorn: een tafereel van 100 hectare vol weidebloemen, insecten, kluut, noordse woelmuizen en duizenden grutto’s
Het water aan de Zuidelijke IJmeerkust wordt helderder. We zien daar kranswieren en vissen, de fuut, krooneend, aalscholver, lepelaar, nonnetje en brilduiker
Watergangen bij IJburg zijn soms vol gegroeid met fonteinkruid en grof hoornblad. Ideaal voor zeelt en snoek, die van helder water houden
In de rietgordels bij de Baai van Ballast gedijen roerdomp, waterral, baardman en blauwborst, naast een keur aan zoetwatervissen
Door sterke waterstroming slaan waterplanten achter de Hoeckelingsdam helaas niet aan. Daar moeten we nog iets op verzinnen
Ook de diepe putten in het IJmeer, waar zwervend slib zich in moest verzamelen, werd geschrapt omdat de effectiviteit ervan werd betwijfeld. De Boog om de West moet zijn succes nog gaan bewijzen, en de Boog om de Oost is nog helemaal niet voltooid. Samengaan stad en natuur
dergaan van gifbelt naar een van de meest
Toch moet vriend en vijand erkennen dat
zoogdierrijke plekken van heel Nederland.
de meeste natuurmaatregelen in en om
De Commissie ging zelfs zover om de
IJburg een klinkend succes zijn gewor-
ontwikkelingen in het IJmeer aan te halen
den, die alles bij elkaar opgeteld niet eens
als hét voorbeeld van het samengaan
zoveel geld hebben gekost en win-win-
van stad en natuur. Stadsecoloog Remco
situaties opleverden voor stedelingen
Daalder kan daar lyrisch over worden.
en de natuur. Ecologen die het gebied
‘In dit gebied kan het zomaar gebeuren
voor en na de aanleg van IJburg in kaart
dat een IJburger ’s ochtends gapend
hebben gebracht, hebben geconstateerd
de gordijnen opentrekt en oog in oog
dat de natuur zich wonderbaarlijk van de
staat met vijfhonderd aalscholvers. Waar
ingreep heeft hersteld en nu zelfs beter
vind je zoiets?’ Ook NOF-IJmeer partner,
is dan zij was. Dat geldt bijvoorbeeld voor
Natuurmonumenten, is gelukkig met het
de waterkwaliteit met een toename van
resultaat. Francine Hijmans van den Bergh:
kranswieren en waterplanten, de forse
‘Enige tijd geleden waren Igor Roovers, de
stijging van het aantal driehoeksmosselen, projectmanager van IJburg, en ik daarhet indrukwekkende spectrum aan water-, over in gesprek en de meeste voldoening riet- en weidevogels, kleine zoogdieren,
putten we eigenlijk uit het feit dat natuur
ringslangen en andere reptielen.
bij iedereen goed tussen de oren was gaan zitten. Niet louter als flauwe grap over
36
In een brief van de Europese Commissie
een driehoeksmossel, niet als verplicht
klonk verbazing door toen zij meldde dat
nummer, maar als wezenlijk onderdeel van
het Diemerpark een metamorfose had on-
een duurzame stad.’
37
6.
Wijze lessen Waarom is het Natuurontwikkelingsfonds IJmeer zo goed gelukt? Dat heeft niet gelegen aan de eigen promotie van het fonds, want er werd vooral hard gewerkt en tussentijds werd eigenlijk vergeten om de prestaties aan de grote klok te hangen. De grootste succesfactor was waarschijnlijk de sprankelende combinatie van gemotiveerde, aardige, bescheiden en deskundige mensen, die in de gelukkige omstandigheid waren dat zij in een heel klein team beslissingen mochten nemen, waarbij al die jaren niemand van buiten een greep in de kas kon doen. Daarnaast gingen er natuurlijk ook dingen mis, en we moeten kijken of we van zowel de successen als de fouten kunnen leren.
mensen met een zekere formele status.
Naast goede bedoelingen, geld en
In mijn ervaring leidt dat nogal eens tot
welwillende mensen moet er ook zoiets
stagnerende vergadercircussen waarin
zijn als een ‘professionele projectmachi-
elke vorm van creativiteit ontbreekt.
ne’ die ervaring heeft met het maken
Gelukkig zaten in het NOF-IJmeer vooral
van plannen en planningen, planologi-
communicatief sterke mensen aan tafel,
sche besluiten en het aanbesteden van
buigzaam, en bovenal goede vertellers.
technisch werk. In dit geval hebben de
Dat laatste is superbelangrijk, want je
ambtenaren van Projectbureau IJburg
moet elkaar kunnen meenemen in je
die rol met verve vervuld. Zij bleken ook
fantasie, overtuigen van je idee, of juist
vaardigheden te bezitten om allerlei aan-
een aantrekkelijk midden schetsen, waar
vullende potjes (multipliers) en subsidies
iedereen zich in kan herkennen.’
aan te boren, waardoor elke investering door het fonds gepaard ging aan cofi-
Zitten tot je eruit bent
nanciering door anderen. Die project-
In doorsnee planprocessen, waarin uit-
machine draaide als een zonnetje. Dat
eenlopende partijen en belangen samen
kwam vooral door de korte beslislijnen.
tot een project moeten komen, is het
IJburg projectmanager Igor Roovers kan
gebruikelijk dat iedere partij zijn wensen
daar nog weemoedig over worden: ‘We hoefden niet voor elk tussenstapje of
Fonds als meesterzet
38
Noodzakelijke projectmachine
Als er in 1998 een bedrag van 15 miljoen
bleek alleen al het beleggingsrendement
gulden in een potje van de overheid was
genoeg om de plankosten en een deel
gezet, dan zou er hoogstwaarschijnlijk
van de uitvoeringskosten mee te beta-
weinig van terecht zijn gekomen, want
len. Gedeputeerde Jaap Bond is dan ook
de politiek is op milieu- en natuurgebied
gepast onder de indruk: ‘Het mooie van
nu eenmaal keer op keer een wispel-
zo’n fonds is dat de continuïteit gega-
turige partner gebleken. Daarom was
randeerd is. Je hoeft je energie dus niet
het een briljant idee om het geld in een
te steken in terugkerende achterhoede-
fonds onder te brengen, dat ook nog
gevechten, plancycli en bezuinigingsron-
eens werd beheerd door een assertieve
des, maar kunt al je aandacht schenken
natuurclub. Natuurmonumenten toonde
aan de uitvoering. Bij grote projecten als
zich een voorbeeldige penningmeester,
de Groene Uitweg in het Groene Hart
die het geld tussentijds parkeerde in
werken we daarom ook met een apart
veilige beleggingen. In die vijftien jaar
fonds.’
besluit door ambtelijke toetsen, staven van wethouders, het college van B&W of de raad. Op elk voorstel volgde binnen een week antwoord en geld.’ Goede vertellers De innige samenwerking tussen de gemeente Amsterdam, Natuurmonumenten en de provincie had volgens stadsecoloog Remco Daalder ook iets te maken met het type mensen in het team. ‘Normaliter zetten we in projectgroepen techneuten die het allemaal beter weten, of principiële straatvechters die tot op het bot een belang verdedigen, of
39
oerrr
FILMP J
E ! ier
klik h
OERRR! Voor het Natuurontwikkelingsfonds IJmeer, was het natuurlijk ook enorm belangrijk dat de inwoners van IJburg ook de natuur rondom leren ontdekken en waarderen. In voorjaar van 2014 is daarom door Natuurmonumenten een groots publieksevenement rondom natuur georganiseerd. Dit kon goed gekoppeld worden aan het OERRR-concept, waarbij vooral aandacht is besteed aan natuur ontdekking door kinderen. IJburg is nu eenmaal een kinderrijk stadsdeel. Met bezoeken van boswachters aan alle basisscholen, debatten met kinderen en een afsluitend feest voor alle kinderen met hun ouders stond IJburg even geheel in het teken van ontdekken en beleven van de natuur.
die de kans om verstoring nihil maakten.
optimaal te behouden. Partners als Rijks-
Zo bleken de ruwe stortstenen (voor)oe-
waterstaat en Staatsbosbeheer vonden
mogelijk.
vers hun werk uitmuntend te doen; geen
het best dat het NOF-IJmeer op hun
recreant die daar zijn boot, of enkels,
grondgebied interessante natuurpro-
Omgeving meenemen
aan wilde opofferen. Maar soms lagen
jecten realiseerde, maar zij zagen geen
‘Wat niet altijd goed ging was het tijdig
zulke fysieke hindernissen niet voor het
taak voor zichzelf weggelegd om dat
oprapen. Toen de net opgespoten Hoec-
vervolgens te gaan beheren. Teo Wams,
kelingsdam maagdelijk lag te blinken in
directeur natuurbeheer bij Natuurmonu-
de zon, sloeg de vrees voor een invasie
menten, vond dat teleurstellend.
van badgasten toe. Stadsecoloog Remco
‘Je doet iets moois voor de ecologische
Daalder haalde echter zijn schouders
hoofdstructuur en dan krijg je van de be-
op. ‘Ach, over vijf jaar ligt hier zoveel
heerders een onverschillige reactie. We
vogelpoep dat geen strandgast hier nog
boden zelfs aan om die gronden van ze
wil komen… .’
over te nemen, maar dat wilden ze dan
werd er feitelijk samen aan de tekentafel ontworpen. Integraler is haast niet
betrekken van de omgeving,’ bekent projectmanager Marcel Haak. ‘In ons enthousiasme vergaten we dat sommige plannen op het grondgebied van Diemen en Muiden lagen. Het leek ons vanzelfsprekend dat zij zulke mooie plannen zouden omarmen, maar we ontmoetten in eerste instantie vooral scepsis over die “natuur goedmakertjes in onze achteren eisen, of zelfs hele plannen, eerst
tuin”.’ De gemeente Muiden voelde zich
apart op papier zet. Dat is begrijpelijk,
aanvankelijk overvallen en dat leidde
maar die werkwijze kan het bemoeilijken
tot veel getouwtrek. Het kostte daarna
om tot een project te komen dat wer-
de grootste moeite om een win-winsi-
kelijk integraal is - tot in elk deelaspect.
tuatie te zoeken die de buurgemeente
Volgens projectmanager Igor Roovers
tot medewerking kon verleiden. De les
kwam het NOF-IJmeer team soms ook
die NOF-IJmeer hieruit heeft geleerd is
in die valkuil terecht. In ernstige geval-
dat ze eerder in beeld hadden moeten
len liet hij de betrokken partijen zonder
brengen wat precies de belangen en
vergaderstukken opsluiten in een kamer:
wensen zijn van niet-direct betrokken
‘Ik vroeg ze dan om te stoppen met plan-
partners, zoals boeren, een camping,
nen naar elkaar te gooien, maar gewoon
buurgemeenten, Staatsbosbeheer of
net zolang te praten tot ze eruit waren.’
Rijkswaterstaat.
toch ook weer niet.’ De tijd zal het leren. The weakest link
Gelukkig kwamen veel vrijwilligers zich
Beheer is de zwakste schakel. Dat is
afgelopen jaren al melden om de handen
misschien de grootste les van vijftien jaar
uit de mouwen te steken. Hun enthou-
NOF-IJmeer. De meeste natuurprojec-
siasme en volharding is aanstekelijk en
ten rondom IJburg vergen een zekere
hoopgevend voor de toekomst.
beheerinspanning om de natuurwaarde
Die ene kamer was voor het NOF-IJmeer
42
een terugkerend thema. Ook de ste-
Slim omgaan met verstoring
denbouwkundig ontwerpers van IJburg
Natuur en recreatie staan altijd een
en de stadsecologen gingen in één zaal
beetje op gespannen voet met elkaar.
bij elkaar zitten. Daardoor was het niet
Ook het NOF-IJmeer worstelde daar
nodig om elkaar met memo’s en andere
soms mee. Vaak bleek het mogelijk om
schriftelijke adviezen te bestoken, maar
simpele fysieke barrières te bedenken,
43
vogel vluch t ijbur g
FILMP J klik h
ier
E!
BRONNEN & COLOFON Geïnterviewden
Documenten
Francine Hijmans van den Bergh (adjunct-regiodirecteur, Natuurmomenten)
Convenant Natuurontwikkelingsfonds IJmeer (1998)
Teo Wams (directeur natuurbeheer, Natuurmonumenten) Robbert Hijdra (manager public affairs, Natuurmonumenten)
Artikelen
Marcel Haak (projectmanager, Gemeente Amsterdam)
IJburg: te gast in de natuur, in vakblad Groen (2010)
Igor Roovers (projectmanager IJburg, Gemeente Amsterdam)
Natuureiland overgedragen aan stadsdeel Oost, de Brug, editie 37 (2012)
Remco Daalder (stadsecoloog, Gemeente Amsterdam)
Stadsuitbreiding voor ringslang en weidevogel, Parool van 30 augustus 2012
Ed van der Ham (projectleider stadsdeelwerken, Amsterdam-Noord)
Natuurontwikkeling IJburg: voorbeeld voor toekomst!, in vakblad Groen (2012)
Jaap Bond (gedeputeerde, Provincie Noord-Holland)
IJburg begint last te krijgen van de natuur, Trouw van 31 december 2012
Gebruikte bronnen
Colofon
Boeken
Uitgave:
Natuurontwikkelingsfonds IJmeer
50 x naar buiten – ontdek de natuur rondom IJburg (2009)
(Natuurmonumenten, Gemeente Amsterdam en Provincie Noord Holland)
Van Eiburg tot IJburg – hoe een zandplaat tot leven kwam (2012)
Tekst:
Endre Timár
IJburg – uit schuim geboren (2012)
Vormgeving:
MG2 | Merijn Groenhart
Fotografie:
Natuurmonumenten, Your Captain Luchtfotografie, Michelle Mulder
Drukwerk:
Drukkerij Leijten, Amsterdam
Rapporten Stad en natuur rond het IJmeer – ontwikkelingsvisie (1997) Natuur en recreatie in en rond het Markermeer – ontwikkelingsvisie (1998)
Pampus, oktober 2014 Brochures Water en landmaken IJburg, Gemeente Amsterdam (1998) Het Diemerpark, Gemeente Amsterdam (1999) De afronding van IJburg, Gemeente Amsterdam (2009) Natuurprojecten rond IJburg, Gemeente Amsterdam (2013)
46
47
In 1997 was de bouw van IJburg omstreden en werd onderwerp van een Amsterdams referendum. Na een felle discussie viel het besluit: de bouw van IJburg kon doorgaan, met een verplicht pakket aan natuurcompensatie. Voor Natuurmonumenten, de gemeente Amsterdam en de provincie Noord-Holland ging dat echter niet ver genoeg. Zij stortten extra geld in een speciaal fonds, waarmee tussen Waterland en de kust bij Muiden in 15 jaar tijd tientallen natuurprojecten werden uitgevoerd. Inmiddels blijkt dat de natuur zich wonderbaarlijk heeft hersteld, op de meeste onderdelen zelfs beter dan voorheen. De bijzondere aanpak van het Natuurontwikkelingsfonds IJmeer krijgt dan ook erkenning als proeftuin voor het hele IJmeer-Markermeer.
