‘Er was eens een koning....’ Marokko tussen traditie en verandering
Lezing bij de afsluiting van het studiejaar 2010 – 2011 van HOVO-Leiden op 17 mei 2011
door Dr. Herman Obdeijn
Toen ik in maart werd gevraagd om deze HOVO lezing te houden dacht ik onmiddellijk aan Marokko. Uiteindelijk ben ik een groot deel van mijn leven met dat land verbonden geweest, eerst als attaché aan de Nederlandse ambassade aldaar, en daarna door mijn onderwijs en mijn voortdurende contacten met dat land gedurende mijn jaren aan de Universiteit Leiden. Het leek mij interessant om, in het licht van de Arabische lente en de ontwikkelingen in de Arabische wereld, eens te bezien hoe Marokko er voor staat. Zou Marokko kunnen ontsnappen aan de gewelddadigheden die elders plaats vonden? Ik was optimistisch. Maar toen kwam de aanslag in Marrakech van 28 april j.l. En ik realiseerde mij dat mijn ondertitel misschien beter zou zijn geweest: ‘Marokko tussen hoop en vrees’. Zo zie je maar weer dat je je als historicus eigenlijk niet met de recente tijd moet bemoeien. Maar ja, ik had het onderwerp nu eenmaal gekozen en wie a zegt moet ook b zeggen. Dus toch maar eens samen met U gaan kijken hoe Marokko er op dit moment voor staat.
1
De toespraak van koning Mohamed VI
Continuïteit Allereerst het feit dat Marokko al meer dan 1200 jaar een zelfstandig rijk is. Rond het jaar 800
Op 8 maart 2011 hield koning Mohamed VI, geflankeerd door zijn broer en zijn acht jaar oude
maakte Marokko zich los van het islamitische kalifaat in Bagdad en sindsdien is het land, met
zoontje een toespraak tot zijn volk. Het kader was indrukwekkend: drie tronen, het volkslied
een korte onderbreking van 1912 tot 1956 altijd een zelfstandig rijk geweest. Dit in tegenstel-
en toen de plechtig voorgedragen introductie: ‘Eer aan God en zegen over de Profeet, zijn familie
ling tot alle andere Arabische landen die lange tijd deel hebben uitgemaakt van het Otto-
en metgezellen. Dierbaar volk…’
maanse Rijk, vervolgens in de loop van de negentiende eeuw werden gekoloniseerd en pas in
> illustratie 1: middenblad
de loop van de twintigste eeuw hun onafhankelijkheid hebben verkregen.
De toespraak was een reactie op de demonstraties in verschillende steden in Marokko enkele
Stabiliteit
weken daarvoor. De Arabische lente bleek ook aan Marokko niet voorbij te gaan en in zijn
Het gezag van de vorsten van dit zelfstandige Marokko is zelden ter discussie gesteld. Hun
toespraak beloofde de koning vergaande hervormingen in de hoop natuurlijk om escalatie
status als Amir Al-Moeminien (Heerser der Gelovigen), ontleend aan hun claim rechtstreeks
zoals in andere landen te voorkomen.
af te stammen van de profeet Mohamed, stond garant voor stabiliteit. Hun positie van politiek
Op het eerste gezicht geen gemakkelijke zaak. Immers ook in Marokko is de corruptie wijd
en religieus leider gaf hen een groot prestige onder de bevolking.
verbreid, zijn de tegenstellingen tussen arm en rijk groot, heerst grote werkloosheid met name 2
onder de jongeren en stellen de democratische instituties die op papier weliswaar bestaan,
Diversiteit
in de praktijk niet veel voor. Daarbij komt nog het feit dat internet en alle mogelijkheden die
Een derde factor van betekenis is dat Marokko altijd een smeltkroes van culturen is geweest.
de nieuwe technieken bieden zoals Facebook en YouTube zeer verbreid zijn. Marokko is met
In hedendaagse termen: een multiculturele samenleving met een zeer diverse inbreng van
Zuid Afrika het Afrikaanse land met de grootste internetdichtheid.
allerlei bevolkingsgroepen.
Na de toespraak van de koning keerde de rust dan ook niet helemaal terug. Op 24 maart
• De oorspronkelijke Berber samenleving werd in het begin van de zevende eeuw verrijkt door
waren er nieuwe demonstraties waarmee de betogers de druk op de ketel wilden houden.
de komst van immigranten uit het Nabije Oosten die de Arabisch – islamitische cultuur
Het was duidelijk dat lang niet iedereen onvoorwaardelijk geloofde in de beloftes van de
binnenbrachten.
koning.
• Joden kwamen zowel in het begin van de christelijke jaartelling als later tijdens de etnisch-
Toch is Marokko tot nu toe ontsnapt aan een echte volksopstand. De aanslag in Marrakech lijkt een stuiptrekking van islamistische fanatici, maar onzekerheid over hun invloed blijft. Zijn er redenen om te veronderstellen dat de ontwikkelingen in Marokko anders, zeg maar rustiger en minder gewelddadig, zullen verlopen dan in andere Arabische landen? Waarin
religieuze zuivering van Spanje na de Reconquista naar Marokko en tot ver na de Tweede Wereldoorlog leverden zij een belangrijke bijdrage in cultureel en economisch opzicht. • Ook veel Morisco’s uit het Andaloesische Spanje zochten na de Reconquista een veilige
heenkomen in Marokko.
verschilt Marokko van de andere landen en wat is daarvan de invloed?
• In met name zuid Marokko werd de bevolking letterlijk gekleurd door de zwart Afrikaanse
Wat zijn typisch Marokkaanse kenmerken?
• Tenslotte hebben sinds de zeventiende eeuw de contacten met Europa veel sporen nagela-
slaven die in grote getale naar Marokko werden gebracht. ten. Ofschoon de protectoraatperiode slechts 44 jaar heeft geduurd, heeft Marokko tussen Een aantal factoren heeft zeker bijgedragen aan de specifieke situatie van Marokko.
1912 en 1956 een metamorfose ondergaan. De elite heeft zich de verworvenheden van Europa gretig eigen gemaakt, en met name de Franse taal en cultuur heeft een belangrijke plaats verworven in het Marokkaanse mozaïek.
3
Samenvattend kent Marokko
Koning Mohamed V
• een grote continuïteit: 1200 jaar onafhankelijkheid,
En toen? Zou Marokko de draad van 1912 weer oppakken? Veel instituties bestonden nog.
• stabiliteit: een vorstenhuis met staatsrechtelijke en religieuze legitimiteit, en
De Groot Vizier van de sultan El Mokri, zeg maar de Eerste Minister, was nog dezelfde
• diversiteit: een multiculturele samenleving.
persoon als in 1912! De generatie die in 1912 twintig jaar oud was, was in 1956 nauwelijks
Kenmerken die de andere Arabische landen niet of in veel minder mate bezitten.
vijfenzestig! De leiders van de Partij van de Onafhankelijkheid, de Istiqlal, hadden echter iets anders in
Marokko sinds de onafhankelijkheid
gedachten. De monarchie als zodanig stond ook voor hen niet ter discussie maar dan wel een
De erfenis van Mohamed V en Hassan II
monarchie, gecontroleerd door een parlement en door een regering met zelfstandige bevoegdheden. Kortom: een constitutionele monarchie.
Hoe graag ik het ook zou willen, in het tijdsbestek van deze lezing kan ik onmogelijk de hele
De sultan verruilde weliswaar zijn titel van sultan voor die van koning maar bleek verder niet
geschiedenis van Marokko behandelen. Maar een korte terugblik op de geschiedenis van de
van zins om veel van zijn macht af te staan. Eeuwenlang was de dienst uitgemaakt door de
laatste honderd jaar kan helpen om de huidige ontwikkelingen in perspectief te zien.
Maghzen, de vorst en zijn vertrouwelingen en dit oncontroleerbare systeem nam ook nu weer het heft in handen. De constitutionele modernisten, vooral afkomstig uit de stedelijke elite,
4
De strijd voor de onafhankelijkheid
werden buiten spel gezet en vertegenwoordigers uit de traditionele lagen van de bevolking
In 1912 was Marokko een protectoraat geworden waar Spanje en Frankrijk de macht hadden
werden naar voren geschoven. In plaats van één nationale partij werd in de grondwet vastge-
verdeeld. Protectoraat betekende een soort voogdij. Een groot aantal eeuwenoude instituties
legd dat Marokko een meer partijen stelsel kent.
bleef bestaan, maar de protectoraatmogendheden zouden het land moderniseren. De sultan
Op zich had dit een basis kunnen zijn voor een democratisch bestel, maar de koning wist het
bleef in functie evenals een aantal van zijn ministers, maar in feite gebeurde er niets zonder
systeem te gebruiken om steeds weer nieuwe partijen naar voren te schuiven en zo de ene
instemming van de Fransen die Marokko steeds meer als een kolonie behandelden.
partij tegen de ander uit te spelen. Kortom, het was duidelijk dat Mohamed V geenszins van
Vanaf de jaren dertig van de vorige eeuw begonnen jonge nationalisten meer rechten te eisen.
plan was zijn macht te delen. Zijn immense populariteit bij het gewone volk als symbool van
De jonge sultan Mohamed V die in 1923 door de Fransen naar voren was geschoven als op-
het verzet tegen de Fransen, en als religieus leider die baraka (zegen) uitstraalt, maakte het
volger van zijn overleden vader, stelde zich aan het hoofd van de onafhankelijkheidsbeweging.
voor de jonge stedelijke elite moeilijk om hier oppositie tegen te voeren.
> illustratie 2: middenblad
Ook op regionaal niveau werden pogingen om zelf meer te vertellen te hebben hardhandig onderdrukt. Vooral het noordelijke Rifgebied bewaart traumatische herinneringen aan de
Tijdens de Tweede Wereldoorlog hielden de nationalisten zich stil maar na 1945 werden hun
hardhandige onderdrukking van de opstand in de Rif in 1958 door de toenmalige kroonprins
eisen steeds luider. De Franse autoriteiten probeerden het verzet de kop in te drukken door
Hassan.
in 1953 sultan Mohamed V te verbannen en met steun van bepaalde stammen een oude oom van de verbannen sultan op de troon te plaatsen.
De jaren van lood onder Hassan II
Dit wakkerde de weerstand alleen maar aan en de Fransen die net het debakel in Indo-China
Een nieuwe situatie ontstond toen koning Mohamed V in 1961 plotseling overleed. Zijn zoon
achter de rug hadden en in Algerije in een felle oorlog verwikkeld waren kozen eieren voor
Hassan II beschikte niet over het charisma en prestige van zijn vader. Aanvankelijk hadden de
hun geld, en trokken zich terug uit Marokko. In 1956 was Marokko opnieuw onafhankelijk.
hervormingsgezinde krachten in Marokko hoge verwachtingen van hem. Hij had een moderne opvoeding genoten, had in Frankrijk gestudeerd en leek de moderne wereld te begrijpen. Al snel bleek echter dat ook hij niet van zins was de macht te delen. De machtstrijd met de
5
linkervleugel van de Istiqlalpartij ging door en verscherpte zich toen de partij een resolutie
welvaart en tegen de corruptie. Linkse opposanten werden beschuldigd van verraad aan de
aannam waarin de monarchie een archaïstisch en prekoloniaal instituut werd genoemd dat in
Arabisch-islamitische zaak. In de loop van de jaren tachtig werd echter duidelijk dat de koning
dienst had gestaan van het protectoraat. Echter, ondanks een oproep van de linkse partijen
hiermee een twijfelachtige bondgenoot had gekregen. Islamitisch geïnspireerde bewegingen
om een referendum over de grondwet te boycotten, wist het propaganda-apparaat dat in
ageerden tegen de toenemende secularisering van de samenleving. Idealisering van het roem-
handen was van de monarchie, het referendum te winnen door het voor te stellen als een
rijke beginperiode van de islam speelde hierbij een grote rol. Dat zou een tijd zijn geweest
keuze voor of tegen de koning.
zonder corruptie en van een eerlijke verdeling van de welvaart.
In de daarop volgende jaren wist de koning zijn macht te vergroten. Formeel was het land een
6
parlementaire democratie maar in de praktijk maakte de koning en zijn entourage de dienst
Voorboden van verandering
uit. Corruptie en vriendjespolitiek nam hand over hand toe. De politieke partijen waren buiten
Vanaf het begin van de jaren negentig begon koning Hassan zich te realiseren dat er con-
spel gezet.
cessies gedaan zouden moeten worden. Marokko was tijdens de Koude Oorlog een trouwe
Verzet kwam echter van een andere kant. In 1971 en 1972 werden er vanuit het leger aansla-
bondgenoot geweest van het Westen, maar kon nu niet meer onvoorwaardelijk rekenen op de
gen gepleegd op de koning die echter wonderbaarlijk wist te ontsnappen. De twee decennia
welwillendheid van Frankrijk en de Verenigde Staten. Mensenrechtenorganisaties hekelden
die volgden staan bekend als de jaren van lood. Alle verzet, met name uit linkse studenten-
in steeds fellere termen de onderdrukking in Marokko en de Marokkaanse partijen accep-
bewegingen werd hardhandig onderdrukt. Er heerste een sfeer van ‘Big Brother is watching
teerden niet langer de voortdurende manipulaties van de minister van Binnenlandse Zaken.
you’. De geheime politie was alom tegenwoordig en veel oppositieleden verdwenen in de
Bovendien klonk steeds luider de roep om verbetering van de sociaal economische situatie.
gevangenis.
Wrevel groeide vooral onder de jongeren in de grote steden over de steeds groter wordende tegenstelling tussen de ongebreidelde rijkdom van de Marokkaanse elite en de schrijnende
Nationale eenheid rond de Sahara
armoede op het platteland en in de bidonvilles. Deze vormden de explosieve bodem voor
De koning wist 1975 een soort nationale eenheid te bewerkstelligen door de inlijving van
onrust en het wervingsterrein voor islamitische bewegingen. Veel jonge Marokkanen tracht-
de Westelijke Sahara. 300.000 mensen werden gemobiliseerd om dit gebied, dat nog onder
ten op legale of illegale wijze uit Marokko weg te komen, terwijl het grootste deel van de
Spaans bestuur stond, te ‘heroveren’.
bevolking gefrustreerd zijn tijd beidde en wachtte op ‘iets’ wat inshallah moest gebeuren.
> illustratie 3: middenblad
De gezondheid van de koning liet bovendien steeds meer te wensen over en hij maakte zich zorgen over het voortbestaan van de dynastie.
Deze actie werd aangegrepen om alle interne verdeeldheid te bezweren en een gesloten front
Dit alles leidde tot een aantal maatregelen die voorboden van verandering waren. Veel
te vormen voor het behoud van het ‘nationale territorium’. De politieke partijen konden niet
politieke gevangenen werden vrijgelaten, er kwam een nieuwe regering onder leiding van
anders dan deze politiek steunen, ook al betekende dit voor de linkse bewegingen een breuk
een socialistische premier die jarenlang als banneling in Frankrijk had geleefd, en de pers
met het socialistisch geïnspireerde Algerije dat de onafhankelijkheidsbeweging in de Sahara
kreeg meer vrijheid. Tot woede van velen handhaafde de koning echter zijn gehate minister
steunde. De enkeling die het waagde te pleiten voor het zelfbeschikkingsrecht van de Westelij-
van Binnenlandse Zaken, Driss Basri.
ke Sahara werd gebrandmerkt als landverrader en verdween voor vele jaren in de gevangenis. Nieuwe hoop onder Mohamed VI De islam In de jaren zestig en zeventig had koning Hassan de gelovige moslims gezien als bond-
Op 23 juli 1999 overleed koning Hassan II van Marokko. Meer dan 38 jaar had hij het land
genoot tegen de linkse bewegingen die oppositie voerden tegen de ongelijke verdeling van de
met straffe hand geregeerd. Hij werd opgevolgd door zijn oudste zoon, die als Mohamed VI
7
de vijftiende vorst werd van de dynastie der Alawieten, de dynastie die sinds 1665 over
profiteren. Er verschenen talloze nieuwe bladen die met elkaar wedijverden in onthullingen
Marokko regeert.
en kritisch volgen van de nieuwe situatie. De overheid wist zich nog niet altijd goed raad met deze nieuwe openheid en verschillende keren werden tijdschriften tot de orde geroepen.
Koning der armen
Er werd bovendien een begin gemaakt met de bestrijding van de alom verbreide corruptie.
De troonopvolging verliep zonder veel haperingen maar velen vroegen zich af hoe het verder
De nieuwe koning benadrukte in zijn eerste redevoeringen dat hij de bestrijding van de
zou gaan. Van de nieuwe vorst wist men niet veel. Hij had altijd in de schaduw gestaan van zijn
armoede, de verbetering van het onderwijs en de werkgelegenheid en het opbouwen van een
dominante vader. Het feit dat hij in 1988 acht maanden stage had gelopen bij de Europese
rechtstaat als zijn belangrijkste beleidspunten beschouwde. Hiermee werd het democratise-
Commissie in Brussel en dat hij in 1993 aan de universiteit van Nice een proefschrift had verde-
ringsproces gestimuleerd en werd een aanzet gegeven tot de ontwikkeling van een civil society
digd over de economische relaties tussen de Maghreb en Europa leek in ieder geval te garande-
in Marokko.
ren dat hij een goed inzicht had in de verhouding met Europa. In korte tijd wist de nieuwe koning zich grote populariteit te verwerven bij de Marokkaanse be-
Op enkele terreinen heeft de nieuwe koning spectaculaire initiatieven ondernomen.
volking. Hij stelde een solidariteitsfonds in voor de armen en gaf te kennen dat het geld dat vroeger aan allerlei grote feesten werd besteed beter aan sociale instellingen gegeven kon worden.
De waarheidscommissie
> illustratie 4: middenblad
Een maand na zijn aantreden hield hij een toespraak waarin hij de kwestie van de verdwenen opposanten en de arbitraire arrestaties aan de orde stelde. Politieke gevangenen werden vrij-
8
Hij bezocht arme stadswijken en moedigde lokale ontwikkelingsinitiatieven aan. Op deze
gelaten en ballingen werden opgeroepen naar Marokko terug te keren. Bovendien stelde hij
manier wist hij zich in korte tijd de eretitel ’koning van armen’ te verwerven. Psychologisch
een ‘waarheidscommissie’ in die de klachten van voormalige gevangenen moest onderzoeken
was dit een belangrijke ontwikkeling, want daardoor haalde hij de fundamentalistische bewe-
en hen schadeloos moest stellen. Slachtoffers van het oude regime kregen uitgebreid de gele-
ging, die tot dan toe het monopolie had gehad van hulp aan de armen in de samenleving, de
genheid om de wantoestanden van weleer aan de kaak te stellen. Meer dan 16.000 personen
wind uit de zeilen.
kregen een schadeloosstelling.
Toenadering tot de Berbers
Hervorming van de Moedawanna
Een andere belangrijke geste was het bezoek dat de koning spoedig na zijn aantreden bracht
Zo nog spectaculairder waren zijn initiatieven voor de emancipatie van de vrouw. Terwijl zijn
aan de noordelijke provincies. Zijn vader had er als kroonprins en bevelvoerder van het leger
grootvader en vader er nog een heel harem op na hielden en nooit met hun vrouw naar buiten
in 1958 met harde hand een opstand onderdrukt. Sindsdien was koning Hassan nooit naar
kwamen doorbrak koning Mohamed een groot taboe met de openbare aankondiging van zijn
de regio teruggekeerd. De nieuwe koning deed een verzoenende stap richting het noorden, in
verloving met Salma Bennani, een ingenieur die informatica had gestudeerd. Nog nooit eerder
het bijzonder door zijn bezoek aan Ajdir, de geboorteplaats van de Riffijnse held Abdelkrim Al
had een Marokkaanse sultan of koning zijn toekomstige echtgenote aan het volk voorgesteld.
Khattabi die in de jaren twintig het verzet tegen de Spanjaarden had geleid.
Het huwelijk in maart 2002 was aanleiding tot grote volksfeesten. Ook zorgde hij ervoor dat, ondanks druk van conservatieve zijde, de positie van de vrouw
Grotere vrijheid
sterk werd verbeterd. De huwelijksleeftijd ging omhoog, de vrouw kreeg het recht om
Belangrijkste stap was echter dat de gehate minister van Binnenlandse Zaken Driss Basri alras
scheiding aan te vragen, het werd de man zeer moeilijk gemaakt om een tweede vrouw te
de laan werd uitgestuurd en dat bijna alle Basri-getrouwe gouverneurs van de provincies door
nemen en bij scheiding kreeg voortaan de moeder in principe de kinderen toegewezen.
nieuwe gezichten werden vervangen. De pers was de eerste om van de veranderde situatie te
> illustratie 5: middenblad
9
Erkenning van de Berber identiteit
bleven intact. Maar ook al te openlijke kritiek op familieleden of medewerkers van de koning
Door de oprichting van het IRCAM, het koninklijk instituut voor Berberstudies wilde de
werd afgestraft met processen wegens smaad en ongehoord hoge boetes waardoor het betref-
koning recht doen aan de plaats die de Berbers innemen in de Marokkaanse geschiedenis.
fende blad failliet ging. Bovendien kregen grote ondernemingen vaak het advies om in dit of
Er kwamen uitzendingen in het berbers op radio en televisie en er werd een weliswaar schoor-
dat blad maar geen advertentieruimte meer te kopen. Dit leidde ertoe dat veel bladen om te
voetend begin gemaakt met het onderwijs van de berber taal op school.
kunnen overleven weer overgingen tot zelfcensuur.
Kortom, aan het begin van de eenentwintigste eeuw leek er in Marokko al een nieuwe lente aangebroken.
De tegenstelling tussen arm en rijk Het allergrootste probleem blijft echter de kloof tussen rijk en arm. De Marokkaanse econo-
De teleurstellingen
mie heeft in het eerste decennium van de eenentwintigste eeuw weliswaar goede groeicijfers getoond maar die groei komt voornamelijk ten goede aan een klein deel van de bevolking.
Helaas bleek niet alles rozengeur en maneschijn.
De grootste profiteurs zijn de koning en zijn familie die via hun holding van de ONA in bijna alle belangrijke ondernemingen een aandeel hebben of opeisen. Daarnaast is er een aantal
10
De macht van de koning blijft intact
families en personen die ruim mee eten uit de ruif in ruil voor hun loyaliteit aan het paleis.
Ook de nieuwe koning lijkt weinig genegen om zijn macht te delen. Weliswaar zijn er in 2002
Als je niet een paar belangrijke personen kent en over de benodigde kruiwagens beschikt, is
en 2007 parlementsverkiezingen geweest waarbij minder werd gefraudeerd maar de effectieve
het in het hedendaagse Marokko moeilijk om een nieuw economisch initiatief te ontplooien.
macht van het parlement is gering en de parlementsleden lijken er vaak vooral op uit om
Als het gaat om economische vrijheid staat Marokko op plaats 101 van de wereldranglijst
eigen voordeel te behalen. Als je in Zuid Marokko een mooie geasfalteerde weg tegenkomt
Meer dan 50 procent van de bevolking is jonger dan dertig jaar. En alhoewel de bevolkings-
die de oase inleidt is de kans groot dat die naar het huis van een parlementariër gaat en daar
groei de laatste decennia afneemt kan de groei van de economie niet voldoende arbeidsplaat-
vervolgens ophoudt.
sen verschaffen voor de jonge generatie. Vertrek naar Europa of Amerika blijft voor velen een droom. Europa schermt inmiddels steeds effectiever zijn grenzen af voor jonge Marokkanen
Dat de bevolking weinig vertrouwen heeft in het parlement blijkt wel uit het zeer lage
die in gammele bootjes de oversteek naar Europa wagen.
opkomstcijfer bij de laatste verkiezingen: nauwelijks meer dan 30%. In feite blijft de koning
Om toch iets gedaan te krijgen moet vaak betaald worden. ‘De ene gunst is de andere waard’.
alleenheerser: hij benoemt en ontslaat de ministers, hij kan het parlement ontbinden, hij is
Dit is natuurlijk een mooi principe, maar het vormt in Marokko de basis voor wijd verbreide
opperbevelhebber van het leger en alle belangrijke benoemingen van gouverneur tot rector
corruptie. Op de wereldindex van corrupte landen staat Marokko op de plaats 85. De her-
van een universiteit worden door hem gedaan. En het hele ondoorzichtige systeem van de
haalde bezweringen van de koning en de regering dat er een einde zal komen aan de corrup-
Maghzen, de persoonlijke adviseurs van de koning, is vele malen machtiger dan de ministers.
tie hebben nog niet veel resultaat opgeleverd.
> illustratie 6: middenblad
De geheime politie Breidel van de pers
Aan de jaren van lood die gekenmerkt werden door willekeur en onderdrukking is weliswaar
Aanvankelijk leek er een einde te zijn gekomen aan de censuur van de pers. In de eerste
een einde gekomen, maar het apparaat dat verantwoordelijk was voor de terreur is voor een
jaren van de nieuwe koning verschenen tal van nieuwe kritische tijdschriften. Al snel echter
groot deel intact gebleven. Tot groot ongenoegen van de slachtoffers heeft de waarheids-
moesten die ervaren dat de vrijheid haar grenzen kende. De bekende taboes: positie van de
commissie wel schadeloosstellingen uitgekeerd maar de verantwoordelijke personen van de
koning, de plaats van de islam in de samenleving en de kwestie van de Westelijke Sahara
terreur bleven buiten schot. Na de aanslagen van zelfmoordterroristen in Casablanca in 2003
11
is de macht van de geheime politie weer toegenomen. En dat zal nu, na de aanslag in Mar-
De uitdagingen voor het hedendaagse Marokko
rakech ook zeker het geval zijn. De Marokkaanse geheime politie heeft een sinistere reputatie van martelen. Betrouwbare bronnen melden dat de Amerikanen een aantal gevangenen van
Het hedendaagse Marokko staat voor de vraag om alles zoveel mogelijk bij het oude te laten
Guatama Bay aan de Marokkaanse politie heeft uitgeleverd voor verhoor.
of nu radicaal te kiezen voor een nieuwe samenleving.
De Westelijke Sahara
Democratisering
En dan is er de kwestie van de Westelijke Sahara. Ondanks jarenlange bemiddeling van afge-
De eerste eis van alle protestbewegingen in de verschillende Arabische landen was meer vrij-
zanten van de secretaris-generaal van de Verenigde Naties zijn Marokko en de Polisario niet
heid, meer democratie. Ook in Marokko gingen demonstranten de straat op om meer vrijheid
nader tot elkaar gekomen. Marokko wil niet verder gaan dan autonomie binnen het koninkrijk
te eisen. Echter, in tegenstelling tot de meest andere landen was de voornaamste eis niet het
Marokko. Polisario, gesteund door Algerije, wil onafhankelijkheid.
aftreden van het zittende staatshoofd. Het ging om meer inspraak en vooral minder corruptie
Niet alleen drukt het leger in de Sahara zwaar op de schatkist, de hele kwestie vertroebelt ook
en meer werkgelegenheid.
de verhouding met Algerije. In theorie zouden de economieën van beide landen elkaar perfect
In zijn toespraak van maart heeft de koning geprobeerd om verdere kritiek de wind uit de
kunnen aanvullen en zouden zij tezamen ook een geduchte onderhandelingspartner zijn voor
zeilen te nemen door verregaande hervormingen te beloven. Een door hem ingestelde com-
de Europese Unie, maar in de praktijk is de grens tussen beide landen gesloten en is er nau-
missie moet in juni komen met voorstellen voor een grondige herziening van de grondwet.
welijks economisch verkeer.
Het parlement moet meer bevoegdheden krijgen en de premier zal voortaan geleverd worden
12
door de grootste partij. Ook moet er een werkelijk onafhankelijke rechtelijk macht komen. De Balans
verschillende regio’s zullen grotere bevoegdheden krijgen om hun eigen zaken te behartigen.
Kortom, tien jaar na de troonsbestijging van koning Mohamed VI lijkt de ontwikkeling van
Dit klinkt veelbelovend maar de lakmoesproef zal toch zijn in hoeverre de koning bereid is
Marokko te stagneren. De eerder genoemde kenmerken van continuïteit, stabiliteit en diversi-
een deel van zijn macht af te staan.
teit vormden in het verleden de steunpilaren voor een relatief hechte gemeenschap rond een
In het huidige stelsel heerst de koning niet alleen, maar regeert hij ook. De ministers zijn
onaantastbare vorst.
gedegradeerd tot uitvoerders van het beleid dat de koning en zijn naaste adviseurs
Maar ook in Marokko eist het individu zijn plaats in de gemeenschap en is niet meer van
uitstippelen. Krachtens artikel 19 van de grondwet is de koning de leider der gelovigen en
zins zijn of haar positie ondergeschikt te maken aan die gemeenschap. De Marokkaan wordt
de beschermer van de staat. Bovendien is hij de opperste bevelhebber van het leger. Volgens
kritischer, minder berustend. Het is niet meer zo dat alles kan worden afgedaan met Inshallah
artikel 23 van de grondwet is de positie van de koning onaantastbaar en is elke kritiek uit den
(Als God het wil). Bij velen is het optimisme verdwenen en in de loop van vorig jaar werd in
boze.
verscheidene publicaties een balans van tien jaar regering van Mohamed VI opgemaakt die
> illustratie 7: middenblad
op veel punten niet positief uitpakte. Toen dit voorjaar protestbewegingen tegen de zittende regimes in de Arabische wereld zich
De commissie staat dus voor de moeilijke taak om voorstellen te doen die leiden tot een
manifesteerden vroegen veel Marokko watchers zich af hoe men hierop in Marokko zou
onafhankelijke regering die verantwoording aflegt aan een parlement met duidelijke bevoegd-
reageren.
heden. Dit vereist tegelijkertijd ook een ingrijpende hervorming van de politiek partijen die niet langer de verlengstukken van het koninklijk huis moeten zijn, maar met een duidelijk programma de kiezers weer naar de stembus moeten trekken. Dit is hard nodig, want bij de laatste verkiezingen was de opkomst slechts 27 procent en in de steden zelfs maar 12 procent.
13
Sceptici vrezen dat de tactiek er vooral op gericht is tijd te rekken en dat veel bij het oude
islam en dit bijvoorbeeld in kleding tot uitdrukking brengt, zijn er anderen die streven naar
zal blijven. Zij wijzen erop dat de meeste commissieleden uit de kring van koningsgetrouwen
meer individuele vrijheid in de beleving van de islam. Voor homoseksuelen is het echter nog
komen en dat de koning bij voorbaat het sacrale karakter van het koningschap onaantastbaar
steeds moeilijk om voor hun geaardheid uit te komen en toen vorig jaar tijdens de ramadan
heeft genoemd. De optimisten dromen van een constitutionele monarchie naar Spaans model,
een aantal jongeren in het openbaar een picknick wilden houden, werden zij door de politie
eventueel met behoud van het religieuze leiderschap van de vorst.
opgepakt onder het motief van verstoring van de openbare orde. De uitdaging voor Marokko bestaat niet zozeer in de keuze tussen strikte of minder strikte
De positie van de islam
beleving van de islam, maar of er de ruimte is om het geloof naar eigen inzicht in de praktijk
Een tweede grote uitdaging waarvoor Marokko zich geplaatst ziet is de plaats van de islam
te brengen.
in de samenleving. De islam is volgens de grondwet de staatsgodsdienst en de koning is als
14
‘Heerser der gelovigen’ de hoeder en verdediger van het geloof. In het verleden ontleenden de
De Berber identiteit
sultans hun legitimiteit juist aan de mate dat zij deze taak goed vervulden.
In zijn toespraak heeft de koning ook gesproken over regionalisatie en diversiteit. In de eerste
Toen de leider van islamitische beweging Rechtvaardigheid en Spiritualiteit in 1975 een open
decennia na de onafhankelijkheid is er in Marokko sterk de nadruk gelegd op de Arabische
brief aan koning Hassan richtte waarin hij de alom heersende corruptie en zedenverwildering
identiteit van het land. Elke verwijzing naar de erfenis van de Imazighen, zoals de officiële
hekelde en de koning beschuldigde van ontrouw aan de beginselen van de islam, reageerde de
naam is van de Berbers, werd afgedaan als een poging om verdeeldheid te zaaien. Nieuw
koning als door een wesp gestoken. Niet eerder had iemand de koning zo duidelijk aangeval-
geborenen een Berber naam geven was verboden. De Arabische taal en cultuur was ver
len. Je moest wel gek zijn! De koning liet sjeik Yassine dan ook in een psychiatrische inrichting
verheven boven iedere andere. Dit hangt natuurlijk ook samen het sacrale karakter van deze
opsluiten.
taal, die immers de taal is waarin de koran is geopenbaard.
> illustratie 8: middenblad
Toen ik in de jaren tachtig deelnam aan de besprekingen over een cultureel akkoord tussen De islamitische partij voor Rechtvaardigheid en Democratie opereert behoedzamer. Sinds
Marokko en Nederland had men in Nederland zojuist het Fries als officiële taal erkend. De
2002 mag de partij aan de verkiezingen deelnemen en is in het parlement vertegenwoordigd.
Nederlandse delegatie stelde voor om in het akkoord een passage op te nemen waarbij de
Voor veel mensen is het de enige partij die niet door corruptie is aangetast. De leiders
beide regeringen zich verplichtten beider talen en culturen (meervoud!) te bevorderen. De
beweren dat zij er niet op uit zijn om van Marokko een soort Saoedi Arabië te maken en dat
Marokkaanse delegatie wilde hier niets van weten. Marokko kende slechts één taal en één
zij de democratische beginselen respecteren. Optimisten hopen dat zij het voorbeeld van
cultuur: de Arabische!
Turkije voor ogen hebben waar een soortgelijke partij aan de macht is. De koning probeert intussen het initiatief te behouden. Met een beroep op een meer liberale
Een jaar na de troonsbestijging van Mohamed VI ondertekenden meer dan 200 vooraanstaan-
interpretatie van de islamitische traditie heeft hij de positie van de vrouw verbeterd. Meer
de personen een Berber manifest waarin zij erkenning eisten voor de eigen bijdrage van de
radicale groepen nemen hiermee geen genoegen. In 2003 pleegden islamitische zelfmoord-
Berber taal en cultuur aan de Marokkaanse samenleving. In de jaren daarna werd hieraan met
terroristen die gerekruteerd waren in de krottenwijken van Casablanca een serie bloedige
mondjesmaat tegemoet gekomen.
aanslagen. Strenge veiligheidseisen waren het gevolg. Dit heeft niet verhinderd dat er in april
> illustratie 9: middenblad
2011 opnieuw een aanslag was, nu in Marrakech. Intussen lijkt er in de Marokkaanse samenleving een scheiding der geesten plaats te vinden.
In zijn rede van 8 maart heeft de koning echter duidelijk gesteld dat de Berbercultuur deel
Terwijl een deel van de bevolking gehoor geeft aan de roep om een striktere beleving van de
uitmaakt van het Marokkaanse erfgoed en een volwaardige plaats verdient in de Marokkaanse
15
samenleving. Of en hoe dit vermeld gaat worden in de nieuwe grondwet wordt vol verwach-
De verhouding met de buitenwereld
ting tegemoet gezien.
Een laatste uitdaging wordt gevormd door de kwestie van de Westelijke Sahara en door de verhouding van Marokko met de buurlanden en met Europa. Marokko beschouwt de Weste-
De sociale ongelijkheid
lijke Sahara als integraal deel van het historische Marokko. Weliswaar heeft koning Hassan in
De grootste uitdaging voor Marokko is echter de sociale ongelijkheid. Illustratief is wel
1992 ingestemd met een referendum over de toekomst van het gebied maar sindsdien wordt
dat, terwijl in de meest Arabische landen de jongeren de straat op gingen om elementaire
er getwist over wie aan dit referendum mogen deelnemen, en heeft Marokko in feite het
grondrechten en persoonlijke vrijheden op te eisen, de Marokkaanse jongeren tijdens de grote
gebied ingelijfd. Ofschoon de tijd in het voordeel van Marokko lijkt te werken en veel landen
demonstraties van 20 februari vooral verbetering van de sociaal-economisch situatie eisten.
inmiddels berusten in dit voldongen feit, blijft de kwestie de verhouding met buurland Algerije
> illustratie 10: middenblad
grondig verstoren. Zelfs het voorstel van verregaande autonomie binnen het koninkrijk Marokko wordt door de onafhankelijkheidsbeweging Polisario en zijn beschermer Algerije
Meer democratie is noodzakelijk maar dat geeft nog geen werkgelegenheid. Bestrijding van
verworpen. Het is echter voor Marokko van groot belang deze patstelling te doorbreken.
de corruptie en een eerlijk belastingsysteem moeten aan de basis staan van economische
Algerije kan een belangrijke economische en politieke partner zijn. Het leger dat grote belan-
hervormingen. Alleen hierdoor kan de groeiende onvrede onder de jonge generatie worden
gen heeft in de Westelijke Sahara en dat een belangrijke steunpilaar voor het koningshuis is,
weggenomen en ontstaat er een basis voor werkelijke hervorming van het staatsbestel. Helaas
zal echter elke concessie met argusogen beschouwen. Het valt nog te bezien of koning
heeft de koning hierover in zijn toespraak met geen woord gerept.
Mohamed VI in staat zal zijn om dit slepende conflict tot een goed einde te brengen.
16
Van levensbelang voor Marokko is ook de verhouding met Europa. Meer dan anderhalf Sjeik Yassine, de belangrijkste leider van de islamitische oppositie had de koning enige tijd
miljoen Marokkanen wonen in Europa. Hun deviezenoverboekingen zijn van vitaal belang
daarvoor al een open brief gestuurd waarin hij schreef:
voor de Marokkaanse economie. Voor veel jonge Marokkanen blijft Europa het paradijs. Ter-
De jonge koning is ontegenzeggelijk populair bij de jonge Marokkanen. Zij zien in hem een
wijl de bevolking van Europa vergrijst, staat een jonge generatie Marokkanen te trappelen om
generatiegenoot en een belofte voor een betere toekomst. Bij zijn aantreden werd de koning
hier een toekomst op te bouwen. De Europese Unie heeft hier tot nu toe op gereageerd met
overal met enthousiasme begroet. De jonge raadgevers van de vorst lijken te denken dat je
steeds strengere immigratieregels. Vraag is of dit wijs is.
met een media-offensief de slechte situatie van Marokko kunt bezweren. Als je geen brood en
Als Europa wil bijdragen aan de democratische ontwikkeling van Marokko en zo een toe-
werk kunt leveren deel dan maar een glimlach uit! Zelfs Nero deed het beter door in ieder geval
komstperspectief wil bieden aan de jonge bevolking dan zal het de economische ontwikkeling
brood te verschaffen. De spelen kwamen daarna. Hebben de jonge technocraten niets geleerd
van Marokko moeten stimuleren. Dat kan onder meer door een betere toegang te verschaffen
van de geschiedenis?
voor Marokkaanse landbouwproducten op de Europese markt en door middel van intensivering van investeringen in potentieel aantrekkelijke sectoren als landbouw, toerisme, visserij
De sociale ongelijkheid wordt mede in stand gehouden door het gebrekkige onderwijssysteem.
en weg- en waterbouw. Aan Marokko de taak om een grotere rechtszekerheid te bieden aan
Meer dan vijftig jaar na de onafhankelijkheid is nog steeds bijna de helft van de bevolking an-
investeerders.
alfabeet. Op de wereldlijst van 216 landen staat Marokko op plaats 191. Boze tongen beweren dat de overheid zo weinig inspanning verricht omdat een domme bevolking nu eenmaal min-
Een balans
der opstandig is. Ondanks herhaalde beloftes van opeenvolgende regeringen blijft de situatie van het onderwijs slecht. Wie het kan betalen stuurt zijn kinderen naar privé scholen.
Aan het einde van deze lezing is het goed een balans op te maken. Marokko tussen traditie en verandering, of tussen hoop en vrees.
17
In vergelijking met andere Arabische landen lijkt Marokko een voorsprong te hebben. Het
Epiloog
land kent een relatief stabiele regering, heeft een constitutioneel vastgelegd meerpartijenstelsel en beschikt over een redelijk pluriforme pers. De aangekondigde grondwetsherziening
De tekst van deze lezing werd eind april 2011 afgesloten.
belooft deze instituties verder te versterken. Maar ook in Marokko geldt: primum vivere. Als
Sindsdien heeft de tijd niet stilgestaan. De koning had in zijn rede van 8 maart een nieuwe
er geen perspectief is op een menswaardig bestaan hebben alle hervormingen niet veel zin.
grondwet beloofd die in de zomer aan het volk ter goedkeuring zou worden voorgelegd.
Slechts als iedere individuele Marokkaan weer gelooft in, en zicht heeft op een betere toe-
Op 17 juni maakte de koning het ontwerp bekend en kondigde aan dat hij vóór zou stemmen.
komst zal de lente haar beloftes kunnen waarmaken.
Op 1 juli vond het referendum plaats waarbij 70 procent van de kiesgerechtigden hun stem
De meest fundamentele uitdaging voor Marokko is misschien wel om het individu in zijn
uitbracht. Een overweldigende meerderheid van 98,5% stemde voor.
waarde te laten en een eigen verantwoordelijkheid te geven. Geen concentratie van de macht
Op het belangrijke punt van de macht van de koning zijn er geen wezenlijke veranderingen.
waarbij het individu niet gelooft in zijn eigen zeggingsschap via vrije verkiezingen, geen
De koning blijft voorzitter van de ministerraad en van de Hoge Justitiële Raad. Ofschoon
uniforme geloofsbeleving die haar wil oplegt en een eigen beleving onmogelijk maakt, geen
benoemingen voor hoge posten voortaan aan de ministerraad moeten worden voorge-
economie waaraan alleen via vriendjespolitiek en corruptie kan worden deelgenomen. Het
legd staat het nog te bezien of ministers het aandurven een voordracht van de kant van de
onderwijs van laag tot hoog zal welbewuste burgers moeten vormen die op basis van hun
adviseurs van de koning af te wijzen. De koning blijft ook de titel van Amir Al-Moeminiem,
kunne en ervaring kansen krijgt.
(Heerser der Gelovigen) voeren en is als zodanig opperste geestelijk leider.
En aan ons in Europa de taak om niet de houding aan te nemen van ‘ik stond erbij en keek 18
ernaar’ waarbij de angst voor opkomst van een islamitische beweging en een tsunami van
De nieuwe grondwet brengt wel een betere scheiding aan tussen de rechtelijke en de uitvoe-
illegale immigranten bepalend is. Het jonge elan dat zich nu manifesteert in Marokko en
rende macht en garandeert de onafhankelijkheid van de rechtspraak. Ook de vrijheid van
elders verdient aanmoediging. Geef jongeren de kans om Europa niet alleen te kennen via de
meningsuiting wordt gegarandeerd maar binnen de door de wet vast te leggen regels. Deze
schotelantennes, maar ook door hier een kijkje te komen nemen.
restrictie maakt allerlei inperkingen mogelijk. De islam blijft de staatsgodsdienst, maar ieder-
Samenwerking o.a. door intensivering van kennisuitwisseling op vele terreinen kunnen de
een is vrij zijn of haar godsdienst te belijden. Gewetensvrijheid echter, d.w.z. de vrijheid om
noodzakelijke zuurstof vormen voor de Marokkaanse economie en samenleving.
van geloof te veranderen was een brug te ver. In de aanhef van de nieuwe grondwet worden
Zo zullen ook wij hier kunnen profiteren van de Marokkaanse lente!
voorts de Amazigh (Berber) cultuur en taal als volwaardige elementen van de Marokkaanse samenleving erkend en wordt ook de joodse bijdrage aan de geschiedenis van Marokko genoemd. Terwijl velen de nieuwe grondwet als een belangrijke stap vooruit verwelkomden was een deel van de jongeren die de protesten in februari 2011 ontketenden ontevreden. Zij beschouwen de nieuwe grondwet als oude wijn in nieuwe zakken en vrezen dat het de overheid slechts om tijdrekken gaat. Belangrijke test zal zijn hoeveel geloofwaardigheid de politieke leiders zullen weten te heroveren. Nog in de zomer van 2011 verklaarde meer dan 80% van de jonge Marokkanen geen enkel vertrouwen te hebben in de politiek. 25 november vonden er vervroegde verkiezingen plaats in Marokko. Zij leverden een eclatante overwinning op voor de islamitische PJD die 107 van de 395 zetels behaalde en dus de
19
nieuwe premier mag leveren. De opkomst was met 45% van de kiesgerechtigden beduidend hoger dan in 2007. Leiders van de PJD hebben benadrukt dat de verbetering van de sociaaleconomische situatie hun voornaamste streven is. De toekomst zal moeten uitwijzen of de Arabische lente voor Marokko het begin vormde van een echte democratie of dat de koning en zijn kleine kring van getrouwen het land naar eigen inzicht en voor eigen profijt kunnen blijven besturen. Alleen als het parlement en de regering een eerlijker verdeling van de welvaart weten te bewerkstelligen, als er een einde komt aan de corruptie en als iedere Marokkaan weet dat er voor hem of haar een toekomst is weggelegd in eigen land, zal op 2011 worden teruggekeken als een keerpunt in de geschiedenis van Marokko. Oegstgeest, 1 september 2011 (één opmerking in de epiloog werd toegevoegd op 28 november)
20
Herman Obdeijn (1938) was van 1982 – 1985 onderwijsattaché aan de Nederlandse ambassade te Rabat. Van 1985 tot 2003 doceerde hij Noordafrikaanse geschiedenis en migratiegeschiedenis aan de Universiteit Leiden. Hij verzorgde HOVO cursussen over Marokko en over Migratie. In het voorjaar van 2012 zal de derde, herziene druk verschijnen van zijn ‘Geschiedenis van Marokko’
Colofon Uitgave HOVO, Universiteit Leiden, 2011 Copyright tekst Herman Obdeijn Vormgeving Karin van Iterson, www.hakijk.nl Drukwerk drukkerij Mostert ISBN 978-90-79946-00-6
