EINDRAPPORTAGE HAALBAARHEIDSSTUDIE GESLOTEN WATERKRINGLOOP UT CAMPUS ENSCHEDE FACILITAIR BEDRIJF UNIVERSITEIT TWENTE WATERSCHAP REGGE & DINKEL
1 februari 2011 075191567:0.17 C01032.100099/GF
EINDRAPPORTAGE
Inhoud Samenvatting ___________________________________________________________________ 5 1
Inleiding ____________________________________________________________________ 9 1.1 Aanleiding _______________________________________________________________ 9 1.2 Voortraject ______________________________________________________________ 9 1.3 Vraagstelling ____________________________________________________________ 10 1.4 Leeswijzer ______________________________________________________________ 10
2
Visie _______________________________________________________________________ 11 2.1 Lange termijnvisie op de waterketen ________________________________________ 11 2.2 Droombeelden inititiatiefnemers ___________________________________________ 12 2.3 Visie voor een duurzame waterkringloop op de campus ________________________ 13 2.3.1 Waterbesparing ___________________________________________________ 13 2.3.2 Vasthouden van gebiedseigen hemelwater ____________________________ 14 2.3.3 Benutten afvalwater _______________________________________________ 14 2.4 Transitiemanagement ____________________________________________________ 15
3
Bevindingen socio-economische constellatie __________________________________ 16 3.1 Krachtenveld ____________________________________________________________ 16 3.2 Posities / rollen stakeholders en bestaande ontwikkelingen _____________________ 17 3.3 Zienswijzen en aandachtsvelden ____________________________________________ 20 3.4 Kanttekeningen bij het project _____________________________________________ 22 3.5 Overzicht posities stakeholders _____________________________________________ 23
4
Bevindingen technische aspecten ____________________________________________ 24 4.1 Spoor 1: Besparing drinkwater _____________________________________________ 24 4.1.1 Kentallen_________________________________________________________ 24 4.1.2 Waterbesparingsmogelijkheden studentenwooneenheden _______________ 28 4.1.3 Waterbesparingsmogelijkheden gebouwen Hogekamp en langezijds_______ 29 4.1.4 Waterhergebruikmogelijkheden gebouw Laserlab_______________________ 29 4.1.5 Waterbesparingsmogelijkheden onderzoeks- en onderwijs gebouwen______ 30 4.1.6 Conclusies besparen drinkwater _____________________________________ 31 4.2 Spoor 2: Vasthouden van gebiedseigen water ________________________________ 32 4.2.1 Grond- en Drainagewater ___________________________________________ 32 4.2.2 Hemelwater ______________________________________________________ 32 4.2.3 Zwembadwater ___________________________________________________ 34 4.2.4 Gemaal __________________________________________________________ 35 4.2.5 Conclusies vasthouden gebiedseigen water ____________________________ 37 4.3 Spoor 3: Benutten van afvalwater __________________________________________ 37 4.3.1 Zuiveren van niet gescheiden afvalstromen ____________________________ 38 4.3.2 Scheiden zwart water en grijs water __________________________________ 40 4.3.3 Warmte terugwinning uit grijs water _________________________________ 41 4.3.4 Decentrale zuivering van zwart water _________________________________ 42
075191567:0.17
ARCADIS
2
EINDRAPPORTAGE
4.3.5 Biogasproductie uit zwart water _____________________________________ 45 4.3.6 Decentrale zuivering van geel water: terugwinnen nutrienten _____________ 46 4.4 Conclusies ______________________________________________________________ 48 5
Subsidiemogelijkheden duurzame watercampus ______________________________ 50 5.1 Inleiding ________________________________________________________________ 50 5.2 Resultaten ______________________________________________________________ 50 5.2.1 Subsidiemogelijkheden waterbesparende mogelijkheden_________________ 51 5.2.2 Subsidiemogelijkheden afkoppelen ___________________________________ 51 5.2.3 Subsidiemogelijkheden ontwikkelen decentrale zuivering ________________ 51 5.3 Conclusies ______________________________________________________________ 52
6
Marsroute spoor 1: besparing drinkwater _____________________________________ 53 6.1 Omschrijving ____________________________________________________________ 53 6.2 Marsroute ______________________________________________________________ 53 6.3 Activiteit 1.1: Studentenwoningen op de campus _____________________________ 54 6.4 Activiteit 1.2: Onderzoeks- en onderwijs gebouwen ___________________________ 55 6.5 Activiteit 1.3: Gebouwen Langezijds en Hoge Kamp ___________________________ 56 6.6 Conclusie _______________________________________________________________ 57
7
Marsroute spoor 2: vasthouden gebiedseigen water ___________________________ 58 7.1 Omschrijving ____________________________________________________________ 58 7.2 Marsroute ______________________________________________________________ 58 7.3 Activiteit 2.1: Afkoppelen hemelwater ______________________________________ 59 7.4 Activiteit 2.2: Monitoren grondwater _______________________________________ 60 7.5 Activiteit 2.3: Bufferen zwembadwater ______________________________________ 61 7.6 Activiteit 2.4: Grolsch Veste & Leisure Zone __________________________________ 62 7.7 Activiteit 2.5: Vervanging gemaal___________________________________________ 62 7.8 Conclusie _______________________________________________________________ 63
8
Marsroute spoor 3: benutten afvalwater ______________________________________ 64 8.1 Omschrijving ____________________________________________________________ 64 8.2 Marsroute ______________________________________________________________ 65 8.3 Activiteit 3.1: Scheiden van afvalwaterstromen _______________________________ 65 8.4 Activiteit 3.2: Warmteterugwinning uit grijswater _____________________________ 67 8.5 Activiteit 3.3: Grijs water zuiveren door middel van helofytenfilters ______________ 68 8.6 Activiteit 3.4: Zwart water zuiveren (en productie biogas) ______________________ 70 8.7 Activiteit 3.5: Geel water zuiveren en nutriententerugwinning __________________ 72 8.8 Overzicht activiteiten _____________________________________________________ 74
9
Vervolg ____________________________________________________________________ 76 9.1 Stuurgroep _____________________________________________________________ 76 9.2 Overkoepelend communicatieraamwerk _____________________________________ 76
Bijlage 1
Literatuur ____________________________________________________________ 77
Bijlage 2
Verantwoording onderzoeksactiviteiten socio-economische transitie ___________ 78
Bijlage 3
Aanvullende potentiële stakeholders ______________________________________ 83
075191567:0.17
ARCADIS
3
EINDRAPPORTAGE
Bijlage 4
LCC-berekeningen gemaal ______________________________________________ 84
Bijlage 5
Overzicht van subsidiemogelijkheden _____________________________________ 88
Colofon _______________________________________________________________________ 97
075191567:0.17
ARCADIS
4
EINDRAPPORTAGE
Managementsamenvatting Dromen Vanuit het Facilitair Bedrijf van de Universiteit Twente en het waterschap Regge & Dinkel (WRD) is gezamenlijk het idee ontstaan om op de campus van de Universiteit te streven naar het sluiten van de stedelijke waterkringloop. In eerste instantie is het idee ontstaan vanuit kostenoverwegingen naar aanleiding van de hoge energiekosten voor het gemaal dat het water van het campus terrein uitslaat naar de persleiding richting de zuivering van het waterschap in de directe nabijheid van de campus. Gaandeweg zijn daarbij ook de interessante kansen komen bovendrijven die het sluiten van een stedelijke waterkringloop als ‘living lab’ kan bieden voor het onderzoek en het onderwijs dat aan de Universiteit zelf plaatsvindt. Zo kan de stedelijke waterkringloop op de campus ook een onderzoeksobject dicht bij huis zijn waarmee de Universiteit zelf onderzoek kan plegen, studenten kan opleiden en die kan bijdragen aan een duurzaam imago van de Universiteit.
Denken Een duurzame stedelijke waterkringloop kenmerkt zich door een kringloop die duurzaam omgaat met natuurlijke hulpbronnen zoals water, nutriënten en energie. Onder “duurzaam omgaan” verstaan we hierbij het zuinig benutten van de grondstoffen en het waar mogelijk terugwinnen van de grondstoffen na gebruik. Praktisch vertaald betekent dit een stedelijk watersysteem waarbij 3 sporen worden verwezenlijkt: 1. drinkwater zo efficiënt mogelijk wordt aangewend: drinkwaterbesparing; 2. geen of nauwelijks transport van hemelwater plaatsvindt (lokale afhandeling): vasthouden gebiedseigen water; 3. het vuile water op een zo efficiënt mogelijke manier wordt behandeld: benutten afvalwater.
Doen Deze haalbaarheidstudie bevat een nadere uitwerking van de benodigde stappen om deze drie sporen te realiseren, zowel op het gebied van zuiveringstechnologie en civiele techniek (welke ingrepen dienen plaats te vinden en welke kennisontwikkeling is hiervoor nodig) als op het gebied van socio-economie (communicatie, gedragsverandering, economisch inzicht in kosten en baten).
075191567:0.17
ARCADIS
5
EINDRAPPORTAGE
In onderstaande tabel is een overzicht gegeven van de verschillende activiteiten die in het kader van de Duurzame Watercampus kunnen worden ontplooid. Hierbij is waar mogelijk aangegeven wat kosten en baten zijn van de activiteit in €’s, wie de trekker van de activiteit zou kunnen zijn, welke partijen zijn te betrekken en op welke termijn de activiteiten kunnen worden opgepakt. Activiteit
Kosten
1
Baten
Trekker
€ 47.000
Acasa
Te betrekken partijen
Termijn
Drinkwaterbesparing 1.1 Studenten
€ 84.000
per jaar
woningen
- Vitens
Korte
- Gedragsweten-
termijn
schappen 1.2 Onderzoeks- en
€ 170.000
onderwijsgebouwen
€73.000
Facilitair
- Vitens
Korte
per jaar
Bedrijf
- Gedragsweten-
termijn
schappen 1.3 Gebouwen
€ 70.000
Langezijds en
€ 28.000
Project-
- Facilitair Bedrijf
Korte
per jaar
ontwikke-
- Vitens
termijn
laars
- Gedragsweten-
Hogekamp
schappen Vasthouden gebiedseigen water 2.1 Afkoppelen
€ 50.000
-
hemelwater 2.2 Monitoren
€ 1.500 per
grondwater
peilbuis
2.3 Bufferen
Pm, nader
zwembad water
onderzoek
-
Facilitair
- Waterbeheer /
Korte
Bedrijf
Civiele Techniek
termijn
Facilitair
- Waterbeheer /
Korte
Bedrijf
Civiele Techniek
termijn
Facilitair
- Procestechno-
Middel-
Bedrijf
logie
lange
- Waterbeheer /
termijn
nodig
Civiele Techniek 2.4 Afkoppelen
Pm, in
Waterschap
- FC Twente
Middel-
Grolsch Veste &
overleg
-
Regge &
- eigenaar Leisure
lange
Leisure zone
met
Dinkel
zone
termijn
partijen te
- Waterbeheer /
bepalen 2.5 Vervanging gemaal
€ 36.000
Civiele Techniek € 5.000
Facilitair
- Waterbeheer /
Middel-
Bedrijf
Civiele Techniek
lange termijn
1
Dit is exclusief eventuele subsidies die de kosten kunnen verminderen.
075191567:0.17
ARCADIS
6
EINDRAPPORTAGE
Benutten afvalwater 3.1a Scheiden
€ 950.000
-
Acasa
afvalwaterstromen
- Facilitair Bedrijf
Middel-
- Civiele Techniek
lange
studentenwoningen 3.1b Scheiden
termijn € 150.000
-
Facilitair
afvalwaterstromen
- Civiele Techniek
Bedrijf
Middellange
onderzoeks- en
termijn
onderwijsgebouwen 3.1c Scheiden
pm,
Project-
- Facilitair Bedrijf
Korte
afvalwaterstromen
afhankelijk
-
ontwik-
– Civiele Techniek
termijn
Hogekamp en
van
kelaars
Langezijds
toekomstig
Facilitair
- Acasa
Middel-
Bedrijf
- Projectontwik-
lange
van te
kelaars
termijn
gebruiken
- Civiele Techniek
e indeling gebouwen 3.2 Terugwinnen
pm, sterk
1,5-2,5
warmte uit grijs water
afhankelijk
Kw/m
2
systeem en locale situatie 3.3. Grijs water
€ 25 - € 35
zuiveren door
per m
helofytenfilters
afhankelijk
-
2
Facilitair
- Waterschap
Korte
Bedrijf
Regge & Dinkel
termijn
van toegepaste techniek, omvang, locale situatie 3.4 Zwart water
€ 0,9
€ 5.000
Facilitair
- Waterschap
Middel-
zuiveren en biogas
miljoen
per jaar
Bedrijf
Regge & Dinkel
lange
winnen
(nader te
termijn
onderbou wen)
Stuurgroep Om aan bovenstaande ideeën een verder vervolg tot uitvoering te geven zou een stuurgroep moeten worden opgericht, die de verschillende in dit rapport beschreven marsroutes ter hand neemt en de daaruit volgende activiteiten stimuleert en coördineert. Een dergelijke stuurgroep zou kunnen bestaan uit: Universiteit Twente; Waterschap Regge & Dinkel; Kennispark; Werkgroep Groene Campus / UT Duurzaam; Enkele betrokken vakgroepen van de UT.
Communicatie In de verschillende marsroute zijn communicatieactiviteiten opgenomen die ter hand kunnen worden genomen wanneer de beschreven activiteiten worden uitgevoerd.
075191567:0.17
ARCADIS
7
EINDRAPPORTAGE
Het verdient de aanbeveling dat de stuurgroep voor deze communicatie een algemeen raamwerk opstelt, waarbinnen de verschillende communicatie activiteiten worden ontplooid. Te denken valt hierbij aan een overkoepelende boodschap met een eigen logo voor de duurzame watercampus.
075191567:0.17
ARCADIS
8
EINDRAPPORTAGE
HOOFDSTUK
1.1
1
Inleiding
AANLEIDING Vanuit het Facilitair Bedrijf van de Universiteit Twente en het waterschap Regge & Dinkel (WRD) is gezamenlijk het idee ontstaan om op de campus van de Universiteit te streven naar het sluiten van de stedelijke waterkringloop. In eerste instantie is het idee ontstaan vanuit kostenoverwegingen naar aanleiding van de hoge energiekosten voor het gemaal dat het water van het campus terrein uitslaat naar de persleiding richting de zuivering van het waterschap in de directe nabijheid van de campus. Gaandeweg zijn daarbij ook de interessante kansen komen bovendrijven die het sluiten van een stedelijk water kringloop als ‘living lab’ kan bieden voor het onderzoek en het onderwijs dat aan de Universiteit zelf plaatsvindt. Zo kan de stedelijke waterkringloop op de campus ook een onderzoeksobject dicht bij huis zijn waarmee de Universiteit zelf onderzoek kan plegen, studenten kan opleiden en die kan bijdragen aan een duurzaam imago van de Universiteit.
1.2
VOORTRAJECT DHV heeft begin 2010 een quickscan uitgevoerd naar de mogelijkheden voor het sluiten van de stedelijke waterkringloop. De nadruk lag daarbij vooral op het type zuivering dat ingezet kan worden om energie en grondstoffen terug te winnen en op een compacte schaal aangelegd kan worden. In de quickscan zijn een aantal scenario’s onderzocht die zijn te beschouwen als toekomstbeelden op een glijdende schaal: Scenario 1 beschrijft de huidige situatie. In deze situatie is vooral synergie/innovatie mogelijk op het gebied van communicatie en bewustwording ten aanzien van een duurzame stedelijke waterkringloop. Op het gebied van techniek zijn aanpassingen mogelijk bij vervanging van de pompinstallaties van het rioolgemaal, waterbesparende maatregelen kunnen worden genomen, regenwater kan worden afgekoppeld en bij nieuwbouw kan rekening worden gebouwen met nieuwe vereisten aan het leidingwerk vooruitlopend op scenario 2 en 3;
Scenario 2 beschrijft een bedrijfseconomisch scenario dat op de middellange termijn wenselijk lijkt. Hierin wordt vooral gestreefd naar een zo doelmatig mogelijk decentrale zuivering, i.e. een anaerobe reactor met daarna geschakeld een MBR en eventuele nabehandeling. Om dit scenario effectief te laten zijn, dient het hemelwater op de campus zo veel mogelijk te worden afgekoppeld;
075191567:0.17
ARCADIS
9
EINDRAPPORTAGE
Scenario 3 beschrijft een innovatief scenario dat op de lange termijn als doorontwikkel model wenselijk is. In dit scenario speelt het terugwinnen van grondstoffen een belangrijke rol.
1.3
VRAAGSTELLING In juni 2010 is ARCADIS gevraagd door het Facilitair Bedrijf van de Universiteit Twente en WRD een haalbaarheidsstudie uit te voeren naar de scenario’s van de bovenstaande quickscan. Hierbij was de vraag om marsroutes uit te stippelen voor de verschillende scenario’s. Om dit te bewerkstellingen is het vraagstuk ‘duurzame waterkringloop’ opgesplitst in drie sporen: 1. Waterbesparing; 2. Afkoppelen regenwater; 3. Benutten afvalwater. Deze haalbaarheidstudie bevat een nadere uitwerking van de benodigde stappen om deze 3 sporen te realiseren, zowel op het gebied van zuiveringstechnologie en civiele techniek als op het gebied van socio-economie (communicatie, gedragsverandering, economisch inzicht in kosten en baten). Hierbij staan de volgende vragen centraal:
VRAGEN Wat zijn de kansen en knelpunten binnen de verschillende sporen? Welke marsroutes dienen op de korte (< 2 jaar), middellange (2-5 jaar) en lange (>5 jaar) termijn te worden doorlopen om de drie sporen te realiseren?
1.4
LEESWIJZER De eindrapportage van deze haalbaarheidsstudie is als volgt opgebouwd. Het rapport start met het presenteren van de visie over het uitwerken van de gesloten waterkringloop op de UT campus (hoofdstuk 2). Vervolgens geven de vier volgende hoofdstukken de resultaten van het onderzoek naar de belangrijke sporen binnen dit project en een aantal algemene bevindingen. Bij elk spoor wordt een marsroute voor de toekomst beschreven. Hoofdstuk 7 doet naar aanleiding daarvan een voorstel tot een actieplan.
075191567:0.17
ARCADIS
10
EINDRAPPORTAGE
HOOFDSTUK
2.1
2
Visie
LANGE TERMIJNVISIE OP DE WATERKETEN Het principe van een gesloten waterkringloop is een belangrijk uitgangspunt in “Verbindend Water, lange termijnvisie op de waterketen” van het IPO, UvW, VNG en VeWin (Fokké et al, 2009). Hierin is een visionair beeld van de waterketen geschetst voor 2050. De volgende componenten worden daarin als essentieel gezien (afbeelding 2.1). Kenmerkend voor de visie “Verbindend Water” zijn de volgende elementen: Afvalstromen scheiden bij de bron en hergebruiken; Energie winnen uit afvalwater; Comfort voor de eindgebruiker / de mens centraal stellen; Schone, groene en waterrijke leefomgeving; Water vasthouden en bergen binnen het plangebied; Innoverend zijn en oplossingen bieden voor wereldwijde vraagstukken.
Afbeelding 2.1 Visionaire elementen uit “Verbindend Water” van IPO, UvW, VNG en VeWin
075191567:0.17
ARCADIS
11
EINDRAPPORTAGE
Afbeelding 2.2 Visionair beeld voor Nieuwbouwwijk in 2050 uit “Verbindend Water”
2.2
DROOMBEELDEN INITITIATIEFNEMERS De benoemde elementen uit de “Lange termijn visie” op de waterketen staan voor het waterschap Regge & Dinkel en de Universiteit Twente aan de basis voor hun beeld van een stedelijke waterkringloop op de campus. De “Lange termijn visie” vraagt daarbij om vertaling naar een visie voor de UT campus en haar omgeving. Wat drijft de initiatiefnemers van dit project om tot een gesloten waterkringloop te komen?
“Droombeeld WRD” Het WRD is geïnspireerd door de ideeën van Langetermijn Visie op de Waterketen “Verbindend Water”. Zij constateert dat we met technische kennis ver komen en er voldoende goede ideeën zijn om dit te realiseren, maar de samenhang nog ontbreekt. De vraag is hoe je bestaand stedelijk gebied transformeert, aangezien de hoeveelheid nieuwbouw in de toekomst maar van beperkte omvang zal zijn. Daarnaast speelt de vraag hoe je het best kunt redeneren vanuit de eindgebruiker.
“Droombeeld Facilitair Bedrijf Universiteit Twente” De Universiteit Twente kampt met een te hoge energierekening. De totale exploitatie kosten beslaan circa €6 miljoen per jaar, wat neer komt op ± 22.000 ton CO2/jaar/pp. Een deel van deze kosten zouden bespaard kunnen worden. Besparing zouden onder andere kunnen worden gerealiseerd door alternatieve energiebronnen voor intern transport. Het verpompen van afvalwater boven de weg langs naar de RWZI is ook een grote kostenpost. De Droom van het Facilitair Bedrijf Universiteit Twente is vermindering in kosten voor het verpompen van afvalwater. Daarnaast kan een duurzame watercampus niet alleen nieuwe producten of processen opleveren, maar biedt het ook kansen voor onderzoek en onderwijs aan de Universiteit Twente.
075191567:0.17
ARCADIS
12
EINDRAPPORTAGE
“Droombeeld Kennispark Twente“ Er speelt veel op het gebied van water in Twente. Aandacht voor water verspreidt zich letterlijk als een “olievlek”. In het Twents waterkansenboek worden o.a. genoemd testcases van Saxion Hogeschool en het ROC van Twente, het Twents Water Centre, waterfootprinting en het Kristalbad. Van nature is water een publiek gedreven discussieonderwerp. Dit initiatief van de Universiteit Twente en WRD biedt kansen om private partijen ook te betrekken. Er liggen op de UT campus (publiek terrein) kansen voor de private sector. Deze sector kan de campus gebruiken als pilot voor haar businesscases elders op de wereld. De ontwikkeling van decentrale technologie is in Nederland niet zo zeer noodzakelijk, maar de ontwikkeling ervan is waardevol voor het vermarkten aan opkomende economieën. De UT campus heeft “unieke assets” om met deze technologie te experimenteren en te demonstreren. De UT kan op deze manier een launching customer voor het bedrijfsleven zijn.
2.3
VISIE VOOR EEN DUURZAME WATERKRINGLOOP OP DE CAMPUS Een duurzame stedelijke waterkringloop kenmerkt zich door een kringloop die duurzaam omgaat met natuurlijke hulpbronnen zoals water, nutriënten en energie. Onder “duurzaam omgaan” verstaan we hierbij het zuinig benutten van de grondstoffen en het waar mogelijk terugwinnen van de grondstoffen na gebruik. Praktisch vertaald betekent dit een stedelijk watersysteem waarbij drie sporen worden verwezenlijkt: 1. Drinkwater zo efficiënt mogelijk wordt aangewend: drinkwaterbesparing; 2. Geen of nauwelijks transport van hemelwater plaatsvindt (lokale afhandeling): vasthouden gebiedseigen water; 3. Het vuile water op een zo efficiënt mogelijke manier wordt behandeld: benutten afvalwater. Over de wijze waarop men daadwerkelijk waterstromen efficiënt kan benutten, transporteren en behandelen verschillen de meningen en uiteraard is dit locatiespecifiek. In deze paragraaf wordt beschreven hoe een duurzame stedelijke waterkringloop zich voor dit project op de campus van de Universiteit Twente vertaald en hoe deze uitwerking aansluit dan wel verschilt van “Verbindend Water, lange termijnvisie op de waterketen” van een aantal landelijke koepelorganisatie in het werkveld.
NEVENOPBRENGST Een duurzame watercampus kan niet alleen nieuwe producten of processen opleveren, maar biedt ook kansen voor onderzoek en onderwijs van de UT.
2.3.1
WATERBESPARING Het eerste spoor van de visie begint bij het watergebruik: streef naar een zo efficiënt mogelijk gebruik van kostbaar drinkwater. Hierbij kan gedacht worden aan het gebruik van waterbesparende douchekoppen, kranen en toiletten. Bij renovatie van gebouwen of als speciaal project kan de Universiteit Twente de toepassing van deze materialen stimuleren of zelf realiseren.
075191567:0.17
ARCADIS
13
EINDRAPPORTAGE
De nadrukkelijke uitdaging op dit vlak ligt in de maatschappelijke acceptatie van de toepassing en het gebruik van waterbesparende maatregelen onder gebruikers. Dit spoor zal resulteren in: Een meer bewuste omgang met water; Een verminderd verbruik van drinkwater.
2.3.2
VASTHOUDEN VAN GEBIEDSEIGEN HEMELWATER Het tweede spoor van de visie gaat in op een ander aspect van de hydrologische cyclus: het regenwater. Het regenwater dat op de verharde terreinen van de campus valt wordt nu nog deels afgevoerd naar het riool en de zuivering. Een ander deel gaat naar de vijvers op de campus. Op de campus is er sprake van 30 ha verhard oppervlak op in totaal 150 ha terrein. Er is voldoende ruimte aanwezig en de ondergrond van het terrein is geschikt om hemelwater lokaal af te handelen via infiltratie en/of berging van regenwater. In het geval al het regenwater van het bestaande rioleringssysteem wordt afgekoppeld (100% gescheiden riolering i.p.v. verbeterd gescheiden riolering), resteert een vuilwaterstroom die op verschillende wijzen kan worden behandeld. In dat geval hoeft het bestaande gemaal alleen vuilwater te verpompen en neemt het energieverbruik van het gemaal af. De uitdaging op dit vlak ligt in het bereiken van een beheerbare situatie en de toepassing van hemelwaterzuiveringstechnieken. Deze aanpak zal resulteren in: Water vasthouden en bergen binnen het plangebied; Schone, groene en waterrijke leefomgeving.
2.3.3
BENUTTEN AFVALWATER Het derde spoor van de visie gaat in op het afvalwater. Door het afvalwater decentraal te zuiveren en opnieuw te benutten binnen de UT campus en zijn omgeving kan de waterketen op de campus daadwerkelijk gesloten worden. De transportkosten van afvalwater maken 30 – 50% van de zuiveringslasten uit en hierop kan drastisch worden bespaard bij decentrale zuivering. Echter afkoppeling van bestaande capaciteit kan leiden tot onderbezetting van zuiveringscapaciteit en dit heeft als mogelijk resultaat verhoging van de zuiveringsheffing. Bovendien wordt deze hogere heffing dan elders neergelegd. Dit transitiedilemma speelt in Nederland een grote rol en kan ook binnen dit project een rol spelen. Decentrale zuivering is alleen zinvol als de vuillast geconcentreerd wordt aangeboden. In de praktijk betekent dit dat regenwater moet worden afgekoppeld en scheiding van zwart en grijswater noodzakelijk is of dat afvalwater moet worden gecombineerd met extra organisch materiaal (bijvoorbeeld GFT). Door vergisting of door thermische waterwinning uit grijswater kan energie worden gewonnen.
075191567:0.17
ARCADIS
14
EINDRAPPORTAGE
Doorvoering van bovenstaande zienswijze in een bestaande situatie betekent doorgaans een desinvestering en/of extra kosten waardoor de economische voordelen van decentrale zuivering in een bestaande omgeving komen te vervallen. Daarnaast vereist het van huishoudens en bedrijven een gedragsverandering en een mogelijke aantasting in het gebruikscomfort. Realisatie van dit derde spoor is praktisch dan ook het meest haalbaar wanneer nieuwbouw of vernieuwbouw van onderdelen van de campus en zijn omgeving worden aangegrepen om te komen tot decentrale zuivering. In een dergelijk ‘demonstratieproject’ kunnen verschillende onderzoeken worden gerealiseerd, kan opleiding en nieuwe technologie worden getest en kan informatie worden verzameld die noodzakelijk is om het streefbeeld economisch vorm te geven, tijdsgebonden implementatie mogelijk te maken en gedragsverandering te bewerkstelligen. Deze aanpak zal resulteren in: Afvalstromen hergebruiken; Energie en grondstoffen winnen uit afvalwater; Innoverend zijn en oplossingen bieden voor wereldwijde vraagstukken.
2.4
TRANSITIEMANAGEMENT Om voor de verschillende bovengenoemde sporen van de huidige naar de gewenste situatie te komen is een veranderingsproces vereist dat op meerdere vlakken om een structurele verandering in denken en doen vraagt. Daarbij is het sluiten van de waterketen onderdeel van de wens om in fasen de campus verder te verduurzamen. Uitgangspunt hierbij moet zijn dat technische transities worden verbonden aan socioeconomische transities. Immers, wil de benodigde technologie en infrastructuur effectief worden ontwikkeld én effectief worden beheerd en gebruikt, dan zullen communicatie en gedrag onlosmakelijk met de ontwikkeling en inzet van de technologie en infrastructuur moeten worden meegenomen en vice versa. Om de gewenste transitie te realiseren zijn een aantal samenhangende aspecten van belang. Deze kenmerkende aspecten van transitiemanagement worden in afbeelding 2.3 weergegeven.
Afbeelding 2.3
Meerdere actoren
Aspecten van
Verbinden & verankeren
transitiemanagement
Al lerende doen, al doende leren
Meerdere domeinen
Transitiemanagement Koppeling lange termijn wensbeeld
Omgaan met onzekerheden
Aan korte termijn acties Vernieuwing (innovatie) én verbetering (optimalisatie)
075191567:0.17
ARCADIS
15
EINDRAPPORTAGE
HOOFDSTUK
3
Bevindingen socioeconomische constellatie Dit hoofdstuk geeft een beeld van de socio-economische constellatie rondom het project Duurzame watercampus. Het beeld dat wordt geschetst is tot stand gekomen op basis van deskstudie, een reeks interviews en een workshop. In bijlage 2 is de verantwoording voor dit deel van het onderzoek meer in detail beschreven.
3.1
KRACHTENVELD Onderstaande afbeelding geeft een verzicht van de stakeholders die een potentieel belang hebben bij een duurzame watercampus. Het overzicht is ingedeeld op basis van het onderscheid tussen overheden, ondernemers, onderwijs- en onderzoeksinstellingen. De stakeholders zijn hierbij gecategoriseerd naar belang cq machtpositie. De partijen met het grootste belang staan het dichts bij de kern van het figuur.
Overheid
Kamer van Koophandel
Ondernemers
GMB
Woningbouw corporatie ACASA
Invl oed /b
Provincie
elan
g
Waterschap R&D
Business Science park (kennispark)
Wavin Norit
UT water engineering Stichting Pioneering
UT Facilitair Beheer UT CSTM
UT Duurzaam
Ontwikkelingsmaat schappij Oost NL
Twence BV
Gesloten waterkringloop campus UT
Docenten UTwente / Saxion Hogeschool
Sanitaire installatiebedrijven Vitens
Innovatieplatform Twente
Gemeente Enschede
Student Union
DHV ARCADIS
Bewonersvereniging Drienerlo
UT gedragswetenschappen
UT IMPACT energy
UT ICT
STOWA UT membraantechnologie
Studieverenigingen
Onderwijs
UT management & bestuur Stichting Faculty Club
UT industrieel bouwen
Onderzoek
Tijdens de workshop en interviews werden een flink aantal suggesties gedaan van partijen die ook kunnen worden betrokken bij het initiatief. Een overzicht daarvan is te vinden in bijlage 3.
075191567:0.17
ARCADIS
16
EINDRAPPORTAGE
3.2
POSITIES / ROLLEN STAKEHOLDERS EN BESTAANDE ONTWIKKELINGEN Het project Duurzame Watercampus start niet in een vacuüm. In de regio Oost NL gebeurt in dit kader al één en ander en uiteraard bestaan er diverse relaties tussen partijen. Deze paragraaf geeft inzicht in de bestaande initiatieven en relaties tussen publieke en private instellingen zoals naar voren gekomen uit de diverse interviews en de workshop. Dit inzicht wordt in de uiteindelijke marsroutes voor de realisatie van de drie marsroutes benut om activiteiten en samenwerkingsverbanden voor te stellen.
Afbeelding 3.4 Positie Stakeholders
Masterplan Kennispark Twente In 2009 hebben provincie, gemeente, Kennispark Universiteit Twente gezamenlijk een Masterplan opgesteld voor het Kennispark Twente. Doel van het Masterplan is het creëren van 10.000 extra arbeidsplaatsen over een periode van 25 jaar ten opzichte van 2005. Onderdeel van het Masterplan is een visuele aanpassing en landschappelijke integratie van de Universiteit Twente met het Business en Sciencepark. De eerste fase van de uitbreiding van het aantal arbeidsplaatsen vindt fysiek plaats ter hoogte van de Hengelosestraat, tussen het huidige Kennispark en de campus van de Universiteit Twente. De “dijk” tussen de campus en het businesspark wordt weggehaald en de weg komt op maaiveldniveau te liggen en het terrein wordt ontwikkeld tot bedrijventerrein.
Innovatieroute De Innovatieroute is een programma van de provincie Overijssel, dat is ontwikkeld en wordt uitgevoerd door het Innovatieplatform Twente. Het innovatieplatform hanteert hierbij 5 pilaren: Voeding, Technologie & Gezondheid, Materialen & High Tech systemen, Technologie & Veiligheid en Bouw. De gemeente Enschede neemt deel aan de innovatieroute. Er is een budget van 20 miljoen euro per jaar beschikbaar voor dit programma. De duurzame watercampus kan mogelijk een onderdeel worden van de innovatieroute.
075191567:0.17
ARCADIS
17
EINDRAPPORTAGE
Positie gemeente Enschede Wil de gemeente Enschede een substantiële rol in dit project spelen dan zal er een meerwaarde moeten zijn voor de gemeente en zijn burgers. De rol van de gemeente in dit project kan enerzijds beleidsmaker of maatschappelijk draagvlakversterker zijn en anderzijds kan de gemeente fungeren als een brugfunctie tussen de UT & het waterschap en de burgemeester, Den Haag of hun bedrijvennetwerk. De gemeente wil in ieder geval geen dominante actor zijn: het gaat immers om een autonome regio binnen Enschede, wel is de gemeente een belangrijk onderdeel van het netwerk. In het kader van duurzaam waterbeheer heeft de gemeente in 2010 een reis naar India gemaakt. Het doel was om met een aantal key-stakeholders één van de grootste opkomende watermarkten te bezoeken en te inventariseren op welke wijze de toekomstvisie waterketen 2050 kan worden uitgewerkt en vermarkt.
Positie waterschap Regge & Dinkel Het waterschap heeft interesse in het project, want dit is een innovatie in de hele waterketen. Ook past het goed in de doelen van het waterschap om te werken aan samenwerken met omgeving en relaties en in organisatorische ontwikkeling. Het project volgt het principe van de Triple-helix dat het waterschap toepast bij het stimuleren van innovatie. De Triple-helix is een wetenschappelijk model voor het ontstaan en stimuleren van innovatie. Dit model is voor te stellen als een propeller met 3 bladen, overheid, kennisinstellingen en het bedrijfsleven. De 3 bladen zorgen elk afzonderlijke en gezamenlijk voor de voortstuwing innovatie. Bij WRD zijn al bestaande relaties met het drinkwaterbedrijf Vitens, met Norit, met de UT, hogeschool Saxion en verschillende ingenieursbureaus.
Positie Norit Norit is een speler op de zuiveringsmarkt. Norit is op dit moment bezig met het ontwikkelen van een zuivering volgens een “plug-and-play” principe. Hierbij sluiten zij in één keer een installatie bestaande uit kunststof en glasvezel aan op een bioreactor zonder dat daarbij arbeidskracht aan te pas komt. Dit aspect zorgt ervoor dat zij kunnen concurreren met lage lonen landen. Een eerste pilot draait hiervoor in Ootmarssum en een tweede volgt in Oude Brug. De campus van de UT zou mogelijk een derde pilot-locatie kunnen vormen. Daarnaast voert Norit samen met WRD een project uit voor de verwijdering van hormoon verstorende stoffen uit afvalwater, genaamd Pacmem (Powder Active Coal Membrane). KiWa, TU Delft en WUR zijn hierbij ook betrokken. Met de UT heeft Norit relaties op het gebied van membraan en nano-technologie, maar ook in de constructiebouw en materialentechnologie. Bij de WUR liggen contacten op het gebied van hormonale verwijdering en anaerobe zuivering. En bij de TU Delft op het gebied van materiaalkundige ontwikkeling. Mogelijk kunnen deze universiteiten ook worden betrokken bij het initiatief.
075191567:0.17
ARCADIS
18
EINDRAPPORTAGE
Posities vakgroepen UT Binnen de UT wordt veel samengewerkt tussen faculteiten en instituten. Relevante vakgroepen in dit kader zijn weergeven in het figuur “krachtenveld”. Het International Institute for Geoinformation Sciences and Earth Observation (ITC) werkt samen met de faculteit Construerende en Technische Wetenschappen (CTW) en specifiek met de vakgroep Water Engineering & Management (WEM). Het ITC werkt ook samen met het instituut Centre Sustainable Technology en Management (CSTM) en met de vakgroep Water Governance. Water Governance werkt ook nauw samen met WEM. Ook liggen er bij het ITC contacten met de Wiskunde faculteit. Er is een goede werkrelatie tussen de UT en het WRD. Zo heeft het ITC Open Source software ontwikkeld voor WRD en doet het ITC meetwerk voor ze. Studenten van de vakgroep WEM lopen regelmatig stage of doen een afstudeervak bij het WRD. Een belangrijke partner voor de vakgroep WEM is Deltares. Daarnaast probeert de vakgroep een samenwerkingsrelatie op te starten met Saxion hogeschool op het gebied van onderwijs.
Positie Twence B.V. Twence is de gezamenlijke afvalverwerking van de Twentse gemeenten. In de afgelopen periode heeft Twence van haar aandeelhouders – de gemeenten- de opdrachten gekregen om zich naast afvalverwerking nadrukkelijk te richten op duurzame energie. Hierbij ligt de focus op het verkrijgen van duurzame energie uit afvalstoffen. Twence heeft nu vooral nog een centrale locatie voorafvalverwerking waar energie wordt opgewekt en grondstoffen worden teruggewonnen. Zij is op zoek naar mogelijkheden om ook decentraal afval om te gaan zetten in energie en grondstoffen. Hiervoor zoeken wij onder andere aansluiting bij WRD in verband met de lokale afvalwaterzuiveringen. De UT en WRD zijn belangrijke partners voor Twence B.V. op het gebied van vergisting en biogasproductie.
Positie Studentenorganisaties UT Duurzaam is vorig jaar opgericht en heeft tot doelstelling een duurzame universiteit te realiseren met een praktische, idealistische insteek. UT duurzaam probeert dichter bij de belevingswereld van studenten te komen door te laten zien hoe duurzaamheid ook een rol speelt bij sport, dansen of theater, bijvoorbeeld door profilering tijdens de Batavierenrace. De werkgroep UT Duurzaam heeft contacten met de bewonersvereniging Drienerlo en woningbouwcorporatie Acasa, die verantwoordelijk zijn voor de studentenhuisvestiging op de UT campus. Gezamenlijk proberen zij duurzamere huisvestiging te realiseren. De UT Duurzaam werkt in dit kader samen met de vakgroep Gedragswetenschappen. Daarnaast is UT Duurzaam onderdeel van de werkgroep Groene Campus. Op het gebied van duurzaamheid kan ook de denktank Create Tomorrow worden ingeschakeld. Dit is een denktank van 1100 studenten (80% UT, 20% overige universiteiten).
075191567:0.17
ARCADIS
19
EINDRAPPORTAGE
De studenten werken in groepjes van 6 tot 8 aan uitdagende case studies. Op 21 april 2011 is de volgende sessie waarin de duurzame campus een case zou kunnen zijn. De woningbouwcorporatie onderzoekt momenteel de mogelijkheden voor afkoppeling van regenwater.
3.3
ZIENSWIJZEN EN AANDACHTSVELDEN Over het algemeen staan alle geconsulteerde belanghebbenden positief tegenover het initiatief van de Universiteit Twente en het waterschap Regge & Dinkel om een gesloten waterkringloop te realiseren. Uit de diverse onderzoeksactiviteiten komt een aantal zienswijzen naar voren die aandachtsvelden vormt voor het verdere proces van realisatie van een duurzame watercampus. Deze zienswijzen van belanghebbenden worden hier kort beschreven en verder uitgewerkt in de volgende hoofdstukken.
Duurzame watercampus past binnen het innovatiebeleid van de overheden Het waterschap heeft interesse in het project, want dit is een innovatie in de hele waterketen. Ook past het goed in de doelen van het waterschap om te werken aan samenwerken met omgeving en relaties en in organisatorische ontwikkeling. Het project volgt namelijk het principe van de Triple helix. De Triple-helix is een wetenschappelijke benaming voor een model voor het ontstaan en stimuleren van innovatie. Dit model is voor te stellen als een propeller met 3 bladen, overheid, kennisinstellingen en het bedrijfsleven. De 3 bladen zorgen elk afzonderlijke en gezamenlijk voor de voortstuwing innovatie. De burgemeester (en wethouder) van de gemeente Enschede vinden innovatie een belangrijk thema. De burgemeester is voorzitter van het Regionaal Platform Innovatie. Qua innovatie sluit het project duurzame watercampus goed aan bij wat er al loopt in de gemeente Enschede. Zo probeert Enschede het Water Governance Centre (WGC) naar zich toe te trekken. Het WGC zal zich bezig houden met gedrag en instituties rondom water.
Duurzame watercampus zorgt voor werkgelegenheid en maatschappelijk draagvlak Het initiatief van een duurzame watercampus kan een bron van werkgelegenheid bieden als het daadwerkelijk kan leiden tot nieuwe innovaties. Het ontwikkelen van nieuwe producten en werkwijzen kan een stimulans bieden voor de lokale economie. De te ontwikkelen producten en werkwijzen kunnen bijdragen aan het realiseren van een aantrekkelijke woonomgeving. Ook kan het zorgen voor een gevoel dat “wij in Twente” bezig zijn met belangrijke, innovatieve zaken, die op grotere schaal vermarktbaar zijn. Het kan een vorm van maatschappelijk draagvlak creëren: het toepassen van technologie in de regio, die ontwikkeld is op de UT campus. Het project past daarmee binnen een grotere beweging in de regio, waarbij de ontwikkeling van een topinstituut in de regio een centrale rol inneemt.
Duurzame watercampus is een showcase voor de UT Geïnterviewde leden van verscheidende vakgroepen op de UT zien het project als een mooie showcase voor de UT en een kans voor integratie van verschillende vakgebieden, o.a. de koppeling watercyclus en waterketen. De campus kan een etalage worden van nieuwe technologie op het gebied van water(zuivering), wat zal zorgen voor imagoverbetering van de UT.
075191567:0.17
ARCADIS
20
EINDRAPPORTAGE
Duurzaamheid is zeker een ‘hot issue’ op de UT. Dit blijkt o.a. uit het feit dat er een Stuurgroep Groene campus is die onlangs een faculteitbrede inventarisatie naar duurzaamheid heeft georganiseerd en uit het feit dat in 2009 de werkgroep UT Duurzaam is opgericht. De Stuurgroep Groene campus probeert een kapstok te zijn voor alle groepen, instituten en faculteiten op de UT rondom het thema duurzaamheid. Het jaar 2010 is het jaar van de duurzaamheid op de UT. Op 26 november, tijdens de ‘dies’ rede, was er aandacht voor de menselijke dimensie van technologie en duurzaamheid. Het creëren van een duurzame watercampus versterkt deze wens om aan de slag te gaan met duurzaamheid en kan bijdragen aan een duurzaam imago voor de UT. Bovendien kan duurzaamheid goed aansluiten bij de waarden van de universiteit: Ondernemerschap, Innovatie, Techniek en Profilering.
Duurzame watercampus biedt nieuwe onderwijs- en onderzoekskansen Het initiatief biedt kansen voor de ontwikkeling van nieuw onderwijs en onderzoek op de campus en in zijn omgeving. Er kan hierbij niet alleen gekeken worden naar stages en afstudeermogelijkheden, maar ook naar mogelijkheden om studenten korter in te zetten bijvoorbeeld bij vakken, experimenten of andere opdrachten. Het is belangrijk dat het onderwijs in dit kader interactief is. Het moet dynamisch, innovatief en snel zijn. Denk aan Twitter, Youtube. Excursies worden momenteel vaak in het buitenland gedaan bij het ITC. Ook bij de vakgroep Water Management & Engineering wordt niet vaak gekozen voor buitenactiviteiten op de UT campus zelf. Het zou een goede zaak zijn excursies en buitenpractica dichter bij huis te doen. Studenten kunnen meetwerkzaamheden (rondom bijvoorbeeld waterkwaliteit) doen op de UT campus. Een vakgroep medewerker of student assistent zou uiteindelijk kunnen zorgen voor de aflevering van een kwalitatief goed rapport. Studenten die een afstudeervak op dit project doen, kunnen een publiceerbaar (wetenschappelijk) artikel samen te stellen. Het zou een unieke kans zijn om in de Nederlandse vakbladen in beeld te komen met Water en UT. Eventueel is de aanstelling van een promovendus op dit thema ook een mogelijkheid. Tot slot, biedt een samenwerking met Saxion hogeschool mogelijkheden.
Duurzame watercampus kan op verschillende schaalgroottes plaatsvinden Kleinschalige aanpak waarbij alleen (een deel van) de UT campus voorlopig aan bod komt, maakt het geheel behapbaar. Het zorgt dat besluitvormingsprocessen sneller verlopen en het garandeert korte termijn en zichtbare winst. Bovendien voorkomt kleinschaligheid de aanleg van veel leidingwerk. Echter zal een grootschalig aanpak eerder resulteren in de wens van de UT om klimaatneutraal voor 2020 te zijn. Aandachtspunt is dus een gefaseerde aanpak met afgebakende projectonderdelen en een realistische tijdshorizon.
075191567:0.17
ARCADIS
21
EINDRAPPORTAGE
3.4
KANTTEKENINGEN BIJ HET PROJECT Uiteraard worden er ook scherpe kanttekeningen gezet bij het initiatief voor een duurzame watercampus.
Duurzame watercampus is het zoveelste duurzaamheidinitiatief op de UT De leefruimtes van de UT hebben over het algemeen geen duurzame uitstraling. Zo kan bijvoorbeeld het licht op sommige locaties niet uit en er kan niet altijd dubbelzijdig worden geprint. De UT is eerder bezig geweest met het realiseren van duurzame maatregelen, maar niet alle technologie werkt. Zo wordt afval gescheiden ingezameld, maar niet overal gescheiden verwerkt. Ook werken de zonneschermen niet overal, functioneert de temperatuurregulatie in bijvoorbeeld de kantoorruimten van het CTW gebouw niet en functioneert de koude cirkel vóór het CTW gebouw niet naar behoren. Door deze “mislukte” projecten zal de UT cynische studenten en medewerkers wellicht moeilijk kunnen meekrijgen met duurzaamheidactiviteiten. Deze cynische studenten en medewerkers hebben het gevoel dat de UT vooral duurzaamheid erbij haalt om de universiteit op de kaart te zetten: “Het ziet ernaar uit dat de UT reageert op een maatschappelijk beweging, waarbij veel geld vrijkomt voor duurzaamheid, ofwel het lijkt geen ‘blijvertje’ te zijn”. Er lijkt nog ruimte voor verbetering om duurzaamheid in gangbare projecten in te bedden. Er zijn wel een aantal instituten en faculteiten (CSTM en IMPACT) die werken aan duurzame technologie. Het kan wenselijk zijn om duurzaamheid als een breipen door alle projecten te laten lopen, waar het een meerwaarde kan bieden i.p.v. er aparte cluster voor op te richten.
Duurzame watercampus zal niet automatisch aanslaan bij studenten De studenten op de UT lopen nog niet echt warm voor duurzaamheid. Zowel de Student Union als UT Duurzaam geven aan dat het lastig is studenten in beweging te krijgen voor duurzaamheid. Volgens UT Duurzaam is duurzaamheid weinig tastbaar voor studenten. Het is een thema waarbij je niet eenvoudig in 1 jaar iets concreets kan realiseren. Er is bijvoorbeeld ook geen Morgen (nationaal koepel studentenmilieugroepen) afdeling in Enschede. De meeste studenten op de UT zullen niet vanuit idealisme hun vrije tijd in duurzaamheid gaan steken. Ook hier geldt: er moet een ‘incentive’ zijn, bijvoorbeeld door koppeling met onderwijs: Studiepunten; Geld (in de vorm van bijvoorbeeld student assistentschap). Al biedt dat laatste nog geen garantie. Een prijsvraag van het waterschap voor een visvriendelijk gemaal, waarbij studenten €1000 konden winnen en de studievereniging ConcepT ook een bedrag zou krijgen, sloeg niet aan. Er zijn onlangs wel 27 studenten Civiele Techniek en 3 docenten naar Brazilië gegaan om te kijken hoe duurzaam bedrijven daadwerkelijk bezig zijn als onderdeel van het curriculum. Momenteel is er vanuit de woningbouwcorporatie geen ‘incentive’ voor studentbewoners op de campus om energie te besparen, aangezien de bewonersgroepen zijn ingedeeld in blokken, waarbij zij per 3 à 4 groepen één elektriciteitmeter delen.
075191567:0.17
ARCADIS
22
EINDRAPPORTAGE
Duurzame watercampus kent aanloopkosten De ontwikkelkosten van de nieuwe technologie en aanpassingen op de campus vraagt om investeringen. Voor onderwijs- en onderzoek zijn fondsen beschikbaar, aanvullende financiering zal echter noodzakelijk zijn. Het innovatieplatform heeft niet per direct subsidie beschikbaar. Er zal eerst een voortraject moeten worden doorlopen waarin de partijen het project definiëren, formuleren en budgetteren. Er is een kosten-baten analyse nodig om voldoende investeringspartijen te vinden, die gezamenlijk het overkoepelende belang erkennen en een financiële constructie willen aangaan om het geheel rendabel te laten zijn. In een dergelijke kosten-baten analyse dienen ook de voordelen van imagoversterking voor de UT en het Kennispark en de mogelijkheden voor verbreding van onderzoek- en onderwijsonderdelen op de UT te worden meegenomen.
Duurzame watercampus vraagt om een brede, integrale aanpak De duurzame watercampus zou vanuit meer aspecten dan alleen water moeten worden benaderd. Het is wenselijk om te kijken naar het totaal plaatje van: CO2 reductie, schaduwwerking, geluidsdemping, welbevinden, waterberging en natuurlijke zuivering. Dit integrale concept kan worden uitgevoerd onder de leiding van één ambassadeur van alle betrokken partijen. Het nadeel echter is dat besluitvormingsprocessen langzamer zullen verlopen en korte termijn winst moeilijk is te behalen.
3.5
OVERZICHT POSITIES STAKEHOLDERS In onderstaande tabel is een overzicht gegeven van de posities van de verschillende stakeholders in relatie tot de drie verschillende onderscheiden sporen in deze studie. De tabel geeft aan welke stakeholders belang hebben bij en betrokken kunnen worden bij welk spoor.
Tabel 3.1 Belangen stakeholders
Stakeholder Universiteit Twente
Besparing drinkwater x
Waterschap Regge & Dinkel Kennispark Twente
x
Vasthouden gebiedseigen water
Benutten afvalwater
x
x
x
x
x
x
Provincie Overijssel
x
Gemeente Enschede
x
Norit
x x
Twence
x
Studentenorganisaties
x
Acasa
x
x
x
STOWA
x
WAVIN
x
075191567:0.17
ARCADIS
23
EINDRAPPORTAGE
HOOFDSTUK
4
Bevindingen technische aspecten Dit hoofdstuk schets een beeld van de huidige situatie van de waterketen op de campus. Heet geeft daarbij een overzicht van de mogelijkheden om via de drie sporen “besparing drinkwater”, “vasthouden van gebiedseigen water” en “herbenutten van afvalwater” de huidige campus om te bouwen tot een duurzame watercampus.
4.1
SPOOR 1: BESPARING DRINKWATER In de huidige situatie wordt drinkwater ingezet voor toiletspoeling en mogelijk ook voor bepaalde processen. Als alternatief voor toiletspoeling kan gebruik worden gemaakt van vacuümtoiletten, hemelwater, grijs water of mogelijk proceswater. Voor de inzet van water in laboratoria mag worden verwacht dat hoge eisen worden gesteld aan de kwaliteit van het te gebruiken water (bijvoorbeeld laser-laboratorium). Gebruik van drinkwater in plaats van mogelijk goedkopere alternatieven ligt dan eerder voor de hand. In het geval grijs water, hemelwater en/of oppervlaktewater wordt ingezet voor toiletspoeling, is inpandig een extra distributiesysteem nodig. In de volgende paragrafen wordt een beschrijving gegeven van de mogelijkheden om zuiniger om te gaan met het gebruik van drinkwater.
4.1.1
KENTALLEN De technische (on)mogelijkheden van waterbesparing zijn beoordeeld aan de hand van het gemeten drinkwaterverbruik, een schatting van het aantal toestellen per gebouw en kentallen.
Waterverbruik Uit de beschikbare informatie is het niet mogelijk om het daadwerkelijk verbruik per student/medewerker te bepalen. Om deze reden zijn voor de wooneenheden kentallen ontleend aan gegevens van de vereniging van waterleidingbedrijven VEWIN. Tabel 4.2
Waterverbruik (liters/inwoners/dag)
2001
2004
2007
Drinkwaterverbruik
Bad
3,7
2,8
2,5
Douche
42
43,7
49,8
Wastafel
5,2
5,1
5,3
Toiletspoeling
39,3
36
37
075191567:0.17
ARCADIS
24
EINDRAPPORTAGE
Kleding wassen
24,6
19,5
17,2
Afwas
6
6,9
6,8
Voedselbereiding
1,6
1,8
1,7
Koffie, thee, water drinken
1,5
1,6
1,8
Overig
6,7
6,4
5,3
Totaal
131
124
128
Opties voor water (-en energie)besparing Om daadwerkelijk water te besparen kan er, uitgaande van de kentallen in tabel 4.1., het beste gebruik worden gemaakt van nieuwe sanitatie, waterbesparende douchekoppen en (af)wasmachines. Tegenwoordig worden deze nieuwe technologieën vaak gecombineerd met een ander voordeel: nutriënten- en of energiewinning. Hieronder wordt een overzicht gegeven van de verschillende technologieën op dat gebied:
A. Nieuwe sanitatie Nieuwe sanitatie is een goede manier om waterverbruik terug te dringen en om nutriëntterugwinning mogelijk te maken op de campus. Op dit tweede aspect komen we terug bij spoor 3. Hieronder behandelen we de opties: 1. Composteringstoiletten: Composteringstoiletten vangen urine en feces onder het toilet op en composteren het afval ter plekke. Deze toiletten zijn watervrij, maar er kleven een aantal nadelen aan: hun ruimtegebruik, de hoge kosten, onderhoudsgevoeligheid, het gebruikersafhankelijke resultaat en het imago. Omdat ze watervrij zijn, behalen ze een goede waterbesparing. Het scheiden van afvalstromen is ook mogelijk. Voor gebruik op de campus is deze manier van sanitatie echter te omslachtig en daarom niet aan te raden. 2. Water Saving Technology (WST) toiletten (Gustavsberg): Qua gebruik zijn ze gelijk aan normale toiletten wat ze eenvoudig te installeren en te gebruiken maakt in de huidige infrastructuur. Per spoeling verbruikt dit toilet maximaal 4 liter, een besparing van 56% ten opzichte van een conventioneel toilet. Daarnaast zijn er voldoende mogelijkheden om afvalstromen te scheiden. Nadeel is wel dat de afvalstromen worden verdund met spoelwater, tot 2 liter per kleine spoeling. Een Gustavsberg toilet is een gemakkelijke oplossing en te gebruiken op de bestaande riolering. Er wordt water bespaard, maar terugwinning van stoffen is duur omdat de afvalstroom nog te veel wordt verdund. 3. Watervrije urinoirs: Watervrije urinoirs bieden een aantal voordelen: ze zijn relatief goedkoop, hebben geen waterverbruik, leveren een onverdunde urinestroom, zijn hygiënisch en storingsvrij. Nadeel is dat watervrije urinoirs vooral zijn gericht op mannelijke gebruikers en dat ze daarom niet als totaaloplossing kunnen worden gebruikt. Nieuwe ontwikkelingen van fabrikant Uridan laten mogelijkheden zien, waardoor watervrije urinoirs ook voor vrouwen kunnen worden gebruikt. Voor gescheiden urine inzameling lijken watervrije urinoirs een geschikte techniek. 4. Vacuümtechnologie: Vacuümtechnologie is een veelbelovende manier van afvalwaterinzameling waarmee de grootste waterbesparing kan worden behaald en de stromen minimaal worden verdund. Het waterverbruik wordt significant teruggebracht naar ± 1 liter per spoeling, een besparing van 89% ten opzichte van een normaal toilet. Het scheiden van afvalstromen is goed mogelijk. Met een kleine spoeling wordt maximaal 0,2 liter water verbruikt.
075191567:0.17
ARCADIS
25
EINDRAPPORTAGE
Een vacuümsysteem heeft als nadeel dat het niet kan worden aangesloten op de huidige riolering. Hiervoor zal een nieuw vacuümrioleringsstelsel aangelegd moeten worden, waarbij dunne, lichtgewicht PVC buizen kunnen worden gebruikt. Dit zorgt voor aanzienlijk lagere aanlegkosten dan bij conventionele riolering en maakt het geheel flexibeler. De investeringskosten van vacuümtoiletten zijn ongeveer 40% hoger vergeleken met conventionele infrastructuur / huidige riolering. Vacuümtoiletten zijn duurder dan gebruikelijke toiletten (€ 500 - 600 vs. € 250). Grote kostenpost zijn de vacuümstations (incl. controle paneel en pompen) met prijzen variërend van € 30.000 - 50.000 per 25 toiletten. Het aanleggen van nieuwe infrastructuur gaat daarentegen sneller en is goedkoper dan gebruikelijk.
ERVARINGEN VACUUMTOILETTEN In Duitsland is een proef gedaan om hoge waterkosten op een rustplaats langs de A3 bij Würzburg terug te dringen. De conventionele toiletten werden vervangen door 19 vacuümtoiletten en urinoirs. De proef begon in december 2002 en al in 2006 werd het break even point bereikt (binnen 4 jaar). Redenen voor het snelle terugverdienen: 1. Hoge waterprijs van € 4 per m (in Nederland: ± €1,50 per m ); 3
3
2. Drukbezochte locatie. Het is te verwachten dat voor normale locaties de terugverdien termijn langer is. De gemiddelde terugverdientermijn zal in Nederland tussen de 10 en 20 jaar liggen (afhankelijk van gebruik en waterprijs). Drukke locaties zijn echter, puur op waterbesparing, binnen 5 jaar terug te verdienen. Als er geïnteresseerde partijen voor struviet (fosfaat) of ammoniumsulfaat(stikstof) worden gevonden zal het terugverdienen sneller verlopen.
In onderstaande tabel worden waterbesparende toiletten vergeleken met een conventioneel toilet. Voorziening Tabel 4.3 Vergelijking waterbesparing toiletten bij gemiddeld gebruik
Voorziening Conventioneel toilet
Waterbesparing per
Waterbesparing
Kostenbesparing
spoeling
per jaar per toilet
per jaar per toilet
-
-
Modern toilet met spaarknop
3 – 5 liter
23m
-
WST toilet (Gustavsberg)
5 - 7 liter
30m
Vacuüm toilet (Roediger)
7 – 8,8 liter
± 40m
€ 29
3
€ 38
3 3
± €50
B. Waterbesparende en energiewinnende douchevoorzieningen Naast nieuwe sanitatie bieden alternatieve douchetechnologieën ook goede kansen om water en energie te besparen: 1. Doorstroombegrenzer: De doorstroombegrenzer en waterbesparende douchekop zijn goedkope en snelle oplossingen die zichzelf binnen 1 jaar al terugverdienen. Een thermostaatkraan doet er langer over, maar is in combinatie met een waterbesparende douchekop gewenst (totaaloplossing). Er wordt hierbij naast water ook gas bespaard. 2. Douche warmte terugwinning: Douche warmteterugwinning (WTW) is een optie om het energieverbruik aan te pakken. Deze ingreep lijdt tot hoge besparingen en is relatief snel terug te verdienen (afhankelijk van “gezinsgrootte”).
075191567:0.17
ARCADIS
26
EINDRAPPORTAGE
Een gezin van 7 personen (bv. studentenafdeling) verdient deze maatregel terug binnen 2 jaar met een besparing van € 250 per jaar. Een duurdere en minder efficiënte mogelijkheid is een warmtewisselaar in het riool. 3. Hemelwatercollectie: Hemelwatercollectie, ofwel het spoelen van een toilet met hemelwater en gebruik in wasmachine is een mogelijkheid. Op de campus is ruimte genoeg voor inzameling van regenwater en opslagtanks. Er wordt een hoop drinkwater bespaard. Nadeel is dat het niet past binnen decentrale sanitatie. De afvalwaterstroom is nog net zo verdund als voorheen en het gemaal moet nog net zo hard pompen. De terugverdien tijd is 10 tot 20 jaar. Water-
Gas-
Kosten-
Terug-
besparing
besparing
besparing
verdien-
per jaar
per jaar
per jaar
periode
€ 9,40
< 1 jaar
€ 53,75
< 1 jaar
€ 6,05
5 – 10 jaar
61- 427 m
€ 41 – € 286
2 – 10 jaar
-
€ 50 - € 75
10 – 20
Tabel 4.4 Vergelijking water- en gasbesparing douchetechnologieën
Voorziening
Prijs (€) €5
3m
€ 9 - €45
8.6 m
€ 45 - €190
2m
Doorstroombegrenzer Waterbesparende
3
3
8m 3
3
63 m
douchekop Thermostaatkraan
3
3
5m
douche € 520
-
€ 200 - € 2500
± 36m
Douche WTW Hemelwatercollectie
3
3
(toiletspoeling)
jaar
Schatting potentiële waterbesparing Op basis van de bovenstaande opties hebben we per categorie de potentiële waterbesparing berekend volgens onderstaande kentallen: Waterbesparende douchekop: bespaart circa 25% op het water- en energiegebruik voor douchen; Waterbesparende toiletspoeling: modern spoelreservoir inhoud een moderne stortbak: < 6liter (traditioneel 9 liter), omgerekend 33%; Waterloos urinoir (100%); Zuinige wasmachine: zuinige wasmachines gebruiken 50 liter per wasbeurt (gemiddeld 87 liter), omgerekend 45%; Zuinige afwasmachine: zuinige afwasmachines gebruiken 18liter per afwas (gemiddeld 25 liter), omgerekend 28%. Tabel 4.5 Drinkwaterbesparing
Besparings-
Besparing
Percentage
liter/inwoner/dag
60
25%
15
Waterbesparend toilet
37
33%
12
Wassen
20
45%
9
Afwassen
7
28%
2
Totaal
124
30%
38
Drinkwaterbesparing
Liter/inwoner/dag
Bad/douche/bereiding
Kosten en baten Voor de gemiddelde prijs van het drinkwater is een bedrag aangehouden van €1 à €2 per kubieke meter. Om de globale kosten van waterbesparende technieken in beeld te brengen wordt uitgegaan van de meerkosten ten opzichte van de gemiddelde kostprijs van een conventionele voorziening.
075191567:0.17
ARCADIS
27
EINDRAPPORTAGE
Gemiddelde
Tabel 4.6 Kosten en baten
Voorziening
waterbesparende
kostprijs standaard
Meerprijs
Terugverdientijd
voorziening
voorzieningen bij gemiddeld
Vacuümtoiletpot
€ 250
€ 1.000
20 jaar
gebruik
Waterbesparend toiletreservoir
€ 250
€ 50 - € 150
1-3 jaar
Doorstroombegrenzer
€ 10
€5
0,5 jaar
Waterbesparende douchekop
€ 10
€ 25
0,5 jaar
Thermostaat kraan
€ 10
€ 125
25 jaar
(af)wasmachine
€ 350
€ 200
10 – 15 jaar
Waterloos urinoir
€ 200
€ 150
1 – 2 jaar
douchekop/kraan
4.1.2
WATERBESPARINGSMOGELIJKHEDEN STUDENTENWOONEENHEDEN De potentiële waterbesparing voor studentenwooneenheden bedraagt op basis van waterbesparende technieken naar schatting circa 30%. Verder wordt rekening gehouden met een besparing van circa 10% als gevolg van gedragsverandering (lopend project op campusterrein). Totaal aan potentiële waterbesparing bedraagt hiermee 40%. Het gemeten waterverbruik voor ACASA bedraagt gemiddeld 78.000 m3/jaar over de periode 2006-2009. Uitgaande van 220 studenten komt dit neer op een gemiddeld waterverbruik van 97 l/student/dag. Waarschijnlijke verklaring voor het verschil met het gemiddelde drinkwater verbruik in Nederland van 128 l/persoon/dag kan worden gezocht in het feit dat de studenten overdag en/of in het weekend niet thuis zijn. De waterbesparing kan worden gerealiseerd in de periode 2010-2030.
Baten Uitgaande van circa 40% potentiële waterbesparing op een gemiddeld waterverbruik van 78.000 m3/jaar is berekend dat voor de wooneenheden circa 31.000 m3 drinkwater per jaar kan worden bespaard. Omgerekend een bedrag van gemiddeld € 47.000 per jaar.
Kosten Om het totaal aan investeringskosten voor waterbesparing te berekenen is uitgegaan van 2.200 wooneenheden (1 student per woning). Verder zijn de volgende uitgangspunten voor wooneenheden gehanteerd: Eén douche met doorstroombegrenzer per 3 personen; Eén wasmachine of 1 vaatwasser per 5 personen; Eén toilet met waterbesparend reservoir per 5 personen. De extra investeringskosten voor waterbesparende technieken bedragen dan circa€ 84.000. In geval van vacuümtoiletten bedragen de meerkosten € 500.000 (exclusief leidingwerk).
Terugverdientijd Uitgaande van € 47.000 per jaar aan drinkwaterbesparing kunnen de extra investeringskosten binnen circa 2 jaar worden terugverdiend. Bij gebruik van vacuümtoiletten wordt de terugverdientijd 12 tot 13 jaar.
075191567:0.17
ARCADIS
28
EINDRAPPORTAGE
4.1.3
WATERBESPARINGSMOGELIJKHEDEN GEBOUWEN HOGEKAMP EN LANGEZIJDS Voor de gebouwen Hogekamp en Langezijds wordt er vanuit gegaan dat het drinkwaterverbruik voor deze gebouwen hoofdzakelijk samenhangt met toiletgebruik. Voor de toekomstige situatie wordt uitgegaan van 75% toiletten en 25% urinoirs met respectievelijk een potentiële waterbesparing van 33% en 100%, gemiddeld circa 50%. Het waterverbruik voor Hogekamp en Langezijds bedraagt gemiddeld 37.000 m3/jaar voor de periode 2006-2009. De waterbesparing kan worden gerealiseerd in de periode 2010-2011.
Baten Uitgaande van circa 50% potentiële waterbesparing op een gemiddeld waterverbruik van 37.000 m3/jaar is berekend dat voor de gebouwen Hogekamp en Langezijds circa 18.500 m3 drinkwater per jaar kan worden bespaard bij een vergelijkbaar gebruik van de gebouwen als in de periode 2006-2009 2. Omgerekend een bedrag van gemiddeld € 28.000/jaar.
Kosten Om het totaal aan investeringskosten voor waterbesparing te berekenen is uitgegaan van een bezetting van gemiddeld 2.000 studenten/medewerkers. Verder zijn de volgende uitgangspunten gehanteerd: Twee (af) wasmachines per gebouw; Twee douches met doorstroombegrenzer per gebouw; Eén watervrij urinoir per 20 mannelijke studenten/medewerkers; Eén toilet met waterbesparend waterreservoir per 20 mannelijke studenten/medewerkers; Eén toilet met waterbesparend waterreservoir per 10 vrouwelijke studenten/medewerkers. De extra investeringskosten voor waterbesparende technieken bedragen circa € 70.000. In geval van vacuümtoiletten bedragen de meerkosten € 200.000 (exclusief leidingwerk).
Terugverdientijd Uitgaande van € 28.000 per jaar aan drinkwaterbesparing kunnen de extra investeringskosten binnen circa 2-3 jaar worden terugverdiend. Bij gebruik van vacuümtoiletten wordt de terugverdientijd 9 tot 10 jaar.
4.1.4
WATERHERGEBRUIKMOGELIJKHEDEN GEBOUW LASERLAB Tijdens het veldbezoek is geconstateerd dat de vuilwater stroom op de campus relatief “dun” is. Naast verkeerd aangesloten hemelwater is de meest waarschijnlijke oorzaak de lozing van koelwater afkomstig van het laserlaboratorium (nabij het gebouw Hogekamp) waar lasers worden getest (lozingsdebiet naar schatting 80 m3/h) en de frequente lozing van chloorhoudend water van het binnen- en buiten zwembad. Het laserlab wordt verplaatst naar het gebied O&O, waardoor alle proceswater lozingen zijn gebundeld in de zuidoost hoek van het terrein en mogelijk kunnen worden hergebruikt.
2
De toekomstige bestemming en gebruik van deze gebouwen waren ten tijde van het bepalen van de
waterbesparingsmogelijkheden nog niet exact bekend. Om deze reden is gerekend met gegevens uit het verleden.
075191567:0.17
ARCADIS
29
EINDRAPPORTAGE
Omdat hier sprake is van nieuwbouw wordt ervan uitgegaan dat 100% van het proceswater gescheiden wordt aangeleverd. Overigens wordt het koelwater in de nieuwe situatie onttrokken aan en weer teruggevoerd naar de koelcirkel in het Onderzoeks- en Onderwijsgebied. Ervan uitgaande dat al het proceswater zich concentreert in het Onderzoeks- en Onderwijsgebied en gescheiden wordt aangeleverd, is er een potentieel aan water (minimaal circa 80 m3/uur) dat kan worden ingezet voor hergebruik of indirecte lozing op oppervlaktewater. De kosten voor hergebruik van water voor de spoeling van toiletten en dergelijk zijn vooral gerelateerd aan het aanbrengen van extra leidingwerk binnen gebouwen en voorzieningen voor filtering/opslag.
AANVULLENDE ONDERZOEKSVRAGEN: Wat kost hergebruik van proceswater en wat levert het op? Wat kost energieterugwinning uit proceswater en wat levert het op? Kan/mag proceswater worden geloosd op oppervlaktewater en wat levert het op?
4.1.5
WATERBESPARINGSMOGELIJKHEDEN ONDERZOEKS- EN ONDERWIJS GEBOUWEN Voor de overige gebouwen/instellingen geldt een combinatie van functies/gebruik. Hiervoor wordt bij gebrek aan gegevens uitgegaan van een potentiële waterbesparing van gemiddeld circa 50%, te realiseren via diverse soorten van waterbesparingtechnieken. Het waterverbruik voor de overige gebouwen is berekend als verschil tussen het totaal waterverbruik (212.000 m3/jaar) en het waterverbruik voor wooneenheden en de gebouwen Hogekamp en Langezijds. Het waterverbruik komt hiermee op gemiddeld 97.000 m3/jaar voor de periode 2006-2009. De waterbesparing kan worden gerealiseerd in de periode 20102050.
Baten Uitgaande van circa 50% potentiële waterbesparing op een gemiddeld waterverbruik van 97.000 m3/jaar is berekend dat voor de overige gebouwen circa 48.500 m3 drinkwater per jaar kan worden bespaard. Omgerekend een bedrag van gemiddeld € 73.000/jaar.
Kosten Om het totaal aan investeringskosten voor waterbesparing te berekenen is uitgegaan van een bezetting van gemiddeld 4.800 studenten/medewerkers. Verder zijn de volgende uitgangspunten gehanteerd: twee (af) wasmachines per gebouw twee douches met doorstroombegrenzer per gebouw één watervrij urinoir per 20 mannelijke studenten/medewerkers één toilet met waterbesparend waterreservoir per 20 mannelijke studenten/medewerkers één toilet met waterbesparend waterreservoir per 10 vrouwelijke studenten/medewerkers De extra investeringskosten voor waterbesparende technieken bedragen circa € 170.000. In geval van vacuümtoiletten bedragen de meerkosten € 480.000 (exclusief leidingwerk).
075191567:0.17
ARCADIS
30
EINDRAPPORTAGE
Terugverdientijd Uitgaande van € 73.000 per jaar aan drinkwaterbesparing kunnen de extra investeringskosten binnen circa 2-3 jaar worden terugverdiend. Bij gebruik van vacuümtoiletten wordt de terugverdientijd 8 tot 9 jaar.
4.1.6
CONCLUSIES BESPAREN DRINKWATER Onderstaande tabel geeft een overzicht van de mogelijkheden om drinkwater te besparen, met de bijbehorende kosten en vervangingsperiode. Doorvoering van alle genoemde waterbesparende maatregelen leidt tot een waterbesparing van 45% en een jaarlijkse kostenbesparing van €148.000. De terugverdientijd voor de investering bedraagt circa 2-3 jaar.
Tabel 4.7 Samenvatting besparingsmogelijkheden
Waterverbruik
Studenten
Hogekamp en
wooneenheden
Langezijds
3
78.000 m /jaar
3
37.000 m /jaar
Onderzoeks- en onderwijs
Totaal
gebouwen 3
97.000 m /jaar
212.000 3
m /jaar 3
3
3
Waterbesparing
31.000 m /jaar
18.500 m /jaar
48.500 m /jaar
Kostenbesparing
€ 47.000/jaar
€ 28.000/jaar
€ 73.000/jaar
Extra investeringskosten
€ 84.000
€ 70.000
€ 170.000
Vervangingsperiode
2010-2030
2010-2011
2010-2050
Terugverdientijd
2 jaar
2-3 jaar
2-3 jaar
98.000 3
m /jaar € 148.000/jaar
075191567:0.17
€ 324.000
ARCADIS
31
EINDRAPPORTAGE
4.2
SPOOR 2: VASTHOUDEN VAN GEBIEDSEIGEN WATER Om de waterketen te kunnen sluiten dient op een andere manier te worden omgegaan met waterstromen. In de huidige situatie verlaat een deel van het hemel- en afvalwater het systeem via het rioolgemaal. Om de haalbaarheid van een gesloten waterketen in beeld te brengen wordt de bestaande afvalwaterstroom verder uiteengerafeld. Per waterstroom is een schatting van de investeringskosten gemaakt versus de praktische en beheersmatige haalbaarheid. Deze twee laatste aspecten zijn gebaseerd op een veldbezoek (2 november 2010), waarin gezamenlijk met het rioolinspectiebedrijf Van der Velden en de kennishouders van de campus putten zijn geopend, aansluitingen gecontroleerd en praktische informatie is overgedragen.
4.2.1
GROND- EN DRAINAGEWATER De gebouwen en bijzondere voorzieningen als de atletiekbaan en sportvelden op het terrein van Universiteit Twente zijn vrijwel volledig gedraineerd. De drainageleidingen lozen overwegend direct op de verschillende vijverpartijen. Er zijn geen structurele grondwaterproblemen bekend en er is geen grondwatermeetnet aanwezig. Het grondwater wordt overwegend gescheiden afgevoerd en lokaal verwerkt. Op basis van de bestaande veldkennis en het veldbezoek lijkt er geen sprake van een grote instroom van grondwater in het riool. Om meer zekerheid te verkrijgen over de mate waarin grondwater instroomt, dienen peilbuizen te worden geplaatst en bemeten. Door in een natte periode het verloop van de gemeten grondwaterstand te vergelijken met het verpompte debiet wordt een eventuele relatie duidelijk. Het plaatsen en bemeten van één of meerdere peilbuizen past eveneens in de nieuwe zorgplicht grondwater (vinger aan de pols houden). Er hoeven geen extra investeringen te worden gepleegd voor het gescheiden afvoeren van grondwater. Het eventueel oprichten en exploiteren van een grondwatermeetnet (enkele peilbuizen) vergt een investering van circa 500 euro per peilbuis plus 500 euro om een datalogger per filter te plaatsen om de grondwaterstanden geautomatiseerd te meten. Daarnaast dient per jaar op circa 500 euro per peilbuisfilter gerekend te worden voor analyse, regulier onderhoud, vervanging, validatie, etc.
MOGELIJKHEDEN VOOR NADER ONDERZOEK: GRONDWATER Om een beter beeld te krijgen van de grondwatersituatie ter plaatse van de campus is het nodig om peilbuizen te plaatsen en grondwaterstanden te analyseren.
4.2.2
HEMELWATER Het rioleringssysteem is van oorsprong gescheiden gerioleerd aangelegd. Op basis van nieuwe inzichten uit landelijk onderzoek (NWRW) is ervoor gekozen om het systeem gedeeltelijk terug om te bouwen naar gemengde riolering. Vanuit de gedachte om op een meer duurzame wijze om te gaan met hemelwater wordt het systeem nu weer teruggebracht in de oorspronkelijke staat (volledig gescheiden). De hemelwater riolering loost op de verschillende waterpartijen. Het rioleringsysteem dateert van omstreeks 1960-1965, op enkele locaties is de riolering inmiddels vernieuwd.
075191567:0.17
ARCADIS
32
EINDRAPPORTAGE
VERHARD OPPERVLAK Het totaal verhard oppervlak is als volgt: - Totaal dak oppervlak (gebouwen eigendom UT: 47.700 m - Totaal verharding (klinkers e.d.): 146.600 m - Totaal asfaltverharding: 64.000 m - Totaal half verharding: 4.900 m
2
2
2
2
Het totaal afvoerend opperlak bedraagt hiermee 26,3 ha. De hoeveelheid verhard oppervlak van studentenhuisvesting is 3 ha. Het totaalverhard oppervlak bedraagt hiermee circa 30 ha.
VELDONDERZOEK In het kader van dit onderzoek is in de week van 2-6 november 2010 een veldbezoek uitgevoerd. Vuilwater op hemelwaterriolering Op 2 november (droge dag) zijn steekproefsgewijs vuilwateraansluitingen gecontroleerd. Hierbij zijn geen verkeerde aansluitingen aangetroffen. Hemelwater op vuilwaterriolering Op 5 november 2010 is er veel neerslag gevallen en zijn nogmaals putten geopend. Op 5 november is er circa 20 mm neerslag gevallen en op 6 november circa 10 mm. Er is op die 3
dagen respectievelijk 1212 en 1019 m water verpompt. Op basis van een waterbalans is opgemaakt dat circa 2-2,5 ha verhard oppervlak verkeerd is aangesloten. Aandachtspunten voor het opheffen van verkeerd aangesloten leidingen zijn tenminste putnummers 79, 47, 109, 42, 27 en 26. Opvallend is de constatering dat vooral ter plaatse van het nieuwe gebouw de Waaier het aanbod van regenwater op het vuilwaterriool relatief hoog is. Dit pleit voor extra aandacht voor verkeerde aansluitingen tijdens het bouwproces en/of opleveringsmomenten.
MOGELIJKHEDEN VOOR NADER ONDERZOEK: FOUTAANSLUITINGEN HEMELWATER - Er dient nader onderzoek te worden verricht naar hemelwater dat ten onrechte op het vuilwaterriool is aangesloten. Aandachtspunten voor het opheffen van deze verkeerd aangesloten leidingen zijn tenminste putnummers 79, 47, 109, 42, 27 en 26. - Daarnaast dient er extra aandacht voor verkeerde aansluitingen tijdens het bouwproces en/of opleveringsmomenten te zijn.
Op basis van de bestaande veldkennis en het veldbezoek lijkt het een haalbare kaart om het rioleringssysteem weer volledig gescheiden te krijgen voor wat betreft de terreinriolering tot 1 meter buiten de gevel van de panden. Ervan uitgaande dat bij nieuw- of verbouw de waterstromen gescheiden moeten worden aangeleverd tot 1 meter buiten de gevel ontstaat op de middellange termijn een rioleringssysteem waarbij al het hemelwater op het terrein van de campus kan worden verwerkt.
Kosten De eventuele investeringen voor een volledig gescheiden afvoer van hemelwater op het terrein laten zich moeilijk schatten. Het is niet bekend of de circa 2-2,5 ha verkeerd aangesloten verhard oppervlak afkomstig is van binnen- of buitenriolering. Alleen via gedetailleerd onderzoek kan worden vastgesteld waar leidingen verkeerd zijn aangesloten en wat de mogelijkheden zijn om de situatie op te heffen. Gelet op de directe nabijheid van oppervlaktewater en groen zullen de kosten voor afkoppelen meevallen.
075191567:0.17
ARCADIS
33
EINDRAPPORTAGE
Uitgaande van circa 1.000 euro per dag aan personeel/materieel (2 personen + 1 kleine graafmachine),circa 1.000 euro per dag aan materiaalkosten en een week werk per gebouw(en complex) bedragen de kosten circa 10.000 euro per gebouw. Uitgaande van circa 5 verdachte locaties worden de kosten geschat op circa 50.000 euro. Deze raming is exclusief het opheffen van inpandig verkeerd aangesloten leidingen. Inpandig verkeerd aangesloten leidingen worden verondersteld te worden opgeheven bij nieuw- of verbouw. Voor wat betreft nieuwe gebouwen wordt ervan uitgegaan dat een volledig gescheiden afvoer van hemelwater wordt bekostigd uit de exploitatie en kan worden afgedwongen via bestaande regelgeving en te sluiten overeenkomsten.
Baten Aangezien de zuiveringsheffing wordt gebaseerd op een vast aantal heffingseenheden, leidt het opheffen van verkeerde aansluitingen niet direct tot een lagere zuiveringsheffing. De baten vertalen zich in een meer duurzame omgang met hemelwater en lagere energiekosten. De grootste winst zit in de mogelijkheid om de bestaande 3 pompen op termijn te vervangen door twee alternerende versnijdende energiezuinige vuilwaterpompen. De extra pompcapaciteit om hemelwater te verpompen, is dan niet meer nodig. De huidige gemaalcapaciteit kan in dat geval worden gemaximeerd tot circa 600-800 m3/dag, waarbij het versnijdende vuilrooster kan komen te vervallen. De kosten voor klein- en groot onderhoud (circa € 46.000 per jaar) kunnen hiermee ook worden gereduceerd.
Terugverdientijd Uitgaande van 1/3e kostenbesparing en circa 30-50% energiewinst levert dit een jaarlijkse kostenbesparing van circa € 15-20.000 euro per jaar.
4.2.3
ZWEMBADWATER De lozing van het zwembadwater is enerzijds goed voor de doorspoeling van de riolering, maar kan vanwege de piekbelasting een verstoring van een eventueel decentraal zuiveringsproces opleveren. Buffering of gedoseerde lozing van zwembadwater is vanuit dit oogpunt wenselijk. Een gedoseerde lozing van zwembadwater is mogelijk te realiseren door het tijdstip van lozing handig te kiezen en het uitstroomdebiet te reguleren. Bij renovatie van de twee zwembaden bestaat de mogelijkheid om het vervuilde zwemwater in te zetten voor toiletspoeling of via filtertechnieken te zuiveren voor hergebruik.
MOGELIJKHEDEN VOOR NADER ONDERZOEK: LOZINGSREGIME ZWEMBADWATER Bij de renovatie van de zwembaden verdient het aanbeveling om te onderzoeken hoe met te lozen zwembad water kan worden omgegaan: zijn er mogelijkheden voor hergebruik of kan het lozingsregime worden afgestemd op een mogelijk decentraal zuiveringsregime.
075191567:0.17
ARCADIS
34
EINDRAPPORTAGE
4.2.4
GEMAAL
LCC-berekeningen Wanneer het resterende regenwater van het vuilwatersysteem wordt afgekoppeld en daarnaast eventueel drinkwater wordt bespaard, hoeft er minder afvalwater vanaf het campus terrein naar de rioolwaterzuivering te worden getransporteerd. Dit betekent dat bij een vervanging of renovatie van het gemaal met minder pompen kan worden volstaan. Voor 3 situaties is een Life Cycle Cost (LCC) berekening gemaakt voor het gemaal. Hierbij is uitgegaan van de volgende uitgangspunten: 1. Huidige situatie: Het gemaal moet gemiddeld 850 m3/ dag verpompen naar de RWZI; 2. Afkoppelen regenwater: Wanneer ook de laatste verharde oppervlakken van de vuilwaterriolering zijn afgekoppeld, dient het gemaal gemiddeld 710 m3/dag te verpompen naar de RWZI; 3. Afgekoppeld drinkwater en besparing van drinkwater: Wanneer de laatste verharde oppervlakken van de vuilwaterriolering zijn afgekoppeld en maximaal drinkwater wordt bespaard (45%), resteert een gemiddeld dagelijks debiet van 460 m3/dag dat naar de RWZI moet worden verpompt. In bijlage 4 is de volledige LCC-berekening voor bovenstaande 3 situaties opgenomen. Onderstaande tabel geeft een overzicht van de uitkomsten van deze LCC-berekeningen. Tabel 4.8 Huidige situatie
LCC-berekeningen gemaal
3
Afkoppelen regenwater 3
Afkoppelen regenwater en besparen drinkwater 3
Debiet gemaal
850 m /dag
710 m /dag
460 m /dag
Aantal pompen
3
1
1
Exploitatiekosten over 60
€ 555.000
€ 250.000
€ 225.000
€ 3.000
€ 1.700
€ 1.200
€0
€ 36.000
€ 31.000
jaar - waarvan jaarlijks energiekosten - waarvan eenmalige aanlegkosten
Uit de LCC-berekeningen blijkt dat aanpassingen van het gemaal na het afkoppelen van het regenwater, een besparing van circa € 5.000 per jaar kunnen opleveren.
Energieverbruik huidige gemaal Het energieverbruik van het gemaal lijkt in de huidige situatie veel hoger te liggen dan volgens theoretische berekeningen. Het gemaal verbruikt nu conform opgave van het Facilitair Bedrijf gemiddeld 100.000 KWh per jaar.
075191567:0.17
ARCADIS
35
EINDRAPPORTAGE
Uitgangspunten 3 pompen waarvan 1 in werking als het niet regent (vermogen 18 KW) en 1 pomp die inschakelt bij regen (vermogen 15 KW); Capaciteit eerste pomp 180 m3/h; Vermogen versnijder 0,55 KW; Versnijder draait 24 uur/dag 365 dagen/jaar; Verbruikte elektriciteit 100.000 KWh/jaar; Verpompt water 300.000 m3/jaar.
Aannamen Wanneer de 2e pomp inschakelt, zal de totaalcapaciteit van beide pompen circa 280 m3/h zijn; ¾ van de tijd draait alleen de DWA pomp, ¼ van de tijd staat de 2e pomp ten behoeve van de afvoer van hemelwater ingeschakeld.
Energieverbruik versnijder Het energieverbruik van de versnijder is 365 dagen x 24 uur x 0,55KW = 4818 KWh/jaar. De pompen moeten dus 100.000 – 4818 = 95182 KWh verbruiken.
Draaitijden pompen Op basis van het opgeven elektriciteitsverbruik van 100.000 KWh, en de aangenomen verhouding van de draaitijden van de pompen, zou het energieverbruik per pomp 95182 KWh moeten zijn 3. Hieruit volgt dat de totale draaitijd van beide pompen samen is 5858 uur/jaar. Pomp 1 (18 KW) draait hiervan ¾ x 5858 = 4393 uur/jaar (12 uur dag). Pomp 2 (11 KW) draait hiervan ¼ x 5858 = 1465 uur/jaar (4 uur dag).
Debieten pompen 3
Op basis van het opgeven debiet van 180 m /h in 1-pompbedrijf en het aangenomen debiet in 2 pompbedrijf is het theoretische debiet/jaar als volgt: 1-pompsbedrijf (4393-1465) x 180 = 527.040 m3/jaar 2-pompbedrijf 1465 x 280 = 410.200 m3/jaar Totaal 937.240 m3/ jaar. Dit komt in niet overeen met de 300.000 m3/jaar zoals opgegeven. Het grotere debiet kan een aantal oorzaken hebben: De pompen zijn slecht en hebben inwendig veel lekkage; Gasinsluiting in de leidingen naar het gemaal; Een energielek naar andere gebruikers.
Conclusie Indien de opgegeven gegevens over verbruikte elektriciteit en verpompt debiet correct zijn, zou dit kunnen betekenen dat de pompen zeer slecht zijn en nog maar een zo’n 30% van de oorspronkelijke capaciteit doen, dat er een gasinsluiting in de leidingen zit of dat er een energielek naar andere gebruikers bestaat. 3
= ¾ x totale draaitijd x 18 KW) + ¼ x totale draaitijd x 11 KW
075191567:0.17
ARCADIS
36
EINDRAPPORTAGE
Daarnaast dient er rekening mee te worden gehouden dat de persleiding door de daarbij behorende lage snelheid in de persleiding behoorlijk dichtgeslibd kan zijn.
MOGELIJK NADER ONDERZOEK Er kan nader onderzoek worden gedaan naar het verschil tussen theorie en praktijk van het energieverbruik van het gemaal. Het verschil tussen het theoretische en praktische energie verbruik zou kunnen liggen in gasinsluiting in de leidingen, slechte staat van de pompen of bijvoorbeeld een energielek naar andere gebruikers.
4.2.5
CONCLUSIES VASTHOUDEN GEBIEDSEIGEN WATER Onderstaande tabel geeft een overzicht van de mogelijkheden om gebiedseigen water vast te houden, met de bijbehorende kosten en baten. Het afscheiden van de laatste verharde oppervlakken van het vuilwaterriool brengt aan civieltechnische kosten ongeveer €50.000 met zich mee. Deze kosten zijn in circa 3 jaar terugverdiend. Hierbij zijn echter nog niet inbegrepen de kosten die nodig zijn voor nader onderzoek naar de exacte locatie van de verkeerd aangesloten oppervlakken. Hemelwaterscheiding
Tabel 4.9 Samenvatting vasthouden gebiedseigen water
4.3
4
Grondwatermonitoring
Kosten
€ 50.000
€ 1.500 per peilbuis
Baten
€ 15.000 - €20.000
-
Terugverdientijd
2,5 – 3,5 jaar
-
SPOOR 3: BENUTTEN VAN AFVALWATER Afvalwater kan in hoofdlijn op drie verschillende manieren worden benut om energie en grondstoffen terug te winnen. 1. Warmteterugwinning uit grijs water: Ten eerste kan uit het gebruikte grijs water (bad-, douche en waswater) warmte terug worden gewonnen. 2. Biogasproductie uit zwart water: Ten tweede kan bij het zuiveringsproces van zwart water, met eventuele bijmenging van groente en fruitafval, biogas worden gewonnen. 3. Nutriëntenterugwinning uit geel water: Tot slot kunnen uit het geel water (urine) en uit zwart water (urine en feces) nutriënten worden teruggewonnen 5. In deze paragraaf wordt beschreven wat nodig is om het afvalwater van de campus te hergebruiken. Hierbij wordt eerst ingegaan op het zuiveren van niet gescheiden afvalstromen. Vervolgens wordt ingegaan op het fysiek scheiden van de afvalstromen en op de methoden voor warmte terugwinning, zuiveren, nutriënten terugwinning en biogasproductie uit deze gescheiden afvalstromen.
4
Exclusief investeringen voor vervanging gemaal en veranderde onderhoudskosten gemaal.
5
Zwart water (urine en fecaliën) bevat ±90% van de stikstof en 75% van het fosfaat dat door mensen
wordt uitgescheiden. Urine bevat ±80% van de terug te winnen stikstof en ±50% van fosfaat.
075191567:0.17
ARCADIS
37
EINDRAPPORTAGE
4.3.1
ZUIVEREN VAN NIET GESCHEIDEN AFVALSTROMEN
Uitgangspunten Op basis van onderstaande uitgangspunten is een basisontwerp gemaakt voor een zuivering op de campus waarbij het afvalwater ongescheiden wordt gezuiverd. De uitgangspunten zijn hierbij als volgt: Alle in dit rapport genoemde waterbesparing mogelijkheden zijn uitgevoerd, dit leidt tot een gemiddelde waterbesparing van 45%; Al het resterende regenwater wordt gescheiden afgevoerd; De effluent eisen blijven gelijk aan de huidige eisen van het waterschap.
Ontwerpuitgangspunten Bovenstaande uitgangspunten geven op basis van de huidige influent gegevens van de RWZI Enschede de volgende ontwerpuitgangspunten. Tabel 4.10 Ontwerpuitgangspunten voor een zuivering voor niet gescheiden afvalwaterstromen
Parameter
Ontwerpuitgangspunten
Debiet gemiddeld
400 m3/d
CZV
1116 mg/l
BZV
456 mg/l
SS
216 mg/l
N tot
100 mg/l
P tot
2 mg/l o
Temperatuur C
10
Ontwerp installatie Voor de zuivering van niet gescheiden afvalwaterstromen kan een installatie worden opgebouwd volgens het concept Unietank bestaande uit de volgende elementen: 1. Grofvuilfilter, 5 mm
6
2. Zandvang en vetafscheider
7
3. Anaerobe tank 4. Anoxische tank 5. Aerobe tanks 6. Slibindikker 8 7. Slibpers/Decanter + storage/transportcontainer
6
Niet ingetekend op lay-out Unietank
7
Niet ingetekend op lay-out Unietank
8
Niet ingetekend op lay-out Unietank
9
Niet ingetekend op lay-out Unietank
075191567:0.17
9
ARCADIS
38
EINDRAPPORTAGE
Schematisch ziet een installatie volgens dit concept er als volgt uit: Unietank UT Twente 2012
Tabel 4.11 Effluent
Schematisch ontwerp Unietank voor niet gescheiden afvalwaterstromen
Aeroob
Influent Anaeroob
Anoxic
Aeroob
Aeroob
Effluent
Tabel 4.12 Voorbeeld van een Unietank zuivering
Op basis van de ontwerpuitgangspunten krijgt een installatie voor het niet gescheiden afvalwater van de Universiteit Twente bij het Unietank concept de dimensies zoals opgenomen in onderstaande tabel. Tabel 4.13 Dimensie Unietank zuivering niet gescheiden afvalwaterstromen
Parameter
Grootte
Gemiddeld debiet
400 m /d
Piekfactor
1,5
Gemiddelde BZV belasting
182 kg/d
Gemiddelde TKN belasting
40 kg/d
Aerobe SRT
10 dagen
Anaeroob volume
37,5 m
Anoxic volume
100 m
Aeroob volume
347 m
MLSS
4 g/l
MLVSS
3 g/l
F/M belasting
0.178 kg BOD/kgMLVSS/d
CZV belasting
0.53 kg CZV/m .d
Slibproductie
139 kg TSS/d
Zuurstofbehoefte (AOR)
9,8 kg/h
075191567:0.17
3
3
3 3
3
ARCADIS
39
EINDRAPPORTAGE
Kosten In onderstaande tabel zijn de kosten voor een zuivering volgens het Unietank concept voor de verwerking van het niet gescheiden afvalwater van de Universiteit Twente opgenomen. In dit overzicht zijn de kosten voor de infrastructuur (leidingwerk, etc.) niet opgenomen. Tabel 4.14 Kosten voor een zuivering volgens Unietank concept
Kenmerken
Eenheid
Capaciteit
146.000 m /jaar
Opmerking 400 m /d
Investering
€ 900.000
+/- 30 %
Operationele kosten
€ 51.100 per jaar
€ 0,35 / m
Kosten voor zuivering volgens
€ 1.463.000
3
3
3
Incl. bemanning, excl. afschrijving unietank principe
Netto contante waarde van de investering bij een afschrijvingstermijn van 15 jr en een rente van 7% op jaarbasis.
Kosten voor afvalwater zonder
€ 877.000
zuivering
Netto contante waarde voor de lozingskosten over een periode van 15 jaar. De lozingskosten bedragen € 90.000 per jaar bij een lozing van 3
400 m /d na afkoppelen hemelwater en waterbesparing
Conclusie Op de campus zelf kan voor onderzoeksdoeleinden interessant zijn om niet gescheiden afvalstromen te zuiveren, het levert echter op voorhand geen duurzaamheids bijdrage of efficiëntie slag ten opzichte van het zuiveren van het afvalwater op de RWZI op 1 km afstand. De kosten voor de bouw en het onderhoud van een installatie beslaan over een periode van 15 jaar € 1,5 miljoen versus lozingskosten over een gelijke periode van € 0,9 miljoen.
4.3.2
SCHEIDEN ZWART WATER EN GRIJS WATER Wanneer het gewenst is om biogas terug te winnen uit het afvalwater, is het noodzakelijk om de zwarte en grijze waterstroom te scheiden. Om deze scheiding te realiseren dient gebruik te worden gemaakt van vacuümriolering (of een gelijksoortig alternatief) voor de afvoer van zwart water en van vrijverval riolering voor de afvoer van het grijze water naar één of meerdere punten waar dit kan worden hergebruikt.
Studentenwoningen Om gevoel te krijgen bij de benodigde investering voor het afscheiden van zwart water zijn de meerkosten berekend voor het aanbrengen van vacuümtoiletten en watervrije urinoirs (zie ook spoor 1) bij renovatie van alle studentenwoningen. De meerkosten voor het sanitair lopen hierbij op tot circa € 800.000. Door grootschalige inkoop kunnen kosten worden bespaard, maar daar staat tegenover dat ook kosten moeten worden gemaakt voor een extra infrastructuur op het terrein en in het gebouw. Uitgaande van gemiddeld € 150 per meter leidingwerk voor het zwart water (grijs water afvoeren via bestaande vuilwater riolering) en naar schatting 1 km zwartwater riolering komt er nog circa € 150.000 bij voor aanpassing van de infrastructuur.
075191567:0.17
ARCADIS
40
EINDRAPPORTAGE
Samen met de investeringskosten voor één of meerdere kleine vacuümgemalen dient rekening te worden gehouden met extra investeringskosten van circa € 1.000.000 ofwel circa € 450 per “inwonende” student.
Onderzoeks- en onderwijs gebouwen Voor gebouwen met een zeer hoge gebruiksfrequentie van de toiletten zijn de investeringskosten gunstiger. Uitgaande van een gemiddeld gebouw met een 10-maal zo hoge gebruiksfrequentie dalen de meerkosten voor het sanitair tot circa € 100.000 – 150.000. Dit is exclusief de kosten voor de aanleg van vacuümriolering- en gemalen buiten de gebouwen en extra leidingwerk binnen de gebouwen. Om deze kosten te bepalen is onderzoek nodig naar de specifieke lay-out van een netwerk.
MOGELIJK NADER ONDERZOEK In beeld brengen noodzakelijke aanpassingen leidingwerk en bijbehorende kosten voor gescheiden afvalwaterinzameling onderzoeks- en onderwijsgebouwen.
Tabel 4.15 Meerkosten sanitair en leidingwerk voor gescheiden inzameling afvalwater
4.3.3
Studentenwoningen
Onderzoeks- en onderwijsgebouwen
Meerkosten sanitair
€ 800.000
€ 100.000 - € 150.000
Meerkosten leidingwerk
€ 150.000
pm
WARMTE TERUGWINNING UIT GRIJS WATER Wanneer de zwart- en grijswaterstroom gescheiden worden, kan de grijswater afvoer worden gebruikt voor de terugwinning van warmte. Er bestaan verschillende manieren om restwarmte uit afvalwater terug te winnen.
Douchewarmte terugwinning Een voor de hand liggende manier is om de warmte te gebruiken voordat het wordt geloosd, ofwel aanpak bij de bron. Een voorbeeld hiervan is douchewarmte-terugwinning (Douche WTW). Hierbij stroomt warm, gebruikt douchewater (grijswater) door een afvoer met geïntegreerde warmtewisselaar. Hierbij wordt de restwarmte van het warme water afgegeven aan onverwarmd koud water. Met als resultaat dat er minder energie (gas) hoeft worden te gebruikt. Koud water van 10°C kan op deze manier worden voorverwarmd tot 23-29°C (afhankelijk van rendement en lengte warmtewisselaar).
Rioolwarmte terugwinning Naast terugwinning op de locatie zelf bestaan er mogelijkheden om restwarmte uit het riool te winnen. Dit kan worden gerealiseerd door een warmtewisselaar in een rioleringsbuis te integreren. Gedurende het jaar heeft het afvalwater in het riool een constante temperatuur variërend tussen de 10 en 20°C. Als koud water (< 10°C )door de warmtewisselaar wordt geleid, warmt het op en kan het worden gebruikt in een warmtenet. Gezien de lagere temperaturen zal over het algemeen de rendementen wat lager liggen dan bij Douche WTW.
075191567:0.17
ARCADIS
41
EINDRAPPORTAGE
Een nieuwe ontwikkeling op het gebied van rioolwarmte wisselaars is PKS- Thermpipe. Vernieuwend aan deze warmtewisselaar is dat deze om de rioleringsbuis is gewikkeld (en dus niet geïntegreerd in de rioolbuis zelf). Dit heeft als resultaat dat naast warmte uit het riool, ook gebruik kan worden gemaakt van bodemwarmte. Dit is voornamelijk interessant wanneer er grote fluctuaties zijn in afvalwaterstromen. De warmtewisselaar maakt gebruik van de gehele omgeving van de rioolbuis terwijl een normale warmtewisselaar alleen gebruik maakt van het afvalwater.
MOGELIJKHEDEN VOOR NADER ONDERZOEK Er kan nader onderzoek worden gedaan naar de kosten en baten om warmte terug te winnen uit grijs water en naar de technieken die hierbij zijn te gebruiken.
4.3.4
DECENTRALE ZUIVERING VAN ZWART WATER De decentrale zuivering van zwart water vereist dat de zwart- en grijswaterstromen gescheiden zijn. Op korte termijn zal dit hooguit mogelijk zijn op kleine schaal, bij gebouwen die worden gerenoveerd of bij nieuwbouw. We gaan daarom uit voor het ontwerp van deze zuivering uit van een kleinschalige zuivering in de vorm van een zogenaamde “pilot plant” die geplaatst kan worden bij een gebouw waarin de afvalwaterstromen daadwerkelijk gescheiden worden.
Uitgangspunten De uitgangspunten voor een pilot plan voor de zuivering van zwart water op de campus zijn als volgt: Toepassing van vacuümtoiletten met een waterspoeling van 1 l/spoeling en een grijswaterverbruik van 70 l/i.e.; Aantal inwoner equivalenten: 100 i.e.; Capaciteit anaerobie: 0,6 m3/d; 3
Capaciteit aerobie: 7 m /d ; De effluent eisen blijven gelijk aan de huidige eisen van het waterschap.
Ontwerpuitgangspunten Voor het ontwerp van de installatie gaan we uit van een afvalwaterconcept gebaseerd op gescheiden behandeling van afvalwater en hergebruik van water. Afbeelding 4.5 Afvalwaterconcept
075191567:0.17
ARCADIS
42
EINDRAPPORTAGE
Vacuum Toilet
Zwart water
Keuken
Badkamer Afwasmachine Wasmachine
Organisch Keukenafval
Hemelwater
Grijs water
Afvalverkleiner
MBR
Infiltratie/ Vijvers TU
Oppervlakte water / Hergebruik Spoelwater
Infiltratie
Vacuumstation
UASB Vergister
Effluent anaerobie
Biogas fakkel
Slibopslag
Slibverwerking
Bovenstaande uitgangspunten geven op basis van de huidige influent gegevens van de RWZI Enschede de volgende ontwerpuitgangspunten. Anaerobie
Tabel 4.16 Ontwerp uitgangspunten zuivering zwart water
3
Aerobie 3
Debiet
0,6 m /d
8 m /d
CZV
15.000 mg/l
600 mg/l
BZV
330 mg/l
SS
150 mg/l
N tot
1400 mg/l
40 mg/l
P tot
150 mg/l
3 mg/l
Temperatuur
35 C
o
o
25 C
Ontwerp installatie Voor de zuivering van zwart afvalwater kan een installatie worden gebouwd bestaande uit de volgende elementen: 1. Grofvuilfilter, 5 mm 2. UASB 3. MBR 4. Fakkel 5. Buffertank 6. Desinfectie 7. Slibopslag
075191567:0.17
ARCADIS
43
EINDRAPPORTAGE
Schematisch ziet een installatie volgens dit concept er als volgt uit: Afbeelding 4.6 Schematisch ontwerp zuivering
Gasopsalg
Slibtank
zwart water
Micro WKK
MBR- Niptra Doseerunits
Actieve Kool Control Cabinet
UV-unit Vergister
Pompen Drinkwater RO - UnIt
Foto 4.1 Sfeerimpressies van een zuivering voor zwart water
Op basis van de ontwerpuitgangspunten krijgt een installatie voor het zwart afvalwater van de Universiteit Twente de dimensies zoals opgenomen in onderstaande tabel. Tabel 4.17 Anaerobie ontwerp
Tabel 4.18 Aerobie ontwerp
Parameter
Eenheid
Gemiddeld debiet
0.6 m /d
Buffertank/Conditioneringstank
0.3 m
Anaerobe HRT
8.7 d
Reactorvolume
5.5 m
Fakkel
200 l/u
3 3
3
Parameter
Eenheid
Gemiddeld debiet aerobie
7,5 m3/d,
Piekfactor
1,5
Gemiddelde BZV belasting
3 kg/d
Gemiddelde TKN belasting
0.32 kg/d
Aerobe SRT
20 dagen
Anoxic volume
0.2 m3
Aeroob volume
2.7 m3
MLSS
10 g/l
MLVSS
7 g/l
F/M belasting
0.141 kg BOD/kgMLVSS/d
BZV belasting
0.98 kg CZV/m3.d
Slibproductie
1 kg TSS/d
Zuurstofbehoefte (AOR)
0.2 g/h
075191567:0.17
ARCADIS
44
EINDRAPPORTAGE
Kosten In onderstaande tabel zijn de kosten voor een zuivering volgens het Unietank concept voor de verwerking van het niet gescheiden afvalwater van de Universiteit Twente opgenomen. In dit overzicht zijn de kosten voor de infrastructuur (leidingwerk, etc.) niet opgenomen. Tabel 4.19 Kosten voor een zuivering voor het zwart water van één gebouw
Kenmerk
Eenheid
Opmerking
Capaciteit
2.920
Gebaseerd op een verwerking van 8 m /d.
3
3
m /jaar Investering
€ 700.000
+/- 15 %
Operationele kosten
€ 5.840
Inclusief bemanning, exclusief afschrijving bedragen de kosten € 2 per m
Kosten voor zuivering zwart water
€ 807.000
voor één gebouw
3
Netto contante waarde van de investering bij een afschrijvingstermijn van 15 jr en een rente van 7% op jaarbasis.15 jr, rente 7%
Conclusie Op de campus zelf kan het voor onderzoeksdoeleinden interessant zijn om zwart water te zuiveren, daarnaast geeft deze zuivering de basis voor het terugwinnen van biogas. De kosten voor de bouw en het onderhoud van een installatie beslaan over een periode van 15 jaar € 0,8 miljoen voor het zwart afvalwater van één gebouw versus lozingskosten over een gelijke periode van € 0,9 miljoen voor het niet gescheiden afvalwater van de gehele campus.
4.3.5
BIOGASPRODUCTIE UIT ZWART WATER Wanneer de UT kiest voor de scheiding van grijs en zwart water in de toekomst bij het renoveren van haar gebouwen, kan het zwart water (eventueel in combinatie met groente en fruit afval) worden gebruikt voor biogasproductie. Het geproduceerde biogas uit de UASB-reactor kan het beste worden gebruikt in Micro CHP Units, die elektrische en thermische energie produceren voor boilers en verwarming. Brandstofcellen of het injecteren van biogas in het huidige gasnet zijn minder gewenste opties in verband met voorreiniging en ontploffingsrisico’s (Ubaydullaev, 2010).
Kosten 3
De prijs van een Micro CHP T-30 van TEDOM waarmee 100 m methaan per dag op basis van 4000 personen kan worden verwerkt, is circa € 50.000. Bij aanwezigheid van 4.000 personen op de UT wordt 166,6 m3 biogas (= 100 m3 methaan) geproduceerd. De Micro CHP T-30 consumeert 10,6 m3/u en kan hiermee bijna 16 uur per dag draaien. Daarnaast levert het winnen van biogas uit zwart water een restproduct op, namelijk slib wat verontreinigd kan zijn. Dit dient verwerkt en afgevoerd te worden. Dit brengt vaak kosten met zich mee. Een voedselrestenvermaler kost ongeveer 250 euro en is goed te gebruiken op de vacuümriolering. Tevens scheelt het voor de UT kosten in afvalbeheer (minder volle vuilnisbak).
075191567:0.17
ARCADIS
45
EINDRAPPORTAGE
Baten De opbrengsten van een Micro CHP Units zullen om en nabij € 0,90/kWh voor elektrische energie en € 0.45/m3 voor thermische energie zijn, waarmee deze units in 7 a 8 maanden kan worden terugverdiend in een ideale situatie (100% output), waarbij 330 kWh/d aan elektrische energie en 684 kWh/d aan thermische energie wordt geproduceerd. Dit genereert aan opbrengsten: € 297 per dag aan elektrische energie en € 308 per dag aan thermische energie in een ideale situatie. Wanneer vacuümriolering wordt toegepast, is het gebruik van een voedselrestenvermaler een optie. Dit heeft als gevolg dat er ongeveer 5% meer biogas wordt geproduceerd (419 vs. 400 liter per kg vergist organisch materiaal). De aantrekkelijkheid hiervan hangt af van de prijs voor biogas.
Conclusie Op basis van bovenstaande zijn in onderstaande tabel de meerkosten voor een biogasverwerker en de bijbehorende opbrengsten aangegeven op basis van de verwerking van zwart afvalwater geproduceerd door 4000 personen dagelijks. Op basis van deze getallen lijkt het voordelig te zijn om een biogasverwerker toe te voegen aan een zuivering voor zwart water indien deze wordt gebouwd. Wanneer de biogasverwerker wordt toegevoegd aan de pilot zuivering voor een gebouw zullen de meerkosten en opbrengst lager zijn. Tabel 4.20 Meerkosten en baten bij verwerking van biogas van 4000 personen
Elementen
Eenheid
Meerkosten biogasverwerker
€ 50.000
Baten elektrische energie
€ 108.000 per jaar
Baten thermische energie
€ 112.000 per jaar
MOGELIJKHEDEN NADER ONDERZOEK Er kan nader onderzoek worden gedaan naar de mogelijkheden voor een biogasverwerker passend bij het verwerken van zwart water van één gebouw, op basis van 100 inwoner equivalenten.
4.3.6
DECENTRALE ZUIVERING VAN GEEL WATER: TERUGWINNEN NUTRIENTEN Een laatste stap in het uiteenrafelen van de waterstromen is gescheiden urine-inzameling. Dit biedt de mogelijkheid om effectief medicijnresten, hormoonstoffen e.d. te verwijderen en hieruit fosfaat terug te winnen. Fosfaat kan in de vorm van struviet op de markt worden gezet en kan als meststof voor de landbouw dienen. De marktwaarde van struviet ligt rond € 300 per ton.
ONTWIKKELING FOSFAATPRIJZEN Zoals te zien is in figuur 4.1, is de fosfaatmarkt jarenlang stabiel gebleven (circa € 40 per ton). Tot aan 2007 en 2008 waarin ineens een enorme toename in de prijs van fosfaat is waar te nemen, tot aan 400 euro per ton. Reden voor deze schommelingen zijn terug te brengen op toeleveringsproblemen vanuit China en VS. Zij besloten minder te exporteren en meer voor de eigen markt achter te houden. Naarmate fosfaat schaarser wordt, is het te verwachten dat dit soort fluctuaties vaker zullen voorkomen (Lommen, 2010).
075191567:0.17
ARCADIS
46
EINDRAPPORTAGE
Figuur 4.1 Fosfaatprijzen zijn stijgende, bron Wereldbank
ERVARINGEN WINNING STRUVIET IN NEDERLAND
“In Nederland wordt op verschillende plaatsen struviet uit afvalwater gewonnen. Dit is onder andere het geval in Putten (Kalvergier) en Steenderen (Aviko). De struviet uit Putten wordt geleverd aan fosfaatfabrikant Termphos International B.V. te Vlissingen. Voor de struviet uit Steenderen is nog geen reguliere afzet ”(STOWA 03/2008). Aangezien de gewonnen volumes nog relatief klein zijn is het op dit moment nog niet mogelijk om op grote schaal te concurreren met kunstmest. Daarom ligt de nadruk op afzetmarkten zoals tuincentra, akkerbouw, sierteelt en boomkwekerijen. Daarnaast wordt veel struviet geëxporteerd naar Duitsland vanwege flexibeler regelgeving. In Nederland is het namelijk wettelijk nog niet toegestaan om struviet als meststof te gebruiken. Gerecycled struviet wordt in Nederland gezien als afvalstof en is niet gecertificeerd als meststof. Het verzoek tot toevoeging van struviet in de Uitvoeringsregeling Meststoffenwet is al wel ingediend, maar nog niet gehonoreerd. Als de struviet in Nederland vrij verhandeld en toegepast mag worden zal dit potentiële recyclers meer zekerheid geven zodat fosfaatrecycling toegankelijker wordt (Lommen, 2010).
Baten De urineproductie op de UT campus is ongeveer 4.500 m3/jaar, op basis van de aanname dat ongeveer 9.000 personen wonen en werken op de UT campus. Uit 1.000 liter urine is 2 kg struviet te verkrijgen 10. Op de UT campus kan dus potentieel 9 ton struviet/jaar worden geproduceerd. Wat een marktwaarde vertegenwoordigt van circa € 2.700, -
10
Deze cijfers zijn gebaseerd op het experiment van GMB SaNiPhos in Zutphen, de eerste full-scale
urinescheidingsinstallatie van Europa. Ze maken gebruik van onverdunde urine verzameld tijdens grote evenementen (in plaszuilen). Het gaat hier uiteraard nog om een proefopstelling. Naarmate de technologie verder ontwikkelt, zal het aantrekkelijker worden om fosfaat op deze manier terug te winnen. Schaalvergroting, een hoger rendement door betere scheidingstechnieken en hogere prijzen van fosfaat zijn drijfveren om in de toekomst meer struviet terug te winnen.
075191567:0.17
ARCADIS
47
EINDRAPPORTAGE
Kosten Gescheiden urineverzameling vergt het aanbrengen van watervrije urinoirs en toiletpotten met gescheiden urineafvoer. De urine kan per gebouwencomplex worden verzameld. Over de beheerbaarheid van de kleine urineleidingen is nog weinig bekend, afzettingen in de kleine leidingen vormen een risico. Gescheiden urineafvoer lijkt op voorhand het minst geschikt voor gebouwen van derden, aangezien er geen directe winst tegenover de investering staat. Voor een gescheiden afvoer van urine is een apart leidingsysteem nodig en aangepaste toiletten. Om gevoel te krijgen bij de benodigde investering voor het afscheiden van “geel water” zijn de meerkosten berekend voor het aanbrengen van scheidingstoiletten in alle studentenwoningen. De meerkosten voor het sanitair bedragen circa € 100.000. Door grootschalige inkoop kunnen kosten worden bespaard, maar daar staat tegenover dat ook kosten moeten worden gemaakt voor een extra infrastructuur op het terrein en in de gebouwen. Voor gebouwen met een zeer hoge gebruiksfrequentie van de toiletten zijn de investeringskosten gunstiger. Uitgaande van een gemiddeld gebouw met een 10-maal zo hoge gebruiksfrequentie dalen de meerkosten tot circa € 10.000 – € 15.000. Dit is exclusief de kosten voor de aanleg van vacuümriolering- en gemalen buiten de gebouwen en extra leidingwerk binnen de gebouwen. Naast de kosten voor de infrastructuur, zijn ook investeringen nodig voor de zuiveringsinstallatie voor het terugwinnen van het struviet uit de urine.
MOGELIJK NADER ONDERZOEK: - In beeld brengen extra kosten infrastructuur voor afzonderlijk leidingsysteem voor urine voor studentenwoningen en onderzoeks- en onderwijsgebouwen. - In beeld brengen benodigde zuiveringsinstallatie voor de zuivering van geel water en de terugwinning van struviet.
4.4
CONCLUSIES Op basis van de inventarisatie van bestaande informatie en het veldbezoek, kunnen de volgende conclusies worden getrokken: Waterbesparingsmaatregelen leveren voor de toekomst een belangrijke bijdrage. Hiermee is een maximale besparing van het drinkwater mogelijk van 45%; Verwerken proceswater van het Laser laboratorium is een interessant spoor dat nader onderzocht kan worden; Scheiding grond-, hemelwater en afvalwater is praktisch en financieel haalbaar; Volledige afscheiding van hemelwater levert een reductie van het gemiddeld dagelijks debiet naar de RWZI op van circa 830 m3/dag naar 710 m3/dag. Wanneer zowel het volledige hemelwater als de maximale drinkwaterbesparing is bereikt resteert een gemiddeld dagelijks debiet naar de RWZI van 460 m3/dag; Pas bij nagenoeg volledige scheiding van hemel en afvalwater kan tenminste 1 van de 3 pompen in het rioolgemaal komen te vervallen;
075191567:0.17
ARCADIS
48
EINDRAPPORTAGE
Scheiden van geel-, zwart- en grijs water is alleen interessant voor compacte gebouwen met hoge gebruiksfrequentie toiletten, weinig douches e.d.; Pak kansen bij nieuw- en verbouw en beproef de functionele werking voor oplevering; Uitgaande van een afvalwaterlozingsdebiet van 400 m3/dag kost het zelf zuiveren op de campus van het gemengde afvalwater in 15 jaar ongeveer het dubbele: € 1,5 miljoen versus € 0,9 miljoen; De investering voor een installatie voor de zuivering van zwart water van één gebouw kost € 0,8 miljoen. Hierbij is de noodzakelijke investering voor de infrastructuur (vacuümtoiletten, vacuümstation en leidingwerk) niet meegerekend.
075191567:0.17
ARCADIS
49
EINDRAPPORTAGE
HOOFDSTUK
5
Subsidiemogelijkheden duurzame watercampus 5.1
INLEIDING Als onderdeel van het haalbaarheidsonderzoek is een inventarisatie uitgevoerd naar de subsidiemogelijkheden die voor het ontwikkelen van een duurzame watercampus bestaan. Er is hierbij gekeken naar subsidiemogelijkheden voor de volgende onderdelen: 1. waterbesparende maatregelen zoals kranen en douchekoppen. 2. afkoppelen van hemelwater van de riolering; 3. zuiveren en opwerken van (afval)water op de eigen locatie met als nevenopbrengst energiebesparing en/of energielevering Voor de subsidie-inventarisatie is voor 1 en 2 gericht naar mogelijkheden gezocht. Voor 3 is slechts een globale verkenning van subsidiemogelijkheden uitgevoerd omdat dit onderdeel nog niet is uitgekristalliseerd. De inventarisatie beperkt zich in dit stadium tot een overzicht van de meest kansrijke en substantiële regelingen en een advies voor vervolg. Overigens geldt hierbij dat er voor de nationale regelingen op dit moment veel onzekerheid bestaat. In de regeringsverklaring is aangegeven dat er fors in de subsidieregelingen gesneden wordt. Het is daarom onzeker welke regelingen terugkomen of hoe deze precies worden ingevuld. De subsidiescan is uitgevoerd op nationaal, regionaal en Europees niveau. Voor de scan zijn de volgende trefwoorden gebruikt: 1. waterbesparing 2. Energie/energiebesparing 3. Afvalwater/nutriëntenemissie 4. Onderzoek 5. MKB 6. Onderwijsinstellingen
5.2
RESULTATEN Subsidies zijn te verkrijgen voor het uitvoeren van het gehele project (onderzoek, ontwikkeling en demonstratie) of voor vermindering van de vennootschapsbelasting op de investeringen. In de volgende paragrafen zijn de subsidiemogelijkheden voor de drie hoofdonderwerpen beschreven. Een verdere samenvatting van de regelingen is in tabelvorm in bijlage 5 opgenomen.
075191567:0.17
ARCADIS
50
EINDRAPPORTAGE
5.2.1
SUBSIDIEMOGELIJKHEDEN WATERBESPARENDE MOGELIJKHEDEN Subsidie voor waterbesparende mogelijkheden is eigenlijk alleen mogelijk via investeringsaftrek via de MIA/VAMIL. In de bijbehorende milieulijst staan maatregelen en voorzieningen die in aanmerking komen voor een bepaald percentage investeringsaftrek (lijst 2010). Maatregelen zijn onder andere waterbesparende toiletten, toiletten met urinescheiding en een algemene omschrijving waterbesparende installatie voor ondernemingen. Het voordeel ligt globaal tussen 8-15% van de investeringskosten voor de specifieke maatregel/voorziening. De MIA en VAMIL kunnen alleen zinvol worden toegepast in het geval er vennootschapsbelasting wordt betaald.
5.2.2
SUBSIDIEMOGELIJKHEDEN AFKOPPELEN Subsidie voor afkoppelen is zowel mogelijk via investeringsaftrek via de MIA/Vamil als via een afkoppelvergoeding via het waterschap. Op de milieulijst staan maatregelen als infiltratievoorzieningen, buffering met vertraagde afvoer, vegetatiedaken, grijswaterrecycling en regenwaterinstallatie. Waterschap Regge en Dinkel geeft op dit moment geen afkoppelvergoeding meer voor particulieren die afkoppelen. Deze regeling is per 1 januari 2011 afgeschaft.
5.2.3
SUBSIDIEMOGELIJKHEDEN ONTWIKKELEN DECENTRALE ZUIVERING Ook hier geldt dat MIA tot de mogelijkheden behoort. Bepaalde zuiveringstechnieken staan in de milieulijst, sinds 2010 is het ook mogelijk om MIA aan te vragen voor een pilotinstallatie voor het onderzoeken van een innovatieve milieuvriendelijke techniek. Indien bepaalde energie-efficiënte investeringen gedaan worden kan ook gebruik worden gemaakt van de Energie Investeringsaftrek (EIA). De regeling werkt vergelijkbaar als de MIA, maar is niet met de VAMIL te koppelen. Daarnaast bestaan er voor het onderzoek en de ontwikkeling regelingen die mogelijk van toepassing kunnen zijn. De toepasbaarheid van specifieke regelingen is sterk afhankelijk van de feitelijke aanvrager en het eventuele consortium waar de aanvrager deel van uitmaakt. Relevante regelingen zijn: WVA/WBSO SMT INNOWATER Pieken in de Delta Oost Nederland Operationeel Programma Oost/Go Gebundelde Innovatiekracht LIFE+ CIP Regeling Groenprojecten Interreg IVa of IVb Noordwest Europa EOS Innovatiekrediet
075191567:0.17
ARCADIS
51
EINDRAPPORTAGE
Ten slotte zijn er regelingen met betrekking tot duurzaam waterbeheer. Dit zijn vooral de provinciale regelingen. Subsidieregeling kwantitatief en kwalitatief waterbeheer Overijssel.
5.3
CONCLUSIES Uit de inventarisatie blijkt dat er diverse mogelijkheden bestaan om subsidie voor het project sluiten waterkringloop Universiteit Twente bestaan. Of en welke regelingen het beste aansluiten bij de projectuitvoering hangt af van de projectinvulling en de samenwerkende partijen. Voor een aantal nationale regelingen geldt bovendien dat op dit moment onzeker is of de regelingen in 2011 blijven bestaan. Gezien de zwaarte van een subsidieaanvraagtraject adviseren wij om in eerste instantie de mogelijkheden binnen de nationale regelingen te verkennen. Voor de langere termijn en indien het project een structurele omvang krijgt (vanaf ca € 500.000) kan het interessant zijn om ook internationale subsidiemogelijkheden zoals LIFE+/CIP en Interreg te verkennen. Overigens kan Interreg als zodanig ook interessant zijn indien met het project bij een transnationaal thema kan worden aangesloten. De kansrijkheid van Europese aanvragen is over het algemeen kleiner dan nationale aanvragen, maar de potentiële opbrengst aanzienlijk hoger. Over het algemeen geldt dat een aanvraag vergezeld dient te gaan van een projectplan met daarin activiteiten, planning en kostenraming. Voor het doen van feitelijke aanvragen adviseren wij om in een vroeg stadium met de beoogde subsidieverstrekker in contact te treden om een verdergaande toets uit te voeren. Buiten dat inzicht in de kansrijkheid wordt verkregen creëert dit ook een zekere mate van committent in het geval een aanvraagtraject wordt opgestart. Bovendien kan worden vastgesteld welke partij het beste als formele aanvrager kan optreden.
075191567:0.17
ARCADIS
52
EINDRAPPORTAGE
HOOFDSTUK
6
Marsroute spoor 1: besparing drinkwater 6.1
OMSCHRIJVING Om te komen tot waterbesparing zal er enerzijds besparing kunnen plaatsvinden door de installatie van waterbesparende toiletspoelingen, kranen, douchekoppen en (af)wasmachines, anderzijds zullen de gewoontes en de wensen van de gebruiker centraal moeten komen te staan om ook daadwerkelijk een gedragsverandering in watergebruik te bewerkstelligen. Op dit moment zijn er niet of nauwelijks waterbesparende toiletspoelingen, kranen en/of douches op de UT campus. Ook is er geen aandacht voor waterbesparing via communicatiemiddelen. Binnen het onderwijs of onderzoek op de UT wordt (nog) niet nagedacht over waterbesparing. Bij Gedragswetenschappen zijn studenten niet gemotiveerd om aan het onderwerp te werken.
6.2
MARSROUTE Bij de marsroute benoemen we noodzakelijke activiteiten, waarbij we een onderscheid maken tussen de verdere technische uitwerking, mogelijke communicatie inzet, mogelijkheden voor financiering en researchkansen.
Afbeelding 6.7 Overzicht marsroutes
Ten aanzien van de implementatie van waterbesparende voorzieningen stellen wij voor de volgende activiteiten te doorlopen in de tijd:
075191567:0.17
ARCADIS
53
EINDRAPPORTAGE
6.3
ACTIVITEIT 1.1: STUDENTENWONINGEN OP DE CAMPUS
Techniek Het realiseren van een waterbesparing van 40% door waterbesparende toiletspoeling, douchekoppen, kranen en (af)wasmachines te installeren in de studentenwoningen, waarbij de investeringskosten in 2 jaar worden terugverdiend. Het installeren van vacuümtoiletten voor een verdergaande waterbesparing, wordt in eerste plaats afgeraden, aangezien de terugverdienkosten tenminste 10 jaar zijn (exclusief de kosten voor het leidingwerk).
Communicatie 1. Campagne voor studenten: Het realiseren van waterbesparende maatregelen kan het beste gepaard gaan met een campagne/spel om studenten te bewegen om (meer) water te gaan besparen door bijvoorbeeld korter te douchen en efficiënter kleren te wassen. Een uitdagend concept voor studenten om water te besparen zou kunnen worden ontwikkeld via een business case op de Create Tomorrow denktank. De eerste ideeën zijn om een computergame voor studenten te ontwikkelen die hen beloont om water te sparen; 2. Aandachtstrekker: Daarnaast kan een aandachtstrekker op de campus worden gemaakt zoals het Glazen Huis (3FM) met bekende radiomakers die water besparen; 3. Drinkwaterverbruik verrekenen: Parallel hieraan kan als incentive het waterverbruik van studentenwoningen rechtstreeks worden doorbelast aan de bewoners. Een lager verbruik zou in dat geval moeten leiden tot een lagere huurlast.
Researchkansen 1. Gedragswetenschappen: Researchkansen voor dit thema liggen vooral bij de faculteit Gedragswetenschappen. Het uitvoeren van een gedragsonderzoek naar gebruikers door een specifieke profielschets te maken van de ‘typische’ waterverbruikende student op de UT. Hoe beleeft de student water? Hoe wil hij/zij beloond worden voor waterbesparing? Hoe voelt hij/zij zich comfortabel bij waterbesparing? Hoe wordt water besparen leuk voor de student? 2. Water Governance: Ook vanuit de vakgroep Water Governance is interesse getoond voor ervarings- en gedragonderzoek waterbesparing. Allicht zijn de studenten bij Water Governance makkelijker enthousiast te maken voor dit thema. In de researchkansen enquête is dit thema als aardig relevant bestempeld en is de verwachting dat het thema relevant kan zijn voor 5-10 studenten op UT. Er is nog geen wetenschappelijk onderzoeker op de UT op dit thema. 3. Elektrotechniek/Bouwkunde: De STOWA ziet het als zinvol om (in-huis) waterstromen te monitoren. Dit biedt kansen voor studenten Elektrotechniek m.b.t. chips en studenten Bouwkunde. Hoe groot zijn de (in-huis) waterstromen? Waar komen zij vandaan? En wat is hun kwaliteit? Hoe zou dit kunnen worden gekoppeld aan een betalingssysteem?
075191567:0.17
ARCADIS
54
EINDRAPPORTAGE
4. Bouwmanagement: Ook bij de faculteit Bouwmanagement liggen kansen. Hierbij kan worden gedacht aan ervaringsonderzoek naar de implementatie van waterbesparende technologieën in bestaande en/of nieuwbouw. Daarnaast is meer onderzoek naar de toepassing en kostenbaten van vacuümtoiletten en leidingwerk wenselijk. Hoe kunnen waterbesparende technologieën het best worden geïmplementeerd/ gefaseerd? Welke partijen dienen hierbij betrokken te worden? Hoe kunnen de werkzaamheden het best worden gepland?
Financiering 1. Het installeren van waterbesparende faciliteiten in studentenwoningen vraagt om een eenmalige investering van 84.000 euro, die binnen 2 jaar is terug te verdienen door een kostenbesparing van 47.000 euro/jaar op de waterrekening van Acasa. Wanneer er vennootschapsbelasting wordt betaald, kan investeringsaftrek van 8-15% via de MIA/VAMIL plaatsvinden; 2. Voor Acasa is het gunstig om de gedragscampagne waterbesparing onder studenten te sponsoren, aangezien hen dit uiteindelijk een lagere waterrekening zal opleveren. Een voorzichtige schatting van een extra waterbesparing van 10% per jaar door deze studentencampagne.
Potentieel trekker: Aangezien de studentenwoningen eigendom zijn van de woningcorporatie Acasa, ligt het voor de hand dat deze organisatie trekker van deze activiteit zou kunnen zijn.
6.4
ACTIVITEIT 1.2: ONDERZOEKS- EN ONDERWIJS GEBOUWEN
Techniek Het realiseren van een waterbesparing van 50% door waterbesparende toiletspoeling, kranen, douchekoppen en afwasmachines te installeren in de gebouwen, waarbij de investeringskosten in 2-3 jaar worden terugverdiend. Het installeren van vacuümtoiletten voor een verdergaande waterbesparing, wordt in eerste plaats afgeraden, aangezien de terugverdienkosten tenminste 5-7 jaar zijn (exclusief de kosten voor het leidingwerk). Het hergebruiken van proceswater van het laserlaboratorium is mogelijk een meer kansrijk alternatief. Overigens zal in de nieuwe situatie al het koelwater worden betrokken vanuit de koelcirkel in het Onderwijs en Onderzoeksgebied.
Communicatie 1. Informatieve campagne voor gebruikers van gebouwen: Net als bij de studentenwoningen kan het realiseren van waterbesparende maatregelen het beste gepaard gaan met een campagne om gebruikers te bewegen om (meer) water te gaan besparen. De focus hoeft bij universitair medewerkers minder op competitie te liggen dan bij studenten. Het kan zich beter op de inhoudelijke onderbouwing richten. 2. Visuele campagne voor gebruikers van gebouwen: Daarnaast kan gedacht worden aan een visuele campagne waarbij water footprint, ecologische footprint en carbon footprint met elkaar worden gekoppeld. Door regelmatig hun eigen verbruik om te zetten in deze footprints zullen de gebruikers meer inzicht krijgen over hun persoonlijke impact.
075191567:0.17
ARCADIS
55
EINDRAPPORTAGE
Hun inzicht zal hoogstwaarschijnlijk leiden tot zuiniger waterverbruik. Deze footprints zouden op een centrale locatie zichtbaar kunnen worden gemaakt.
Researchkansen 1. De researchkansen zijn soortgelijk als bij activiteit 1.1 2. Membraantechnologie en procestechnologie: Een aanvullende kans ligt bij het laserlaboratorium van de UT. Bij dit gebouw is het mogelijk interessant om het proceswater her te gebruiken voor toiletspoeling. Het laserlab wordt verplaatst naar het gebied O&O, waardoor alle proceswater lozingen zijn gebundeld in de zuidoost hoek van het terrein. Bij de vakgroep Membraantechnologie en Procestechnologie is mogelijk interesse voor dit onderwerp. Wat kost hergebruik van proceswater en wat levert het op? Wat kost energieterugwinning uit proceswater en wat levert het op? Kan/mag proceswater worden geloosd op oppervlaktewater en wat levert het op?
Financiering 1. De extra investeringskosten voor waterbesparende technieken bedragen circa€ 170.000. Uitgaande van € 73.000 per jaar aan drinkwaterbesparing kunnen de extra investeringskosten binnen circa 2-3 jaar worden terugverdiend. In geval van vacuümtoiletten bedragen de meerkosten € 480.000 (exclusief leidingwerk). Wanneer er vennootschapsbelasting wordt betaald, kan investeringsaftrek van 8-15% via de MIA/VAMIL plaatsvinden. 2. Voor de Universiteit Twente en het Kennispark is het gunstig om de gedragscampagne waterbesparing onder medewerkers te sponsoren, aangezien hen dit uiteindelijk een lagere waterrekening zal opleveren. Een voorzichtige schatting van een extra waterbesparing van 10% per jaar door deze campagne. 3. Wanneer er besloten wordt het proceswater uit het laserlab te gaan hergebruiken voor de spoeling van toiletten, zullen er investeringen moeten worden gedaan in extra leidingwerk binnen gebouwen en voorzieningen voor filtering/opslag. De investeringskosten hiervan moeten nog uitgezocht worden en zijn mogelijk terug te verdienen door een sterk gereduceerde drinkwaterrekening.
Potentieel trekker: Aangezien de onderzoeks- en onderwijsgebouwen in beheer zijn bij het Facilitair bedrijf van de Universiteit Twente, ligt het voor de hand dat deze organisatie trekker van deze activiteit zou kunnen zijn.
6.5
ACTIVITEIT 1.3: GEBOUWEN LANGEZIJDS EN HOGE KAMP
Technisch Het realiseren van een waterbesparing van 50% door waterbesparende toiletspoeling te installeren in de gebouwen, waarbij de investeringskosten in 2-3 jaar worden terugverdiend. Het installeren van vacuümtoiletten voor een verdergaande waterbesparing, wordt in eerste plaats afgeraden, aangezien de terugverdienkosten tenminste 7-8 jaar zijn (exclusief de kosten voor het leidingwerk). De uiteindelijke afweging over deze investering ligt bij de ontwikkelaar van het gebouw.
075191567:0.17
ARCADIS
56
EINDRAPPORTAGE
Communicatie 1. Gedragscampagne gebruikers: Er zou onder de gebruikers van Hoge Kamp en Langezijds een soortgelijke gedragscampagne als voor gebruikers van andere onderwijs- en onderzoeks gebouwen kunnen worden opgezet. 2. Informatiepunt waterbesparing voor bedrijven: Een speciaal infopunt waterbesparing voor bedrijven verbonden aan de beide gebouwen kan eveneens zinvol zijn. Dit infopunt kan toelichten wat de terugverdientijd is van waterbesparende technieken voor elk specifiek bedrijf. Het hoeft niet per se een fysiek infopunt te zijn. Er kan ook worden gedacht aan een website met een rekentool waarmee ondernemers voor hun eigen situatie waterbesparende technieken kunnen narekenen en tips kunnen krijgen hoe.
Researchkansen 1. Soortgelijke researchkansen als bij activiteiten 1.1 en 1.2. 2. Gedragswetenschappen: Er zou een (markt)onderzoek kunnen worden gedaan naar de opzet van een infopunt/website waterbesparing voor ondernemers. Welke elementen moeten aan bod komen op infopunt/website waterbesparing? Hoe kan de infopunt/website het best onder de aandacht worden gebracht? Zij er mogelijkheden om de infopunt/website te combineren met andere activiteiten? Wat kan ondernemers bewegen om ook daadwerkelijk water te besparen?
Financiering 1. De extra investeringskosten voor waterbesparende technieken bedragen circa€ 70.000. Uitgaande van € 28.000 per jaar aan drinkwaterbesparing kunnen de extra investeringskosten binnen circa 2-3 jaar worden terugverdiend. In geval van vacuümtoiletten bedragen de meerkosten € 200.000 (exclusief leidingwerk). Wanneer er vennootschapsbelasting wordt betaald, kan investeringsaftrek van 8-15% via de MIA/VAMIL plaatsvinden. 2. Het opzetten van infopunt/ informatieve website met waterbesparende technieken voor de bedrijven op het Kennispark kan mogelijk in samenwerking worden gedaan met een verkoper/installateur van waterbesparende toiletten, kranen, douches en wasmachines. Het kan voor deze onderneming interessant zijn om te investeren in een website, wanneer dit leidt tot een hogere afname van deze apparatuur.
Potentieel trekker: Projectontwikkelaars van Hogekamp en Langezijds.
6.6
CONCLUSIE Om het spoor waterbesparing te bewerkstelligen zal met een tweesporen aanpak moeten hanteren. Enerzijds gefaseerd fysieke ingrepen doen op het campusterrein en zijn omgeving. Anderzijds zorgen dat er draagvlak komt onder studenten en medewerkers van de UT en het Kennispark om water te besparen. Hergebruik van proceswater voor toiletspoeling is een kansrijke toepassing voor een verdergaande drinkwaterbesparing.
075191567:0.17
ARCADIS
57
EINDRAPPORTAGE
HOOFDSTUK
7
Marsroute spoor 2: vasthouden gebiedseigen water 7.1
OMSCHRIJVING Om tot het beter vasthouden van gebiedseigen water te komen, is het gewenst om actie te ondernemen op het gebied van afkoppelen van hemelwater. Uit het veldonderzoek blijkt dat het hemelwater van circa 2 – 2,5 ha verhard oppervlak ten onrecht is aangesloten op de vuilwaterriolering. Daarnaast speelt het beter afvoeren van zwembadwater een rol in spoor 2. Onderzoek door studenten kan een bijdrage leveren aan inzicht in de effecten van het afkoppelen van het regenwater op het oppervlaktewater van de UT campus en het gedrag van het grondwater.
7.2
MARSROUTE Bij de marsroute benoemen we noodzakelijke activiteiten, waarbij we een onderscheid maken tussen de verdere technische uitwerking, het noodzakelijke communicatieraamwerk, de researchkansen en de mogelijkheden voor financiering. Net als bij het eerste spoor van waterbesparing is het raadzaam om gefaseerd te werk te gaan.
Afbeelding 7.8 Overzicht marsroutes
075191567:0.17
ARCADIS
58
EINDRAPPORTAGE
7.3
ACTIVITEIT 2.1: AFKOPPELEN HEMELWATER
Techniek Het hemelwater van de laatste verharde oppervlakken afkoppen van de vuilwaterriolering. Daarmee wordt het huidige gemengde rioleringssysteem weer volledig terug omgebouwd naar een volledig gescheiden staat. Hierbij zal het hemelwater geloosd worden op de verscheidene vijvers op de UT campus.
Communicatie Het terugbrengen van een gescheiden rioleringssysteem in hoofdzaak een technische aangelegenheid. Communicatie is hierbij mogelijk rondom de volgende onderdelen: 1. Onderzoek naar welke oppervlakken foutief zijn aangesloten. Bij dit onderzoek is in sommige gevallen medewerking van bewoners of gebruikers van panden nodig of kan kortstondige werkzaamheden in gebouwen veroorzaken. Rondom dit type onderzoek is het dan wenselijk om communicatie activiteiten te ontplooien in de vorm van het informeren van bewoners/gebruikers; 2. Werkzaamheden aan de riolering kunnen tijdelijk overlast veroorzaken voor verkeer. Indien dit het geval is, is het wenselijk om gebruikers en bewoners van omliggende panden hierover tijdig te informeren; 3. Het afkoppelen van het hemelwater laat zich ook goed gebruiken om aandacht te vestigen aan het project Duurzame Watercampus in bijvoorbeeld het universiteitsblad.
Researchkansen Het afkoppelen van regenwater biedt onderzoekskansen voor technische studenten. 1. ITC Met behulp van satelliet de ondergrondse infrastructuur in beeld laten brengen via de vakgroep (ITC); 2. Waterbeheer/Civiele Techniek Inspectietechnieken foutaansluitingen; Infiltratietechnieken, zoals infiltratietransportriolen; Meten aan waterkwaliteit (voor/na implementatie); Meten aan waterkwantiteit / pompuitslagen (voor/na implementatie). 3. Procestechnologie Zuiveringstechnieken, zoals helofytenfilters. Naar aanleiding van de enquête researchkansen kan worden gesteld dat er voornamelijk kansen liggen ten aanzien van meten en modelleren door ITC en CTW op de universiteit en bij STOWA. 1 a 2 medewerkers op de universiteit zijn bezig op dit onderwerp en bij de STOWA een grote groep. 5-10 studenten zouden hiermee aan de slag kunnen.
Financiering Volgens een eerste ruwe inschatting zal een bedrag van circa € 50.000 gepaard gaan met het fysiek afkoppelen van het resterende oppervlak van 2 – 2,5 ha verhard oppervlak. Aangeraden wordt afkoppeling te combineren met reguliere onderhoudswerkzaamheden.
075191567:0.17
ARCADIS
59
EINDRAPPORTAGE
Subsidie voor afkoppelen is zowel mogelijk via investeringsaftrek via de MIA/Vamil. Het Waterschap Regge & Dinkel heeft geen afkoppelvergoeding meer voor particulieren die het hemelwater van hun perceel afkoppelen. Deze vergoeding is per 1 januari 2011 afgeschaft. De grootste winst zit in de mogelijkheid om de bestaande 3 pompen van het rioolgemaal op termijn te vervangen door twee alternerende versnijdende energiezuinige vuilwater pompen. Uit de LCC-berekeningen blijkt dat dit in een jaarlijkse exploitatie besparing op het gemaal resulteert van € 5.000 per jaar. Naar verwachting wil het ITC investeren in meetnetten en andere bovengenoemde technische onderzoeksthema’s voor onderwijs- en/of onderzoeksprojecten. Er loopt op het ITC een groot onderzoeksprogramma Watercycle & Climate waar 20 PhD’s aan meewerken. Allicht kan het daarop aansluiten. Vanuit Civiele Techniek en Water is er ook interesse in onderwijs en onderzoek op dit vlak. Dit zou kunnen als onderdeel van een bestaand vak, bijvoorbeeld integraal waterbeheer (april - juni), integrated water management (april - juni), ontwerpproject (november februari) of als een capita selecta. Studenten zouden dan specifieke dingen kunnen uitzoeken, ontwerpen of uitwerken. De ontwikkeling van een nieuw vak is echter prijzig, al gauw € 10.000. Er zal dus gezocht moeten worden naar aanvullende financiering. Het zou een mogelijkheid zijn dat het waterschap de ontwikkeling van het onderwijsprogramma financiert, waarbij de vakgroep zorgt dat de studenten gaan meten en modelleren aan het watersysteem (grondwater en oppervlaktewater). De resultaten zullen worden gecontroleerd door een universitair medewerker alvorens ze worden geleverd aan het WRD. Afhankelijk van de mogelijke inhoud zou hier ook een afstudeerder aan kunnen werken. Innovatief onderzoek / kennis trajecten kunnen ook door STOWA inhoudelijk en financieel worden gesteund. Ten slotte zijn er regelingen met betrekking tot duurzaam waterbeheer. Dit zijn vooral de provinciale regelingen. Subsidieregeling kwantitatief en kwalitatief waterbeheer Overijssel.
Potentieel trekker: Facilitair Bedrijf Universiteit Twente.
7.4
ACTIVITEIT 2.2: MONITOREN GRONDWATER
Techniek Het eventueel oprichten en exploiteren van een grondwatermeetnet (enkele peilbuizen) om de grondwaterstanden te monitoren en te analyseren. Het bufferen van zwembadwater zodat er minder piekbelasting richting de zuivering ontstaat.
075191567:0.17
ARCADIS
60
EINDRAPPORTAGE
Researchkansen 1. Waterbeheer/Civiele Techniek Meten aan waterkwantiteit / pompuitslagen (voor/na implementatie); Meten aan grondwater; Modelleren en analyseren van meetresultaten; Vergelijken handmatige en geautomatiseerde metingen van grondwaterstanden.
Financiering Het eventueel oprichten en exploiteren van een grondwatermeetnet (enkele peilbuizen) vergt een investering van circa € 500 per peilbuis plus € 500 om een datalogger per filter te plaatsen om de grondwaterstanden geautomatiseerd te meten. Daarnaast dient per jaar op circa € 500 per peilbuisfilter gerekend te worden voor analyse, regulier onderhoud, vervanging, validatie, etc. Deze monitoring kan onderdeel worden van een onderzoek op de UT, waaraan studenten en onderzoekers aan kunnen bijdragen. Het grondwatermeetnet zou medegefinancierd kunnen worden door een onderzoeksprogramma/budget.
Potentieel Trekker: Facilitair Bedrijf Universiteit Twente.
7.5
ACTIVITEIT 2.3: BUFFEREN ZWEMBADWATER
Techniek Het bufferen van zwembadwater zodat er minder piekbelasting richting de zuivering ontstaat.
Researchkansen 1. Procestechnologie: Gefaseerde aanpak voor buffering en hergebruik zwembadwater. 2. Civiele Techniek: Ontwerp systeem voor buffering zwembadwater.
Financiering De kosten voor het bufferen van zwembadwater zijn niet inzichtelijk. Aangezien het de waterzuivering voor het waterschap zal optimaliseren, kan het mogelijk daar een kostenbesparing opleveren en dus interessant voor het waterschap om te investeren.
Potentieel trekker: Facilitair Bedrijf Universiteit Twente.
075191567:0.17
ARCADIS
61
EINDRAPPORTAGE
7.6
ACTIVITEIT 2.4: GROLSCH VESTE & LEISURE ZONE
Techniek Het regenwater van het bestaande Kennispark is al geheel afgekoppeld. Het is interessant om te onderzoeken of op de Grolsch Veste en de Leisure Zone ook afkoppeling van hemelwater heeft plaatsgevonden of dat hiertoe mogelijkheden bestaan.
Communicatie 1. Lokale media: Aandacht in lokale media voor afkoppelen van hemelwater, specifieke aandacht voor de publiekstrekker Grolsch Veste en Leisure Zone. 2. Informatieborden op locatie: Informatieborden bij Grolsch Veste en Leisure Zone over afkoppeling van hemelwater.
Potentieel trekker: Waterschap Regge & Dinkel.
7.7
ACTIVITEIT 2.5: VERVANGING GEMAAL
Techniek Uit de LCC-berekening blijkt dat het rendabel is om het huidige gemaal te vervangen wanneer de laatste verharde oppervlakken zijn afgekoppeld van de vuilwaterriolering. Daarnaast zal er nader onderzoek nodig zijn om erachter te komen wat het veel te hoge energie verbruik van het huidige gemaal veroorzaakt.
Communicatie In het bredere kader van de Duurzame Watercampus kan rondom het gemaal informatief worden gecommuniceerd als onderdeel van het gehele traject.
Researchkansen 1. Civiele Techniek: Onderzoek naar de hoge energiekosten van het huidige gemaal; Onderzoek naar de optimale vervanging van het huidige gemaal.
Financiering De kosten voor vervanging van de huidige installatie bedragen eenmalig €36.000. De exploitatielasten voor 60 jaar dalen daarmee van € 550.000 naar € 250.000. Voor deze investeringskosten kunnen de volgende subsidieregelingen worden aangewend: Regeling Groenprojecten; MIA; VAMIL.
075191567:0.17
ARCADIS
62
EINDRAPPORTAGE
Voor onderzoek en ontwikkeling van bijvoorbeeld energiezuinige gemalen kan gekeken naar de volgende regelingen: WVA/WBSO SMT INNOWATER Pieken in de Delta Oost Nederland Operationeel Programma Oost/Go Gebundelde Innovatiekracht LIFE+ CIP Interreg IVa of IVb Noordwest Europa EOS
7.8
CONCLUSIE Bij het vasthouden van gebiedseigen water zal een tweevoudige aanpak het beste zijn. Enerzijds is het raadzaam om gefaseerd te gaan afkoppelen, anderzijds zullen de effecten op het oppervlaktewater en het grondwater in kaart moeten worden gebracht. Een combinatie van onderzoek en onderwijs voor studenten aan de UT is een goede optie.
075191567:0.17
ARCADIS
63
EINDRAPPORTAGE
HOOFDSTUK
8
Marsroute spoor 3: benutten afvalwater 8.1
OMSCHRIJVING Het afvalwater geproduceerd op de UT campus kan op verschillende wijzen worden hergebruikt en biedt kansen voor energiewinning. Essentieel voor het hergebruik van het afvalwater is dat de waterstromen eerste gescheiden worden. De huidige gemengde afvalwaterstroom is niet rendabel om te verwerken, daarvoor is de huidige RWZI al een optimale verwerkingssituatie. Pas wanneer zwart en grijs water worden gescheiden ontstaan er mogelijkheden voor innovatie technieken die het hergebruik van zwart en grijs water interessant maken. Voor hergebruik van het afvalwater bestaan verschillende mogelijkheden: warmtewinning uit grijs water, biogasproductie uit een gescheiden zwartwaterstroom, het combineren van GFT afval met grijs en zwartwater om deze te vergisten, etc. Het sterk scheiden van afvalwaterstromen kan enerzijds meer mogelijkheden bieden voor verschillende grondstoffen (thermische energie, biogas en compost) maar kan anderzijds zorgen voor zo hoge investeringskosten in infrastructuur en sterk verminderd comfort van de gebruiker. Een decentrale zuivering op de campus kan een goede omgeving bieden om onderzoek te verrichten en te experimenteren met zuiveringstechnologieën en grondstoffen- en energiewinning. Dit zou kunnen in de vorm van een ‘living lab’, waar technieken worden gedemonstreerd, geanalyseerd en langzaam worden opgeschaald. Dit zou niet alleen een goede proef/leertuin zijn voor studenten en onderzoekontwikkeling, maar ook een visitekaartje voor zijn (buitenlandse) klanten, toekomstig studenten van de hogeschool en consumenten. Norit en Twence zijn als commerciële partners geïnteresseerd in dit concept. Momenteel loopt er een kleine pilot bij Norit naar een anaerobe biomembraanreactor, die de concurrent van de USB (upflow sludge blanket) reactor moet worden. De reactor zet COD (organische stof) om naar CH4 (methaangas), een biogas. De UT campus zou als proeftuin/testlocatie kunnen dienen Twence wil graag zich verder ontwikkelen in decentrale duurzame energie en het terugwinnen van nutriënten en reststromen, bijvoorbeeld door het vergisten van GFT. Het vergroten van rendement en het afvangen van biogas zijn belangrijke ontwikkelingsgebieden voor Twence. Samenwerking met de UT is aantrekkelijk.
075191567:0.17
ARCADIS
64
EINDRAPPORTAGE
Twence werkt op dit moment mee aan een pilot voor locatie ontwikkeling in samenwerking met UT (leerstoelgroep Afval) en Saxion Hogeschool. Dit biedt mogelijkheden als proeftuin of installatie van technieken. Aandachtspunt bij het benutten van afvalwater in de vorm van decentrale sanitatie zijn de hoge investeringskosten. Decentrale sanitatie is in essentie is een desinvestering, maar toch wel een belangrijke investering voor de bewustwording van de maatschappij en werk voor toekomstige generaties door vermarkting in het buitenland. Ook draagt decentrale sanitatie een hoog risico, aangezien de innovatie van technieken uitermate snel gaat en de terugverdientijd van deze technieken steeds korter wordt, terwijl subsidietrajecten juist steeds lastiger en langer worden. Aandachtspunt van het creëren van een ‘living lab’ rondom afvalwater is de locatie. Moet een ‘Living Lab’ per se op de UT campus? De Grolsch Veste en de rioolwaterzuivering bieden ook potentiële locaties aangezien daar toch al wordt uitgebreid.
8.2
MARSROUTE Bij de marsroute benoemen we noodzakelijke activiteiten, waarbij we een onderscheid maken tussen de verdere technische uitwerking, het noodzakelijke communicatieraamwerk, de researchkansen en mogelijkheden voor financiering.
Afbeelding 8.9 Overzicht marsroutes
8.3
ACTIVITEIT 3.1: SCHEIDEN VAN AFVALWATERSTROMEN
Technisch Het scheiden van de huishoudelijke afvalwaterstromen waarbij een onderscheid wordt gemaakt tussen het afvalwater van toiletten (zwartwater) en het overige huishoudelijke afvalwater (was-, bad-, en douchewater). Dit scheiden kan het efficiëntst worden ingepast bij renovatie of nieuwbouw van gebouwen. Het zwart water zal via vacuümriolering moeten worden afgevoerd. Het grijs water kan het huidige afvalwatersysteem gebruiken. Aandachtspunten hierbij zijn: Erfpacht overeenkomst regelen voor het leidingwerk en afvalwaterstromen; Voorkomen van verkeerde aansluitingen; Het trainen van personeel.
075191567:0.17
ARCADIS
65
EINDRAPPORTAGE
Communicatie
Belangrijke partners om te betrekken bij dit initiatief: Sanitair branche; Gemeente / Waterschap / Provincie; Adviseurs; Vitens; UT bouwprocessen. Deze activiteit leent zich uitstekend voor communicatie: 1. het opstarten van de activiteit kan gepaard gaan met een informatie campagne voor gebruikers van de gebouwen over het hoe en waarom van het scheiden van afvalwaterstromen; 2. bij de ingebruikname van de aangepaste gebouwen kan communicatie plaatsvinden over de eventuele aandachtspunten bij het gebruik van het nieuwe sanitair en richtlijnen voor gebruik van het grijswatersysteem.
Researchkansen 1. Civiele techniek/ Procestechnologie; waar in de keten zijn energie- en bruikbare grondstoffen te winnen. 2. Gedragswetenschappen; Communicatie gebruik van nieuwe infrastructuur voor studenten en medewerkers; Gebruikerservaringen. 3. Bouwtechniek; Wijze van aanleg gescheiden watersysteem. 4. Governance; marktwerking en regelgeving: belemmeringen die implementatie van bewezen (keten-) technieken in de weg staan.
Financiering De meerkosten voor studentenwoningen bedragen circa € 800.000 voor het sanitair en € 150.000 voor het leidingwerk. Voor onderzoeks- en onderwijsgebouwen bedragen de meerkosten voor sanitair circa € 100.000 tot € 150.000. De meerkosten voor het leidingwerk zouden nog bepaald moeten worden. Financiering zou uit de exploitatie van de gebouwen betaald moeten worden. Daarnaast bieden de volgende subsidieregelingen mogelijkheden.
Voor de benodigde investeringen: Regeling Groenprojecten MIA VAMIL
Voor onderzoek en ontwikkeling WVA/WBSO SMT INNOWATER Pieken in de Delta Oost Nederland
075191567:0.17
ARCADIS
66
EINDRAPPORTAGE
Operationeel Programma Oost/Go Gebundelde Innovatiekracht LIFE+ CIP Interreg IVa of IVb Noordwest Europa EOS Innovatiekrediet
Potentieel trekker De voortrekkersrol voor het scheiden van afvalwaterstromen ligt in eerste instantie bij de eigenaren/beheerders van gebouwen. Op de campus zijn dit het Facilitair Bedrijf Universiteit Twente, Acasa en private projectontwikkelaars voor de gebouwen Langezijds en Hogekamp.
8.4
ACTIVITEIT 3.2: WARMTETERUGWINNING UIT GRIJSWATER
Techniek Wanneer de zwart- en grijswaterstroom gescheiden worden, kan de grijswater afvoer worden gebruikt voor de terugwinning van warmte. Er bestaan verschillende manieren om restwarmte uit afvalwater terug te winnen. Een voorbeeld hiervan is douchewarmteterugwinning (Douche WTW). Naast terugwinning op de locatie zelf bestaan er mogelijkheden om restwarmte uit het riool te winnen. Dit kan worden gerealiseerd door een warmtewisselaar in een rioleringsbuis te integreren.
Communicatie 1. De aanleg van de “warmte riolering” kan gepaard gaan met een informatiecampagne onder bewoners en gebruikers van de campus; 2. Bij aangelegde “warmte riolering” kan de werking en het nut van de filters worden toegelicht met borden. Daarbij kan worden aangegeven welke rol de “warmte riolering” speelt in de duurzame watercampus.
Researchkansen 1. Energie Onderzoek naar de technieken voor terugwinning thermische energie; Onderzoek naar de baten van deze technieken. 2. Bouwtechniek Onderzoek naar de methoden van aanleg van systemen; Onderzoek naar de kosten van systemen.
Financiering Financiering van warmte terugwinning zou uit de exploitatie van de gebouwen of uit het budget voor het beheer en onderhoud van de riolering betaald moeten worden. Daarnaast bieden de volgende subsidieregelingen mogelijkheden.
075191567:0.17
ARCADIS
67
EINDRAPPORTAGE
Voor de benodigde investeringen: Regeling Groenprojecten MIA VAMIL
Voor onderzoek en ontwikkeling WVA/WBSO SMT INNOWATER Pieken in de Delta Oost Nederland Operationeel Programma Oost/Go Gebundelde Innovatiekracht LIFE+ CIP Interreg IVa of IVb Noordwest Europa EOS Innovatiekrediet
Potentieel trekker De voortrekkersrol voor het terugwinnen van warmte uit grijs water ligt in eerste instantie bij de eigenaren/beheerders van gebouwen waar het gaat om het terug winnen van warmte uit douche water. Op de campus zijn dit het Facilitair Bedrijf Universiteit Twente, Acasa en private projectontwikkelaars voor de gebouwen Langezijds en Hogekamp. Voor de terugwinning van warmte uit de grijswater riolering ligt een voortrekkende rol voor het Facilitair Bedrijf Universiteit Twente meer voor de hand.
8.5
ACTIVITEIT 3.3: GRIJS WATER ZUIVEREN DOOR MIDDEL VAN HELOFYTENFILTERS
Techniek Het grijze afvalwater kan nadat de restwarmte eraan onttrokken is, worden gezuiverd via helofytenfilters. Deze filters zouden kunnen worden ontworpen in combinatie met het vijversysteem op de campus.
Communicatie 1. De aanleg van helofytenfilters kan gepaard gaan met een informatiecampagne onder bewoners en gebruikers van de campus; 2. Voor het ontwerp van de helofytenfilters zou een ontwerpwedstrijd kunnen worden uitgeschreven onder studenten en docenten of het ontwerp kan bijvoorbeeld onderdeel worden gemaakt van een vak. Hierbij kan aansluiting worden gezocht bij de helofytenfilters voor de koelcirkel op het campusterrein; 3. Bij aangelegde helofytenfilters kan de werking en het nut van de filters worden toegelicht met borden. Daarbij kan worden aangegeven welke rol de helofytenfilters spelen in de duurzame watercampus.
075191567:0.17
ARCADIS
68
EINDRAPPORTAGE
Researchkansen 1. Procestechnologie werking van en vergelijking van verschillende technieken en ontwerpen van helofytenfilters. 2. Water management / ITC Meten en monitoring van waterkwaliteit voor/ na implementatie; modelleren van metingen.
Financieel Naar verwachting wil het ITC investeren in meetnetten en andere bovengenoemde technische onderzoeksthema’s voor onderwijs- en/of onderzoeksprojecten. Er loopt op het ITC een groot onderzoeksprogramma Watercycle & Climate waar 20 PhD’s aan meewerken. Allicht kan het daarop aansluiten. Vanuit Civiele Techniek en Water is er ook interesse in onderwijs en onderzoek op dit vlak. Dit zou kunnen als onderdeel van een bestaand vak, bijvoorbeeld integraal waterbeheer (april - juni), integrated water management (april - juni), ontwerpproject (november februari) of als een capita selecta. Studenten zouden dan specifieke dingen kunnen uitzoeken, ontwerpen of uitwerken. De ontwikkeling van een nieuw vak is echter prijzig, al gauw € 10.000. Er zal dus gezocht moeten worden naar aanvullende financiering. Het zou een mogelijkheid zijn dat het waterschap de ontwikkeling van het onderwijsprogramma financiert, waarbij de vakgroep zorgt dat de studenten gaan meten en modelleren aan het watersysteem (grondwater en oppervlaktewater). De resultaten zullen worden gecontroleerd door een universitair medewerker alvorens ze worden geleverd aan het WRD. Afhankelijk van de mogelijke inhoud zou hier ook een afstudeerder aan kunnen werken. Innovatief onderzoek / kennis trajecten kunnen ook door STOWA inhoudelijk en financieel worden gesteund.
Voor de benodigde investeringen: Regeling Groenprojecten MIA VAMIL Subsidieregeling kwantitatief en kwalitatief waterbeheer Overijssel
Voor onderzoek en ontwikkeling WVA/WBSO SMT INNOWATER Pieken in de Delta Oost Nederland Operationeel Programma Oost/Go Gebundelde Innovatiekracht LIFE+ CIP Interreg IVa of IVb Noordwest Europa EOS Innovatiekrediet
075191567:0.17
ARCADIS
69
EINDRAPPORTAGE
Potentieel trekker Het Facilitair Bedrijf Universiteit Twente lijkt de meest geschikte partij om dit onderdeel te trekken.
8.6
ACTIVITEIT 3.4: ZWART WATER ZUIVEREN (EN PRODUCTIE BIOGAS)
Techniek Bouwen van een proefinstallatie decentrale zuivering van 10 – 25 m2, om bestaande technieken toe te passen en te testen. Deze proefopstelling zou geplaatst moeten worden op een locatie dicht bij een gebouw waar tijdens renovatie of nieuwbouw de zwart en grijs waterstromen worden gescheiden.
Communicatie Het maken van een (markt)strategie om andere stakeholders in de omgeving te betrekken bij afvalwaterzuivering. Deze stakeholders zouden hun afvalwater ook kunnen leveren aan de nieuwe zuiveringsinstallatie, zodat de capaciteit en de hoeveelheid geproduceerd biogas kan worden verhoogd. Het oprichten van een locale zuivering die biogas produceert kan ingezet worden om de energie(keten) tastbaar en begrijpbaar te maken. Dit kan wederom via een algemene informatie campagne voor bewoners en gebruikt van de campus, maar via een gerichte campagne aan gebruikers van de specifieke bebouwing.
Researchkansen 1. Procestechnologie / Membraantechnologie: Onderzoek naar de voorbehandeling van afvalwater voor vergisting. Onderzoek naar de samenstelling van zwart water om precieze data te genereren t.a.v. gehalte organische stof en CZV; Vergelijking tussen verschillende reactoren om biogas winning te optimaliseren. Optimalisatieproces van het gebruik van GFT afval in combinatie met zwart water voor zuivering; Het bestuderen van bestaande boilers en hun gebruiksfunctionaliteit voor de verbranding van gezuiverd biogas voor warmteproductie en de distributie van deze warmte over de campus. Het kan namelijk zijn dat de al aanwezige boilers voldoen en er geen nieuwe hoeven worden aangeschaft. Onderzoek naar verschillende typen brandstofcellen om te bepalen of deze allicht toch niet een goed alternatief zijn voor biogas. Een verdiepende studie naar de mogelijkheden van biogaspurificatie en – opwaarderingtechnieken om te bepalen wat de totale investering noodzakelijk is. In samenwerking met de vakgroep Membraantechnologie zou specifiek kunnen gekeken naar het gebruik van membraantechnologie om dit te bewerkstelligen. De mix van CO2 gassen die afkomstig zijn uit het zuiveringsproces zouden kunnen worden bestudeerd en er zouden suggesties kunnen worden gedaan voor de extractie van CO2 voor het gebruik van dit gas in glastuinbouw. Dit is overigens alleen interessant als het biogas in grote hoeveelheden wordt geproduceerd, aangezien maar 40% van het biogas bestaat uit CO2. Ontwikkeling van nieuwe decentrale waterzuiveringtechnieken; Fosfaatabstracties technieken uit slib of effluent water (bijvoorbeeld struvietwinning);
075191567:0.17
ARCADIS
70
EINDRAPPORTAGE
Bemonstering van slibcompositie en beste manier van verwerking en afvoer van slib, bijvoorbeeld in samenwerking met KWR en Wetsus (via de vakgroep Membraantechnologie liggen er al contacten); ontwikkeling van nieuwe technologieën voor terugwinning waardevolle stoffen en verwijdering van microverontreiniging; 2. Civiele Techniek: ontwikkeling van aanpalende technologieën op het gebied van duurzame energie en duurzaam bouwen; Onderzoek naar de mogelijke doeleinden om de gegenereerde warmte en elektrische energie voor te gebruiken.
Financiering De kosten voor de aanleg van een pilot plant beslaand naar schatting € 0,9 miljoen. Er zijn wellicht mogelijkheden om hier een kant en klare plant van Norit te plaatsen. Het dient nader onderzocht te worden of de plant van Norit past bij de zuiveringsopgave op de campus. Twence staat positief tegenover een bijdrage aan de waterzuivering. De focus ligt daarbij op componentterugwinning/verwijdering en vergisting. Zij kunnen (een deel van) het (pilot)onderzoek uitvoeren. Zij kunnen daar in principe per direct mee beginnen. Mogelijk is er voor dit idee ook financiering te krijgen bij NWP watertechnologie. De vakgroep Membraantechnologie heeft ruime ervaring, op laboratoriumschaal met de verwijdering van CO2. De test faciliteiten op de campus kunnen zowel voor academisch als voor meer toegepast onderzoek worden gebruikt. De vakgroep heeft behoefte aan een koppeling tussen het wetenschappelijk onderzoek en de praktische toepassing. Mogelijkheden om onderzoek te doen naar SOx, H2S en NOx verwijdering hebben in de toekomst hoge prioriteit voor de vakgroep. Ook hier geldt dat voor een subsidie MIA tot de mogelijkheden behoort. Bepaalde zuiveringstechnieken staan in de milieulijst, sinds 2010 is het ook mogelijk om MIA aan te vragen voor een pilotinstallatie voor het onderzoeken van een innovatieve milieuvriendelijke techniek. Indien bepaalde energie-efficiënte investeringen gedaan worden kan ook gebruik worden gemaakt van de Energie Investeringsaftrek (EIA). Daarnaast bestaan er voor het onderzoek en de ontwikkeling regelingen die mogelijk van toepassing kunnen zijn: WVA/WBSO SMT INNOWATER Pieken in de Delta Oost Nederland Operationeel Programma Oost/Go Gebundelde Innovatiekracht LIFE+ CIP Interreg IVa of IVb Noordwest Europa EOS Innovatiekrediet
075191567:0.17
ARCADIS
71
EINDRAPPORTAGE
Potentieel trekker Het opzetten van een decentrale zuivering op locatie op de campus zou kunnen gebeuren in goed overleg tussen de projectontwikkelaars van de te (her)ontwikkelen gebouwen, het Facilitair Bedrijf Universiteit Twente, bijvoorbeeld de vakgroep Membraantechnologie en geïnteresseerd partijen als Norit, Twence of GMB.
8.7
ACTIVITEIT 3.5: GEEL WATER ZUIVEREN EN NUTRIENTENTERUGWINNING
Techniek Een verdergaande opsplitsing van het afvalwater waarbij ook urine apart wordt ingezameld, levert mogelijkheden om nutriënten en hormoonverstorende stoffen uit de urine terug te winnen.
Communicatie Het maken van een (markt)strategie om andere stakeholders in de omgeving te betrekken bij afvalwaterzuivering. Deze stakeholders zouden hun geel afvalwater ook kunnen leveren aan de nieuwe zuiveringsinstallatie, zodat de capaciteit en de hoeveelheid geproduceerde nutriënten kan worden verhoogd. Het oprichten van een locale zuivering die nutriënten produceert kan ingezet worden om de energie(keten) tastbaar en begrijpbaar te maken. Dit kan wederom via een algemene informatie campagne voor bewoners en gebruikt van de campus, maar via een gerichte campagne aan gebruikers van de specifieke bebouwing.
Researchkansen 1. Procestechnologie / Membraantechnologie: Ontwikkeling van nieuwe decentrale waterzuiveringtechnieken; Fosfaatabstracties technieken uit slib of effluent water (bijvoorbeeld struvietwinning); ontwikkeling van nieuwe technologieën voor terugwinning waardevolle stoffen en verwijdering van microverontreiniging; Onderzoek naar de kosten van een installatie om urine gescheiden in te zamelen. 2. Civiele techniek Onderzoek naar de mogelijkheden om urine gescheiden in te zamelen; Onderzoek naar de kosten voor de gescheiden inzameling van urine.
Financiering De kosten van het gescheiden inzamelen van urine dienen nader onderzocht te worden. Twence staat positief tegenover een bijdrage aan de waterzuivering. De focus ligt daarbij op componentterugwinning/verwijdering en vergisting. Zij kunnen (een deel van) het (pilot)onderzoek uitvoeren. Zij kunnen daar in principe per direct mee beginnen. Mogelijk is er voor dit idee ook financiering te krijgen bij NWP watertechnologie.
075191567:0.17
ARCADIS
72
EINDRAPPORTAGE
Ook hier geldt dat voor een subsidie MIA tot de mogelijkheden behoort. Bepaalde zuiveringstechnieken staan in de milieulijst, sinds 2010 is het ook mogelijk om MIA aan te vragen voor een pilotinstallatie voor het onderzoeken van een innovatieve milieuvriendelijke techniek. Indien bepaalde energie-efficiënte investeringen gedaan worden kan ook gebruik worden gemaakt van de Energie Investeringsaftrek (EIA). Daarnaast bestaan er voor het onderzoek en de ontwikkeling regelingen die mogelijk van toepassing kunnen zijn: WVA/WBSO SMT INNOWATER Pieken in de Delta Oost Nederland Operationeel Programma Oost/Go Gebundelde Innovatiekracht LIFE+ CIP Interreg IVa of IVb Noordwest Europa EOS Innovatiekrediet
Potentieel trekker Het opzetten van een decentrale zuivering op locatie op de campus zou kunnen gebeuren in goed overleg tussen de projectontwikkelaars van de te (her)ontwikkelen gebouwen, het Facilitair Bedrijf Universiteit Twente en bijvoorbeeld de vakgroep Membraantechnologie en geïnteresseerde partijen als Norit, Twence of GMB
075191567:0.17
ARCADIS
73
EINDRAPPORTAGE
8.8
Overzicht activiteiten In onderstaande tabel is een overzicht gegeven van de verschillende activiteiten die in het kader van de Duurzame Campus kunnen worden ontplooid. Hierbij is waar mogelijk aangegeven wat kosten en baten zijn van de activiteit in €’s, wie de trekker van de activiteit zou kunnen zijn, welk partijen zijn te betrekken en op welk termijn de activiteiten kunnen worden opgepakt.
Tabel 8.21
Activiteit
Overzicht activiteiten
Kosten
11
Baten
Trekker
€ 47.000
Acasa
Te betrekken partijen
Termijn
Drinkwaterbesparing 1.1 Studenten
€ 84.000
per jaar
woningen
- Vitens
Korte
- Gedragsweten-
termijn
schappen 1.2 Onderzoeks- en
€ 170.000
onderwijsgebouwen
€73.000
Facilitair
- Vitens
Korte
per jaar
Bedrijf
- Gedragsweten-
termijn
schappen 1.3 Gebouwen
€ 70.000
Langezijds en
€ 28.000
Project-
- Facilitair Bedrijf
Korte
per jaar
ontwikke-
- Vitens
termijn
laars
- Gedragsweten-
Hogekamp
schappen Vasthouden gebiedseigen water 2.1 Afkoppelen
€ 50.000
-
hemelwater 2.2 Monitoren
€ 1.500 per
grondwater
peilbuis
2.3 Bufferen
Pm, nader
zwembad water
onderzoek
-
Facilitair
- Waterbeheer /
Korte
Bedrijf
Civiele Techniek
termijn
Facilitair
- Waterbeheer /
Korte
Bedrijf
Civiele Techniek
termijn
Facilitair
- Procestechno-
Middel-
Bedrijf
logie
lange
- Waterbeheer /
termijn
nodig
Civiele Techniek 2.4 Afkoppelen
Pm, in
Waterschap
- FC Twente
Middel-
Grolsch Veste &
overleg
-
Regge &
- eigenaar Leisure
lange
Leisure zone
met
Dinkel
zone
termijn
partijen te
- Waterbeheer /
bepalen 2.5 Vervanging
€ 36.000
Civiele Techniek € 5.000
gemaal
Facilitair
- Waterbeheer /
Middel-
Bedrijf
Civiele Techniek
lange termijn
Benutten afvalwater 3.1a Scheiden
€ 950.000
-
Acasa
afvalwaterstromen
- Facilitair Bedrijf
Middel-
- Civiele Techniek
lange
studentenwoningen 3.1b Scheiden
termijn € 150.000
-
afvalwaterstromen
Facilitair
- Civiele Techniek
Bedrijf
Middellange
onderzoeks- en
termijn
onderwijsgebouwen
11
3.1c Scheiden
pm,
Project-
- Facilitair Bedrijf
Korte
afvalwaterstromen
afhankelijk
-
ontwik-
– Civiele Techniek
termijn
Hogekamp en
van
kelaars
Langezijds
toekomstig
Dit is exclusief eventuele subsidies die de kosten kunnen verminderen.
075191567:0.17
ARCADIS
74
EINDRAPPORTAGE
e indeling gebouwen 3.2 Terugwinnen
pm, sterk
1,5-2,5
warmte uit grijs water
afhankelijk
Kw/m
Facilitair
- Acasa
Middel-
Bedrijf
- Projectontwik-
lange
van te
kelaars
termijn
gebruiken
- Civiele Techniek
2
systeem en locale situatie 3.3. Grijs water
€ 25 - € 35
zuiveren door
per m
helofytenfilters
afhankelijk
-
2
Facilitair
- Waterschap
Korte
Bedrijf
Regge & Dinkel
termijn
van toegepaste techniek, omvang, locale situatie 3.4 Zwart water
€ 0,9
€ 5.000
Facilitair
- Waterschap
Middel-
zuiveren en biogas
miljoen
per jaar
Bedrijf
Regge & Dinkel
lange
winnen
(nader te
termijn
onderbou wen)
075191567:0.17
ARCADIS
75
EINDRAPPORTAGE
HOOFDSTUK
9.1
9
Vervolg
STUURGROEP Om aan de hier beschreven ideeën een verder vervolg tot uitvoering te geven zou een stuurgroep moeten worden opgericht, die de verschillende in dit rapport beschreven marsroutes ter hand neemt en de daaruit volgende activiteiten stimuleert en coördineert. Een dergelijke stuurgroep zou kunnen bestaan uit: Universiteit Twente Waterschap Regge & Dinkel Kennispark Werkgroep Groen Campus / UT Duurzaam Enkele betrokken vakgroepen van de UT
9.2
OVERKOEPELEND COMMUNICATIERAAMWERK In de verschillende marsroute zijn verschillende communicatieactiviteiten opgenomen die ter hand kunnen worden genomen wanneer de beschreven activiteiten worden uitgevoerd. Het verdient de aanbevelingen dat de stuurgroep voor deze communicatie een algemeen raamwerk opstelt, waarbinnen de verschillende communicatie activiteiten worden ontplooid. Te denken valt hierbij aan een overkoepelende boodschap met een eigen logo voor de duurzame watercampus. Alle activiteiten die worden opgepakt kunnen vervolgens van dit raamwerk en logo gebruik maken en zijn daarmee herkenbaar voor bewoners en bezoekers van de campus.
075191567:0.17
ARCADIS
76
EINDRAPPORTAGE
BIJLAGE
1
Literatuur
Fokké et al, “Verbindend Water, langetermijnvisie waterketen”, Ministerie van VROM, 2009.
Lommen, J. Kringen rondom Fosfaat, een socio-technische analyse van het Nederlandse actornetwerk rondom fosfaatterugwinning uit afvalwater en hergebruik in de fosfaatindustrie, MSc Thesis Environmental Policy Group, WUR, 2010
STOWA, Anders omgaan met huishoudelijk afvalwater II, ISBN 978.90.5773.385.7, rapport 03 / 2008
Ubaydullaev, B. “Feasability study for the University of Twente Campus Closed Watercycle”, Arcadis, Arnhem, 2010.
075191567:0.17
ARCADIS
77
EINDRAPPORTAGE
BIJLAGE
2
Verantwoording onderzoeksactiviteiten socioeconomische transitie 1. Krachtenveldanalyse Aan de hand van een contactpersonenlijst van het Facilitair Bedrijf Universiteit Twente en het WRD en onze eigen inventarisatie hebben wij een overzicht van mogelijk interessante stakeholders ontwikkeld (zie onderstaande figuur). Deze hebben we ingedeeld op basis van de 4 O’s: Overheidsinstellingen en door de overheid gesubsidieerde organisaties; Ondernemers, bedrijven en ingenieursbureaus; Onderzoeksinstellingen en dergelijke; Onderwijs en gerelateerde verenigingen voor studenten. Op basis van deze categorisatie hebben we een differentiatie tussen de verschillende organisaties proberen aan te brengen door te kijken naar hun invloedsfeer binnen de context van dit project. Des te groter het belang van een organisatie/instelling en des te sterker zijn machtspositie, hoe dichter zijn positie in het krachtenveld bij de kern (binnenste cirkel).
Overheid
Kamer van Koophandel
Ondernemers
GMB
Woningbouw corporatie ACASA
Invl oed /b
Provincie
elan
g
Waterschap R&D
Business Science park (kennispark)
Wavin Norit
UT water engineering Stichting Pioneering
UT Facilitair Beheer UT CSTM
Bewonersvereniging Drienerlo
UT Duurzaam
Ontwikkelingsmaat schappij Oost NL
Twence BV
Gesloten waterkringloop campus UT
Docenten UTwente / Saxion Hogeschool
Sanitaire installatiebedrijven Vitens
Innovatieplatform Twente
Gemeente Enschede
Student Union
DHV ARCADIS
UT gedragswetenschappen
UT IMPACT energy
UT ICT
STOWA UT membraantechnologie
Studieverenigingen
Onderwijs
UT management & bestuur Stichting Faculty Club
UT industrieel bouwen
Onderzoek
2. Omgevingsanalyse Daarnaast hebben we een omgevingsanalyse uitgevoerd. We hebben de positie van de stakeholders fysiek vastgelegd. Hoe dichter ze fysiek gesitueerd zijn bij de UT campus, hoe groter de kans dat zij meer affiniteit hebben met het project en meer belang om te participeren.
075191567:0.17
ARCADIS
78
EINDRAPPORTAGE
3. Interviews met key-stakeholders Op basis van de krachtenveldanalyse en omgevingsanalyse van de stakeholders hebben wij 11-tal belangrijke stakeholders uitgekozen, waarbij we getracht hebben een goed evenwicht te bieden tussen de 4 O’s door uit elke categorie 2 tot 4 stakeholders te selecteren. Deze belanghebbenden hebben wij geïnterviewd. Het gaat om de volgende personen:
Gemeente Enschede – William Sanchez William Sanchez werkt bij de gemeente Enschede onder economische zaken. Hij heeft daar de portefeuille innovatie en ondernemerschap. Ook werkt hij mee aan het pakket duurzaamheid. Hieronder valt: duurzaam bouwen, water en schone energie (alternatieve opwekking, CleanTech). Sanchez legt verantwoording af aan de wethouder Marijke van Hees van economische zaken, innovatie en duurzaamheid. Zij zit ook in de stuurgroep van het Kennispark.
Innovatieplatform Twente – Arie Kraaijeveld Arie Kraaijeveld is voorzitter van het Innovatieplatform Twente. Hij heeft daarnaast vele andere nevenfuncties, o.a. bij het NWP. Het innovatieplatform ondersteunt groepen ondernemers. Individuele ondernemers die een innovatie willen ontwikkelen worden doorverwezen naar Den Haag of Brussel. Het innovatieplatform heeft jaarlijks 20 miljoen euro te besteden. In totaal heeft de provincie Overijssel een budget van 50 miljoen voor innovatie.
Kennispark – Patrick Welman Patrick is werkzaam bij de stichting Kennispark. De stichting Kennispark bestaat uit ongeveer 12 werknemers, waarvan de meesten (ex)medewerkers van de UT zijn. Daarnaast zijn een aantal werknemers afkomstig van de provincie en gemeente. Stichting Kennispark wordt financieel ondersteund door de Universiteit Twente en de provincie. In de afgelopen 5 a 6 jaar heeft de stichting ongeveer 25 miljoen euro opgehaald. Het kennispark zelf heeft geen geld, maar is afhankelijk van de stuurgroep. Het kennispark laat resultaten zien waardoor er een lange commitment is bij de provincie. Opdrachten voor Boeing en Siemens zijn naar Enschede gehaald, met als gevolg een toename in arbeidsplaatsen.
Norit / Saxion Hogeschool – Ir. Harry Futselaar Harry Futselaar werkt als Business & Technology Development Manager bij Norit B.V. en geeft 2 dagen/week op pro deo basis les op de Saxion Hogeschool in internationale water/procestechnologie. Norit is wereldspeler als leverancier van actief kool (2e v/d wereld), ontwikkelaar van membraantechnologie (top 3) en membraanbioreactoren op het gebied van CO2/CH4 scheiding. Industriële sector is de core business van Norit, denk aan de drank-, voedsel-, mijn- en chemische industrie. Bij de communale zuivering is Norit slechts leverancier van membraantechnologie bij installaties die daarom vragen. Waterprocestechnoloog maakt onderdeel uit van de opleiding chemische technologie aan de hogeschool Saxion. Op de hogeschool geeft Futselaar les op 3 gebieden:
Water & energie (bioreactoren);
Water & kwaliteit (KRW, hormonale verwijdering uit afvalwater);
Waterbeheer internationaal (MDG’s, decentrale sanitatie).
075191567:0.17
ARCADIS
79
EINDRAPPORTAGE
UT Twente, leerstoelgroep Water Engineering & management – prof. Suzanne Hulscher Suzanne Hulscher is professor Marine and Fluvial systems aan de vakgroep Water Engineering & Management. De vakgroep heeft in totaal 50 personen inclusief promovendi. Deze is verdeeld over 2 leerstoelgroepen: fysische waterprocessen en waterbeheer algemeen. Arjen Hoekstra is hoofd van de leerstoelgroep waterbeheer en Hulscher is hoofd van de vakgroep Fysical Water Processes. Focus van de vakgroep zijn oppervlaktewateren: rivieren, grote meren en de zee, zowel op kwantitatief als kwalitatief gebied. Doel van de vakgroep is internationaal vooroplopen m.b.t. oppervlaktewatersystemen en het voorspellen van kwantitatieve en kwalitatieve effecten van ingrepen op deze systemen. De vakgroep heeft 20 afstudeerders per jaar. Hulscher heeft een nevenfunctie in de beoordeling van de FES gelden. Ze zat ook in de stuurgroep van het Innovatieplatform.
UT Twente, ITC, Ir. Chris Mannaerts Chris Mannaerts is sinds 20 jaar werkzaam bij het ITC (International Institute for GeoInformation Science and Earth Observation). Hij werkt daar als milieuhydroloog. Daarvoor werkte hij voor de UN. Hij deed/doet wereldwijd projecten. Het ITC richt zich op onderzoek van de watercyclus van neerslag, verdamping en bodemvocht. Ze analyseren meetdata van neerslagstations, bodemvochtmetingen (sensorennetwerken) en satellietbeelden. Daarbij wordt modelleerwerk (o.a. Sobek, Duflow) gecombineerd met GIS. Het ITC verzorgt alleen Master studies. 90% zijn buitenlandse studenten.
UT Twente / Waterschap Regge & Dinkel, Prof. Stefan Kuks Stefan Kuks werkt als Dijkgraaf bij Waterschap Regge en Dinkel en is tevens hoogleraar op de UT bij de vakgroep Water Governance. De vakgroep Water Governance zich richt op de implementatie en bestuur van waterbeleid, waarbij de focus ligt op de humane dimensie.
Twence B.V., Michiel Leermakers en Leendert Tamboer Michiel Leermakers en Leendert Tamboer zijn adviseurs bij Twence B.V. Twence legt infrastructuur aan op het gebied van afvalverwerking, zoals biogas netwerken. Twence zet in op het terugwinnen van nutriënten en de energiewinning uit afval. Twence heeft 14 aandeelhouders, voornamelijk gemeentes. Twence wordt veel gebruikt door gemeentes om Kyoto doelstellingen te bereiken.
Student Union, Arnoud van Helden Arnoud van Helden is student Technisch Bedrijfskunde met als specialisme Productie Logistiek en doet momenteel gedurende 1 jaar het bestuur van Student Union. De Student Union vertegenwoordigt alle student- en studieverenigingen van de UT. Van Helden is verantwoordelijk voor Externe Betrekkingen en zit in de stuurgroep Groene Campus. Stuurgroep is Groene campus probeert een kapstok te zijn voor alle groepen, instituten en faculteiten op de UT m.b.t. het thema duurzaamheid.
UT Duurzaam, Bob Peeters MSc Bob Peeters is promovendus in de Toegepaste Wiskunde op de fundamentele natuurkundige behoudswetten van klimaatmodellen. Hij is de oprichter van de werkgroep UT Duurzaam en ook onderdeel van de stuurgroep Groene campus. UT Duurzaam is vorig jaar opgericht en heeft tot doelstelling een duurzame universiteit te realiseren met een praktische, idealistische insteek. UT duurzaam probeert dichter bij de belevingswereld van studenten te komen door te laten zien hoe duurzaamheid ook een rol speelt bij sport, dansen of theater, bijvoorbeeld door profilering tijdens de Batavierenrace. UT Duurzaam heeft een hard kern van ongeveer 5 personen: studenten en medewerkers van de UT.
075191567:0.17
ARCADIS
80
EINDRAPPORTAGE
Bewonersvereniging Drienerlo, Elwin Reiwink e
Elwin Reiwink is 6 jaars student gedragswetenschappen en voorzitter van de bewonersvereniging Drienerlo. De bewonersvereniging Drienerlo behartigt de belangen van de studenten die op de UT campus wonen. Op de campus zijn er 200 leefgroepen van circa 10-12 studenten per groep.
Studievereniging ConcepT, Ruben Langedijk e
Ruben Langedijk is 4 jaars student Civiele Techniek (richting water) en voorzitter van de studievereniging ConcepT (van de studie Civiele Techniek). Civiel Techniek is een kleine studie aan de UT, verdeelt over 3 thema’s: bouwen, verkeer en water. 60 a 70 studenten per jaar stromen binnen. De studievereniging zet zich in voor de belangen van de studenten Civiele Techniek aan de UT en organiseert onderwijsgerelateerde activiteiten in dat kader.
4. Workshop met betrokkenen Op dinsdag 28 september organiseerde ARCADIS in opdracht van de Universiteit Twente en het waterschap Regge & Dinkel een workshop voor betrokken die geïnteresseerd zijn in het initiatief. De volgende personen waren aanwezig: WRD: Tom Voskamp, Hans Ellenbroek en Jos Jogems Facilitair Bedrijf Universiteit Twente: John Susebeek, Henk van de Wetering, Ray Klumpert Veiligheid, Gezondheid & Milieu Universiteit Twente: Mariëlle Winkler Vakgroepen Universiteit Twente: Denie Augustijn (CTW), Winnie Leenes (CTW), Jan Emmerzaal (IMPACT), Jan Gutteling (GW), Andre Doree (CTW) UT Duurzaam: Bob Peeters Kennispark: Wilbert Pontenagel, Patrick Welman Gemeente Enschede: William Sanchez Twence BV: Michiel Leermakers STOWA: Bert Palsma AquaSolid: Ab Heuver Oost NV: Frank Eetgerink Norit / Saxion: Harry Futselaar Wavin: Peter Verlaan DHV: Dana Kooistra ARCADIS: Sabrina Helmyr, Michel Moens, Marleen Maarleveld, Henk van de Berkmortel, Judith de Bruijne, Ewout Zwolsman, Bakhtiyor Ubaydullaev Tijdens de workshop presenteerde het Facilitair Bedrijf Universiteit Twente, het WRD en het Kennispark hun droomvisie op het project en ARCADIS gaf een overzicht van de tussentijdse resultaten van de haalbaarheidsstudie ten aanzien van technisch-fysieke mogelijkheden op de campus en de geïnterviewde belanghebbenden. Vervolgens werden op 5 verschillende gebieden een aantal ideeën uitgewerkt: Waterbesparing Afkoppeling hemelwater Decentrale sanitatie Decentrale zuivering Energie- en grondstoffenwinning
075191567:0.17
ARCADIS
81
EINDRAPPORTAGE
5. Enquête researchkansen Onder een 15-tal stakeholders, dat zich bezig houden met onderzoek en onderwijs op de universiteit Twente of een bedrijf hebben met een R&D afdeling, hebben wij geënquêteerd welke researchkansen zij als meest kansrijk bestempelen voor de verschillende sporen. Hierop reageerden 6 personen. De researchkansen hebben we verwerkt in deze rapportage.
6. Formatie stuurgroep Voor de formatie van een stuurgroep hebben we een afsprakenkader en spelreglement gedefinieerd. Deze richtlijnen kunnen worden gebruikt voor het toekomstig traject.
075191567:0.17
ARCADIS
82
EINDRAPPORTAGE
BIJLAGE
3
Aanvullende potentiële stakeholders Tijdens de workshop en interviews werden een flink aantal suggesties gedaan van partijen die ook kunnen worden betrokken bij het initiatief: Energieleveranciers Enegienetwerkbedrijven, zoals Cogas, Enexis Grondstofverwerkende industrie Waterleiding bedrijf Vervoersmaatschappijen Steden die gelijkgezind zijn (ook in het buitenland) Den Haag Regio Twente Oost NV Provincie Overijssel: Water + Energie, Arnoud Potze Wageningen UR Nijmegen Universiteit TU Delft Innovatief MKB Projectontwikkelaar kennispark gebouwen = KONDOR Wessels Projectontwikkelaar gebouw Hogekamp = van Wijnen (?) Duurzame projectontwikkelaar: bv. OVG Rotterdam Individuele consument Kunst Lokale tuin & akkerbouw Toerisme HoST, zelfstandig adviesbureau op gebied van vergisting BTG (biomass technologie groep), olieraffinage Ten Cate, geosynthetics, hoogwaardige toepassingen voor dijkversteviging Akzo Nobel Essent, stadsverwarming FC Twente, mogelijk sproeien van velden met gezuiverd water en als maatschappelijke organisatie IJsbaan Enschede [idem] Sensoring bedrijfjes, voor kwaliteitsbewaking via geautomatiseerde systemen Voor zonnepanelen in Limburg/ Noord-Brabant. Raad van Bestuur (Ed Brinksma) en de Rector Magnificus van de UT Kleine “Willy Wortel” bedrijfjes bij het traject (op het gebied van water heeft het NWP 240 a 250 bedrijfjes aangewezen)
075191567:0.17
ARCADIS
83
EINDRAPPORTAGE
BIJLAGE
4
LCC-berekeningen gemaal
075191567:0.17
ARCADIS
84
EINDRAPPORTAGE
Huidige situatie
075191567:0.17
ARCADIS
85
Gemaal voortzetten huidige situatie (250m3/h) Aanlegkosten Bouwkundig Elektrisch en mechanisch afschrijftermijn B afschrijftermijn E&M rente lening Afschrijving (lineair) B Afschrijving (lineair) E&M
Onderhoud Groot 10 jaar huidige datum 35 jaar huidige datum 60 jaar huidige datum prijsindex groot onderhoud investering na 10 jaar investering na 35 jaar investering na 60 jaar Klein Opgegeven
€0 €0 1 1 4,50% €0 €0
€ 27.291 € 27.291 €0 3% € 36.677 € 76.793 €0
€ 14.000 20 jaarlijks
10 jaarlijks
5 jaarlijks
manuren
materiaal
jaarlijks
(€/jaar)
periodiek smeren lagers NEN inspectie controle niveaumetingen reinigen gemaal revisie lagers
40
revisie afsluiters
16
revisie terugslagklep
40
Controle snijrooster schilderwerk correctief storingsdienst overig correctief vervangen E onderdelen besturing abonnement telefoon 50 €
Totaal NB: De manuren en materialen van de meer-jaarlijkse activiteiten zijn teruggerekend naar jaarlijkse bedragen
Exploitatie kosten uurloon onderhoud prijsindex loon prijsindex materiaal prijsindex energie materiaalkosten,geindexeerd loonkosten, geindexeerd energiekosten, geindexeerd Rente + afschrijving huidige boekwaarde discontovoet contante waarde materiaal contante waarde loon contante waarde energie contante waarde rente +afschrijving contante waarde totaal
40 3,25% 2,00% 2,50% € 1.014.953 € 243.005 € 290.346 € 4,00% € 372.756 € 80.970 € 102.527 €0 € 556.252 over 60 jaar
12.000
Energiekosten Pomp(en) aantal pompen opgenomen vermogen (Fluidflow) opgenomen vermogen (theorie) capaciteit Verpompen per dag gem. mech. & hydr. rendement electrisch rendement hulpenergie perspeil normaal waterhoogte statische opvoerhoogte dynamisch hoogteverlies draaiuren opgenomen vermogen Versnijder opgenomen vermogen capaciteit te versnijden draaiuren opgenomen vermogen
kWh prijs gemiddeld kWh totaal jaarlijkse energiekosten
3 4,7 3,6 250 830 75% 90% 5% 28,00 22,10 5,90 4,20 1213 17098 0,55 395 302950 767 422
€ €
kW/pomp kW/pomp m3/uur m3
NAP NAP mwk mwk h/jaar kWh/jaar kW m3/uur m3/jaar h/jaar kWh/jaar
0,17 (incl. vastrecht e.d.) 17.520 kWh/jaar 2.978
#REF! jaarlijkse exploitatiekosten 2011 2012
2013
2014
2015
Onderhoud materiaal manuren Groot onderhoud Energie kWh
€ € €
€ 12.000 2.000 2.978
€ € €
€ 12.240 2.065 3.053
€ € €
€ 12.485 2.132 3.129
€ € €
€ 12.734 2.201 3.207
€ € €
€ 12.989 2.273 3.288
Afschrijving B hoofdsom B rente B Afschrijving EM hoofdsom EM rente EM totaal kosten
€ € € € € € €
16.978
€ € € € € € €
17.358
€ € € € € € €
17.746
€ € € € € € €
18.143
€ € € € € € €
18.550
Boekwaarde bouwkundig Boekwaarde EM Boekwaarde totaal
€ € €
-
€ € €
-
€ € €
-
€ € €
-
€ € €
-
EINDRAPPORTAGE
Situatie afkoppelen hemelwater
075191567:0.17
ARCADIS
86
Gemaal renovatie, 1pomp (250m3/h) Aanlegkosten Bouwkundig Elektrisch en mechanisch afschrijftermijn B afschrijftermijn E&M rente lening Afschrijving (lineair) B Afschrijving (lineair) E&M
€ 1.500 € 34.661 25 25 4,50% € 60 € 1.386
Onderhoud Groot 25 jaar na aanleg 50 jaar na aanleg 75 jaar na aanleg prijsindex groot onderhoud investering na 25 jaar investering na 50 jaar investering na 75 jaar
€ 34.661 € 34.661 €0 3% € 72.572 € 151.951 €0
Klein 20 jaarlijks
10 jaarlijks
5 jaarlijks
manuren
materiaal
jaarlijks
(€/jaar)
periodiek smeren lagers
2
10
NEN inspectie
4
0,8
200
controle niveaumetingen
4
0,8
200
reinigen gemaal revisie lagers
40
schilderwerk
4
10
4
200
1
200
20
200
8
100
12
400
6
150
correctief storingsdienst overig correctief vervangen E onderdelen besturing
58,6 €
Totaal NB: De manuren en materialen van de meer-jaarlijkse activiteiten zijn teruggerekend naar jaarlijkse bedragen
Exploitatie kosten uurloon onderhoud prijsindex loon prijsindex materiaal prijsindex energie materiaalkosten,geindexeerd loonkosten, geindexeerd energiekosten, geindexeerd Rente + afschrijving huidige boekwaarde discontovoet contante waarde materiaal contante waarde loon contante waarde energie contante waarde rente +afschrijving contante waarde totaal
40 3,25% 2,00% 2,50%
€ €
€ 141.248 € 284.802 163.655 73.949 4,00% € 51.875 € 94.897 € 57.790 € 42.521 € 247.083 over 60 jaar
1.670
Energiekosten Pomp(en) aantal pompen opgenomen vermogen opgenomen vermogen (theorie) capaciteit Verpompen per dag gem. mech. & hydr. rendement electrisch rendement hulpenergie perspeil normaal waterhoogte statische opvoerhoogte dynamisch hoogteverlies draaiuren opgenomen vermogen Versnijder aantal versnijders opgenomen vermogen capaciteit te versnijden draaiuren opgenomen vermogen
kWh prijs gemiddeld kWh totaal jaarlijkse energiekosten
1 9,52 10,5 250 710 75% 90% 5% 28,00 22,10 5,70 4,20 1037 9875 0 0,55 395 259150 656 0
€ €
0,17 9.875 1.679
kW/pomp kW/pomp m3/uur m3
NAP NAP mwk mwk h/jaar kWh/jaar
kW m3/uur m3/jaar h/jaar kWh/jaar
kWh/jaar
#REF! jaarlijkse exploitatiekosten 2011 2012
2013
2014
2015
Onderhoud materiaal manuren Groot onderhoud Energie kWh
€ € €
€ 1.670 2.344 1.679
€ € €
€ 1.703 2.420 1.721
€ € €
€ 1.737 2.499 1.764
€ € €
€ 1.772 2.580 1.808
€ € €
€ 1.808 2.664 1.853
Afschrijving B hoofdsom B rente B Afschrijving EM hoofdsom EM rente EM totaal kosten
€ € € € € € €
60 1.500 68 1.386 34.661 1.560 8.766
€ € € € € € €
60 1.440 65 1.386 33.275 1.497 8.853
€ € € € € € €
60 1.380 62 1.386 31.888 1.435 8.944
€ € € € € € €
60 1.320 59 1.386 30.502 1.373 9.039
€ € € € € € €
60 1.260 57 1.386 29.115 1.310 9.138
Boekwaarde bouwkundig Boekwaarde EM Boekwaarde totaal
€ € €
1.440 33.275 34.715
€ € €
1.380 31.888 33.268
€ € €
1.320 30.502 31.822
€ € €
1.260 29.115 30.375
€ € €
1.200 27.729 28.929
EINDRAPPORTAGE
Situatie afkoppelen hemelwater en besparen drinkwater
075191567:0.17
ARCADIS
87
Gemaal renovatie, 1pomp (160m3/h) Aanlegkosten Bouwkundig Elektrisch en mechanisch afschrijftermijn B afschrijftermijn E&M rente lening Afschrijving (lineair) B Afschrijving (lineair) E&M
€ 1.500 € 29.810 25 25 4,50% € 60 € 1.192
Onderhoud Groot 25 jaar na aanleg 50 jaar na aanleg 75 jaar na aanleg prijsindex groot onderhoud investering na 25 jaar investering na 50 jaar investering na 75 jaar
€ 29.810 € 29.810 €0 3% € 62.416 € 130.684 €0
Klein 20 jaarlijks
10 jaarlijks
5 jaarlijks
manuren
materiaal
jaarlijks
(€/jaar)
periodiek smeren lagers
2
10
NEN inspectie
4
0,8
200
controle niveaumetingen
4
0,8
200
reinigen gemaal revisie lagers
40
schilderwerk
4
10
4
200
1
200
20
200
8
100
12
400
6
150
correctief storingsdienst overig correctief vervangen E onderdelen besturing
58,6 €
Totaal NB: De manuren en materialen van de meer-jaarlijkse activiteiten zijn teruggerekend naar jaarlijkse bedragen
Exploitatie kosten uurloon onderhoud prijsindex loon prijsindex materiaal prijsindex energie materiaalkosten,geindexeerd loonkosten, geindexeerd energiekosten, geindexeerd Rente + afschrijving huidige boekwaarde discontovoet contante waarde materiaal contante waarde loon contante waarde energie contante waarde rente +afschrijving contante waarde totaal
40 3,25% 2,00% 2,50%
€ €
€ 141.248 € 284.802 116.977 64.029 4,00% € 51.875 € 94.897 € 41.307 € 36.817 € 224.896 over 60 jaar
1.670
Energiekosten Pomp(en) aantal pompen opgenomen vermogen opgenomen vermogen (theorie) capaciteit Verpompen per dag gem. mech. & hydr. rendement electrisch rendement hulpenergie perspeil normaal waterhoogte statische opvoerhoogte dynamisch hoogteverlies draaiuren opgenomen vermogen Versnijder aantal versnijders opgenomen vermogen capaciteit te versnijden draaiuren opgenomen vermogen
kWh prijs gemiddeld kWh totaal jaarlijkse energiekosten
1 6,7 5,2 160 461,5 75% 90% 5% 28,00 22,10 3,40 4,20 1054 7059 0 0,55 395 168447,5 426 0
€ €
0,17 7.059 1.200
kW/pomp kW/pomp m3/uur m3
NAP NAP mwk mwk h/jaar kWh/jaar
kW m3/uur m3/jaar h/jaar kWh/jaar
kWh/jaar
#REF! jaarlijkse exploitatiekosten 2011 2012
2013
2014
2015
Onderhoud materiaal manuren Groot onderhoud Energie kWh
€ € €
€ 1.670 2.344 1.200
€ € €
€ 1.703 2.420 1.230
€ € €
€ 1.737 2.499 1.261
€ € €
€ 1.772 2.580 1.292
€ € €
€ 1.808 2.664 1.325
Afschrijving B hoofdsom B rente B Afschrijving EM hoofdsom EM rente EM totaal kosten
€ € € € € € €
60 1.500 68 1.192 29.810 1.341 7.875
€ € € € € € €
60 1.440 65 1.192 28.618 1.288 7.959
€ € € € € € €
60 1.380 62 1.192 27.425 1.234 8.046
€ € € € € € €
60 1.320 59 1.192 26.233 1.180 8.137
€ € € € € € €
60 1.260 57 1.192 25.040 1.127 8.232
Boekwaarde bouwkundig Boekwaarde EM Boekwaarde totaal
€ € €
1.440 28.618 30.058
€ € €
1.380 27.425 28.805
€ € €
1.320 26.233 27.553
€ € €
1.260 25.040 26.300
€ € €
1.200 23.848 25.048
EINDRAPPORTAGE
BIJLAGE
5
Overzicht van subsidiemogelijkheden
075191567:0.17
ARCADIS
88
Naam regeling + deadline
Korte omschrijving en
Potentiële bijdrage
Doel en Doelgroep
Subsidiabele activiteit
Kans
ondernemers
Voor de aanvrager
HOOG
toetsingscriteria NATIONAAL WBSO
Met de WBSO kunnen onder-
Voor 2011: Afdrachtvermindering
Maand voor start wbso
nemers en zelfstandigen een
van 50% over betrokken
periode
tegemoetkoming krijgen in de
loonkosten (tot 220.000),
loonkosten van medewerkers die
daarboven 18%.
technisch nieuwe R&D
speur- en ontwikkelingswerk (S&O) verrichten. Pieken in de Delta Oost
Het doel van het onderdeel Pieken
Maximaal 50% van de
Bedrijven, kennisinstellingen en
Wellicht mogelijkheden
Nederland
in de delta is het stimuleren van
subsidiabele kosten
overheden.
binnen kennisgebied 3:
economische kansen door een
gemiddeld
Technology
gebiedsgerichte economische aanpak. Programma Milieu &
Het Progr. M&T stimuleert de
Subsidiebedrag is afhankelijk van
Het programma Milieu &
Ontwikkeling
Technologie (Progr. M&T)
Nederlandse industrie tot het
type project en bedraagt 30-75%
Technologie is gericht op het
innovatieve
ontwikkelen en toepassen van
met een maximum van euro
industriële midden- en
milieutechnieken/techn
Aanvraagperiode:
innovatieve processen, producten
350.000.
kleinbedrijf (MKB) met BIK-codes
ologie
Gesloten, gaat
en diensten. Daarbij is belangrijk
15 en 17 t/m 36, oftewel de SBI-
waarschijnlijk 1 januari
dat in vergelijking met gangbare
codes 1000, 1100 en 1300 t/m
2011 open
alternatieven het milieu
3300.
substantieel minder wordt belast. Subsidies worden
Bij Milieu & Technologie kunt u
behandeld in volgorde van
subsidie aanvragen bij 2
binnenkomst
programma-onderdelen: 1. Technologie in de markt (TeMa): voor het onderzoeken van "alles" wat er naast techniek komt kijken bij het op de markt brengen
gemiddeld
EINDRAPPORTAGE
Naam regeling + deadline
Korte omschrijving en
Potentiële bijdrage
Doel en Doelgroep
Subsidiabele activiteit
Kans
Het Innovatiekrediet is bestemd
Met het Innovatiekrediet kunnen
MKB
Ontwikkeling technisch
gemiddeld
voor de ontwikkelingsfase van een
zowel kleine als grote projecten
Aanvraagperiode:
technisch nieuw product, proces of
financiële ondersteuning krijgen.
7 juli t/m 31 december
nieuwe dienst. In 2010 bedraagt het
De minimale projectomvang
2010
budget voor het Innovatiekrediet
bedraagt 300.000 euro. Het
48 miljoen euro (circa 32 miljoen
maximale krediet bedraagt
euro voor technische
5 miljoen euro.
toetsingscriteria van milieugerichte innovatieve producten, processen of diensten, 2. Toepassen in de praktijk: gericht op de technische kant van milieugerichte innovaties: 1. industrieel haalbaarheids-project, 2. industrieel onderzoeksproject, 3. preconcurrentieel haalbaarheidsproject, 4. pilotproject (preconcurrentieel ontwikkelingsproject), 5. Demonstratieproject. Een ToeP project mag geen betrekking hebben op energiebesparing. Een TeMa project mag wel over een energiebesparende innovatie gaan. Innovatiekrediet
Toekenning op kwaliteit
ontwikkelingsprojecten en circa 16 miljoen euro voor klinische
Het Innovatiekrediet bedraagt
ontwikkelingsprojecten).
maximaal 35% van de totale projectkosten. De overige 65
075191567:0.17
ARCADIS
90
nieuw product
EINDRAPPORTAGE
Naam regeling + deadline
Korte omschrijving en
Potentiële bijdrage
Doel en Doelgroep
Subsidiabele activiteit
Kans
Beheerders van een project
Realisatie
GEMIDDELD
toetsingscriteria procent dient u dus op een andere manier te financieren. U komt alleen voor het Innovatiekrediet in aanmerking als u uw project niet uit eigen middelen kunt financieren. Regeling Groenprojecten
Het doel van de regeling is het
Projecten met een
2010
ondersteunen van milieu- en
groenverklaring kunnen vanuit
milieuvriendelijke
Doorlopende aanvraag
duurzaamheidprojecten op het
een groenfonds een lening krijgen
techniek/concept
binnen 6 maanden na start
gebied van natuur, landbouw,
waarvan de rente gemiddeld 1%
fysieke activiteiten.
grondstoffen, energie, bouwen,
lager is, dan een 'gewone' lening.
mobiliteit en water. (internationale)
Het doel van het onderdeel
De potentiële bijdrage bedraagt
Samenwerkingsverbanden waarin
Onderzoek en
INNOWATER
INNOWATER-projecten
25-50% met een maximum van €
tenminste een ondernemer en
ontwikkeling naar
Internationale
(INNOWATOR) is het ondersteunen
500.000
een potentiële eindgebruiker
innovatie
INNOWATER opent begin
van onderzoek en ontwikkeling op
deelneemt. De deelname van een
watertechnologie
januari
het gebied van watertechnologie
kennisinstelling wordt hoog
door samenwerkingsverbanden.
gewaardeerd.
MIA (Milieu-
Voor ondernemers die investeren in
De maximale fiscale aftrek is
Vennootschapsbelasting-plichtige
Investering in
investeringsaftrek)
milieuvriendelijke bedrijfsmiddelen.
afhankelijk van de categorie
Ondernemingen
milieuvriendelijke
Zij kunnen maximaal 60% van het
waartoe een bedrijfsmiddel wordt
Melden binnen 3 maanden
goedgekeurd investeringsbedrag in
gerekend. Er zijn 3 categorieën: I)
na aangaan
mindering brengen op de fiscale
max. 60% aftrek; II) max. 50%
investeringsverplichting
winst.
aftrek; III) max. 35% aftrek. Het voordeel ligt hiermee globaal tussen 8-15% van de kwalificerende investeringskosten
075191567:0.17
gemiddeld
ARCADIS
91
technieken
HOOG
EINDRAPPORTAGE
Naam regeling + deadline
Korte omschrijving en
Potentiële bijdrage
Doel en Doelgroep
Subsidiabele activiteit
Kans HOOG
toetsingscriteria VAMIL (Willekeurige
Investeringskosten in
De bijdrage bestaat uit
Vennootschapsbelasting-plichtige
Investering in
Afschrijving Milieu-
milieuvriendelijke bedrijfsmiddelen
toestemming om investeringen
Ondernemingen
milieuvriendelijke
investeringen)
worden afgeschreven op een voor
willekeurig af te schrijven van de
de ondernemer gunstig tijdstip.
winst. Door de verschuiving van
Melden binnen 3 maanden
technieken
de belastingdruk ontstaat zowel
na aangaan
MIA en VAMIL kunnen meestal
een liquiditeitsvoordeel als een
investeringsverplichting
worden gecombineerd. Dit blijkt uit
rentevoordeel.
de milieulijst. EIA (Energie-
(Een deel van) de investerings-
De bijdrage is een aftrek van 44%
Vennootschapsbelasting-
Investering in
investeringsaftrek)
kosten in energiebesparende
van de investeringskosten op de
plichtige Ondernemingen
energiezuinige
bedrijfsmiddelen is aftrekbaar van
verschuldigde inkomsten- of
Melden binnen 3 maanden
de fiscale winst. De
vennootschapsbelasting;
na aangaan
bedrijfsmiddelen die in aanmerking
investeringsverplichting
komen zijn te vinden op de
Voordeel: +/- 11% van de
Energielijst, of in de generieke
goedgekeurde investeringskosten.
HOOG
technieken
categorie vallen. OP Oost Nederland (GO)
Het Operationeel Programma Oost-
onbepaald
Nederland 2007-2013 heeft als doel
Maximaal 50% en 250.000 euro
Bedrijven, kennisinstellingen en
Belangrijkste
overheden.
aanknopingspunt lijkt
Oost-Nederland te ontwikkelen tot
maatregel 2.2:
een toonaangevende Europese
vergroten kwaliteit
innovatieve regio. De kern van het
werk- en leefomgeving
gemiddeld
programma is de versterking van de regionale innovatiekracht, kenniseconomie en ondernemerschap. EOS
Onder het EOS programma vallen
Openstelling 2011 nog niet
diverse regelingen, zoals Korte
bekend
Termijn Onderzoek (KTO) en DEMO.
075191567:0.17
25-50%
Bedrijven, overheden,
Subsidie is beschikbaar
kennisinstellingen
voor de doorontwikkeling van
ARCADIS
92
gemiddeld
EINDRAPPORTAGE
Naam regeling + deadline
Korte omschrijving en
Potentiële bijdrage
Doel en Doelgroep
Subsidiabele activiteit
Kans
toetsingscriteria De regelingen zijn er op gericht
innovatieve kennis die
innovatieve energievriendelijke
op labschaal is bewezen
technologie te ontwikkelen of in de
naar marktrijpe
praktijk te demonstreren. Thema;s
producten.
zijn onder andere :
Haalbaarheidsstudies,
1. Energie-besparende maatregelen;
Industrieel onderzoek
2.maatregelen waarbij CO2-emissies
en experimentele
worden afgevangen en permanent
ontwikkeling.
in de onder-grond opgeslagen; of 3. maatregelen die het gebruik van hernieuwbare energie-bronnen bevorderen. EUROPEES LIFE +
De algemene doelstelling van het
De maximale ondersteuning
Openbare en/of privaatrechtelijke
Demonstratie van
Financieringsinstrument voor het
bedraagt 50%.
organen, actoren en instellingen
milieuvriendelijke
Volgende openstelling
milieu (LIFE+) is bij te dragen aan de
komen in aanmerking voor
technieken/
medio februari 2011
uitvoering, actualisering en
ondersteuning vanuit LIFE+.
technologie of
verwacht
ontwikkeling van het
concepten
communautaire milieubeleid en de communautaire milieuwet-geving. LIFE+ ondersteunt in het bijzonder de uitvoering van het Zesde Milieuactieprogram-ma van de Europese Gemeen-schap (het zogenaamde 6e MAP). LIFE+ bestaat uit drie onderdelen: 1. LIFE+ Natuur en Biodiversiteit (LIFE+NAT); 075191567:0.17
ARCADIS
93
Gemiddeld/ laag
EINDRAPPORTAGE
Naam regeling + deadline
Korte omschrijving en
Potentiële bijdrage
Doel en Doelgroep
Subsidiabele activiteit
Kans
50%
Overheden, bedrijven,
Projecten waarbinnen
Gemiddeld
kennisinstellingen
grensoverschrijdend
toetsingscriteria 2. LIFE+ Milieubeleid en Bestuur (LIFE+MIL); 3. LIFE+ Informatie en Communicatie (LIFE+INF). Interreg IVa
Het programma Interreg IVA
onbepaald
Nederland-Duitsland is gericht op de ontwikkeling en versterking van
wordt samengewerkt
een grensoverschrijdende en innovatieve economische ruimte, een duurzame regionale ontwikkeling alsmede de maatschappelijke integratie in het grensgebied Interreg IVb
Het doel van Interreg is een
Halfjaarlijks, volgende
evenwichtige en duurzame
deadline waarschijnlijk
economische en sociale
2: Duurzaam beheer
maart 2011
ontwikkeling binnen de EU.
van natuurlijke
Interreg wil dit bereiken door per
hulpbronnen en van
regio aandacht te vestigen op de
natuurlijke en
specifieke problematiek en
technologische risico’s
50%
actoren uit de publieke, private
Het project sluit het
en non-profitsector
beste aan bij prioriteit
Gemiddeld/ laag
aandachtspunten van dat gebied. Thema’s zijn onder andere innovatie als zodanig en milieu/leefomgeving Competitiveness and
Met het Kaderprogramma voor
Maximaal 50% van de
Innovation Programme
concurrentievermogen en innovatie
subsidiabele kosten
(CIP) -
(CIP) bevordert de Europese
van de vermarkting van
Entrepreneurship and
Commissie het concurrentie- en
ontwikkelde
075191567:0.17
Bedrijven, specifiek MKB
Deze subsidie is bedoeld voor de fase
ARCADIS
94
Gemiddeld/laag
EINDRAPPORTAGE
Naam regeling + deadline
Korte omschrijving en
Potentiële bijdrage
Doel en Doelgroep
Subsidiabele activiteit
Kans
toetsingscriteria Innovation Programme
innovatievermogen van de
(EIP)
Europese Unie als moderne
Volgende openstelling:
kennismaatschappij.
Medio 2011
De specifieke doelen zijn:
technologie.
stimulering van het concurrentievermogen van ondernemingen, in het bijzonder van het MKB; bevordering van alle vormen van innovatie met inbegrip van ecoinnovatie; versnelling van de ontwikkeling van een duurzame, competitieve, innovatieve en inclusieve informatiemaatschappij; bevordering van energie-efficiëntie en nieuwe en hernieuwbare energiebronnen in alle sectoren, met inbegrip van het vervoer. PROVINCIAAL Subsidieregeling
Het doel van de regeling is het
Subsidie wordt
Indien
kwantitatief en kwalitatief
stimuleren van een duurzame
verleend voor prestaties
maatregelen in
waterbeheer Overijssel
inrichting van en/of een verbeterde
die leiden tot een
gebiedsprogram-
Vooraf aanvragen
waterkwaliteit in het watersysteem
duurzame inrichting
ma opgenomen:
in Overijssel.
van en/of een
hoog
Afhankelijk project
rechtspersonen
verbeterde waterkwaliteit in het watersysteem in 075191567:0.17
ARCADIS
95
EINDRAPPORTAGE
Naam regeling + deadline
Korte omschrijving en
Potentiële bijdrage
Doel en Doelgroep
Subsidiabele activiteit
toetsingscriteria Overijssel en die zijn opgenomen in een gebiedsprogramma.
075191567:0.17
ARCADIS
96
Kans
COLOFON
EINDRAPPORTAGE HAALBAARHEIDSSTUDIE GESLOTEN WATERKRINGLOOP UT CAMPUS ENSCHEDE OPDRACHTGEVER: FACILITAIR BEDRIJF UNIVERSITEIT TWENTE WATERSCHAP REGGE & DINKEL STATUS: Vrijgegeven
AUTEUR: De heer H.A. van den Berkmortel
GECONTROLEERD DOOR: Mevrouw J.E. de Bruijne MSc. Mevrouw ir. S.C.C. Helmyr De heer ir. M.R. Moens
VRIJGEGEVEN DOOR: Mevrouw ir. S.C.C. Helmyr 1 februari 2011 075191567:0.17
ARCADIS NEDERLAND BV Het Rietveld 59a Postbus 673 7300 AR Apeldoorn Tel 055 5815 999 Fax 055 5815 599 www.arcadis.nl Handelsregister 9036504 ©ARCADIS. Alle rechten voorbehouden. Behoudens uitzonderingen door de wet gesteld, mag zonder schriftelijke toestemming van de rechthebbenden niets uit dit document worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt door middel van druk, fotokopie, digitale reproductie of anderszins.
