Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen

                 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen           19 mei 2014    In opdracht van  Centre of Expertise Biobased Economy  Avans Hogeschool / Hogeschool Zeeland      Budgetnummer 472500      Tony Schoen  Ovalen Tafel  Utrecht  www.ovalentafel.nl  [email protected] 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen    

Samenvatting   Eind  2013  zijn  Avans  Hogeschool  en  Hogeschool  Zeeland  (HZUAS)  gezamenlijk  door  het  Ministerie  van  OC&W  aangewezen  als  hét  centrum  voor  het  HBO  op  het  gebied  van  Biobased  Economy 1 .  Hiervoor is door beide hogescholen gezamenlijk het Centre of Expertise Biobased Economy (CoE BBE)  opgericht. Het CoE BBE heeft daarbij drie pijlers: onderwijs, onderzoek en kenniscentrum.  Van diverse kanten, vanuit projecten, samenwerkingsverbanden en directe bedrijfscontacten vanuit  het  onderwijs  blijkt  er  een  behoefte  te  bestaan  aan  een  verdere  ontwikkeling  binnen  het  CoE BBE  van  het  onderwerp  biobased  bouwen,  dat  wil  zeggen:  bouwen  met  biobased  materialen 2 .  Door  middel van interviews en literatuuronderzoek is onderzocht op welke wijze  deze behoefte vertaald  kan worden in een lectoraat.  Conclusie van het onderzoek is, dat een lectoraat Biobased Bouwen binnen het CoE BBE haalbaar is,  d.w.z. goed aansluit bij onderzoek dat reeds elders loopt, en kan voorzien in een marktbehoefte. Als  doelstelling  voor  het  lectoraat  stellen  wij  voor:  het  verzamelen,  ontwikkelen,  valoriseren  en  uitdragen van kennis over de toepassing van biobased materialen in bouw en civiele techniek. Met  deze  doelstelling  kan  het  lectoraat  goed  bijdragen  aan  de  onderwijsbehoefte  op  het  gebied  van  biobased  bouwen,  goed  aansluiten  bij  andere  lectoraten  van  Avans  en  HZUAS,  en  –  vooral  –  goed  bijdragen aan de regionale en landelijke onderzoeksagenda.  Het onderzoeksprogramma van het lectoraat kan bestaan uit een aantal onderling samenhangende  projecten.  Er  zijn  zes  projecten  geïnventariseerd  die  hiervoor  in  aanmerking  komen.  De  twee  belangrijkste zijn: Landschapspark Bergsche Heide, en prefab renovatieconcepten.  Het Landschapspark Bergsche Heide (gelegen aan de rand van Bergen op Zoom) wordt in de periode  tot 2020 ontwikkeld, en kan als pilotproject biobased bouwen gebruikt worden. Zowel het CoE BBE  als het samenwerkingsverband Biobased Delta zijn al nauw betrokken bij deze ontwikkeling. Voor het  lectoraat  kan  het  project  een  meerjarige  proeftuin  vormen,  voor  de  ontwikkeling  van  nieuwe  biobased  materialen,  toepassingen  en  concepten.  Voor  de  financiering  kan  op  de  programma’s  Interreg of OP Zuid worden ingezet.  Prefab  renovatieconcepten  sluiten  aan  bij  de  behoefte  in  de  markt  naar  goede  systemen  voor  de  renovatie  van  de  grote  aantallen  naoorlogse  woningen.  Door  een  groot  aantal  partijen  wordt  er  al  gewerkt  aan  zeer  energiezuinige  prefab  concepten.  Vanuit  het  lectoraat  kan  hier  het  onderwerp  biobased  aan  toegevoegd  worden,  vanuit  de  gedachte  gezonde  en  duurzame  systemen  te                                                               1

 Met de biobased economy wordt bedoeld “een economie die zijn grondstoffen betrekt uit de levende natuur  (biomassa, ‘groene grondstoffen’) als onderdeel van een groene of duurzame economie” [1]. In een biobased  economy  gaat  het  dus  over  het  gebruik  van  biomassa  voor  toepassingen  als  inhoudsstoffen,  chemicaliën,  materialen, transportbrandstoffen, elektriciteit en warmte [10].  2  Onder “bouwen” wordt hierbij verstaan de toepassing van materialen en technieken in zowel bouwkundige  zin (het bouwen van woningen, utiliteit, nieuwbouw, renovatie, etc.) als in civieltechnische zin (het bouwen van  kunstwerken, infrastructuur, etc.). 

Pagina 2 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     ontwikkelen.  Voor  het  onderzoek  naar  prefab  renovatieconcepten  kan  mogelijk  gebruik  worden  gemaakt van een SIA‐RAAK‐PRO subsidie.  Andere  onderzoeksprojecten  betreffen  het  ontwikkelen  van  autarkische  recreatiehuisjes,  het  realiseren  van  een  biobased  brug,  het  uitwerken  van  een  innovatief  bouwconcept  op  basis  van  houten  bouwstenen,  het  realiseren  van  een  experimenteeromgeving  voor  het  verwerken  van  biobased  grondstoffen  tot  bouwmaterialen,  en  tot  slot  het  doen  van  bouwfysisch  onderzoek  aan  damp‐open bouwconstructies van biobased materialen.  Onderzoeken  worden  uitgevoerd  op  de  verschillende  locaties  van  de  opleidingen  Bouwkunde  en  Civiele  Techniek  van  Avans  en  HZUAS.  Daarnaast  kan  er  mogelijk  gebruik  worden  gemaakt  van  de  Green Chemistry Campus in Bergen op Zoom, en het nieuwe SPARK Innovation Centre in Den Bosch  (dat sterk op Bouw & Infra is gericht).  Het onderzoeksprogramma wordt in belangrijke mate bepaald door de lector en de kenniskring van  het lectoraat. Als profiel voor de lector stellen wij voor:   ‐

Affiniteit met bouwproducten en bouwmaterialen (mogelijk werkzaam, of werkzaam geweest in  een bedrijf dat bouwt of produceert voor de bouw).  ‐ Goed  kunnen  opereren  in  een  dynamische  omgeving  (opleidingen  Bouwkunde  en  Civiele  Techniek  op  drie  locaties,  onderzoekscentra  GCC  en  SPARK,  zeer  actieve  netwerkorganisaties  CoE BBE, Biobased Delta, Green Deal).  ‐ In  staat  om  als  hoofdonderzoeker  op  te  treden  in  complexe  projecten  als  Bergsche  Heide  of  Prefab renovatieconcepten en in staat het onderzoek te organiseren.   ‐ Bedreven in het kunnen betrekken van marktpartijen bij het lectoraat. Hierbij wordt met name  gedacht  aan  het  betrekken  van  opdrachtgevers  (projectontwikkelaars,  woningcorporaties,  publieke sector) en uitvoerders (bouwbedrijven) bij het lectoraat.    De kenniskring voor het lectoraat zal naar verwachting bestaan uit 5 tot 10 personen, afkomstig van  zowel  Avans  als  HZUAS.  We  adviseren  om  met  één  kenniskring  te  werken  voor  beide  instellingen  gezamenlijk.  Leden van de kenniskring zullen als onderzoeker aan één van de onderzoeksprojecten  werken, danwel vooral kennis over biobased bouwen naar het onderwijs vertalen. 

  Biobased  is  actueel  in  Zuidwest‐Nederland,  waar  veel  bedrijven  (van  MKB  tot  multinational)  actief  zijn  in  chemie,  agro‐industrie,  bouwindustrie  en  bouwnijverheid.  Er  is  een  samenwerkingsverband  ‘Biobased  Delta’,  waar  het  lectoraat  als  kennispartij  aan  zal  kunnen  deelnemen  (specifiek  in  het  cluster  ‘bouw’).  Ook  aan  de  Green  Deal  Biobased  Bouwen  zal  het  lectoraat  een  actieve  bijdrage  kunnen  leveren.  Het  lectoraat  zal  er  daarbij  naar  streven  partijen  met  elkaar  te  verbinden,  om  nieuwe biobased bouwtoepassingen van agrarische (rest)stromen te ontwikkelen en om succesvolle  voorbeelden van toepassingen te helpen op de (bouw)markt te komen.   

Pagina 3 van 52   

 

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen    

Inhoudsopgave   Samenvatting ........................................................................................................................................... 2  Inhoudsopgave ........................................................................................................................................ 4  1  Inleiding ........................................................................................................................................... 6  2  Market gap analyse ......................................................................................................................... 8  2.1  Maatschappelijk kader ............................................................................................................ 8  2.2  Marktbehoefte naar toegepast onderzoek ............................................................................. 8  2.2.1  Stakeholderanalyse ......................................................................................................... 9  2.3  Gepland, in uitvoering zijnde en uitgevoerd toegepast onderzoek ...................................... 10  2.3.1  Onderzoeks‐ en demonstratiegebouwen ...................................................................... 10  2.3.2  Kennis‐ en onderzoeksinstellingen ................................................................................ 15  2.3.3  Andere initiatieven ........................................................................................................ 18  2.3.4  Conclusies gepland / in uitvoering zijnde onderzoek .................................................... 21  2.4  Onderwijsbehoefte ................................................................................................................ 22  2.4.1  Hogeschool Zeeland ...................................................................................................... 22  2.4.2  Avans Hogeschool ......................................................................................................... 23  2.4.3  Civiele Techniek ............................................................................................................. 24  2.4.4  Kenniskring(en) .............................................................................................................. 24  2.5  Samenhang met andere lectoraten Avans en HZUAS ........................................................... 25  3  Voorstel onderzoeksprogramma ................................................................................................... 28  3.1  Doelstelling ............................................................................................................................ 28  3.2  Onderzoeksprojecten ............................................................................................................ 29  3.2.1  Landschapspark Bergsche Heide ................................................................................... 29  3.2.2  Lichtgewicht, prefab renovatieconcepten voor de woningbouw ................................. 31  3.2.3  Huisjes van Niks ............................................................................................................. 34  3.2.4  De Biobased Brug .......................................................................................................... 36  3.2.5  ExperimenteerLab ......................................................................................................... 36  3.2.6  Bouwen met Steko ........................................................................................................ 38  3.2.7  Damp‐open construeren met biobased materialen ...................................................... 39  3.3  Activiteitenplan ..................................................................................................................... 40  4  Financieringsmogelijkheden .......................................................................................................... 41  4.1  SIA‐RAAK ................................................................................................................................ 41  4.1.1  SIA‐RAAK‐mkb ............................................................................................................... 41  4.1.2  SIA‐RAAK‐PRO ................................................................................................................ 41  4.2  Horizon 2020 ......................................................................................................................... 42  4.3  Interreg A ............................................................................................................................... 42  4.4  Topsectorenbeleid ................................................................................................................. 43  4.5  KIC InnoEnergy ...................................................................................................................... 43  4.6  Provinciale subsidiemogelijkheden ....................................................................................... 43  4.7  Conclusie subsidies en financiering ....................................................................................... 44  5  Financieringsplan ........................................................................................................................... 45  5.1  Begroting ............................................................................................................................... 45  Pagina 4 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     5.2  Financiering aanstelling lector .............................................................................................. 46  5.3  Financiering overige kosten van het lectoraat ...................................................................... 46  5.4  Financiering onderzoeksprojecten ........................................................................................ 46  6  Competentieprofielen voor lector en de kenniskringleden .......................................................... 47  6.1  Lector ..................................................................................................................................... 47  6.2  Kenniskringleden ................................................................................................................... 48  Geraadpleegde bronnen ....................................................................................................................... 50  Geraadpleegde personen ...................................................................................................................... 51         

Pagina 5 van 52   

 

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen    

1 Inleiding Voorliggende rapportage onderzoekt de haalbaarheid van een lectoraat Biobased Bouwen binnen de  kaders van het Centre of Expertise Biobased Economy.  Eind  2013  zijn  Avans  Hogeschool  en  Hogeschool  Zeeland  (HZUAS)  gezamenlijk  door  het  Ministerie  van  OC&W  aangewezen  als  hét  centrum  voor  het  HBO  op  het  gebied  van  Biobased  Economy 3 .  Hiervoor is door beide hogescholen gezamenlijk het Centre of Expertise Biobased Economy (CoE BBE)  opgericht. Het CoE BBE heeft daarbij drie pijlers: onderwijs, onderzoek en kenniscentrum.  Van diverse kanten, vanuit projecten, samenwerkingsverbanden en directe bedrijfscontacten vanuit  het  onderwijs  blijkt  er  een  behoefte  te  bestaan  aan  een  verdere  ontwikkeling  van  het  onderwerp  biobased bouwen, dat wil zeggen: bouwen met biobased materialen. Hieronder vallen zowel woning‐  en utiliteitsbouw als civieltechnische werken. En zowel nieuwbouw als renovatie.  De recente Green Deal Biobased Bouwen is een belangrijke toetssteen voor deze behoefte: een groot  aantal  bedrijven  en  de  rijksoverheid  werken  samen  om  de  markt  voor  biobased  bouwmaterialen  verder te realiseren, onder meer met regelgeving, kennisuitwisseling en communicatie. Het CoE BBE  is  toegetreden  tot  deze  Green  Deal.  Daarnaast  is  er  in  Zuid‐West  Nederland  een  sterk  cluster  van  bedrijven  en  instellingen  ontstaan  (de  Biobased  Delta),  met  specifieke  aandacht  voor  biobased  bouwen.   Biobased  bouwen  leeft  in  Zuid‐West  Nederland.  In  Kruiningen  is  een  eerste  woning  biobased  gerenoveerd (met betrokkenheid van HZUAS), in Terneuzen is een concreet civieltechnisch project in  voorbereiding  ‐  een  biobased  brug  (met  grote  betrokkenheid  van  Avans  en  het  CoE BBE),  er  lopen  veel  initiatieven  voor  de  ontwikkeling  van  biobased  bouwmaterialen  en  de  toepassing  van  die  materialen in bouwprojecten.   Fig. 1.1 Gasontvangststation  met  biobased  gevel,  bij  het  Agro  &  Food  Cluster  (AFC)  Nieuw  Prinsenland  in  Dinteloord.  (ontwerp  Studio  Marco  Vermeulen) 

                                                               3

 Met de biobased economy wordt bedoeld “een economie die zijn grondstoffen betrekt uit de levende natuur  (biomassa, ‘groene grondstoffen’) als onderdeel van een groene of duurzame economie” [1]. In een biobased  economy  gaat  het  dus  over  het  gebruik  van  biomassa  voor  toepassingen  als  inhoudsstoffen,  chemicaliën,  materialen, transportbrandstoffen, elektriciteit en warmte [10]. 

Pagina 6 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     Met  een  lectoraat  wil  het  CoE BBE  voorzien  in  de  behoefte  aan  een  verdere  ontwikkeling  van  het  kennisveld biobased bouwen. Het lectoraat richt zich daarbij op het doen van toegepast onderzoek  en  het  leveren  van  bijdragen  aan  het  HBO  onderwijs  (zo  mogelijk  in  de  doorlopende  leerlijn  VO  –  MBO – HBO – WO). Uitgangspunt is dat het lectoraat wordt ingebed in de Academie Bouw&Infra van  Avans  en  de  Academie  Technologie&Innovatie  van  HZUAS.  Onder  deze  academies  vallen  de  opleidingen Bouwkunde en Civiele Techniek.  In deze rapportage zetten we onze bevindingen uiteen, aan de hand van de volgende onderdelen:  ‐

 een market gap analyse: een vergelijking van de marktbehoefte en uitgevoerd/lopend/gepland  onderzoek (hoofdstuk 2.2 en 2.3)   ‐ de biobased onderwijsbehoefte bij Avans en HZUAS (hoofdstuk 2.4)  ‐ het  formuleren  van  een  onderzoeksprogramma,  uitgewerkt  in  verschillende  onderzoeks‐ projecten (hoofdstuk 3)    Vervolgens worden de financieringsmogelijkheden geanalyseerd (hoofdstukken 4 en 5), en ten slotte  is het profiel voor de lector en kenniskringleden bepaald (hoofdstuk 6). 

Pagina 7 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen    

2 Market gap analyse 2.1 Maatschappelijk kader Het  maatschappelijk  kader  voor  Biobased  Bouwen  kan  worden  geschetst  aan  de  hand  van  de  overwegingen  van  de  Green  Deal  Biobased  Bouwen  die  eind  2013  gesloten  is  tussen  de  Rijksoverheid, bedrijfsleven en kennisinstellingen [1]:   ‐

‐ ‐

“Om  onze  welvaart  ook  voor  toekomstige  generaties  te  behouden  is  het  nodig  om  het  concurrentievermogen van onze economie te versterken en tegelijkertijd de belasting van het milieu en de  afhankelijkheid van fossiele energie en schaarse grondstoffen te verminderen.  De biobased economy kan met de juiste keuzes economische kansen bieden èn deels een oplossing bieden  voor maatschappelijke uitdagingen, zoals klimaatverandering, energiezekerheid en grondstoffenschaarste.  In het Nationaal Energieakkoord is benoemd dat substitutie van fossiele grondstoffen door hernieuwbare  grondstoffen  en  gerecycled  materiaal  een  potentieel  positief  effect  heeft  op  het  verder  reduceren  van  broeikasgasemissies.  Uitgangspunt  is  cascadering  van  biobased  materialen,  waarbij  verduurzaming  en  energieproductie en duurzaam materialengebruik samen gaan.” 

  De  maatschappelijke  relevantie  van  Biobased  Bouwen  komt  verder  tot  uiting  in  het  Topsectoren‐ beleid, waarin voor de Biobased Economy een verbinding tussen de topsectoren Chemie en Energie  is  gelegd,  met  een  eigen  actieagenda  (TKI  Biobased  Economy).  Biobased  materialen,  inclusief  bouwmaterialen, worden vanuit deze TKI ontwikkeld.  Op  Europees  niveau  wordt  er  met  name  door  het  onderzoeksprogramma  Horizon  2020  ingezet  op  versterking van de Biobased Economy [2]. De door de EU gekozen strategie komt voort uit een aantal  maatschappelijke overwegingen: voedselveiligheid, schaarste van natuurlijke bronnen, vermindering  van de afhankelijkheid van niet‐hernieuwbare grondstoffen, terugdringing van klimaatverandering en  het creëren van banen en verbeteren van de EU concurrentiepositie.   Redenen genoeg om een onderzoeksprogramma op het gebied van Biobased Bouwen op te starten. 

2.2 Marktbehoefte naar toegepast onderzoek Aan  de  marktzijde  is  er  gesproken  met  architecten,  toeleveranciers  van  (biobased)  materialen,  kennis‐  en  onderzoeksinstellingen  en  andere  marktpartijen.  Een  overzicht  van  deze  partijen  is  te  vinden in bijlage 1. In paragraaf 2.2.1 analyseren we kort de achtergrond en plaats in de bouwketen  van deze partijen.  De meest gehoorde behoefte is die naar het testen en beoordelen van biobased bouwmaterialen en  samenstellingen  (daken,  gevels,  vloeren).  Het  gaat  hierbij  vooral  om  bouwfysische  eigenschappen  (thermische  en  geluidsisolatie,  vochtregulatie,  vervuiling,  etc.).  Ook  het  valideren  van  gezondheidsclaims wordt genoemd.  Daarnaast wordt er onderzoek gevraagd naar innovaties in de verwerking van restproducten uit de  landbouw. “Nieuwe materialen bieden nieuwe ontwerpmogelijkheden.”  Een andere onderzoekslijn is de bedrijfskundige. Er zijn veel biobased bouwmaterialen die niet tot de  markt doordringen. Er is behoefte aan kennis en expertise omtrent het naar de markt brengen van 

Pagina 8 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     innovaties.  Hierbij  wordt  vooral  aan  kennis  op  het  gebied  van  innovatie,  marktstrategieën,  bedrijfsvoering en bedrijfsontwikkeling gedacht.  Een  belangrijke  behoefte  in  de  markt  lijkt  te  liggen  in  het  informeren  en  motiveren  van  eindgebruikers  om  biobased  producten  toe  te  passen.  Onder  eindgebruikers  verstaan  we  dan  de  particuliere  bouwmarkt,  architecten,  projectontwikkelaars,  woningcorporaties  en  publieke  opdrachtgevers  (overheden,  waterschappen,  provincies).  Op  dit  gebied  vinden  al  veel  initiatieven  plaats  (zie  hoofdstuk  2.3.1),  desondanks  slaan  de  materialen  naar  de  mening  van  veel  geïnterviewden onvoldoende aan.   Stakeholderanalyse

biobased

2.2.1  

WUR

Biobased Delta Stenden

passief bouwen

DPI Value Center

NPSP

Greenhuus

Ro+Ad

Marco Vermeulen

Synbra

Van de Bilt

Orga Architecten Esther Stapper Advies Don Monfils Isovlas Hogeschool Zuyd Projectbureau Zeeland Rothuizen

Agrodome

VIBA‐Expo

Greenworks / Raab Karcher

energiebesparing

Hogeschool Rotterdam/ Duzan Doepel HAN Logus

traditioneel

Sabic IP

onderzoek en ontwikkeling

ontwerp en architectuur

toeleveranciers

De Kok Bouwgroep

uitvoering

  Bovenstaand diagram toont het spectrum aan marktpartijen die in het kader van dit onderzoek zijn  benaderd.  Hoe  verder  naar  rechts,  des  te  meer  in  de  feitelijk  uitvoering  van  bouwprojecten.  Hoe  hoger,  des  te  meer  biobased.  De  grootte  van  de  bolletjes  geeft  grofweg  de  importantie  van  de  organisatie  in  de  markt  weer.  Dit  diagram  is  volledig  subjectief,  want  opgesteld  door  onszelf,  op  gevoel, niet op basis van een wetenschappelijke methode.   Het  diagram  laat  duidelijk  zien,  dat  er  in  het  onderzoek  relatief  weinig  partijen  aan  de  uitvoeringskant  zijn  betrokken  (aannemers,  fabrikanten  van  bouwproducten).  Ook  is  er  niet  gesproken met de eindafnemer: woningcorporaties, projectontwikkelaars, publieke opdrachtgevers.  Op  dit  punt  ligt  een  nadrukkelijke  taak  (“missiewerk”)  voor  het  lectoraat:  betrek  uitvoerende  en  opdrachtgevende partijen bij de onderzoeken; ga de dialoog aan met de traditionele bouwpartijen;  benader potentiële opdrachtgevers. 

Pagina 9 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen    

2.3 Gepland, in uitvoering zijnde en uitgevoerd toegepast onderzoek 2.3.1 Onderzoeks‐ en demonstratiegebouwen Veel  toegepast  onderzoek  naar  biobased  bouwmaterialen  is  georganiseerd  rond  woningen  of  demonstratiegebouwen/centra. Deze gebouwen worden gebruikt om te experimenteren met nieuwe  materialen, om kennis op te doen over het functioneren van biobased materialen in de praktijk, en  om voorlichting te geven over biobased materialen. We noemen de volgende projecten.  VIBA Expo  Voorlichtingcentrum  ecologisch  bouwen  in  Den  Bosch,  geïnitieerd  vanuit  de  NIBE  (Nederlands  Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie). Dit is een wat ouder voorlichtingscentrum, gestart in 1995,  de  laatste  jaren  grondig  herzien  en  ‘doorgestart’.  Gehuisvest  in  de  voormalige  fabriek  van  De  Gruyter.   Binnenexpositie,  vooral  bedoeld  om  ontwerpers  en  eindklanten  te  informeren  over  materialen  en  mogelijkheden.  Deels  biobased  bouwen.  Catalogus  van  exposanten  en  materialen  beschikbaar  op  internet.  Vanuit  VIBA  Expo  vindt  onderzoek  plaats  naar  energieneutraal  en  ecologisch  bouwen,  hiervoor  zijn  bij  VIBA  Expo  meerdere  adviseurs  werkzaam.  Zo  is  er  de  Brabant  Woning  ontwikkeld,  een woning met een zeer lage EPC‐score en toepassing van ecologische bouwmaterialen.  Er vindt in beperkte mate samenwerking plaats tussen VIBA en Avans AB&I, het afgelopen jaar in de  vorm  van  het  huisvesten  van  de  duurzame  week,  georganiseerd  vanuit  het  lectoraat  Innovatie  Bouwproces en Techniek. Ook hebben studenten van Avans geparticipeerd in de ontwikkeling van de  Brabant woning.  Agrodome  Geopend  in  2008.  Ontworpen  door  architect  Renz  Pijnenborgh,  nestor  van  biologisch  bouwen  in  Nederland. Gebouwd met ‘hergroeibare’ materialen. Voorlichtingscentrum. Bij de ontwikkeling is de  biobased  groep  van  WUR  betrokken  geweest.  Huisvest  een  aantal  stichtingen  en  adviseurs.  De  voorlichtingsfunctie  is  de  afgelopen  jaren  sterk  verminderd,  het  gebouw  is  nu  nog  op  afspraak  te  bezichtigen.  Fig. 2.1 Agrodome in  Wageningen, duurzame  woning van “hergroeibare”  materialen  (foto Aldus Bouwinnovatie) 

 

Pagina 10 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     Veel voorlichtingsactiviteiten rond Agrodome zijn gefinancierd uit het Interreg project CAP’EM. Het  gebouw  zelf  is  gebouwd  op  initiatief  van  de  Wageningse  woningcorporatie  de  Woonstichting,  en  mede gefinancierd door gemeente, Provincie en Rijk.   ICDuBo  Innovatiecentrum  duurzaam  bouwen.  Actief  sinds  2009.  Huisvest  een  apart  paviljoen  Biobased  Bouwen. Het biobased paviljoen is ontworpen door Orga Architecten. Kenniscentrum. Gelegen op de  RDM  Campus  in  Rotterdam  Heijplaat.  Gelieerd  aan  Hogeschool  Rotterdam  en  Albeda  College.  Binnenexpositie.  Organiseert  veel  voorlichtingsbijeenkomsten,  seminars,  enz.  Bakermat  van  de  Green  Deal  Biobased  Bouwen.  Het  biobased  paviljoen  is  gefinancierd  uit  het  eerder  genoemde  Interreg project CAP’EM.  ICDuBo is tevens beheerder van de virtuele Marktplaats Duurzaam Bouwen, een online platform voor  aanbieders  van  duurzame  bouwmaterialen.  Richt  zich  op  iedereen  die  op  zoek  is  naar  de  beste  oplossingen  om  een  gebouw  effectief  en  efficiënt  te  verduurzamen  (architecten,  particulieren,  projectontwikkelaars).  Bio Base Europe Training Center  Het  Bio  Base  Europe  Training  Center  is  een  voorlichtings‐  en  opleidingscentrum  gericht  op  de  Biobased Economy. Het centrum is in 2012 geopend, naar ontwerp van Rothuizen Architecten. Het  gebouw  is  duurzaam  en  passief  en  heeft  een  diversiteit  aan  duurzame  toepassingen  in  zich.  Het  is  echter  geen  biobased  gebouw.  Daarnaast  vindt  er  geen  feitelijk  onderzoek  aan  of  in  het  gebouw  plaats.  Wel  vormt  het  Training  Center  samen  met  de  Gentse  onderzoeksfaciliteit  “Bio  Base  Europe  Pilot  Plant”  het  Bio  Base  NWE  project,  gefinancierd  door  Interreg.  En  groot  project  gericht  op  het  ontwikkelen van biobased materialen en het trainen en opleiden van procesoperatoren.   Het centrum wordt minder intensief gebruikt door marktpartijen dan verwacht bij aanvang. In 2013  zijn  er  aanzienlijke  financiële  tekorten  ontstaan.  Deze  zijn  begin  2014  aangevuld  door  de  oorspronkelijke  financiers  (provinciale  en  locale  overheden).  Het  centrum  is  bij  de  doorstart  hernoemd in ‘Competence Development Center’.  In de pilotinstallatie in Gent kunnen bedrijven en kennisinstellingen een brede variëteit van biobased  processen testen, optimaliseren en opschalen tot op semi‐industriële schaal. Het is ons niet bekend  hoe intensief de installatie wordt gebruikt.  Biobased Mobile Room ‐ Biofunctionals  Vanuit  het  project  Biofunctionals  (ontwikkelen  van  een  vijftal  biobased  productketens  in  Zuidwest‐ Nederland; financiering Pieken in de Delta) is er een Biobased Mobile Room gebouwd, expositie van  beschikbare biobased materialen. Ook is er een biobased bouwatlas samengesteld. De mobile room  en atlas zijn bij consultant Millvision te bewonderen. Vergeleken met de catalogus van WUR bevat de  atlas meer concrete informatie over verkrijgbaarheid.  Vanuit het project Biofunctionals is het initiatief genomen om de Provinciehuizen van Noord‐Brabant  en  (zo  mogelijk)  Zeeland  biobased  in  te  richten.  In  Noord‐Brabant  heeft  dit  geresulteerd  in  de  ontwikkeling van twee ruimtes als showcase. Verwacht wordt dat deze ruimtes in de loop van 2014  opengesteld  zullen  gaan  worden.  In  Zeeland  is  er  een  traject  Duurzaam  Inkopen  opgestart,  dat  zo  mogelijk  zal  leiden  tot  een  duurzame  inrichting  van  het  provinciehuis  in  Middelburg.  Het  CoE BBE  Pagina 11 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     participeert in het traject Duurzaam Inkopen. Het project Biofunctionals is mede de opmaat geweest  van het programma Biobased Delta, zie hoofdstuk 2.3.3).  Greenworks Academy  Raab Karcher heeft in Breda een omvangrijke expositie‐ en educatieruimte ingericht, de Greenworks  Academy.  Deze  laat  voor  ruim  130  geselecteerde  materialen  de  verwerking  en  toepassing  zien  in  gevels, daken en vloeren. De materialen zijn getoetst aan BREEAM, GPR en Greencalc en door Raab  Karcher van een beoordeling voorzien (puntenschaal tot 20 punten). Een aantal van deze materialen  is biobased (Isovlas, Biofoam Pearls, Wijzonol, Fermacell, Linoleum)   Bij  de  Greenworks  Academy  kunnen  instructiebijeenkomsten  en  cursussen  worden  georganiseerd  rond de bouwmaterialen, voor relatief grote groepen (tot 70 personen). Ook is er een ruimte waar  cursisten zelf met de verwerking van de materialen aan de slag kan gaan.  Er  lopen  al  wat  lijntjes  tussen  de  Greenworks  Academy  en  Avans,  o.a.  via  stages  en  afstudeeropdrachten vanuit de Academie Techniek&Management.   Biobased woning R&B Wonen, Kruiningen  Een  zeer  recent  project  is  de  biobased  renovatie  van  een  huurwoning  in  Kruiningen.  Dit  project,  uitgevoerd  door  R&B  Wonen  in  samenwerking  met  Projectbureau  Zeeland  is  één  van  de  weinige  projecten waar het thema ‘biobased’ van begin af aan centraal heeft gestaan. Het project dient als  voorbeeldproject  voor  biobased  onderhoud.  Het  ontwerp  van  de  renovatie  is  van  Martijn  Janssen,  Architecten Alliantie uit Goes. Er is gewerkt met goed verkrijgbare materialen die zich in de praktijk  hebben  bewezen  en  over  de  vereiste  productcertificaten  beschikken:  kokkelschelpen,  vlaswol  en  cellulose  voor  isolatie,  hout  en  leemstuc  voor  binnenafwerking.  Aan  het  project  heeft  een  afstudeerder van HZUAS AT&I gewerkt.  De Wijk van Morgen / Maxergy‐gebouw  De  Wijk  van  Morgen  bestaat  uit  een  aantal  gebouwen  op  bedrijventerrein  Avantis  (gemeente  Heerlen). Ieder gebouw is ontwikkeld vanuit een specifiek thema op het gebied van duurzaamheid.  Op dit moment bestaat De Wijk van Morgen uit drie gebouwen. Het vierde gebouw, Maxergy, wordt  ontwikkeld  als  biobased  gebouw.  De  Wijk  van  Morgen  is  een  initiatief  van  Hogeschool  Zuyd.  Studenten van de Hogeschool ontwikkelen het gebouw en participeren in de bouw. Doelstelling van  Maxergy  is  de  realisatie  van  een  volledig  biobased  gebouw,  hergroeibaar  via  de  naastgelegen  tuin.  De realisatie van het gebouw is op dit moment onzeker. Er is additionele financiering nodig. Er wordt  overwogen om uit te wijken naar een nieuwe locatie (Bergsche Heide, zie hoofdstuk 3.2.1).  Fig. 2.2 Maxergy, biobased  gebouw in De Wijk van  Morgen 

Pagina 12 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     Maxergy richt zich sterk op de ontwikkeling van een theoretisch kader rond biobased bouwen, met  name  op  het  gebied  van  de  footprint  van  materialen.  Het  is  één  van  de  weinige  onderzoeksgebouwen / projecten die vanaf het eerste begin als biobased worden ontwikkeld.  Voor het gebouw zijn nog niet alle materialen biobased beschikbaar. Bij CHILL 4  zijn studenten van de  Hogeschool  Zuyd  aan  de  slag  om  nieuwe  materialen  te  ontwikkelen,  en  om  materialen  geschikt  te  maken voor toepassing in het gebouw.  Bio‐composieten brug Dierenpark Emmen  Met betrokkenheid van hogeschool Stenden wordt er gewerkt aan een brug voor Dierpark Emmen,  uit te voeren in bio‐composieten. Overspanning 5 meter, 4 meter breed, beweegbaar. Gebouwd van  vlas, biohars, gerecyclede PET‐flessen en een heel klein beetje staal. De brug is nog in voorbereiding,  eind 2015 wordt het nieuwe park opgeleverd, tegen die tijd zal de brug er dus moeten zijn. De brug  wordt een showcase voor constructief belaste bio‐composieten.  Concept House Village  In de Rotterdamse wijk Heijplaat heeft corporatie Woonbron een aantal kavels beschikbaar gesteld  voor  de  bouw  van  prototype  woningen.  Er  worden  drie  soorten  kavels  onderscheiden:  tijdelijke  bouw,  permanente  bouw  en  bestaande  bouw.  De  tijdelijke  kavels  moeten  na  een  aantal  jaar  weer  kaal teruggegeven worden aan Woonbron. Voor permanente bouw wordt de grond aangekocht. Een  aantal  bestaande  woningen  wordt  door  verschillende  consortia  van  Concept  House  Village  gerenoveerd.  Concept  House  Village  vormt  onderdeel  van  de  vernieuwing  van  arbeidersdorp  Heijplaat.  Gebouwen  worden  gerealiseerd  met  verschillende  (onderzoeks‐)thema’s.  TU  Delft  en  Hogeschool  Rotterdam zijn nauw betrokken bij de ontwikkeling. Een eerste gebouw is gerealiseerd (Protype 1),  tweede en derde gebouw zijn in uitvoering (CHIBB, Maskerade). Gebouwen zijn in verschillende mate  gericht op het toepassen  van biobased bouwmaterialen. In totaal zullen  er ongeveer 12 gebouwen  worden gerealiseerd.  Fig. 2.3 Prototype 1, eerste  gebouw in de Concept  House Village. Prefab  woning op staalconstructie.  Op het gebied van energie  zelfvoorzienend.   Alle wanden, vloeren,  plafonds, dakdelen en de  natte cel zijn in de fabriek  vervaardigd en ter plekke  geassembleerd. Het hele  huis werd in één dag  gebouwd. 

                                                             4

 Chemelot Innovation and Learning Labs, Center of Expertise Chemie 

Pagina 13 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     CHIBB  Bij  CHIBB  (Concept  House  Instituut  van  Bouw‐  en  Bedrijfskunde)  werken  studenten  onder  begeleiding aan het uitwerken van een eigen prototype. CHIBB ontwikkelt een extreem en innovatief  concept  dat  niet  alleen  duurzaam  zal  zijn  op  het  gebied  van  minimaal  energieverbruik,  maar  ook  inspeelt  op  alle  facetten  van  duurzaamheid,  dus  op  grondstofgebruik,  Cradle  2  Cradle,  leefmilieu,  waterhuishouding, ecologie en mobiliteit en wel voor de gehele levenscyclus.  Fig. 2.4 CHIBB. Concept is  niet alleen duurzaam op het  gebied van minimaal  energieverbruik, maar ook  ten aanzien van  grondstofgebruik, Cradle 2  Cradle, leefmilieu,  waterhuishouding, ecologie  en mobiliteit. Over de  gehele levenscyclus. 

  Het CHIBB‐concept streeft naar een optimale vorm en oriëntatie en optimaal gebruik van zon, licht,  lucht  en  groen.  Optimale  vorm  betekent  dat  het  transmissieverlies  beperkt  wordt  en  materiaal  efficiënt  wordt  gebruikt.  De  materialen  zijn  hergebruikt,  biobased  en/of  recyclebaar.  Ook  worden  functies en stromen gekoppeld. CHIBB is zelfvoorzienend in voedsel en energie en grijs water wordt  gebruikt als bevloeiing voor de gewassen.  Maskerade  Maskerade® is een bouwmethode waarbij het houten casco en de afbouw gescheiden zijn. Door het  gebruik van drie soorten houten basiselementen (vloerplaten, scheidingswanden en gevelelementen)  kan  een  grote  variatie  aan  gebouwtypen  en  plattegronden  worden  gerealiseerd.  Maskerade  is  industrieel  geprefabriceerd  uit  duurzame  grondstoffen.  Het  gebruik  van  hernieuwbare/biobased  grondstoffen en een intelligent ventilatiesysteem zorgen voor een gezonder leefklimaat.   Fig. 2.5 Maskerade,  industrieel geprefabriceerd  uit duurzame grondstoffen. 

 

Pagina 14 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     Biobased brug Terneuzen  Een  groot  consortium  onder  leiding  van  het  CoE BBE  heeft  een  onderzoeksvoorstel  voorbereid  voor  de  realisatie  van  een  100%  biobased  brug  in  Terneuzen.  Het  ontwerp  is  van  Ro+Ad  Architecten. Het project zal worden gebruikt voor de ontwikkeling van  100% bio‐composieten. De brug moet in de periode 2014‐2016 ontwikkeld en gebouwd worden. De  brug is bedoeld een landmark te zijn voor de biobased economy in Zuidwest‐Nederland.  Biobased weg  In  het  kader  van  het  project  Biobased  Inkopen  (zie  onder  Biofunctionals)  wordt  door  de  provincie  Zeeland, bij wijze van pilot, de aanbesteding van een wegtraject (Tractaatweg, Zeeuws Vlaanderen)  zoveel  mogelijk  biobased  uitgevoerd.  Daarbij  worden  zowel  wegdek  als  overspanningen  en  wegmeubilair meegenomen.  Biobased Innovation Center  Biobased  gebouw,  te  realiseren  op  bedrijventerrein  Laarberg,  Groenlo.  Fysieke  hub  voor  de  ontwikkeling  van  concepten  op  het  gebied  van  biobased  bouwen.  In  samenwerking  met  HAN,  het  Graaafschapcollege  (ROC)  en  Agrodome.  Laarberg  zal  zich  richten  op  nieuwe  technieken  om  biobased grondstoffen te realiseren.   Laarberg is ondertekenaar van de Green Deal Biobased Bouwen.   2.3.2 Kennis‐ en onderzoeksinstellingen Er  zijn  geen  kennis‐  of  onderzoeksinstellingen  die  zich  uitvoerig  en  expliciet  richten  op  zowel  biobased  als  bouw.  Vrijwel  alle  hogescholen  besteden  aandacht  aan  het  onderwerp  biobased  (o.a.  biopolymeren  en  bio‐composieten),  echter  niet  specifiek  voor  de  bouw.  Wageningen  Universiteit  richt zich nadrukkelijk op de ontwikkeling van biobased materialen, ook daarbij is de bouw één van  de sectoren waar naar gekeken wordt.   Vanuit de bouwsector beschouwd, richten kennis‐ en onderzoeksinstellingen zich in het algemeen op  duurzaam  bouwen,  energiezuinig  bouwen,  etc.  en  nemen  daarbij  biobased  materialen  en  passant  mee.  Hieronder gaan we nader in op de activiteiten van een aantal instellingen waar de verbinding tussen  biobased  en  bouwen  in  zekere  mate  aanwezig  is  (voor  zover  tijdens  de  inventarisatiefase  is  geïdentificeerd).  HAS  Hogeschool  HAS  Den  Bosch  werkt  samen  met  bedrijven  aan  toepassingsgerichte  onderzoeksprojecten  op  het  gebied  van  de  biobased  economy.  Eén  van  de  speerpunten  wordt  de  betere  benutting  van  grondstoffen‐  en  reststromen  in  de  agro‐foodsector,  door  hergebruik  en  energie  uit  biomassa.  Ook  wordt  er  onderzoek  gedaan  naar  het  herdefiniëren  van  ketens,  groene  chemie  en  biobased  productontwikkeling.  HAS  werkt  vooral  aan  de  “voorzijde”  van  de  biobased  keten  van  gewas  naar  materiaal  of  product.  De  overige  landbouwhogescholen  zitten  in  een  vergelijkbare positie. 

Pagina 15 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     Hogeschool Arnhem Nijmegen  Aan de Hogeschool Arnhem Nijmegen (HAN) wordt aandacht besteed aan biobased bouwen door het  lectoraat  van  Frits  Schultheiss  (expertisecentrum  Energieneutraal  Bouwen).  HAN  participeert  in  de  ontwikkeling  van  het  BIC  (zie  blz.  15).  Kennis  over  biobased  materialen  maakt  in  het  onderwijs  onderdeel  uit  van  het  vak  bouwmaterialen.  Bij  het  maken  van  keuzes  van  materialen  worden  beoordelingscriteria  zoals  de  LCA  gebruikt.  Nieuwe  kennis  over  bouwmaterialen  wordt  o.a.  via  een  jaarlijks seminar met bedrijvenmarkt verspreid naar docenten en studenten.  Hogeschool Rotterdam  Biobased bouwen valt bij de Hogeschool Rotterdam onder het kenniscentrum Sustainable Solutions  op  de  RDM  Campus.  Onder  Sustainable  Solutions  vallen  ook  duurzame  mobiliteit  en  duurzame  energie.  Biobased  Bouwen  is  geen  specifiek  thema  van  het  kenniscentrum,  maar  komt  wel  tot  uitdrukking in het werk van een drietal lectoren:   • • •

Duzan Doepel, lector Sustainable Architecture & Urban (re)Design  Arjan Karssenberg, associate lector Sustainable Building Technology  Christoph Maria Ravesloot, lector Innovatie Bouwproces en Duurzaamheid 

Het meest in het oog springend project waarin biobased bouwen is toegepast, is het project Concept  House  Village  (zie  pagina  13).  De  indruk  is  wel  dat  het  accent  in  Rotterdam  op  architectuur  en  ontwerp ligt, meer dan op materialen.  Hogeschool Zuyd  De onderzoeksgroep Gebouwde Omgeving en Regionale Ontwikkeling richt zich op het ontwikkelen  en bouwen van duurzame gebouwen en gebieden. Biobased bouwen is een expliciet thema van de  onderzoeksgroep, en komt met name tot uiting in gebouw vier van De Wijk van Morgen (zie blz. 12).  Sinds  kort  is  het  onderzoek  ondergebracht  in  het  CoE  NEBER  (New  Energy,  Built  Environment  and  Renewables).   Daarnaast  kan  het  project  IMDEP  genoemd  worden.  Doel  van  het  project  (looptijd  2010‐2014),  waarin ook het Avans lectoraat Innovatie Bouwproces en Techniek participeert, is om te komen tot  innovatieve  (materiaal‐)concepten  voor  energieleverende  en  duurzame  producten  in  de  gebouwde  omgeving van morgen.  Stenden  Het  kenniscentrum  Stenden  Polymore  Research  and  Education  richt  zich  op  de  ontwikkeling  van  duurzame  plastics.  Aan  het  kenniscentrum  zijn  twee  lectoren  verbonden  en  één  associate  lector.  Laatstgenoemde,  Daan  van  Rooijen,  richt  zich  op  bio‐composieten.  Insteek  is  met  name  de  ontwikkeling  van  biobased  materialen  ter  vervanging  van  constructieve  materialen.  Hierbij  is  de  bouw een belangrijk aandachtsgebied. Bio‐composieten ter vervanging van staal, steen en hout.  Een belangrijk project vanuit het lectoraat van Daan van Rooijen is de biobased brug voor dierenpark  Emmen,  waarmee  ervaring  op  wordt  gedaan  met  het  vervangen  van  staal  door  vlasvezel‐ composieten. 

Pagina 16 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     Stenden  werkt  verder  samen  met  Hogeschool  Windesheim  aan  de  biobased  invulling  van  het  EcomunityPark bedrijvenpark in het Friese Oosterwolde 5 .  TU Delft  Biobased  bouwen  komt  aan  bod  binnen  de  leerstoel  van  Andy  van  den  Dobbelsteen,  hoogleraar  Climate  Design  &  Sustainability  en  komt  ook  ter  sprake  bij  Productontwikkeling  (Mick  Eekhout).  Uiteraard  zijn  er  veel  afstudeeronderzoeken  waarin  (elementen  van)  biobased  bouwen  ter  sprake  komt.  TU Delft participeert actief in het Concept House Village op Heijplaat, onder andere via de leerstoel  Industrial  Design  van  associate  professor  Sacha  Sylvester.  Het  eerste  gebouw  (prototype  1)  is  ontwikkeld  door  TU  Delft  (leerstoel  Productontwikkeling,  Mick  Eekhout).  Ook  andere  concepten  worden mede door TU Delft ontwikkeld.  TU Eindhoven  Biobased bouwen komt niet als zodanig voor in het programma van de TU Eindhoven. Wel zijn er drie  leerstoelen  die  raken  aan  het  onderwerp:  Jos  Brouwers  (Building  Materials),  Jos  Lichtenberg  (Productontwikkeling) en Chris Geurts (Productontwikkeling). Biobased materialen komen met name  aan bod binnen de leerstoel van Jos Brouwers (participant in de Biobased Delta).  Uiteraard zijn er in Eindhoven net zoals in Delft veel afstudeeronderzoeken waarin (elementen van)  biobased bouwen ter sprake komt.  Wageningen Universiteit (WUR)  WUR houdt zich in brede zin bezig met biobased materialen. Men richt zich daarbij op alle niet‐hout  gebaseerde materialen. Op kunststoffen gebied kan het Biobased Performance Materials programma  genoemd  worden.  Hieraan  nemen  de  belangrijkste  Nederlandse  kennisinstellingen  deel,  die  zich  bezighouden met onderzoek naar biobased kunststoffen. Vanuit het bedrijfsleven werkt een mix van  circa 40 bedrijven mee, variërend van multinationals tot het midden‐ en kleinbedrijf in de chemische  industrie,  ontwerpers  en  bouwers  van  fabrieken  en  machines,  producenten  en  verwerkers  van  biomassa,  en  eindgebruikers  in  verpakkingen,  auto‐onderdelen,  consumentenelektronica,  de  bouw  en huishoudelijke apparatuur.  Het BPM‐programma is gestart in 2009 en loopt tot en met 2014. Wageningen UR Food&Biobased  Research coördineert het programma.   Vanuit het BPM programma is er onder andere een uitgebreid handboek / catalogus samengesteld  op het gebied van biobased bouwmaterialen [3] (hoofdauteur Jan van Dam, publicatiejaar 2012) 6 .  Een  ander  relevant  project  is  het  Grow2Build  project,  dat  onderzoek  doet  naar  vlas  en  hennep  als  bouwmateriaal. Grow2Build is een Interreg project, met deelnemers uit België, Nederland, Frankrijk,  Groot‐Brittannië  en  Duitsland,  en  richt  zich  op  promotie  en  productontwikkeling.  Het  project  loopt  tot  medio  2015.  Grow2Build  kijkt  breed  naar  verwerkingsmethoden  voor  vlas  en  hennep:                                                               5

 Zie http://www.ecomunitypark.com/aanleiding/biobased‐economy/toepassing    Zie http://www.wageningenur.nl/nl/show/Praktische‐catalogus‐voor‐groen‐bouwen‐verschenen.htm en  http://www.groenegrondstoffen.nl/downloads/Boekjes/15Catalogusbiobasedbouwmaterialen.pdf  

6

Pagina 17 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     isolatiematerialen,  verven,  thermohardende  composieten,  vloerbedekking  (linoleum),  beton  en  pleisterwerk. Nederlandse partners zijn WUR, DLO Dienst Landbouwkundig Onderzoek en DLV.   Universiteit Gent  De  Universiteit  van  Gent  kent  een  omvangrijk,  multidisciplinair  programma  gericht  op  de  ontwikkeling  van  biobased  grondstoffen  en  materialen  uit  plantaardige  grondstoffen.  De  eerder  genoemde Pilot Plant (blz. 11) maakt onderdeel uit van dit programma. Het programma is grondstof  gedreven, en richt zich voor zover bekend niet specifiek op biobased bouwen.  KU Leuven  De  KU  Leuven  kent  een  grote  onderzoeksgroep  naar  natuurlijke  vezels  en  composieten,  vanuit  materialen  en  grondstoffen,  wat  minder  gericht  op  specifieke  toepassingen  (Composite  Materials  Group). Er vindt voor zover bekend geen specifiek onderzoek op bouwkundig gebied plaats.  2.3.3

Andere initiatieven

Green Deal Biobased Bouwen  Tijdens  de  opening  van  het  Biobased  Materials  Paviljoen  in  ICDuBo  in  september  2012  is  door  sprekers  opgeroepen  om  een  Green  Deal  Biobased  Bouwen  af  te  sluiten,  als  signaal  dat  de  markt  biobased  bouwen  op  wil  pakken.  De  Stichting  Agrodome,  RDM  Campus  en  ICDuBo  hebben  de  handschoen  opgepakt  om  deze  Green  Deal  verder  op  te  zetten  en  uit  te  werken.  Onderwijs,  architecten,  adviseurs,  producenten  en  andere  marktpartijen  hebben  zich  aangesloten  om  kennis  met elkaar te delen en een concreet vervolg te geven aan de oproep.  Het  doel  van  deze  Green  Deal  is  het  verbeteren  van  het  concurrentievermogen  van  de  biobased  economie door stimulering van het gebruik van biobased materialen, producten en concepten in de  Nederlandse bouw. De Green Deal beoogt het creëren van een gelijkwaardig speelveld voor biobased  producten,  het  verbeteren  van  de  positie  in  milieu‐  en  bouwregelgeving,  het  verbeteren  van  kennisuitwisseling en het ontwikkelen van een coherente communicatie en marketing strategie. Voor  deze drie aspecten zijn werkgroepen samengesteld, die tot eind 2015 aan de slag gaan om resultaten  te boeken. De werkgroepen zijn als volgt:  ‐

Werkgroep  Regelgeving  –  de  positie  van  biobased  bouwmaterialen,  producten  en  bouwconcepten in de milieu‐ en bouwregelgeving (trekkers Greenworks en IOB)  ‐ Werkgroep  Kennisuitwisseling  ‐  het  verbeteren  van  de  kennisuitwisseling  over  de  beschikbaarheid  en  toepasbaarheid  van  biobased  bouwproducten  (trekkers  SBRCURnet  en  ICDuBo)  ‐ Werkgroep  Communicatie  ‐  het  ontwikkelen  van  een  coherente  communicatie‐  en  marketing  strategie voor biobased materialen, producten en bouwconcepten (trekkers Orga Architecten en  Aldus Bouwinnovatie)    Het  CoE BBE  is  mede  ondertekenaar  van  de  Green  Deal.  Tot  nu  toe  is  het  CoE BBE  met  name  aangehaakt  bij  de  ontwikkeling  van  de  kennisagenda.  Het  ligt  voor  de  hand  dat  er  vanuit  een  lectoraat Biobased Bouwen de rol van het CoE BBE in de Green Deal versterkt wordt. De Green Deal  bepaalt voor de komende jaren in belangrijke mate de contouren van de R&D agenda voor de sector.  Het  is  van  belang  dat  een  lectoraat  Biobased  Bouwen  aansluiting  zoekt  bij  de  Green  Deal  en  de  onderzoeksagenda.  Pagina 18 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     Biobased Delta  Biobased  Delta  is  een  samenwerkingsverband  van  ruim  80  bedrijven,  kennisinstellingen  en  overheden  in  Zuidwest‐Nederland  (Zeeland  en  West‐Brabant),  gericht  op  de  ontwikkeling  van  biobased  bedrijvigheid.  Biobased  Delta  is  voortgekomen  uit  eerdere  initiatieven  als  Biobased  Innovations  en  Biofunctionals.  Met  de  lectoraten  Biobased  Products,  Biobased  Energy  en  (zo  mogelijk) Biobased Bouwen sluit het CoE BBE goed aan bij de drie thema’s die zijn opgenomen in het  businessplan  van  de  Biobased  Delta:  groene  grondstoffen,  groene  bouwstenen  en  duurzame  procestechnologie.  Het  doel  van  Biobased  Delta  is  om  de  transitie  van  de  huidige  economie  in  de  richting  van  een  biobased  economy  te  versnellen  door  onderzoek  naar  en  innovaties  en  marktintroducties  op  het  gebied van biobased grondstoffen, halffabricaten en/of eindproducten.   Biobased  Delta  heeft  verschillende  onderzoeks‐  en  valorisatielijnen  geïnitieerd.  De  valorisatie  valt  uiteen  in  programma’s  als  natuurlijke  kleurstoffen,  coatings,  bouwen,  infra,  verpakkingen  en  groen  (ver)bouwen  (interieurs).  Het  lijkt  voor  de  hand  te  liggen  dat  het  lectoraat  Biobased  Bouwen  aansluiting zoekt bij het bouwcluster en bij het cluster groen (ver)bouwen. Ook het cluster coatings  kan voor het lectoraat relevant zijn.  Green Chemistry Campus  De  Green  Chemistry  Campus  is  een  initiatief  van  SABIC,  provincie  Noord‐Brabant,  de  gemeente  Bergen op Zoom en N.V. REWIN West Brabant. De campus is gehuisvest op het terrein van SABIC in  Bergen op Zoom. Jonge technologiebedrijven die zich focussen op biobased technieken kunnen zich  tegen  gunstige  voorwaarden  vestigen  op  de  campus.  De  Green  Chemistry  Campus  is  ontwikkeld  in  nauwe samenwerking met Avans Hogeschool en de BOM. Het CoE BBE beschikt over een flexplek in  de centrale kantoorruimte van de campus.   De Nationale Bouwcampus  Op initiatief van RVOB 7 , Rijkswaterstaat en Bouwend Nederland wordt er sinds 2012 gewerkt aan de  Nationale  Bouwcampus.  Gericht  op  het  realiseren  van  vernieuwingen  in  de  bouw.  Open  Innovatie.  Op de Bouwcampus zijn de verschillende toepassingsgerichte instituten gehuisvest. De Bouwcampus  nodigt  uit  tot  interactie  en  vernieuwing.  Het  is  een  lerende  omgeving.  Het  is  een  plek  voor  workshops, scholing en training, waar mensen fysiek bij elkaar komen.  De  campus  wordt  gerealiseerd  in  Delft,  op  het  terrein  van  de  TU,  naast  de  locatie  waar  de  Green  Village 8   zal  worden  gehuisvest.  Hiermee  wordt  de  verbinding  tussen  bouwinnovatie  en  duurzaamheid versterkt. 

                                                             7

 Rijksvastgoed‐ en ontwikkelbedrijf, voorheen RGD   “Creating a sustainable, lively and entrepreneurial environment where we discover, learn and show how to  solve society’s urgent challenges.” That is the Green Village vision; a vision that we want to realize at the TU  Delft,  in  the  economic heart  of  the  Netherlands.  Innovative  power  that  sets  horizons for  a  new,  sustainable,  green  and  circular  economy  is  of  vital  importance.  The  Green  Village  concept  unifies  clever,  imaginative  strengths of scientists and entrepreneurs and turns ideas and visions into experiences and commercially viable  products and services.  8

Pagina 19 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     Parallel  aan  de  fysieke  Bouwcampus  wordt  er  ook  gewerkt  aan  een  Virtuele  Bouwcampus  waarin  bedrijven  en  kennisinstellingen  elkaar  moeten  kunnen  vinden.  Eind  2014  zal  het  gebouw  voor  de  Bouwcampus gereed zijn. De virtuele campus is inmiddels van start gegaan.   Er hebben al verkennende gesprekken tussen de Green Deal Biobased Bouwen en de Bouwcampus  plaatsgevonden.   SPARK  Als  laatste  noemen  we  SPARK,  een  initiatief  van  de  Provincie  Noord‐Brabant,  de  gemeente  Den  Bosch, Heijmans, TU Eindhoven en Avans, om te komen tot een Innovation Centre met Living Labs ‐  een  gezamenlijke  ontmoetingsplek  en  een  infrastructuur  voor  facility  sharing.  SPARK  is  in  2013  opgezet, in 2014 gaat het programma concreet van start 9  [4].   SPARK richt zich primair op: duurzaamheid en energie, infrastructuur voor mobiliteit, Smart Materials  en well‐being en gezondheid. SPARK wil een centraal gelegen ontwikkel‐ en testlocatie bieden voor  nieuwe oplossingen in de bouw en infra. Een broedplaats voor innovatie en technologie in de bouw.  Locatie is het RM3 terrein, zichtlocatie aan de rand van Den Bosch in de oksel van de snelwegen A2  en A59 en aan de nieuwe Zuid‐Willemsvaart.   Het SPARK aanbod voor shared facilities omvat zowel bestaande apparatuur en installaties die door  deelnemers  –  onder  bepaalde  randvoorwaarden  en  condities  –  voor  derden  toegankelijk  worden  gemaakt  als  nieuwe  onderzoek‐,  simulatie‐  en  testfaciliteiten  die  door  het  cluster  gezamenlijk  geëxploiteerd worden. Het totale SPARK aanbod van research facilities omvat onder andere:  ‐ ‐ ‐

Asfalt Laboratorium (ontwikkeld door en in eigendom van Heijmans)  Materialen Lab (Heijmans)  Het Bouw‐Fysisca Lab van de TU/e, met onder andere:  o Flow box voor ventilatie efficiency onderzoek  o Test façade voor gevelonderzoek  o Mobiele apparatuur voor remote meting van binnen‐ en buitenklimaat  o Humidity behavior measuring robot  o Diverse apparatuur voor karakterisering en testen van bouwmaterialen  o Klimaatkamer en apparatuur voor onderzoek van luchtkwaliteit   o Pieter  van  Musschenbroek  Lab  voor  onderzoek  naar  structural  designs  en  structural  behaviour (statische en dynamische belasting)    SPARK streeft naar samenwerking met de Green Chemistry Campus en het CoE BBE, daar waar het  biobased bouwmaterialen betreft. In 2014 wil men een aantal showcase projecten ontwikkelen.  TU  Eindhoven  is  voornemens  16  promovendi  van  start  te  laten  gaan  binnen  het  samenwerkingsinitiatief. Het is goed mogelijk om één of meer promotieplaatsen ten dienste van één  van  de  onderzoeksprojecten  van  het  lectoraat  Biobased  Bouwen  te  laten  komen.  Een  voorstel  hiervoor dient wel op redelijk korte termijn te worden ingediend (oktober 2014). 

                                                             9

 Zie http://www.cursor.tue.nl/nieuwsartikel/artikel/spark‐katalysator‐voor‐innovatie‐in‐de‐bouw/  

Pagina 20 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     Vanuit  Avans  is  het  lectoraat  Innovaties  Bouwproces  en  Techniek  nauw  betrokken  bij  de  verdere  ontwikkeling van SPARK.  2.3.4 Conclusies gepland / in uitvoering zijnde onderzoek Er zijn in Nederland op diverse plaatsen biobased onderzoeks‐ of demonstratieprojecten gerealiseerd  (of  in  voorbereiding),  dan  wel  onderzoeksprogramma’s  in  uitvoering.  Vrijwel  de  meeste  daarvan  richten zich op duurzaam bouwen, met veel aandacht voor de energiecomponent (passief bouwen).  Een klein aantal onderzoeksprojecten richt zich op civiele toepassingen (bruggen, wegen). 

gebouwen

Van  de  kennisinstellingen  richten  met  name  WUR  (BPM,  Grow2Build),  Hogeschool  Zuyd  (gebouw  Maxergy) en Stenden (bio‐composieten) zich specifiek op biobased bouwen. Hogeschool Rotterdam  heeft een omvangrijk programma, met biobased componenten, maar ook gericht op energie, en een  sterke  architectuur  &  ontwerp  component.  Onderstaand  schema  geeft  de  positionering  van  de  verschillende kennisinstellingen en het lectoraat Biobased Bouwen weer.  

Zuyd producten

Lectoraat Biobased  Bouwen

grondstoffen

materialen

HAN

WUR passief bouwen

biobased bouwen

  De regio Zuidwest‐Nederland heeft een stevige focus op de biobased economy. Chemie en agro zijn  sterk vertegenwoordigd in de regio. Een lectoraat Biobased Bouwen bij Avans of HZUAS ligt derhalve  voor de hand. Er kan samenwerking worden gezocht met andere lectoraten of kennisinstituten, o.a.  daar waar het gaat om energieaspecten. Het lectoraat Biobased Bouwen zelf zou zich dan met name  kunnen richten op het toepassen en naar de markt brengen van materialen van biobased oorsprong  in bouw en civiele techniek.   In de verdere uitwerking van het onderzoeksprogramma voor het lectoraat ligt het voor de hand om  met  name WUR, Hogeschool Zuyd en  Stenden, en in iets mindere mate  Rotterdam te  betrekken 10 .  Op het gebied van de TU’s kan er samenwerking met de leerstoel van Jos Brouwers gezocht worden.                                                               10

  Tijdens  de  inventarisatiefase  van  dit  haalbaarheidsonderzoek  hebben  deze  kennisinstellingen  ook  aangegeven wederzijds open te staan voor samenwerking op het gebied van biobased bouwen 

Pagina 21 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     Tevens moet er een goede verbinding tussen het lectoraat en de Biobased Delta en de Green Deal  Biobased Bouwen gerealiseerd worden.  Het  CoE BBE  beschikt  over  goede  contacten  met  Zuyd  en  Stenden  (o.a.  via  het  lectoraat  Biobased  Products).  Vanuit  het  lectoraat  Innovaties  Bouwproces  en  Techniek  zijn  er  goede  contacten  met  Hogeschool Zuyd, TU Eindhoven (Jos Brouwers), SPARK en (in mindere mate) de Bouwcampus. 

2.4 Onderwijsbehoefte Voor het lectoraat is niet alleen de onderzoekskant van belang. Het lectoraat dient te verbinden naar  het onderwijs. Het moet voldoen in een zekere onderwijsbehoefte.  De onderwijsbehoefte naar biobased bouwen is op de hogescholen Avans en HZUAS relatief passief –  men  wacht  af  wat  er  wordt  aangeboden.  Er  is  binnen  de  Avans  Academie  voor  Bouw  en  Infrastructuur  (AB&I)  één  vak  dat  specifieke  ingaat  op  biobased  materialen:  bouwen  met  bamboe.  Voor  het  overige  zijn  er  geen  expliciete  vakken,  majors  of  minors,  die  zich  richten  op  biobased  materialen, duurzaam bouwen of hernieuwbare materialen.   Wel  is  er  een  behoefte  om  nieuwe  materialen  in  het  curriculum  op  te  nemen.  Kennis  van  nieuwe  materialen. Nieuwe vormen en talen. Duurzaamheid van oplossingen. Een lectoraat kan hier in een  behoefte  voorzien:  het  ontwikkelen  en  naar  het  onderwijs  brengen  van  kennis  op  het  gebied  van  biobased bouwen.  2.4.1 Hogeschool Zeeland Binnen  de  Academie  voor  Techniek  en  Infrastructuur  (AT&I)  is  twee  jaar  geleden  het  thema  duurzaamheid  geïntroduceerd  onder  de  noemer  Cradle 2 Cradle.  Er  zijn  ook  sessies  met  het  bedrijfsleven georganiseerd. Dit is het afgelopen jaar stil komen te vallen.  Het  afgelopen  jaar  is  het  onderwijsprogramma  voor  Bouwkunde  herschreven.  Er  wordt  projectgestuurd gewerkt, aan de hand van de verschillende rollen in het bouwproces (ieder semester  een  andere  rol).  De  Klimaatadviseur  is  één  van  de  rollen.  Biobased  materialen  kunnen  aan  bod  komen in deze rol. Dit moet nog worden uitgewerkt.   Vervolgens kan het thema met name aan bod komen als afstudeeropdracht.   ’s Heer Hendrikskinderen  Een voorbeeldproject in uitvoering bij de Hogeschool Zeeland is het verduurzamen van het  dorp ’s Heer Hendrikskinderen. Vijf studenten Bouwkunde onderzoeken in deze pilot hoe het  dorp niet alleen levensloopbestendig en duurzamer te maken, maar ook hoe de bestaande  woningen in het dorp te verbeteren door middel van energiebesparing en cascoverbetering.  Daarnaast wordt er door HZ‐studenten nagedacht hoe social media kan bijdragen aan  duurzaamheid en communitybuilding in het dorp. Vier Communicatiestudenten wijden hun  minor aan dit project. 

  Een afstudeerder van HZUAS is betrokken bij de biobased renovatie van R&B Wonen in Kruiningen  (zie beschrijving op pagina 12). Verder heeft HZUAS een ‘special interest group’ waarin de Zeeuwse  woningcorporaties en bouwondernemingen zitten. Er worden diverse projecten voor de corporaties  gedaan, niet alleen van technische aard maar ook op communicatiegebied. 

Pagina 22 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     Biobased  materialen  zullen  met  name  interessant  zijn  als  ze  voldoen  aan  het  adagium  “Zeeuws  of  zilt”. In dat verband zullen vlas, van oudsher een Zeeuws gewas, en schelpen het goed doen.  2.4.2 Avans Hogeschool Biobased  bouwen  komt  op  verschillende  wijzen  aan  bod  in  het  onderwijsprogramma  van  de  Academie Bouw & Infrastructuur (AB&I). Informatie over ‘klassieke’ biobased materialen (vlas, riet)  wordt aangestipt in de vakken materiaalkunde. Daarnaast is er het 3e jaars vak bouwen met bamboe,  binnen  de  minor  Architectuur.  Dit  vak  is  verbonden  aan  het  onderzoek  van  promovendus  Michiel  Smits.  Zijn  onderzoek  spitst  zich  toe  op  lokaal  bouwen  in  het  gebied  rond  Mount  Elgon  in  Kenia,  waarvoor zowel in Nederland als ter plekke bamboe is aangeplant om als bouwmateriaal te dienen.  Studenten  werken  in  Kenia  aan  biobased  bouwoplossingen,  gericht  op  de  locale  situatie:  bouwen  met wat er ter plekke voorhanden is.   Het  vak  ‘bouwen  met  bamboe’  (onderdeel  van  de  minor  Architectuur)  richt  zich  op  creativiteit  en  ‘out  of  the  box’  denken  over  bouwmaterialen  en  constructies.  Om  begrip  te  kweken  voor  niet‐ alledaagse  materialen.  De  docenten  Architectuur  hebben  zich  de  afgelopen  jaren  verdiept  in  “non‐ conventional materials en techniques” zoals bamboe, hennep, rammed earth (zeer gecomprimeerde  compartimenten aarde of leem, voor funderingen en wanden) en natuurlijke harsen. Hiervoor heeft  men  samenwerking  gezocht  met  de  universiteit  Puc‐Rio  (Brazilië),  waar  jaarlijks  de  NoCMat  conferentie wordt gehouden (“Non‐Conventional Materials”).  Fig. 2.6 Impressie van de  bamboe constructies op de  Tilburgse campus van Avans  (2012) 

  Het is de ambitie van de minor Architectuur om nieuwe bouwmaterialen zoals bamboe in te zetten in  architectuur.  De  focus  ligt  daarbij  meer  op  het  niet‐alledaagse  en  creatieve,  dan  op  het  duurzame  karakter van de materialen.   Bouwen met bamboe  “Hoe kunnen we innovatieve biobased materialen inzetten in de bouw waardoor de bouw niet  alleen duurzamer wordt maar waardoor de bouwproducten (gebouwen) ook revolutionair van  uiterlijk kunnen veranderen.   Bijvoorbeeld bamboe:  ‐ Wat zijn de eigenschappen van bamboe?  ‐ Hoe kunnen we deze inzetten in de bouwwereld?  ‐ Als we de eigenschappen van bamboe optimaal benutten hoe zullen dan onze gebouwen  er uit komen te zien? 

Pagina 23 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     ‐

Of  moeten  we  bamboe  zo  mismeesteren  totdat  bamboe  in  de  dwangbuis  van  de  bouwindustrie past?”  Gie Steenput, docent Architectuur 

  In veel afstudeerprojecten bij Architectuur komen biobased bouwmaterialen aan bod, vaak op eigen  initiatief  ingebracht  van  de  afstudeerders.  Biobased  is  populair,  vaak  samen  met  andere  duurzaamheidsaspecten zoals zelfvoorzienendheid. Studenten missen op dit moment echter wel de  verdieping, alles wordt kort aangestipt, zo geven de docenten aan. Meer aandacht voor biobased in  de  opleiding  zou  welkom  zijn.  Er  wordt  daarbij  gepleit  voor  een  focus  op  een  beperkt  aantal  materialen  (bamboe,  vlas,  composieten),  waarin  de  opleiding  zich  zou  kunnen  specialiseren.  Docenten pleiten er voor om niet puur materiaal‐technisch, maar ook creatief, out‐of‐the‐box, naar  biobased bouwen te kijken.  Overigens  wordt  het  onderwijsprogramma  op  dit  moment  geherstructureerd.  Semesters  zullen  georganiseerd worden met verplichte en vrije delen, aan de hand van de thema’s van het lectoraat  Innovaties  Bouwproces  en  Techniek  (Lean,  Green  en  BIM).  Het  nieuwe  curriculum  zal  meer  ruimte  bieden  voor  (doorlopende)  projecten.  Biobased  bouwen  kan  hier  mogelijk  goed  ingepast  worden.  Ook komt er meer flexibiliteit voor samenwerking met andere academies en hogescholen.  De  docenten  materiaalkunde  geven  aan,  grote  belangstelling  te  hebben  voor  uitbreiding  van  expertise op materiaalgebied naar biobased materialen. Dit is echter wel afhankelijk van de aandacht  voor  het  vak  materiaalkunde  binnen  de  opleiding  Bouwkunde.  Na  de  fusie  tussen  de  Tilburgse  en  Bossche  bouwkundeopleidingen  binnen  Avans  is  het  vak  geheel  verdwenen,  en  vervolgens  als  onderdeel  binnen  een  ander  vak  weer  teruggekomen.  Na  de  huidige  herstructurering  van  het  curriculum hoopt men op meer ruimte voor onderwijs over materialen. In dat geval is er de ambitie  om  als  docenten  materiaalkunde  zelf  kennis  over  biobased  materialen  te  ontwikkelen  en  in  het  onderwijs op te nemen.  2.4.3 Civiele Techniek Tijdens  de  inventarisatiefase  is  er  met  name  ingegaan  op  de  onderwijsbehoefte  bij  de  opleidingen  Bouwkunde,  en  in  beperkte  mate  bij  de  opleidingen  Civiele  Techniek  (CT).  In  de  opleidingen  CT  zal  biobased  bouwen  naar  verwachting  vooralsnog  vooral  in  projectvorm  (stage,  afstuderen)  aan  studenten  aangeboden  worden,  via  de  onderzoeksprojecten  van  het  lectoraat.  Daarnaast  zullen  lector en onderwijscoördinatoren CT gezamenlijk moeten bepalen op welke wijze biobased bouwen  in het curriculum aan studenten zal worden aangeboden.  2.4.4 Kenniskring(en) Een  belangrijk  element  van  de  kennisoverdracht  van  lectoraat  naar  docenten,  is  de  kenniskring.  Hieraan participeren betrokken docent/onderzoekers, vakdocenten en studenten. In de kenniskring  wordt informatie over lopende onderzoeken gedeeld, en ook algemene kennis op het vakgebied.   Er is in dit onderzoek stil gestaan bij de vraag of er één, danwel twee kenniskringen voor Avans en  HZUAS zou moeten komen. Vrijwel alle betrokkenen geven de voorkeur aan één kenniskring, zodat er  een goede informatie‐uitwisseling en samenwerking plaats kan vinden. De kenniskringbijeenkomsten  zouden  dan  bij  voorkeur  wel  op  een  wat  centrale  locatie  plaats  moeten  vinden  (Breda,  Bergen  op  Zoom). Incidenteel kan er op “locatie” bijeen worden gekomen, dwz op de plek waar concreet aan  één van de onderzoeksprojecten van het lectoraat wordt gewerkt.  Pagina 24 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     Overigens zijn er ook lectoren die niet werken  met traditionele  bijeenkomsten voor de kenniskring  (informatieoverdracht  eenrichtingsverkeer),  maar  met  workshops  waarin  groepjes  inhoudelijke  opdrachten  uitvoeren.  Workshops  vinden  dan  minder  frequent  plaats  (bijvoorbeeld  twee  keer  per  jaar)  dan  de  traditionele  bijeenkomsten  (wekelijks  tot  maandelijks).  Hiermee  zou  een  betere  kennisoverdracht van onderzoek naar onderwijs worden verkregen. Het is aan het lectoraat zelf om  structuur aan de kenniskring te geven. 

2.5 Samenhang met andere lectoraten Avans en HZUAS Biobased Products (Dorien Derksen, CoE BBE)  Het  lectoraat  Biobased  Products  richt  zich  op  biobased  inhoudstoffen.  Dit  betreft  enerzijds  hoogwaardige stoffen (zoals kleurstoffen) en anderzijds componenten voor biopolymeren. Er is een  natuurlijke  samenhang  tussen  het  lectoraat  Products  en  het  lectoraat  Bouwen.  Eerstgenoemde  ontwikkelt uit grondstoffen de materialen, laatstgenoemde past de materialen toe.   Samenwerking  kan  er  zijn  op  projectniveau,  daar  waar  ontwikkelde  stoffen  in  bouwproducten  worden  verwerkt  en  op  productniveau,  daar  waar  het  bijvoorbeeld  om  de  samenstelling,  duurzaamheid (LCA) of beschikbaarheid van specifieke biobased materialen gaat.  Concreet  punt  van  samenwerking  vanuit  het  lectoraat  Biobased  Products  is  het  project  ‘Levende  Kleuren’,  waarin  onderzocht  wordt  hoe  natuurlijke  kleuren  gebruikt  kunnen  worden  in  bouwproducten / interieurs en (woon) ontwerpen.  Biobased Energy (Johan Raap, CoE BBE)  Doelstelling  van  het  lectoraat  is  ‘het  ontwikkelen  van  toegepast  onderzoek  en  onderwijs  op  het  gebied van de biobased energie’. Er is wisselwerking met de andere lectoraten binnen het CoE BBE –  wordt  biomassa  voor  energie,  danwel  voor  producten  en  bouwmaterialen  gebruikt.  Deze  wisselwerking zullen de drie lectoraten gezamenlijk adresseren.   Het  lectoraat  Biobased  Energy  heeft  als  missie  om  onderzoek  uit  te  voeren  naar  verwerkingsmethodes voor biomassa. Hiermee kan kennis ontwikkeld worden omtrent grondstoffen  voor biobased bouwmaterialen.   Ten slotte kan genoemd worden dat het lectoraat Biobased Energy kennis ontwikkelt op het gebied  van  energievoorzieningen  en  sanitatie,  kennis  die  kan  worden  ingezet  in  het  ontwerpen  van  (biobased) gebouwen.  Innovatie Bouwproces en Techniek (Emile Quanjel, Avans)  Het lectoraat “Innovatie Bouwproces en Techniek” (IBT) van Emile Quanjel werkt aan Lean, Green en  BIM [5]. Een lectoraat Biobased Bouwen zal met name aansluiting zoeken bij het onderwerp Green,  en kennis leveren op het gebied van duurzame biobased materialen. Het lectoraat IBT kan anderzijds  ondersteuning bieden om nieuwe bouwmaterialen naar de bouwwereld te krijgen.  Daarnaast zijn er door het lectoraat van Emile Quanjel specifieke procesgerichte Strategische Acties  ontwikkeld om kennisopbouw en kennisoverdracht te borgen, ze zijn gericht op vermeerdering van  kennis bij student, docent en ondernemer. Voorgestelde Strategische Acties binnen AB&I zijn:  

Pagina 25 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐

Praktijkgerichte onderzoeksprojecten;   Interdisciplinaire stages;   Afstudeerateliers;   Duurzame minorweken;   Interdisciplinaire werkplaatsen;   Collaborative Design Workshops.      Waar mogelijk zal het lectoraat Biobased Bouwen aansluiting zoeken bij deze Strategische Acties.  Ondernemen en Innoveren (Wim Brouwers, HZUAS)  Primaire  focus  van  het  lectoraat  Ondernemen  en  Innoveren  is  het  bevorderen  van  innovatievermogen en ondernemerschap, zowel binnen als buiten de hogeschool, voor MBO+ niveau  en  hoger.  In  aanvulling  op  het  onderwijs  binnen  de  academies  ontwikkelt  het  lectoraat  een  onderzoeksomgeving waar studenten en professionals in real‐life situaties hun competenties verder  kunnen ontwikkelen. Het lectoraat Ondernemen en Innoveren is gepositioneerd binnen de Academie  voor Economie en werkt vanuit die achtergrond aan hogeschoolbrede onderzoeksprogramma's.  Het  lectoraat  Biobased  Bouwen  zal  samenwerking  met  het  lectoraat  Ondernemen  en  Innoveren  nastreven waar het gaat om het toepassen van biobased bouwproducten. Bij het succesvol naar de  markt  brengen  van  nieuwe  concepten.  Dit  zal  niet  door  het  lectoraat  zelf  gebeuren,  maar  door  (mkb‐)bedrijven en startups waarmee wordt samengewerkt in de verschillende onderzoeksprojecten.   Specifiek  moet  de  Concurrent  Design  Facility  genoemd  worden,  een  werkmethode  waarin  in  korte  tijd  door  specialisten  van  verschillende  achtergrond  naar  een  nieuw  product‐  of  systeemontwerp  wordt  gewerkt.  De  onderzoeksprojecten  zullen  waar  mogelijk  gebruik  maken  van  deze  methodiek,  die  overigens  aansluit  bij  de  Collaborative  Design  Workshops  van  het  Avans  Lectoraat  Innovatie  Bouwproces en Techniek.  Building with Living Nature (Mindert de Vries, HZUAS)  De  Delta  Academie  van  de  Hogeschool  Zeeland  kent  een  onderzoeksgroep  “Building  with  Living  Nature”  waarbinnen  onderzoek  wordt  gedaan  naar  het  gebruiken  van  natuurlijke  processen  en  materialen  in  de  kustverdediging.  Men  kijkt  verder  dan  duinen  en  helmgras,  ook  naar  schelpdierriffen  en  vegetatie.  Veel  aandacht  wordt  besteed  aan  beschikbaar  maken  van  de  kennis  voor  toepassing  door  bedrijven  en  organisaties  zoals  Rijkswaterstaat.  Een  analyse  van  mogelijk  synergieën tussen deze onderzoeksgroep en het lectoraat Biobased Bouwen wordt zinvol geacht.  Bedrijfskunde en ondernemerschap  Aan  beide  hogescholen  zijn  diverse  onderzoekers  verbonden  die  zich  richten  op  innovatief  ondernemen  (o.a.  bovengenoemd  lectoraat  van  Wim  Brouwers)  waarmee  samenwerking  kan  worden aangegaan op het gebied van het naar de markt brengen van biobased bouwmaterialen. Bij  Avans  betreft  het  de  lectoraten  Duurzame  Bedrijfsvoering  en  Duurzame  Financiering,  waarmee  samenwerking kan worden nagestreefd.   

Pagina 26 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     Creativiteit  Het  ontwikkelen  van  biobased  bouwmaterialen  vraagt  om  creativiteit  en  ‘out‐of‐the‐box’  denken  (bijvoorbeeld op het gebied van interieur materialen). Om dit te stimuleren, stelt het CoE BBE voor  om een liaison aan te gaan met AKV|St. Joost (kunstacademie Den Bosch en Breda), onderdeel van  Avans  Hogeschool.  Deze  samenwerking  zal  door  de  lector  Biobased  Bouwen  moeten  worden  vormgegeven.  

Pagina 27 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen    

3 Voorstel onderzoeksprogramma 3.1 Doelstelling Het  voorgestelde  onderzoeksprogramma  valt  uiteen  in  een  doelstelling  voor  het  lectoraat,  en  een  aantal  onderling  samenhangende  onderzoeksprojecten  die  meerjarig  uitgevoerd  kunnen  worden  binnen het lectoraat.  Vanuit de market gap analyse in het vorige hoofdstuk stellen we de volgende doelstelling voor het  lectoraat  voor:  het  verzamelen,  ontwikkelen,  valoriseren  en  uitdragen  van  kennis  over  de  toepassing van biobased materialen in bouw en civiele techniek.   De kenniscomponent is zowel intern gericht, naar de beide hogescholen (studenten en docenten), als  extern,  naar  aanbieders,  ontwerpers,  uitvoerders  en  opdrachtgevers  in  het  private  en  publieke  domein. De lector vervult een missionarisrol. De focus zal liggen op het ontwikkelen van kennis voor  studenten  en  docenten  over  de  kansen  en  mogelijkheden  die  biobased  materialen  bieden  (in  de  verwachting dat studenten de verworven kennis toe gaan passen). Kennisoverdracht vindt plaats via  de kenniskring (aan docenten), en via bijdragen aan het curriculum (HZUAS: de rol “klimaatadviseur”;  Avans:  het  vak  materiaalkunde).  Ook  in  de  verschillende  onderzoeksprojecten,  stages  en  afstudeerprojecten  ontwikkelt  het  lectoraat  Biobased  Bouwen  nieuwe  kennis  en  stelt  deze  beschikbaar aan het onderwijs en de markt.  Extern  wordt  de  kennis  o.a.  in  samenhang  met  de  Green  Deal  Biobased  Bouwen  ontwikkeld  en  beschikbaar gesteld aan de kennisagenda van de Green Deal. Hierbij werkt het lectoraat nauw samen  met de Portfolio Manager Kenniscentrum van het CoE BBE.  De  scope  van  het  lectoraat  is:  biobased  bouwmaterialen  voor  verschillende  bouwdelen:  fundering,  constructie,  afwerking  gevel  en  dak,  afwerking  binnenzijde.  Verven  en  lakken  worden  niet  actief  onderzocht (hier ligt een raakvlak met het lectoraat Biobased Products). Het lectoraat richt zich op  woning‐  en  utiliteitsbouw,  bestaande  bouw  en  nieuwbouw,  en  op  civiele  toepassingen  in  weg‐  en  waterbouw. Het lectoraat richt zich op bouwmaterialen en –systemen bij voorkeur vervaardigd van  (regionaal beschikbare) agro‐reststomen, danwel vervaardigd van specifiek geteelde grondstoffen uit  de regionale landbouw en de agro‐industrie (vlas, hennep, hout).  Het lectoraat richt zich op biobased materialen om een impuls te geven aan bouw en landbouw, om  bij  te  dragen  aan  de  vermindering  van  het  verbruik  van  niet‐hernieuwbare  grondstoffen  en  om  de  CO2‐footprint van bouwmaterialen te verkleinen.  Duurzaamheid  Tijdens de market gap analyse is door veel geïnterviewden het onderwerp duurzaamheid van  biobased materialen aangestipt. Voldoen de materialen aan het Cradle 2 Cradle principe?  Passen ze in de circulaire economie? Zijn ze biologisch afbreekbaar? Dat zal voor een aantal  bouwmaterialen zeker niet het geval zijn – ze zijn ontwikkeld voor zeer langdurig gebruik. Het  lectoraat zal aandacht moeten besteden aan deze aspecten, en bijvoorbeeld ook de  verwerking van materialen in de end‐of‐life fase moeten onderzoeken.   Ook zal er rekening moeten worden gehouden met de wisselwerking tussen voedselproductie  en productie van grondstoffen voor energie of biobased materialen (zie ook [6]). 

  Pagina 28 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     Materialen  en  materiaalsamenstellingen  hebben  bij  voorkeur  een  moderne,  hedendaagse  vormgeving en uitstraling en dagen de ontwerper uit om met creatieve oplossingen te komen voor  innovatieve toepassingen in de gebouwde omgeving, zowel in nieuwbouw als bestaande bouw 11 .  Het  lectoraat  richt  zich  op  het  ontwikkelen  van  kennis  door  het  doen  van  onderzoek  aan  toepassingen.  Hiervoor  wordt  een  onderzoeksprogramma  ontwikkeld  dat  bestaat  uit  een  reeks  samenhangende  onderzoeksprojecten.  Projecten  worden  uitgevoerd  in  nauwe  samenwerking  met  bedrijven  in  de  regio.  Hierbij  wordt  vooral  gedacht  aan  bouwondernemingen  (bouwmaterialen,  bouwproductie). Ook vindt er samenwerking met andere kennisinstellingen plaats, en met relevante  partijen uit de Biobased Delta.   De volgende onderzoeksprojecten zijn geïnventariseerd (in prioriteitsvolgorde):  ‐

Landschapspark  Bergsche  Heide.  Kan  meerjarig  project  voor  een  grote  groep  onderzoekers  worden.  Zeer  ambitieus,  proeftuin  biobased  bouwen.  Realisatie  van  240  vakantiewoningen,  hotel, golfcourse. Biobased componenten: asfalt, bouw, energiepark, bewegwijzering.  ‐ Lichtgewicht, prefab renovatieconcepten voor de woningbouw (sluit aan bij OP Zuid project van  de Zeeuwse corporatie Woongoed).   ‐ Huisjes van Niks; autarkische recreatieverblijven, lichtgewicht, onderhoudsvrij, in landschap op te  nemen,  te  realiseren  met  lokale  materialen.  Dduurzaam  toerisme  is  belangrijk  item  in  de  recreatiesector  in  Zeeland,  sluit  aan  bij  speerpunten  Scaldis  Academy  van  HZUAS  (toerisme  en  vitaliteit))  ‐ De Biobased Brug (RAAK‐mkb financiering is al aangevraagd). Ontwerp, prototyping en realisatie.  Gebaseerd op natuurvezelcomposieten.  ‐ ExperimenteerLab:  tests  en  prototyping  met  agro  restmaterialen;  ontwikkeling  van  nieuwe  innovatieve bouwproducten.   ‐ Bouwen  met  Steko.  Ontwikkeling  van  een  innovatief  bouwsysteem  op  basis  van  houten  bouwblokken (Steko concept, Zwitsers). Bouwgroothandel Logus werkt aan dit concept.  ‐ Damp‐open construeren met biobased materialen.    Uitvoering  van  deze  projecten  is  uiteraard  afhankelijk  van  financiering  en  beschikbaarheid  van  docenten / onderzoekers.  In de volgende hoofdstukken gaan we in op deze projecten. 

3.2 Onderzoeksprojecten 3.2.1 Landschapspark Bergsche Heide Gewerkt wordt aan de realisatie van een landschapspark ‘Bergsche Heide’, gelegen tussen Bergen op  Zoom en Roosendaal. Realisatietermijn is 2016‐2020. Het park heeft een omvang van 460 ha, en het  omvat  o.a.  een  vakantiepark  (240  recreatiewoningen),  acht  landgoederen,  een  hotel,  een  golfbaan  en een aantal specifieke recreatieterreinen (bijv. voor Scouting). Ontwikkelaars hebben aangegeven  het  thema  biobased  verder  te  willen  uitwerken  voor  het  park,  binnen  een  groter  kader  als  Cradle 2 Cradle,  circulair,  een  duurzaam  landschap.  Voor  de  biobased  elementen  heeft  men  samenwerking  gezocht  met  de  Biobased  Delta  en  met  het  CoE BBE.  Biobased  wordt  ingezet  in  vier                                                               11

 AKV|St. Joost kan hier mogelijk een rol in spelen 

Pagina 29 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     onderdelen: asfalt, energievoorziening, bebouwing en overige elementen (bewegwijzering, bruggen,  uitkijktorens).  Samenwerking  zou  de  komende  jaren  gestalte  kunnen  krijgen  via  een  aantal  voorbereidende  onderzoeken  voor  het  park  vanuit  het  CoE BBE,  door  het  lectoraat  Biobased  Bouwen.  Denk  aan  materiaalontwikkeling  voor  bewegwijzeringen  of  ontwerp  en  prototyping  van  (onderdelen  van)  de  recreatiewoningen.  Denk  aan  biobased  interieurconcepten  voor  hotel  of  clubhuis  van  de  golfbaan.  Nieuwe  conceptuele  ideeën  voor  invulling  van  het  aspect  biobased  in  het  park  kunnen  ook  vanuit  andere  projecten  van  het  lectoraat  ingebracht  worden  (biobased  bruggen,  gebouwen  van Steko, Huisjes van Niks), of vanuit projecten van  andere  onderzoekscentra  (bijvoorbeeld  het  Maxergy  gebouw  van  Hogeschool  Zuyd).  Tijdens  realisatie  van  het  park  kan  het  gebruik  van  biobased  materialen  gemonitord  en  geëvalueerd  worden.  Ook kan de creatieve sector betrokken worden bij  het ontwikkelen van nieuwe concepten en biobased  toepassingen 12 .  Het  park  richt  zich  nadrukkelijk  op  het bieden van een biobased uitstraling, beleving.  Op  dit  moment  zijn  er  al  studenten  betrokken  bij  de  ontwikkeling  van  het  park  (economie  en  management).  Daarnaast  zijn  WUR  en  TU  Eindhoven  betrokken  bij  het  project. Kennisinstellingen vormen samen het kennislaboratorium Bergsche Heide. De ontwikkelaars  zouden  graag  via  een  intensievere  samenwerking  een  betere  wisselwerking  tussen  onderwijs,  studenten en project willen zien.  Locatie  Uitvoering  van  het  project  vindt  uiteraard  plaats  in  Bergen  op  Zoom,  op  de  Bergsche  Heide.  De  voorbereiding  van  het  project  vraagt  om  ontwerp,  engineering,  prototypebouw  en  tests.  In  samenwerking  met  Biobased  Delta  lijkt  aansturing  hiervan  vanaf  de  Green  Chemistry  Campus  voor  de hand te liggen. Het “ontwikkelteam Biobased Bergsche Heide” kan daar worden gehuisvest. Voor  prototypebouw en uitvoering van tests kan mogelijk één van  de locaties van  Avans/HZUAS gebruik  worden gemaakt, danwel SPARK worden gebruikt.    

                                                             12

 Zie ook de ‘wunderkammer’, door Biobased Delta gepresenteerd op de 12e Dutch Design Week (2013) 

Pagina 30 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     Te betrekken partijen  ‐ De Kok Bouwgroep (opdrachtgever Bergsche Heide)  ‐ Participanten van de Biobased Delta  ‐ Leveranciers van biobased materialen  ‐ Ontwerpers / architecten (inclusief creatieve sector)  ‐ Bouwbedrijven  ‐ Kennisinstellingen:  o.a.  WUR,  TU  Eindhoven,  TU  Delft,  AKV|St.  Joost,  HAS,  Hogeschool  Rotterdam, Hogeschool Zuyd  ‐ Andere projecten van het lectoraat  ‐ Andere lectoraten (Biobased Products, Biobased Energy, Innovatie Bouwproces en Techniek)    Sterkte / zwakte analyse  + + + +

Omvangrijk. Stevige basis voor het lectoraat  Centraal gelegen in de Biobased Delta  Goed te gebruiken in communicatie over  biobased bouwen  Zowel bouwkundig als civiele techniek 

-

-

Financiering Bergsche Heide is nog niet rond,  risico op niet doorgaan of herontwikkeling  Uiteindelijke bouw zal reguliere, strikte, eisen  vragen. De vraag is of biobased materialen  daaraan zullen kunnen voldoen.  Het predicaat ‘biobased’ moet een  geloofwaardige invulling krijgen, niet alleen  tijdens de ontwerpfase, ook tijdens realisatie. 

Conclusie  Landschapspark Bergsche Heide biedt zeer veel mogelijkheden voor onderzoek in het kader van het  lectoraat  Biobased  Bouwen.  Het  is  belangrijk  een  stevige  verbinding  tussen  het  ontwikkelteam  van  Bergsche Heide en het CoE BBE te verkrijgen. Daarnaast zal het verkrijgen van financiële steun voor  het  onderzoek  aan  de  biobased  componenten  van  het  Landschapspark  van  groot  belang  zijn.  Het  project  leent  zich  ertoe  om  als  spil  voor  het  lectoraat  te  dienen,  met  de  lector  zelf  als  hoofdonderzoeker aan het roer van het project.  Verbinding met het onderwijs Bergsche Heide leent zich goed voor een continue stroom stagiaires / afstudeerders, begeleid  door docenten Architectuur of Materiaalkunde (afhankelijk van het onderwerp – vorm of  inhoud). De Speciale Actie “minor stages” van het lectoraat Innovaties Bouwproces en  Techniek kan ingezet worden. Hierbij worden stages als doorlopende lijn gezien, niet als  individuele activiteiten.   Als alternatief kan het gebied ook langdurig als studieobject in het curriculum worden  opgenomen (bijvoorbeeld in het vrije deel binnen de Avans opleiding Bouwkunde), waarbij er  steeds nieuwe ontwerpvraagstukken worden opgepakt, naar gelang de voortgang van de  ontwikkelingen van het gebied zelf. 

  3.2.2 Lichtgewicht, prefab renovatieconcepten voor de woningbouw De  woningbouw  verandert  in  snel  tempo.  De  aandacht  verschuift  van  nieuwbouw  naar  het  bestaande  vastgoed.  De  focus  is  daarbij  op  de  grote  aantallen  seriewoningen  uit  de  jaren  ’50‐’70,  veelal  corporatiebezit.  Er  wordt  gerenoveerd  met  forse  ambities  ten  aanzien  van  prijs  en  kwaliteit.  Vanuit het programma Energiesprong is het concept ‘nul op de meter’ ontwikkeld: woningen die na  renovatie op jaarbasis geen energie verbruiken.  

Pagina 31 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     Om grootschalige renovatie mogelijk te maken, moet het bouwproces industrialiseren, vergelijkbaar  met de auto‐industrie. Hiermee kan de kwaliteit van de woning flink worden verbeterd tegen lagere  kosten.  De  grote  bouwbedrijven  zijn  inmiddels  met  deze  uitdaging  aan  de  slag  gegaan  (in  het  programma  ‘Stroomversnelling’),  er  zijn  proefwoningen  gerealiseerd  door  o.a.  Dura  Vermeer  (Arnhem), Volker Wessels (Melick) en BAM Woningbouw (Heerhugowaard).   Fig. 3.2 Pilot renovatie  corporatiewoning door BAM  Woningbouw in  samenwerking met  Woonwaard,  Heerhugowaard 

  Hogeschool  Zuyd  heeft  onder  de  projectnaam  ‘bestaande  Wijk  van  Morgen’  153  woningen  van  Woningcorporatie  Hestia  in  Kerkrade‐West  gerenoveerd  naar  het  niveau  passiefhuis.  In  dat  project  speelde ‘biobased’ geen rol.  Met  (lichtgewicht)  biobased  materialen  kunnen  nieuwe  concepten  ontwikkeld  worden  (o.a.  de  voorhanggevel, overjas over de bestaande gevel heen) die niet alleen energieneutraal zijn maar ook  uit  duurzame,  hernieuwbare  materialen  zijn  opgebouwd  en  zorgen  voor  een  aantrekkelijk  binnenklimaat.  R&B Wonen heeft op onlangs laten zien wat er met biobased materialen in de renovatie mogelijk is  op de schaal van één woning (niet prefab), zie de beschrijving elders in dit rapport.  In Zeeuws‐Vlaanderen heeft vlasbedrijf Van der Bilt al in 2010 een OP Zuid subsidie verworven voor  het  ontwikkelen  van  renovatieconcepten  met  vlas,  voor  toepassing  in  een  renovatieproject  van  corporatie Woongoed. Dit project is door omstandigheden stilgevallen, en wordt nu weer opgestart.   Deze subsidie zal niet voldoende zijn voor de ambities van een project vanuit het CoE BBE, maar kan  mogelijk wel een goed vertrekpunt vormen voor verdere ontwikkelingen, met vervolgsubsidies.  Locatie  Voor  de  ontwikkeling  van  grote  prefab  biobased  bouwdelen  is  een  grote  ruimte  noodzakelijk.  Hiervoor  kan  mogelijk  gebruik  worden  gemaakt  van  SPARK,  ook  in  verband  met  de  benodigde  testfaciliteiten.  Ook  Raab  Karcher  heeft  aangegeven  over  faciliteiten  te  beschikken  (o.a.  prefab  productie) – wellicht kan er in Breda bij de Greenworks Academy ruimte worden gevonden.  Voor  de  uitvoering  van  praktijktests  en  demonstraties  zullen  uiteraard  bestaande  woningen  noodzakelijk  zijn.  Hiervoor  zal  een  Zuid‐Nederlandse  woningcorporatie  moeten  worden  gevonden  (onderdeel projectdefinitie). 

Pagina 32 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     Te betrekken partijen  ‐ Het consortium uit het lopende OP Zuid project  ‐ R&B Wonen / overige woningcorporaties in Zeeland / West‐Brabant  ‐ Architecten (o.a. Rothuizen)  ‐ Bouwbedrijven (o.a. Raab Karcher)  ‐ Leveranciers van biobased materialen: bio‐composieten, isolatiematerialen, folies, ramen  ‐ Kennisinstellingen:  TU  Eindhoven,  Hogeschool  Zuyd,  Hogeschool  Utrecht 13 ,  Stenden,  AKV|St.  Joost (interieurs)  ‐ Lectoraat Innovatie Bouwproces en Techniek     Sterkte / zwakte analyse  +

+ +

+

‐ Ontwikkeling van een prefab gevel bevat veel  aspecten die aansluiten bij het  ‐ onderwijsprogramma  Sluit aan bij renovatieproject RNB Wonen (één  woning biobased renoveren, Kruiningen)  Samenwerking  met  andere  hogescholen  op  dit  ‐ thema  is  goed  mogelijk  (o.a.  Hogeschool  Zuyd,  heeft  ook  renovatieproject  gedaan  met  woningcorporatie)  Sluit aan bij de minor Bestaande Bouw van Avans 

Het CoE BBE, Avans en HZUAS zijn nog niet bij het  project in Zeeuws‐Vlaanderen betrokken.  Samenwerking met bouwbedrijven en  woningcorporaties is essentieel. Er is nog niet in  voldoende mate met deze partijen gesproken.  Kennisachterstand: het programma  “Stroomversnelling” dat zich richt op  grootschalige, energiezuinige renovatie, is al  enkele jaren actief. 

  Conclusie  Renovatieconcepten in de woningbouw zijn buitengewoon relevant. Het onderwerp leent zich goed  voor  meerjarig  praktijkgericht  onderzoek.  Het  onderwerp  heeft  daarom  een  hoge  prioriteit  in  het  onderzoeksprogramma voor het lectoraat. Het project zou als spil voor het lectoraat kunnen dienen,  onderwerp van onderzoek voor de lector zelf. Met als kanttekening dat er veel partijen in Nederland  op dit gebied actief zijn, zij het niet met de insteek biobased.        

                                                             13

 Ivo Opstelten, lectoraat Nieuwe Energie in de Stad (ook verbonden aan Stroomversnelling) 

Pagina 33 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     3.2.3  

Huisjes van Niks

  De Huisjes van Niks zijn  de afgelopen jaren ontwikkeld door architect Don Monfils (ook verbonden  aan  HZUAS),  in  samenwerking  met  studenten  van  de  HZUAS.  Er  is  gebruik  gemaakt  van  de  Concurrent Design Facility van het Lectoraat Ondernemen en Innoveren van HZUAS.   De Huisjes van Niks zijn kleine, biobased, autarkische gebouwtjes voor verblijf en recreatie. Het zijn  gebouwen  met  een  hoog  ambitie‐  en  vernieuwingsniveau.  Er  zijn  ontwerpen  gemaakt  voor  strandhuisjes,  en  voor  huisjes  die  in  natuurgebieden  kunnen  worden  geplaatst.  Tijdens  de  ontwerpfase  is  al  met  NPSP  en  Holland  Composites  over  bio‐composiet  dak/gevel  systemen  gesproken.   Realisatie  van  de  eerste  serie  logeerhuisjes  wacht  nu  op  goedkeuring  van  het  voorstel  door  Het  Zeeuwse  Landschap.  Na  deze  goedkeuring  kan  aan  de  slag  worden  gegaan  met  detaillering,  prototyping en bouw. Het lectoraat kan hierin een ondersteunende rol spelen.   Ook kan er aansluiting gezocht worden met Scaldis Academy van HZUAS, de opleiding voor Coastal  Business (waaronder toerisme in de kustgebieden). Duurzame recreatie heeft bij Scaldis toenemende  aandacht.  GreenHuus  Parallel  aan  de  Huisjes  van  Niks  werkt  architect  Kees  van  Wuyckhuyse  aan  een  concept  voor  biobased  recreatieverblijven  in  kwetsbare  gebieden.  GreenHuus  is  mede  ondertekenaar  van  de  Green  Deal  Biobased  Bouwen.  Een  eerste  huis  zal  gerealiseerd  worden  op  Goeree  Overflakkee  (de  Kabbelaarsbank). Wuyckhuyse staat niet onwelwillend tegenover samenwerking met Avans of HZUAS  bij de verdere ontwikkeling van de huisjes.   Locatie  Prototypes voor een Huisje van Niks kunnen goed op een onderwijslocatie gebouwd worden. Gezien  de  regionale  betrokkenheid  bij  het  onderwerp,  lijkt  Vlissingen  daarbij  het  meest  voor  de  hand  te  liggen. (Dat neemt niet weg dat ook studenten van Avans aan dit onderzoeksproject zouden kunnen  werken.) 

Pagina 34 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     Fig. 3.4 Greenhuus in het  landschap van de  Kabbelaarsbank 

  Te betrekken partijen  ‐ Architecten: Don Monfils, Kees Wuyckhuyse  ‐ Bouwpartijen  die  prefab  kunnen  bouwen.  Bijvoorbeeld:  Raab  Karcher  /  Greenworks  (mede‐ ondertekenaar Green Deal), of De Kok Bouwgroep (ontwikkelaar Bergsche Heide)  ‐ Producenten van onderdelen van het huisje (NPSP, Poly Products, Ecoboard, …)  ‐ Duurzame interieurs: Esther Stapper Advies  ‐ Scaldis Academy, HZUAS (duurzaam toerisme); AKV|St. Joost  ‐ Lectoraat Biobased Energy (afvalwater; energie; zelfvoorzienendheid)  ‐ Kennis op het gebied van innovatief ondernemen (hoe zet je een Huisje van Niks op de markt?)  Sterkte / zwakte analyse  + + + +

Concreet project, huisjes bedenken en bouwen  Kan gekoppeld worden aan Bergsche Heide  Het idee biedt veel ruimte om te experimenteren  met nieuwe materialen  Naar verwachting hoge attentiewaarde 14 

Al langere tijd onderwerp van studie, onzeker of  ze ook echt gebouwd gaan worden. Kennis nodig  over nieuwe marktconcepten   

Conclusies  De Huisjes van Niks zijn mooie, goed afgebakende objecten waaraan goed kan worden gewerkt door  studenten.  De  daadwerkelijke  realisatie  van  de  gebouwtjes  is  wat  onzeker  –  er  wordt  al  lang  over  gepraat  over  de  uitvoering.  Hiervoor  kan  mogelijk  kennis  van  innovatieve  marktconcepten  een  uitkomst bieden.    

 

                                                             14

 Zie bijvoorbeeld de Telegraaf‐vermelding:  http://www.greenhuus.nl/greenhuus.nl/Persinfo_downloads_files/Telegraaf_woonkrant%2019%20maart2014. pdf  

Pagina 35 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     3.2.4 De Biobased Brug Inzet van bio‐composieten voor een nieuw te bouwen brug in Terneuzen. Ambitie is  100%  biobased.  Onderzoek  naar  verschillende  knelpunten  (kostprijs,  levensduur,  sterkte  materialen).  De  volledige  projecttitel  luidt  ‘bio‐ composieten  voor  bouwkundige  en  civiele  toepassingen,  met  bijbehorende  casestudy  “biobased  brug  Terneuzen”’.  Breed  onderzoek,  inclusief  kennisoverdracht  (handboek  bio‐ composieten).  CoE BBE is penvoerder. Het voorstel is ingediend bij RAAK‐mkb.  Locatie  De  brug  zal  uiteraard  in  Terneuzen  worden  geplaatst,  en  dus  waarschijnlijk  in  de  directe  omgeving  van Terneuzen worden gebouwd. Samples en prototypes staan gepland te worden gebouwd bij het  composietenlab  van  InHolland  (Delft).  Als  alternatief  kan  mogelijk  aangeboden  worden  om  prototypes in het ExperimenteerLab te realiseren (zie hieronder).  Betrokken partijen  Projectpartners zijn CoE BBE, Avans, Inholland, Ro&Ad architecten, Poly Products, NPSP. Deelnemers  zijn  verder  Antea,  Biofoam,  C‐Max,  Forest@Design,  Millvision,  Modified  Materials,  Pantanova,  SBRCur, Stapper Advies, Virida.   Er is een adviesraad met WUR, gemeente Terneuzen, Hogeschool Zuyd en het Textielmuseum.  Sterkte / zwakte analyse  + + + +

Brug wordt aangegrepen voor een breder  onderzoek rond bio‐composieten  Ontwikkeling van modern biobased materiaal  Vezels zijn locale grondstof  De brug als metafoor tussen oude en nieuwe  economie, tussen industrie en onderwijs, tussen  Brabant en Zeeland 

‐

Hoge ambitie, 100% biobased brug is zeer lastig  te realiseren, m.n. omdat aan reguliere  civieltechnische eisen zal moeten worden  voldaan 

 

Conclusie  De Biobased Brug is een uitdagend concept (“100% biobased”) waar veel onderzoek voor nodig zal  zijn. Het lectoraat Biobased Bouwen kan goed aansluiten bij het ingediende RAAK‐mkb voorstel, en  een  (bescheiden)  rol  spelen  in  de  uitvoering  van  het  project.  Koppeling  met  het  onderzoek  van  Stenden naar een biobased brug ligt voor de hand.  3.2.5 ExperimenteerLab Het  ExperimenteerLab  komt  voort  uit  de  vaststelling  dat  er  nog  veel  agrarische  (rest)stromen  zijn  (tomatenplanten,  aardappelschillen,  bermgras,  …)  waarvoor  hoogwaardige  toepassingen  gezocht  kunnen worden. De bouw is hierbij een aantrekkelijk toepassingsgebied, gezien de veelzijdigheid en  omvang.  

Pagina 36 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     Voorbeeld  van  een  innovatief  bouwproduct  is  Ceranex,  een  gevelsysteem  uit  reststromen  uit  de  aubergineteelt.  Ontwikkeld  door  het  Westbrabantse  Nova  Lignum,  dochter  van  auberginekwekerij  Groenewegen  uit  Zevenbergen.  Het  ExperimenteerLab  zou  zich  gedurende  vier  jaar  kunnen  richten  op  het  bij  elkaar  brengen  van  agro,  chemie  en  bouw.  Lekker  aan  de  slag  gaan  met  materialen,  kijken  of  er  toepassingen  uit  te  halen  zijn.  Ontwerpworkshops,  prototypes maken, praktijktests doen. Nieuwe producten voor de bouw ontwikkelen. Het accent zal  daarbij liggen op het maken van producten uit grondstoffen, en niet om het (chemisch) verwerken  van reststromen tot halffabricaten en grondstoffen (onderwerp lectoraat Biobased Products).   Locatie  Het ExperimenteerLab vraagt om een fysieke locatie waar met materialen kan worden gewerkt. Denk  aan een laboratorium van 10 x 10 x 3 meter, met afzuiging, gereedschappen en een vloeistofdichte  vloer 15 . Het lab zou kunnen worden gehuisvest bij één van de onderwijslocaties (Tilburg, Den Bosch  of  Vlissingen),  danwel  onderdeel  van  SPARK  kunnen  worden,  of  op  de  Green  Chemistry  Campus  worden ondergebracht. Deze laatste locatie ligt het meest voor de hand. Nader onderzoek naar de  locatie is echter nodig.  Te betrekken partijen  ‐ Intern: Academies Engineering en Chemie van Avans en HZUAS  ‐ Ontwikkelaars/producenten: NPSP, Nova Lignum, partijen Biobased Delta  ‐ Architecten en vormgevers (creatieve sector)  ‐ Productontwikkelaars: Aldus Bouwinnovatie, Modified Materials, Millvision  ‐ Toeleveranciers van agro‐reststromen  ‐ Verwerkers en toepassers: Logus, Raab Karcher, bouwbedrijven  ‐ Kennisinstellingen:  TU  Eindhoven  (Jos  Brouwers),  WUR,  TNO‐DPI,  InHolland  (Composietenlab),  Stenden  ‐ Bedrijfskundige  kennis  mbt  het  in  de  markt  zetten  van  nieuwe  producten  (innovatief  ondernemen)    Sterkte / zwakte analyse  + + + + +

Concreet, met materialen aan de slag, richting  concrete bouwproducten   Fysiek laboratorium  Sluit aan bij het project ‘reststromen’ van WUR  Past goed in programma Biobased Delta  Kan partijen uitdagen om met innovatieve  nieuwe toepassingen te komen 

-

-

Link naar Bouwkunde en onderwijs is niet zo  sterk. Meer Engineering en Chemie dan  Bouwkunde.   Overlap met Stenden lectoraat Daan van Rooijen  (bio‐composieten)  Op dit moment niet specifiek één agro‐materiaal  waarmee gewerkt gaat worden. Dit maakt het  project weinig concreet. 

                                                             15

 Dit is dan ook meteen een geschikte plek om een nieuwe zonneboot te bouwen 

Pagina 37 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     Conclusie  Het  ExperimenteerLab  is  meer  een  faciliteit  dan  een  project.  Realisatie  van  de  faciliteit  zal  waarschijnlijk  pas  mogelijk  zijn,  indien  gefinancierd  in  een  (groter)  project.  Het  Lab  zal  meer  door  studenten  Engineering  dan  Bouwkunde  worden  gebruikt.  Dit  onderzoeksproject  staat  daarom  niet  hoog op onze prioriteitenlijst.  3.2.6  

Bouwen met Steko Fig. 3.7 Blokken stapelen  met Steko bouwelementen 

  Logus  Bouwmaterialen  brengt  een  nieuw,  modulair  bouwsysteem  naar  de  Nederlandse  markt,  het  Steko  bouwblok.  Een  houten  bouwelement  (af  te  vullen  met  isolatiemateriaal  naar  keuze),  ontwikkeld voor de Zwitserse markt inclusief details als onder‐ en bovenzijde muur, hoekdetails, etc.   Logus wil voor de Nederlandse markt o.a. drie demonstratiewoningen laten ontwerpen en bouwen.  Hier zit nog allerlei onderzoek‐ en ontwikkelwerk in (detaillering, aftimmering binnen‐ en buitenzijde,  aansluitingen  vloer  en  dak).  Uiteindelijk  moeten  de  gebouwen  als  voorbeeldwoning  gerealiseerd  gaan  worden.  Hierin  kunnen  de  hogescholen,  in  samenwerking  met  ROC’s,  een  rol  spelen.  Na  realisatie  kan  er  onderzoek  worden  gedaan  naar  bouwfysische  aspecten  (thermische  isolatie,  geluidsisolatie, vocht). Ook dit kan door het lectoraat Biobased Bouwen opgepakt worden.  Locatie  Het Steko systeem wordt vanuit Logus Bergen op Zoom in de markt gezet. Dit maakt het logisch om  een testlocatie voor het bouwsysteem in Bergen op Zoom te huisvesten, op locatie van Logus of bij  de  GCC.  Dit  laatste  ligt  wat  minder  voor  de  hand,  houten  bouwblokken  staan  ver  af  van  Green  Chemistry.  Als  alternatief  kunnen  testsystemen  gerealiseerd  worden  bij  (één  van)  de  opleidingen  Bouwkunde. Het houten blokkensysteem leent zich goed voor een binnenopstelling.  De drie demonstratiewoningen zullen ‘in het veld’ gerealiseerd worden.  Status  Er is verkennend met Logus gesproken, maar nog geen concreet projectvoorstel op tafel gelegd.  Te betrekken partijen  ‐ Logus Bouwmaterialen  ‐ Architecten (o.a. Rothuizen)  ‐ Leveranciers van biobased isolatie‐ en aftimmeringsmaterialen   ‐ ROC’s (Willem I, Scalda)  ‐ Adviseurs bouwtechniek en bouwfysica: VIBA, Faay, Warmteplan    Pagina 38 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     Sterkte / zwakte analyse  + +

Lekker concreet, studenten kunnen ontwerpen  en bouwen   Goed onderwerp om aansluiting mee te zoeken  bij ROC’s 

‐

‐

‐

Past niet zo goed in scope lectoraat ‐ geen  ‘modern’ bouwmateriaal en niet van agro  restproducten  Materiaal zal niet zo hoge vlucht nemen, niet het  primaire onderwerp voor het lectoraat  Materiaal uit architectonisch oogpunt niet  interessant, veel te saai (zie ook ‘bouwen met  bamboe’) 

Conclusies  Steko  is  een  weinig  ambitieus  bouwconcept,  met  beperkte  biobased  aspecten.  Interessant  om  een  project mee te doen, maar waarschijnlijk geen onderwerp voor grootschalig onderzoek.   3.2.7 Damp‐open construeren met biobased materialen Hedendaagse  energiezuinige  bouw  gaat  uit  van  kierdicht  bouwen.  Woningen  worden  volledig  luchtdicht gebouwd, uiteraard wel met (gedwongen) ventilatievoorzieningen. Met kierdicht bouwen  wordt vermeden dat er warmte uit de woning weglekt. Het zorgt er ook voor dat er geen warme, dus  vochtige lucht in constructiedelen kan komen (leidt tot condensatie).  Tegenover  deze  trend  staat  de  opvatting  van  partijen  die  zich  richten  op  ecologisch  bouwen,  dat  natuurlijke ventilatie gezonder is, en zelfs in passiefbouw haalbaar is 16 . Ook het toepassen van damp‐ open dak‐ en gevelopbouw wordt haalbaar geacht. Verschillende partijen, waaronder Warmteplan,  bieden integrale oplossingen hiervoor aan, vaak gebaseerd op biobased materialen als hout, board,  cellulose, vlas en maïs. Warmteplan: “door de buitenschil volledig op te bouwen op basis van hout‐  en papiermaterialen wordt deze vochtregulerend en behoud een grote warmtebuffer voor warme en  koude dagen.“ Deze systemen zouden zowel energetische comfortabeler als gezonder zijn.  Door diverse partijen van de Green Deal Biobased Bouwen wordt aangegeven dat het opbouwen van  kennis over de bouwfysische kwaliteiten van damp‐open constructies gewenst is. Hier ligt een kans  voor het lectoraat Biobased Bouwen. Ontwikkel kennis over het gedrag van biobased materialen in  dit soort constructies, en doe onderzoek naar de bouwfysische eigenschappen.  Locatie  Naar verwachting zal SPARK de juiste voorzieningen hebben voor tests en metingen.   Partners  ‐ VIBA, Agrodome, ICDuBo  ‐ Breed  scala  aan  leveranciers  van  biobased  materialen  –  hennep,  vlas,  cellulose,  ecoboard,  enz.  (Isovlas, Synbra, Warmteplan, Faay)  ‐ Kennisinstellingen: WUR, TU Eindhoven, TNO Bouw  ‐ Ondertekenaars van de Green Deal Biobased Bouwen (Raab Karcher, SBRCURnet, …)  ‐ SPARK   

                                                             16

 Zie bijvoorbeeld http://www.rvo.nl/actueel/nieuws/brabantwoningen‐behalen‐zuinigste‐epc‐score  

Pagina 39 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     Sterkte / zwakte analyse  +

Veel vraag naar bij marktpartijen, o.a. green deal  ‐ werkgroep regelgeving  ‐

‐

Bouwfysisch onderzoek sluit niet goed aan bij  onderwijsbehoefte op HBO‐niveau  Relatief fundamenteel onderzoek (niveau TU),  weinig toepassingsgericht onderzoek (niveau  HBO)   Sluit niet zo goed aan bij andere activiteiten  CoE BBE 

Conclusies  Het  betreft  hier  een  complex  onderwerp,  waarvoor  gedetailleerde  bouwfysische  kennis  nodig  is.  Meer fundamenteel dan toegepast onderzoek. Dit  kan wellicht een onderwerp voor een promotie‐ onderzoek  zijn,  in  de  SPARK‐omgeving,  binnen  de  kaders  van  het  lectoraat  Biobased  Bouwen.  Daartoe  dient  er  wel  een  kandidaat  promovendus  gevonden  te  worden  binnen  één  van  de  Academies,  wat  vooralsnog  onzeker  is.  Gezien  deze  onzekerheid,  en  de  complexiteit  van  het  onderwerp, heeft dit onderzoek vooralsnog geen prioriteit. 

3.3 Activiteitenplan Het  lectoraat  werkt  niet  uitsluitend  aan  de  hand  van  onderzoeksprojecten.  Er  vinden  tevens  activiteiten  plaats  gericht  op  het  onderwijs,  en  activiteiten  gericht  op  externe  bijeenkomsten.  Een  definitief  activiteitenplan  zal  jaarlijks  door  de  lector  moeten  worden  samengesteld,  mede  op  basis  van lopende onderzoeksprojecten. De volgende elementen zullen in het activiteitenplan naar voren  komen:  ‐

‐

‐

Inbedding in het onderwijs:   o directe bijdragen kenniskringleden en lector (verzorgen van colleges biobased bouwen)  o stages, afstudeeropdrachten en andere projectactiviteiten voor studenten en docenten  Kennisoverdracht naar het werkveld:  o Interne informatiebijeenkomsten (ingebed in activiteiten van het CoE BBE?)  o Bijdragen aan de activiteiten van de kennismanager van het CoE BBE  o Externe netwerkbijeenkomsten  ƒ Ingebed in activiteiten CoE BBE (Meet&Green bijeenkomsten)  ƒ Ingepast in programma Green Deal Biobased Bouwen  ƒ In samenhang met Biobased Delta  ƒ Eigen congressen en seminars (bijv. rond Bergsche Heide)  ƒ Masterclasses  Uitvoering onderzoeksprojecten: … 

Pagina 40 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen    

4 Financieringsmogelijkheden Voor uitvoering van het onderzoeksprogramma zoals in het vorige hoofdstuk gepresenteerd, zijn de  volgende programma’s en regelingen relevant:  ‐ ‐ ‐ ‐ ‐

SIA‐RAAK (‐PRO en ‐mkb).   Horizon 2020  Interreg A en OP Zuid  Regelingen uit het topsectorenbeleid   KIC‐InnoEnergy    Daarnaast zijn er provinciale middelen beschikbaar voor biobased economy activiteiten. 

We  gaan  kort  in  op  de  verschillende  regelingen  en  de  kansen  voor  de  verschillende  onderzoeksprojecten. 

4.1 SIA‐RAAK “Hogescholen,  ondernemers  en  publieke  professionals  kunnen  elkaar  versterken  door  samen  te  werken  aan  innovatievragen.  Innovatie  en  ontwikkeling  van  nieuwe  kennis  is  essentieel.  Voor  ondernemers  om  ‐  internationaal  ‐  te  kunnen  blijven  concurreren.  Voor  de  publieke  sector  om  dienstverlening  op  het  hoogst  mogelijke  niveau  te  realiseren.  En  voor  het  onderwijs  om  professionals  op  te  leiden  die  klaar  zijn  voor  de  beroepspraktijk.  Kennis‐  en  innovatienetwerken  spelen  hierbij  een  grote  rol.  Netwerken  van  mkb’ers,  professionals,  lectoren,  studenten,  hogescholen,  kennisinstellingen  en  ook  internationale  partners.  RAAK  ondersteunt deze kennisnetwerken door het financieren van onderzoeksprojecten. De innovatievragen uit het  regionale werkveld vormen altijd de aanleiding van een RAAK‐project.”  17 

4.1.1 SIA‐RAAK‐mkb RAAK‐mkb  richt  zich  op  financiering  van  innovatieve  projecten  van  hogescholen  in  samenwerking  met mkb‐ondernemers. In 2014 is er al een ronde van deze subsidie geweest, pas in 2015 zal er naar  verwachting  weer  subsidie  aangevraagd  kunnen  worden.  Dit  jaar  is  er  voor  het  project  ‘biobased  brug’ een aanvraag ingediend.  Deze  regeling  lijkt  voor  geschikt  voor  onderzoeksprojecten  waarbij  (van  nature)  het  mkb  wordt  betrokken.  Denk  aan  de  Huisjes  van  Niks,  Bouwen  met  Steko,  Het  ExperimenteerLab.  RAAK‐mkb  geeft een bijdrage van 50% van de onderzoekskosten.  4.1.2 SIA‐RAAK‐PRO RAAK‐PRO  richt  zich  op  het  versterken  van  het  praktijkgericht  onderzoek  aan  hogescholen,  in  samenwerking  met  de  beroepspraktijk,  en  op  het  intensiveren  van  de  relaties  met  andere  kennisinstellingen.  In  aanvragen  wordt  daarom  een  substantiële  bijdrage  van  publieke  onderzoeksinstellingen  verwacht.  Voor  het  lectoraat  lijken  relevante  partijen  TNO‐DPI,  WUR,  TU  Delft en TU/e. Op 19 september is er een (verplichte) vooraanmelding, de  uiterlijke  indiening is 12  december 2014.  

                                                             17

 bron: http://www.regieorgaan‐sia.nl/content/RAAK‐regeling 

Pagina 41 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     RAAK‐PRO  zou  gebruikt  kunnen  worden  voor  het  onderzoeksproject  ‘prefab  renovatieconcepten’,  mits  hierin  in  voldoende  mate  wordt  samengewerkt  met  publieke  kennisinstellingen.  Ook  zou  het  project ‘damp‐open construeren met biobased materialen’ zou geschikt kunnen zijn, met name als er  veel  praktijkgericht  bouwfysisch  onderzoek  wordt  gedaan  (incl.  labfaciliteiten).  RAAK‐PRO  kan  tot  70% aan de projectkosten bijdragen. 

4.2 Horizon 2020 Horizon 2020 is het integrale, zeer brede Europese onderzoeksprogramma (vervolg op KP7). Horizon  2020  kent  geen  subsidieregeling  specifiek  voor  biobased  bouwen,  of voor  de biobased  economy  in  brede  zin. Wel zijn er  mogelijkheden voor met name het mkb om financiering van de ontwikkeling  van biobased bouwproducten te verkrijgen. Hiervoor is een specifieke 3‐traps  regeling in het leven  geroepen. De eerste trap bestaat uit een lumpsum vergoeding van € 50.000,= voor het doen van een  haalbaarheidsonderzoek.  Biobased  bouwproducten  passen  binnen  deze  regeling  (binnen  de  call  “SME‐boosting  biotechnology‐based  industrial  processes  driving  competitiveness  and  sustainability”). Er zijn in 2014 en 2015 meerdere deadlines voor indiening.  Daarnaast  kent  Horizon  2020  ruime  subsidiemogelijkheden  voor  energie‐efficiency  en  duurzame  energie. Het Huisje van Niks kan mogelijk hiervan gebruik maken, als demonstratie van autarkische  energiesystemen. 

4.3 Interreg A Interreg  is  een  Europese  subsidieregeling  voor  ruimtelijke  en  regionale  ontwikkeling,  gefinancierd  door  het  Europese  Structuurfonds.  Aan  de  projecten  die  onder  Interreg  vallen,  werken  partijen  uit  verschillende  landen  samen.  Voor  de  periode  2014‐2020  is  een  bedrag  van  €  309  mln  beschikbaar  vanuit de EU voor programma’s in de grensstreek.   Nederlandse economische activiteiten en ontwikkelingen hebben vaak raakvlakken met economische  activiteiten en ontwikkelingen in buurlanden. Doel is om deze activiteiten met elkaar te verbinden.  Nederland besteedt het geld aan 3 thema's:  ‐ ‐ ‐

Innovatie (in het mkb)  Koolstofarme economie (duurzame energie)  Human Capital Agenda/ Arbeidsmobiliteit (grensarbeid)    Daarbij  sluiten  betrokken  partijen  zoveel  mogelijk  aan  op  bestaand  nationaal  economisch  beleid.  Bijvoorbeeld het beleid voor de topsectoren, het Energieakkoord voor duurzame groei of natuur.   Interreg levert een bijdrage van 50% aan de projectkosten.  Details van het programma 2014‐2020 zijn nog niet bekend. Op basis van de algemene omschrijving  en  bekende  prioriteiten  achten  we  Interreg  financiering  voor  het  project  Bergsche  Heide  zeer  kansrijk.  Met  name  indien  daarin  ook  samenwerking  met  Vlaanderen  en  Noord‐Frankrijk  op  het  gebied van biobased economy wordt betrokken.  OP Zuid  Naast  Interreg  dient  ook  het  Europese  Structuurfonds  OP  Zuid  genoemd  worden.  Kaders  voor  dit  programma  (looptijd  2014‐2020)  worden  ook  voor  dit  programma  op  dit  moment  uitgewerkt.  Thema’s zijn onderzoek en ontwikkeling, en koolstofarme economie. Er is een voorbereidende notitie 

Pagina 42 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     uitgewerkt  op  het  gebied  van  biobased  [7].  Deze  is  goed  ontvangen  bij  het  programma.  De  onderzoeksprojecten  Bergsche  Heide  en  Prefab  renovatieconcepten  zullen  naar  verwachting  zeer  goed  in  de  nieuwe  regeling  passen.  Ook  de  Huisjes  van  Niks  passen  naar  verwachting  goed  in  OP  Zuid. 

4.4 Topsectorenbeleid Biobased bouwen valt niet onder één topsector. Het is een combinatie van Biobased Economy (TKI‐ BBE,  cross‐sectoraal  programma  onder  topsectoren  Chemie  en  Energie)  en  TKI‐EnerGO  (onderdeel  topsector  Energie).  Laatstgenoemde  TKI  speelt  uiteraard  alleen  een  rol  als  de  biobased  bouwmaterialen energie‐innovaties omvatten.  De  subsidieronde  in  2014  voor  TKI‐EnerGO,  met  daarin  o.a.  het  onderwerp  ‘multifunctionele  bouwdelen’  sluit  op  20  mei.  Dat  is  te  kort  dag  voor  een  onderzoeksvoorstel  prefab  renovatiesystemen. Deze tender richt zich overigens vooral op het integreren van energiefuncties in  bouwdelen.  Voor  TKI‐BBE  is  er  een  tender  met  als  sluitingsdatum  24  mei.  Deze  tender  richt  zich  specifiek  op  energie (innovatie en kostprijsreductie voor de productie van energie uit biomassa). Deze tender is  niet bruikbaar voor het lectoraat Biobased Bouwen.   MIT  Onder  het  topsectorenbeleid  valt  ook  het  MIT  (MKB  Innovatiestimulering  Topsectoren  R&D),  waarbinnen  R&D  samenwerkingsprojecten  door  het  MKB  en  kennisinstellingen  kunnen  worden  ingediend. Sluitingsdatum is 22 september. Deze regeling is mogelijk interessant voor het Huisje van  Niks, Bouwen met Steko en het ExperimenteerLab (indien door een MKB‐ondernemer getrokken, dit  zou bijvoorbeeld een leverancier van een agro‐reststroom kunnen zijn). 

4.5 KIC InnoEnergy Als  laatste  noemen  we  het  KIC  InnoEnergy.  Dit  programma  hangt  onder  het  European  Institute  of  Innovation and Technology (EIT), een door de EU Commissie ingesteld instituut gericht op innovatie.  KIC richt zich o.a. op het vermarkten van (duurzame) energieconcepten. Voorstellen moeten uiterlijk  23 mei zijn ingediend. Dit lijkt voor het lectoraat Biobased Bouwen niet haalbaar. 

4.6 Provinciale subsidiemogelijkheden De  provincies  Zeeland  en  Noord‐Brabant  hebben  verschillende  belangen  en  beleidsmiddelen.  Door  strategisch  te  opereren  zou  het  lectoraat  daarbij  aan  kunnen  sluiten.  De  provincie  Zeeland  zoekt  toepassingen rond circulaire economie en is daarbij, gezien de lopende projecten, sterk gemotiveerd  voor toepassingen in bouw en infra. De provincie Noord‐Brabant heeft bijvoorbeeld een Groenfonds  waarmee  geïnvesteerd  wordt  in  groenontwikkeling.  Mogelijk  mikt  het  landgoederenproject  De  Brabantse Wal op financiering uit deze pot. Dan kan een lectoraat Biobased Bouwen een strategisch  belangrijk onderdeel zijn van zo’n aanvraag. 

Pagina 43 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen    

4.7 Conclusie subsidies en financiering In  het  kort:  zet  in  op  Interreg  of  OP  Zuid  financiering  voor  Bergsche  Heide,  en  op  RAAK‐PRO  financiering voor prefab renovatieconcepten 18 . Interreg en OP Zuid zijn nog niet beschikbaar, komen  pas eind 2014 aan de orde. Ook voor RAAK‐PRO kunnen voorstellen pas eind 2014 ingediend worden  (vooraanmelding 19 september 2014)   Het  zou  wel  voor  beide  projecten  verstandig  zijn  om  op  korte  termijn  aan  de  slag  te  gaan  (bijeenbrengen partners consortium, bepalen scope, enz.), om daarmee het initiatief te behouden bij  het verder vormgeven van het onderzoek van het lectoraat.  Eind 2014 kan dan tevens een OP Zuid aanvraag worden gedaan voor de Huisjes van Niks. Voor dit  project kan er mogelijk ook nog gebruik worden gemaakt van een subsidie van de provincie Zeeland.  Voor een aantal onderzoeksprojecten lager op de prioriteitenlijst kan ook gebruik worden gemaakt  van de meer MKB‐geörienteerde regelingen. Hiervoor dient binnen die projecten het initiatief bij een  MKB‐onderneming te worden gelegd.   

 

                                                             18

 Naar verluid zijn Hogeschool Zuyd en Utrecht al met een voorstel op dit gebied begonnen 

Pagina 44 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen    

5 Financieringsplan Het financieringsplan bestaat uit drie onderdelen:   ‐ ‐ ‐

financiering van de aanstelling van de lector  financiering van de kosten van het lectoraat (kenniskringleden, inbedding CoE BBE, enz.)  financiering van de onderzoeksprojecten    In dit hoofdstuk gaan we op de drie onderdelen in. 

5.1 Begroting Voor het lectoraat gaan we indicatief uit van onderstaande begroting.   Uitgaven  Jaar 1  Jaar 2  Jaar 3  Jaar 4  Totaal  Lector   € 75.000 € 75.000 € 75.000 € 75.000  € 300.000 Kenniskring  € 266.000 € 266.000 € 266.000 € 266.000  € 1.064.000 Ondersteuning CoE BBE  € 12.500 € 12.500 € 12.500 € 12.500  € 50.000 Wervingskosten projecten  € 30.000 € 15.000      € 45.000 Communicatiekosten  € 15.000 € 30.000 € 30.000  € 75.000 TOTAAL UITGAVEN  € 383.500 € 383.500 € 383.500 € 383.500  € 1.534.000     Inkomsten            O&O Avans / HZUAS  € 306.000 € 306.000 € 306.000 € 306.000  € 1.224.000 Bedrijfsfinanciering lectoraat  € 35.000 € 35.000 € 35.000 € 35.000  € 140.000 Nog te dekken  € 42.500 € 42.500 € 42.500 € 42.500  € 170.000 TOTAAL INKOMSTEN  € 383.500 € 383.500 € 383.500 € 383.500  € 1.534.000   Toelichting:  ‐ ‐

‐ ‐

‐ ‐ ‐

Lector: 0,5 fte. Begrote kosten zijn overgekomen uit [8].  Kenniskring: deze is gebaseerd op een omvang van 1,4 fte (5 à 10 leden). Dit is aan de hoge kant,  wat wordt verklaard doordat kenniskringleden gelijkmatig afkomstig zullen zijn van zowel Avans  als HZUAS. Kosten per fte zijn overgenomen uit [9]. Overigens zal de omvang van de kenniskring  deels vraaggestuurd zijn. Lopen er veel onderzoeken, dan neemt de omvang van de kenniskring  toe.  Ondersteuning CoE BBE: algemene secretariaatskosten. Overgenomen uit [8].  Wervingskosten  projecten:  het  lectoraat  staat  of  valt  bij  het  verkrijgen  van  de  juiste  onderzoeksprojecten. In de beginfase wordt rekening gehouden met externe ondersteuning voor  het  opstarten  van  de  projecten,  met  name  op  het  gebied  van  het  verkrijgen  van  externe  financiering  voor  de  projecten.  In  een  latere  fase  kunnen  deze  kosten  op  lopende  projecten  geboekt worden.   Inkomsten O&O Avans / HZUAS: overgenomen uit [9].   Bedrijfsfinanciering  lectoraat:  in‐kind  bijdrage  van  de  strategische  partner  die  als  werkgever  voor de lector optreedt.  Nog te dekken: berekend. Dekking zal uit projecten moeten worden verkregen. 

Pagina 45 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     In  de  begroting  zijn  geen  uitgaven  en  inkomsten  voor  projecten  opgenomen.  Ieder  project  zal  separaat begroot moeten worden, in het algemeen op basis van begrote kosten voor onderzoekers,  inhuur,  materiaal  en  investeringen  enerzijds,  in  inkomsten  uit  subsidies  en  bijdragen  derden  anderzijds. Via de projecten worden ook de onderzoeksfaciliteiten begroot. 

5.2 Financiering aanstelling lector Het financieringsplan gaat uit van een aanstelling voor de lector van 0,5 fte (2,5 dagen er week), voor  de helft gefinancierd in de vorm van een in‐kind bijdrage door de primaire werkgever van de lector.  Tijdens het onderzoek zijn de volgende potentiële (bedrijfs)partners in beeld gekomen:   o o o o o o

Stichting Agrodome  De Kok Bouwgroep  NPSP  Raab Karcher  Rothuizen Architecten  WUR – FBR 

  Daarnaast  zijn  door  de  stuurgroep  van  deze  haalbaarheidsstudie  de  volgende  potentiële  partners  benoemd:  Antea,  Grontmij,  Avantium  en  TNO.  Deze  partijen  zijn  in  het  kader  van  deze  haalbaarheidsstudie niet benaderd.  Overigens heeft geen van de producenten van (biobased) bouwmaterialen die in het kader van deze  studie zijn benaderd, veel belangstelling getoond voor het lectoraat.   Verder is met geen van bovenstaande partijen gesproken over het financieren van het lectoraat met  in‐kind  bijdragen.  De  verwachting  is  dat  in‐kind  financiering  met  bovengenoemde  partijen  in  verschillende mate bespreekbaar zal zijn, op het moment dat zij een lectoraat kunnen invullen. 

5.3 Financiering overige kosten van het lectoraat In de begroting zijn kosten opgenomen voor de kenniskring, voor ondersteuning door het CoE BBE,  en voor het verwerven van projecten.  De kosten voor de kenniskring worden volledig ten laste van de middelen voor O&O gebracht, zij het  dat er nog gesproken zal moeten worden tussen Avans en HZUAS over de kostenverdeling.  Voor de overige kosten zal nog dekking moeten worden gevonden. Naar verwachting zal dit uit de  onderzoeksprojecten mogelijk zijn (zie hieronder). 

5.4 Financiering onderzoeksprojecten Voor  financiering  van  onderzoeksprojecten  zal  het  lectoraat  afhankelijk  zijn  van  subsidies  (zie  hoofdstuk 4). De meeste subsidies bieden een financiering van 50%. Dit kan worden gecofinancierd  met  al  gedekte  kosten  voor  het  lectoraat  (bijv.  financiering  kenniskringleden),  waardoor  100%  dekking resulteert. Ook kan cofinanciering verkregen worden door bijdragen van projectpartners. 

Pagina 46 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen    

6 Competentieprofielen voor lector en de kenniskringleden 6.1 Lector We citeren:  “Een lector […] wordt in‐ en extern herkend als boegbeeld […] op zijn/haar terrein van expertise en is zichtbaar  in die hoedanigheid. Hij/zij zet zich in om in‐ en extern aan de profilering van de hogeschool bij te dragen. De  primaire  taak  van  de  lectoren  is  om  binnen  het  inhoudelijk  domein  van  zijn/haar  lectoraat  kennis  te  ontwikkelen  door  het  verrichten  van  praktijkgericht  onderzoek.  Binnen  het  domein  en  de  financiële  en  organisatorische kaders van het Expertisecentrum hebben de lectoren, onder eindverantwoordelijkheid van de  stuurgroep van het Expertisecentrum, een bij hun expertise passende, grote professionele vrijheid ten aanzien  van het vormgeven en uitvoeren van de onderzoeksagenda en het inzetten van personeel daarbij. De lectoren  zijn  verantwoordelijk  voor  de  coaching  van  de  leden  van  hun  kenniskring  en  eventuele  andere  onderzoeksmedewerkers.  In  die  hoedanigheid  voeren  zij  evaluatiegesprekken  met  deze  medewerkers,  en  leveren  input  aan  de  functionerings‐  en  beoordelingsgesprekken  die  door  de  lijnverantwoordelijke  academiedirectie met de onderzoeksmedewerkers worden gevoerd.  Daarnaast treden de lectoren als inhoudelijk experts en kwaliteitsdragers op bij onderzoeksgerelateerde taken.  Het kan hier taken betreffen als:  ‐

Het professionaliseren van collega’s in informatie‐ en onderzoeksvaardigheden, waarbij het ook collega’s  betreft  die  niet  bij  een  kenniskring  zijn  aangesloten,  bijvoorbeeld  degenen  die  afstudeerbegeleiding  verzorgen;  ‐ Het vervlechten van onderzoeksvaardigheden in het onderwijs, wat nodig is bij alle opleidingen, ook bij de  opleidingen die niet rechtstreeks bij een lectoraat zijn aangesloten;  ‐ Het leggen en onderhouden van contacten in het externe werkveld met het oog op onderzoeksactiviteiten;  ‐ Het opzetten en uitvoeren van (onderdelen van) master‐ en honourstrajecten.    De lector is een erkend expert op zijn of haar vakgebied. Deze erkenning blijkt uit zijn of haar curriculum vitae,  waarin  sprake  is  van  een  actuele  verbondenheid  met  zowel  het  relevante  onderzoeksdomein  als  met  het  beroepenveld. Vast onderdeel van het curriculum vitae is dat de lector beschikt over een waarmerk van kennis  en  onderzoeksvaardigheid  om  zich  te  verhouden  tot  het  actuele  (inter‐)nationale  debat  op  het  vakgebied.  Onderdeel van dit waarmerk is in de regel tenminste een promotie aan een gerenommeerde universiteit.” [9] 

Voor het lectoraat Biobased Bouwen voegen we aan al deze kenmerken het volgende profiel toe:  ‐

‐

‐

Zeer  sterke  affiniteit  met  bouwproducten  en  bouwmaterialen.  Een  technische  achtergrond  in  bouwkunde, civiele techniek of engineering ligt voor de hand. Mogelijk werkzaam, of werkzaam  geweest in een bedrijf dat bouwt, of produceert voor de bouw. Alternatief hiervoor kan zijn een  achtergrond in de architectuur.  Goed  kunnen  opereren  in  een  dynamische  omgeving:  opleidingen  Bouwkunde  en  Civiele  Techniek  op  drie  locaties  (Den  Bosch,  Tilburg,  Vlissingen);  verschillende  aanvullende  onderzoeklocaties  beschikbaar  (Green  Chemistry  Campus,  SPARK);  onderdeel  van  zeer  actieve  netwerkorganisaties  (CoE BBE,  Biobased  Delta,  Green  Deal).  De  lector  zal  in  dit  spanningsveld  een heldere lijn uit moeten zetten en deze ook gedurende langere tijd in beeld houden.  In  staat  om  als  hoofdonderzoeker  op  te  treden  in  complexe  projecten  als  Bergsche  Heide  of  Prefab renovatieconcepten en het onderzoek kunnen organiseren. 

Pagina 47 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     ‐

Bedreven  in  het  kunnen  betrekken  van  marktpartijen  bij  het  lectoraat.  Hierbij  wordt  vooral  gedacht  aan  opdrachtgevers  (projectontwikkelaars,  woningcorporaties,  publieke  sector)  en  uitvoerders  (bouwbedrijven).  De  lector  moet  richting  marktpartijen  op  kunnen  treden  als  “missionaris” voor biobased bouwen.    Verwachtingsmanagement Tijdens de interviewronde voor dit onderzoek is door een aantal lectoren aangegeven dat het  van belang is om als lector aan verwachtingsmanagement te doen bij externe partijen.  Lectoraten, docenten en onderzoekers zijn onderdeel van een onderwijsinstelling. Onderwijs  is het primaire proces. Zo zijn studenten niet altijd direct beschikbaar voor projecten – het  moet passen in het curriculum. Onderzoeksfaciliteiten moeten vaak gedeeld worden met  onderwijsactiviteiten (die “altijd voor gaan”).   Ook wordt het onderzoek vaak grotendeels door studenten gedaan, dus niet door ervaren  onderzoekers. Dit stelt eisen aan de resultaten die verwacht mogen worden. 

 

6.2 Kenniskringleden We citeren wederom:  “De  kenniskring  vervult  een  belangrijke  rol  bij  het  realiseren  van  de  onderzoekstrategie  van  academies.  De  lectoren  vormen  de  top  van  de  onderzoekspiramide  […],  maar  zij  zijn  relatief  gering  in  aantal  en  hun  aanstellingsomvang  is  in  de  regel  ook  minder  dan  full  time.  Zij  kunnen  hun  (viervoudige)  opdracht  slechts  waarmaken  wanneer  zij  daarin  worden  ondersteund  door  een  kenniskring  waarin  gemotiveerde  en  flexibele  docenten  met  affiniteit  voor  onderzoek  zitting  hebben.  De  kenniskringleden  vormen  een  onmisbare  schakel  tussen de lector en de Hogeschool. Zij zijn in de regel slechts voor 0,2 – 0,4 fte verbonden aan de kenniskring  en  daarnaast  werkzaam  als  docent.  Die  combinatie  is  essentieel  om  de  verbinding  tussen  onderzoek  en  onderwijs  te  bevorderen,  maar  vergt  een  bijzondere  flexibiliteit  van  het  kenniskringlid.  Motivatie,  enthousiasmerend  vermogen,  flexibiliteit  en  affiniteit  met  onderzoek  zijn  belangrijke  kenmerken  van  kenniskringleden. De mate van onderzoeksvaardigheid kan tussen de leden van een kenniskring variëren.” [9] 

Binnen  het  lectoraat  Biobased  Bouwen  wordt  gerekend  met  5  tot  10  kenniskringleden.  Deze  leden  kunnen tevens betrokken zijn bij het lectoraat als docent‐onderzoeker, als leider / participant in één  van  de  onderzoeksprojecten  zoals  in  dit  voorstel  gedefinieerd.  Deze  kenniskringleden  beschikken  daartoe  over  goede  onderzoeksvaardigheden.  Tevens  worden  zijn  in  voldoende  mate  vrij  gemaakt  van  onderwijs  om  het  onderzoek  uit  te  kunnen  voeren.  Andere  kenniskringleden  zullen  vooral  het  onderwerp  biobased  bouwen  naar  het  onderwijs  brengen.  Denk  aan  docenten  materiaalkunde  of  architectuur.  Voor de onderzoeksprojecten worden specifieke competenties gevraagd:  ‐

‐ ‐

Bergsche  Heide:  creativiteit,  ontwerpen  van  innovatieve  biobased  systemen;  organiserend  vermogen  om  de  ontwerpen  tot  realisatie  te  brengen;  goed  kunnen  samenwerken  in  een  omvangrijk project met meerdere stakeholders;  Biobased  prefab  renovatiesystemen:  kennis  van  bouwconstructies  en  bouwpraktijk;  kunnen  werken aan innovatieve (biobased) oplossingen, “out of the box”;  Huisje  van  Niks:  ontwerper,  architect;  organiserend  vermogen  om  ontwerpen  tot  realisatie  te  brengen; vermogen om verschillende ontwerpen bijeen te brengen; 

Pagina 48 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     ‐

De  Biobased  Brug:  vooral  meekijken,  leren  van  het  (brede)  consortium;  kennis  naar  onderwijs  brengen;  ‐ ExperimenteerLab:  materialenkennis,  en  nieuwsgierigheid  om  deze  kennis  te  verruimen;  creativiteit, “out of the box” denken; met de voeten in de modder, praktisch en down‐to‐earth;  ‐ Bouwen met Steko: kennis van modulaire bouwsystemen, affiniteit met bouwtechniek; praktisch  werken;  ‐ Damp‐open bouwen: gedegen kennis van bouwfysica; goed in staat een onderzoeksprogramma  op te zetten en te begeleiden.    Verwacht wordt dat er aan de projecten Bergsche Heide en Biobased prefab renovatiesystemen twee  kenniskringleden zullen kunnen participeren. De overige projecten zullen waarschijnlijk bij één lid van  de kenniskring worden belegd.  Feitelijke  onderzoekswerkzaamheden  worden  ook  in  belangrijke  mate  door  studenten  gedaan.  De  kenniskringleden  begeleiden  hen,  en  beschikken  hiervoor  over  aansturingsvaardigheden  en  weten  studenten te motiveren en te coachen.  De kenniskringleden zijn van drie vestigingen van Avans en HZUAS afkomstig, en werken derhalve op  relatief grote afstand van de lector. Dit vraagt de vaardigheid om zelfstandig te kunnen opereren en  op de eigen locatie het lectoraat te kunnen vertegenwoordigen. 

Pagina 49 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen    

Geraadpleegde bronnen   1. Ministerie van Economische Zaken. Green Deal Biobased Bouwen. 2013.  2. European Commission. Innovating for Sustainable Growth: A Bioeconomy for Europe. Brussel : sn,  2012.  3. Jan van Dam, Martien van den Oever. Catalogus biobased bouwmaterialen. Wageningen : WUR,  2012.  4. SPARK Masterplan 2014‐2023. sl : stuurgroep SPARK, 2013.  5.  Quanjel,  E.  Meerjarenplan  2013‐2016  Lectoraat  Innovatie  Bouwproces  &  Techniek.  Den  Bosch  /  Tilburg : Avans Hogeschool, 2013.  6.  Douwe‐Frits  Broens,  Verina  Ingram.  Verkenning  beslisbomen  voor  biomassa  op  basis  van  hoogwaardigheid,  efficiëntie,  duurzaamheid  en  investeerbaarheid.  Den  Haag :  LEI  Wageningen  UR,  2014. LEI‐nota14‐010.  7. Willem Sederel, e.v.a. Agenda Biobased Zuid‐Nederland. 2014.  8.  Avans  Hogeschool,  Academie  voor  Technologie,  Gezondheid  en  Milieu  (ATGM).  Werkplan  Biobased Economy 2012‐2015, Lectoraat Biobased Products / Lectoraat Biobased Energy. Breda : sn,  30‐10‐2012.  9. Zijderveld, Dr. D.C. Nota Onderzoekbeleid Avans Hogeschool. 17‐2‐2014.  10. biobasedeconomy.nl. http://www.biobasedeconomy.nl/wat‐is‐biobased‐economy/. [Online]   11.  Vermeulen,  Marco.  De  Attractieve  Regio  ‐  ontwerpend  onderzoek  Biobased  Delta.  Rotterdam :  Studio Marco Vermeulen, 2013.  12. Koenders, Petra. Centre of Expertise Biobased Economy ‐ Jaarplan 2014. Breda : CoE BBE, 2013.  13. Avans / Hogeschool Zeeland. Businessplan Centre of Expertise Biobased Economy. 2013.  14. Laurens Meijering, Dirk Vermaire. Procesindustrie: Biobased Economy – Inzicht en inspiratie voor  het MKB. sl : BOM, LIOF, Impuls Zeeland, KvK, 2014.     

Pagina 50 van 52   

 

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen    

Geraadpleegde personen   Brigitte Pommee, HZUAS / onderzoekscoördinator AT&I  Carola Helmendach, Projectbureau Zeeland / projectmanager en adviseur  Christiaan Bolck, WUR – FBR / onderzoek biobased materialen  Daan van Rooijen, lector bio‐composieten, Stenden PRE, Emmen  Dick van der Ploeg, HZUAS / opleidingscoördinator chemie, lid bestuur CoE BBE  Don Monfils, architect / verbonden aan HZUAS / moderator Smart Services Boulevard  Dorien Derksen, lector Biobased Products, CoE BBE / Principal Scientist bij Rubia Natural Colours  Duzan  Doepel,  lector  Sustainable  Architecture  and  Urban  Design  aan  het  Research  Institute  for  Sustainable  Solutions,  RDM  Campus  /  Hogeschool  Rotterdam  /  architect  bij  Doepel  Strijkers  Architecten  Els van de Veyver, docent architectuur, AB&I, Avans Hogeschool  Emile Quanjel, lector Innovatie Bouwproces en Techniek, Avans Hogeschool  Esther Stapper, Stapper Duurzaam Advies / biobased projectmanagement en advies  Frans van Gessel, docent materiaalkunde, AB&I, Avans Hogeschool  Fred van der Burgh, Agrodome, Wageningen  Frits Schultheiss, Lectoraat Duurzame Energie  ‐ Energieneutraal Bouwen, Hogeschool voor Arnhem  en Nijmegen   Gerhard Hospers, adjunct directeur GreenWorks Academy, Raab Karcher, Breda  Gie Steenput, architect / docent architectuur, AB&I, Avans Hogeschool  Guus Broos, Projectdirecteur Bergsche Heide  Hans Timmermans, De Kok Bouwgroep / opdrachtgever Bergsche Heide  Harbert Pater, docent materiaalkunde, AB&I, Avans Hogeschool  Iris de Rijke, Raad voor Ondernemend Nederland / Green Deal Biobased Bouwen  Jan de Boer, Sabic / Green Chemistry Campus Technology leader, Bergen op Zoom 

Pagina 51 van 52   

19 mei 2014 

Haalbaarheidsstudie Lectoraat Biobased Bouwen     Jan Noordegraaf 19 , Synbra, Etten‐Leur  Johan Raap, lector Biobased Energy, CoE BBE / watertechnology and renewable energy, Royal Cosun,  Roosendaal  Jos Lobee, DPI Value Center, Bergen op Zoom / Modified Materials, Halsteren  Karel van Mourik, accountmanager VIBA‐Expo, Den Bosch  Kees van Wuyckhuyse, Greenhuus, Achthuizen  Laurens Meijering, Luminnova, Waalre / Impuls Zeeland  Lenno Vermaas, export manager, Van de Bilt Zaden en Vlas, Sas van Gent  Leon de Kok, Sectordirecteur, Logus Bouw‐ en Afbouwmaterialen, Bergen op Zoom   Leon Joore, Innovation Director, Millvision, Raamsdonk  Louis  de  Quelerij,  projectleider  Bouwcampus,  Delft  /  adviseur  DeltaAcademy  en  het  Centre  of  Expertise Deltatechnology Hogeschool Zeeland, Vlissingen  Maarten Rutten / Jaap Korteweg, Commissie O&O, AB&I, Avans Hogeschool  Marco Vermeulen, architect / stedebouwkundige, Studio Marco Vermeulen, Rotterdam  Michiel  Smits,  docent  Architectuur,  AB&I,  Avans  Hogeschool  /  promovendus  TU  Delft  (prof.  Avermaete)  Renée Petiet BBA, ORGA architect, Nijmegen  Ro Koster, architect, Ro+Ad Architecten, Middelburg   Rogier van Mensvoort19, Isovlas, Oisterwijk  Ronald Rovers, Lector Gebouwde omgeving & Regionale Ontwikkeling, Hogeschool Zuyd, Heerlen  Sylvia Schouwenaars, Onderwijscoördinator AT&I, Hogeschool Zeeland  Taco Tuinhof, Rothuizen Architecten Stedenbouwkundigen en Waarmakers, Middelburg  Willem Böttger, directeur Innovatie, NPSP Composieten, Werkendam  Willem Sederel, directeur Biobased Delta  Wim Brouwer, lector Ondernemen en Innoveren, Hogeschool Zeeland  Albert ten Busschen19, Technisch Directeur Poly Products, Werkendam                                                                 19

 Per e‐mail 

Pagina 52 van 52   

19 mei 2014